შინაარსი
კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიური საფუძვლები
მართლმადიდებლობის როლი და ამოცანები გაერთიანებულ ევროპაში
(ევროპული კავშირის ქრისტიანული საფუძვლების შესახებ)
პროტესტანტული და რუსული სულის შესახებ
კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიური საფუძვლები
ლათინური დასავლეთი და მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი: აპოსტასიის ორი გზა – ერთი დრამატული შედეგი მესამე ათასწლეულის ზღურბლზე
(წერილი გამოქვეყნდა გაზეთ „ახალი 7 დღის“ 2006 წლის 27 იანვარი – 2 თებერვლის, 3–10 თებერვლისა და 10–17 თებერვლის ნომრებში; თუმცა მის ტექსტში მნიშვნელოვანი კორექტურული ხარვეზები იყო)
კულტურა ოსვალდ შპენგლერის ინტერპრეტაციით არის ადამიანის სულის პროდუქტი და როგორც ფასეულობათა ნებისმიერ სისტემას, გააჩნია ფილოსოფიური საფუძველი და ასახავს ადამიანის განვითარების ისტორიის აზრისა და გზების და მასში საკუთარი ადგილის განსაზღვრულ ინტერპრეტაციას.
მაინც რა წარმოადგენს ევროპული კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიურ საფუძვლებს – საერთოდ ქრისტიანული კულტურის ამ ამ რელიგიურად სანქცირებულ და ამიტომ აბსოლუტურ ეთიკურ პარამეტრებს? ეს აშკარად არის წარმოდგენა მიწიერი ცხოვრების როგორც მარადიული ცხოვრების წინ გამოცდისა და ღვთის სამეფოს შესახებ, კეთილისა და ბოროტის მკაფიო საზღვრების შესახებ, და ნების თავისუფლება – სული წმიდის ნიჭები, აგრეთვე ადამიანთა ეთიკური თანასწორობის იდეა, რომელიც არ გვაძლევს უფლებას მოვექცეთ ნებისმიერ ადამიანს ისე, როგორც საშუალებას, ჩვენი მიზნების განხორციელებისთვის და მეფესა და მონას უქვემდებარებს ერთიან სასამართლოს ერთი და იგივე კრიტერიუმების საფუძველზე, რომლებიც განზოგადოებულად გადმოცემულია უფლის მცნებებსა და მთაზე მაცხოვრის ქადაგებაში, და ასევე განმარტებულია წმინდა მოციქულის პავლეს მიერ.
ამ ფუძემდებლურმა წარმოდგენებმა ადამიანის ცხოვრების აზრისა და მიზნების შესახებ დაბადეს კიდეც ქრისტიანული კულტურა, რომელმაც მსოფლიოს წარმოუდგინა უნიკალური მიღწევები ადამიანთა საქმიანობის ყველა სფეროში – სახელმწიფო მშენებლობიდან კულტურასა და ტექნიკამდე. ამასთან ამ მიღწევებს განასხვავებს არა მხოლოდ მასშტაბების სიდიადე, არამედ ზნეობრივი პარადიგმის უნიკალური უნივერსალურობა, შთამბეჭდავი ეთიკური მთლიანობა.
უმაღლესი ხელისუფლების, როგორც ღმერთის მიერ ბოძებულისა და, შესაბამისად, მისი ღვთისადმი მსახურების ინტერპრეტაციამ დაბადა მანამდე უხილავი დამოკიდებულება მმართველის უფლებებისა და მოვალეობებისადმი, რომელიც იქცეოდა ეთიკური იდეალისა და მოვალეობის ხორცშესხმად, წარმართულის საპირისპიროდ – quod licet jovi non licet bovi (რაც ნებადართულია იუპიტერისთვის, არ არის ნებადართული ხარისთვის).
ცოდვისა და დანაშაულის იგივეობის იდეა, რომელიც გამომდინარეობს ქრისტიანული მცნებების ყოვლისმომცველი ხასიათიდან, ხოლო ეს უკანასკნელნი კი შეადგენენ ქრისტიანის მთელი შეგნებული ცხოვრების ზნეობრივ პარადიგმასა და წამახალისებელ მოტივს, იქცა სამართლებრივი შეგნებისა და სამართლის ფილოსოფიის ეთიკურ საფუძვლად, რომელშიც იურიდიული კანონი (закон) მიჰყვებოდა რელიგიური კანონის (канон) ზნეობრივ შეფასებას.
სამეურნეო საქმიანობაში (სამეურნეო მმართველობაში) დომინირებული (სულ მცირე, ამოსავალი) პრინციპი ხდებოდა საკმარისობის, და არა მოგების ეთიკა. ამან განსაზღვრა ეკონომიკური საქმიანობის ზნეობრივად გამართლებული წამახალისებელი მოტივაციების წრე, რომელიც გამორიცხავდა მევახშეობას, დაგმობილს წმინდა წერილში.
ქრისტიანული სულისკვეთებთ განმსჭვალულმა მხატვრულმა შეგნებამ წარმოშვა ხელოვნებისა და ლიტერატურის, ფერწერისა და არქიტექტურის კანონები, აგრეთვე ყველაზე უფრო მკაფიო წარმოადგენა იმის შესახებ, რომ ხელოვნების ყველა სფეროში შესაძლოა იყოს სილამაზე და სიმახინჯე, ჰარმონია და კაკოფონია, კარგი და ცუდი გემოვნება. ყოველივე ეს აცხადებდა და ადასტურებდა იმას, რომ კეთილისა და ბოროტის კერიტერიუმები ადამიანური ბუნების მხატვრული და ინტელექტუალური გამოხატვის პარამეტრებში – აბსოლუტური და არა ფარდობითი ცნებებია.
დიდი ევროპული კულტურა ამ ცნებების კრებსითი აზრით შობილი იყო ადამიანის თავისუფალი ნების გრანდიოზული გამოცდითა და მისი სულის ვნებებითა და ტანჯვით მუდმივ რყევებში კეთილისადმი მიყოლის შეგნებულ მოვალეობასა და ბოროტის გამოწვევებსა და ცდუნებებს შორის. ამ კულტურამ წარმოშვა გმირი როგორც ხორცშესხმული მოვალეობა. ადამიანის მგზნებარე და ბუნებრივმა სურვილმა გამოეხატა ეს ბრძოლა, რომელიც სრულად განმსჭვალავდა მისი სულიერი, ფიზიკური, ოჯახური, საზოგადოებრივი, ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი და სამეურნეო ცხოვრების მთელ მრავალფეროვნებას, წარმოშვა ჟანრებისა და ფორმების მანამდე უხილავი სიმრავლე.
სად არის აპოგეები, რაშია აღმასვლის წინაპირობები და შემოქმედებითი დაქვეითების მიზეზები „პროგრესის“ მსვლელობისა და სულ უფრო მეტი „თავისუფლების“ შეძენის პარალელურად? რა არის სინამდვილეში აღორძინება და განმანათლებლობა, რომლებთანაც მიღებულია აკავშირებდნენ ევროპული კულტურის აღმასვლას?
ჰუმანიზმის ეპოქამ, აღორძინებამ დაკარგა აზრის ესქატოლოგიურობა, ხოლო სამყაროს შეცნობისკენ მისწრაფება საბოლოოდ მატერიალურდება, რაც იყო კიდეც ყბადაღებული „პროგრესი“. განმანათლებლობის შემდეგ ფილოსოფიური ლიბერალიზმი უპირობო პრიორიტეტს ანიჭებდა თავისუფლების გარეგნულ ატრიბუტებს, პოზიტიურ სამართალს, და უგულვებელყოფდა შინაგანი თავისუფლების კრიტერიუმებს, რითაც იგი გარდაუვალად კარგავდა წახალისებას სულიერისკენ, იდეალურისკენ. მაგრამ სულიერისკენ, იდეალურისკენ მისწრაფება მაშინ ჯერ კიდევ ახასიათებდა ჰუმანიზმის ხეს, რომელზედაც ნაყოფის სახით ამოიზარდა კიდეც ლიბერალიზმი. საქმე იმაშია, რომ ჰუმანიზმი იყო მაინც ქრისტიანული სულის მიერ ნაშობი, იდეალურის მისეული პრიმატით (აქედანაა ევროპული კულტურის ჰეროიზმიც), რომელიც შეგულიანებული იყო პრომეთეული ამპარტავნებით. პიროვნების კატეგორიის რელიგიური შინაარსიდან უკანდახევა გარდაუვალად უკუაგდებდა მის მომხრეებს ადამიანის, მისი უფლებებისა და თავისუფლების ქრისტიანულამდელ, თვით არისტოტელემდელ და პლატონამდელ განმარტებამდე. უკვე პლატონიდან და ადამიანის მისეული, თავისი დროისთვის უბადლო განმარტებიდან, როგორც ცხოველურისა და ღვთაებრივის ნარევიდან, თავისუფლებას გააჩნდა უწინარეს ყოვლისა ადამიანის ამაღლების აზრი მის „ვარსკვლავურ სამშობლოში“, „ღვთის ქალაქის“ (ნეტარი ავგუსტინე) ასაშენებლად. მაგრამ შინაგანი თავისუფლებისადმი გულგრილი ლიბერალიზმი სულ უფრო მკაფიოდ ავლენდა რევოლიციისა და მევახშის მიერ ნაშობი მესამე ფენისეული ლიბერტარიანობის ნიშნებს, რომელიც იქცევა კიდეც „სანამყენედ“ და გენეტიკურად იმარჯვებს ჰიბრიდში, ვინაიდან საძირეს ხვედრია – ჩაჭრილ იქნას ფესვებამდე...
ადამიანი თანდათანობით იცარიელებდა თავის სულს და ამავდროულად აღმერთებდა თავის მიწიერ ბუნებას, მან დაამახინჯა ღვთის მსგავსების იდეა ღმერთთან თანატოლობის იდეაში და ლოგიკურად მიდიოდა ადამიანის მოყვარეობის იდეისკენ (აქ ავტორი გულისხმობს არა კაცთმოყვარების იდეას, არამედ, ადამიანის მიერ ღმერთზე უფრო მეტად თავისი ადამიანური ბუნების შეყვარებისა – ი. ხ.). აღორძინების საყვარელი სახეა ადამიანი-ტიტანი, პრომეთეოსი, რომელიც ღვთისგან მოითხოვს მისცეს მას მისი (ადამიანის!) დედამიწა („Muss mir meine Erde doch lassen steh’n!“ – „ჩემი დედამიწა კი მე დამიტოვე!“ – გოეთე). ახლა ადამიანი – დედამიწის მბრძანებელი აცხადებს თავის უფლებას საქმეებით აღასრულებდეს თავის ნებას და მოაწყობდეს მას „თავისი ხატებისა და მსგავსების მიხედვით“. ამ დროს ადამიანის გარდაუვალი თავმოყრა მიწიერ მოთხოვნილებებზე იწვევს საბოლოო ჯამში სულისა და უმაღლესი ფასეულობების – რელიგიურის, ეროვნულის – „აღორძინებას“ საიენტისტურ სკეფსისში გადაგვარებისთვის („საიენტისტური“ ინგლისური სიტყვიდან science – მეცნიერება – ი. ხ.), ზნეობრივი „პასუხისმგებლობის დაკარგვას ქვეყნის ბედისთვის“ (თ. მ. დოსტოევსკი). გაუცხოება იქცევა დასავლეთევროპული პოზიტივისტური ფილოსოფიის თემად. მის შესახებ ფიქრობდნენ მატერიალისტები ჩვენს საუკუნეში კ. მარქსიდან გ. მარკუზემდე.
მარქსისტულმა ფილოსოფიამ კვლევის ფენომენში ვერ დაინახა ადამიანის მისი ღვთაებრივი ბუნების მეტაფიზიკური ფესვებისგან გაუცხოების შედეგი. მაგრამ სწორედ გაუცხოება იქცევა თანდათანობით უწინ გმირული ევროპული კულტურის ფილოსოფიურ პარადიგმად.
XX საუკუნის შუახანებისთვის ლიბერალიზმმა თავის უკიდურეს თეორიებში საბოლოოდ წაშალა ზღვარი კეთილსა და ბოროტს შორის, ამაღლებდა რა ინდივიდს ამ კატეგორიებზე უფრო ზემოთ და ამტკიცებდა რა „ადამიანის შეხედულებებისა და მიდრეკილებების აბსოლუტურ სუვერენიტეტს მის ცხოველმოქმედებაში, როგორი სპეციფიურიც არ უნდა ყოფილიყო იგი (ეს ცხოველმოქმედება)“... ეს აშკარად უკანდახევაა ახალი აღთქმის ფუძემდებლური საწყისიდან ადამიანის ბუნებრივი ცოდვიანობის შესახებ, რომელიც მხოლოდ ზნეობრივი ასკეზით შეიძლება გარდაისახოს ძველი ადამიდან ახალ ადამად – „ნეტარ იყვნენ გლახაკნი სულითა, რამეთუ მათი არს სასუფეველი ცათა“ (მათე, 5. 3).
როდესაც თანდათანობით დაიკარგა კეთილისა და ბოროტის, სილამაზისა და სიმახინჯის აბსოლუტური კრიტერიუმები, ე. ი. მშვენიერების კანონები – სილამაზე, ჰარმონია, ნორმა გამოაცხადეს მოსაწყენად და უხამსობად, ხოლო დამახინჯების, ნორმალურიდან გადახრის მიჩნევა დაიწყეს განვითარებად მარტივიდან რთულისკენ... ქვეყნად ქრება „არაკეთილშობილური საქციელის“ ცნება, რომელიც არღვევს რელიგიურ, ზნეობრივ კანონს (მითითება საქციელის დამოკიდებულებაზე კეთილთან და ბოროტთან), ტოვებს რა ადგილს „არაკორექტული საქციელის“ ცნებისთვის, რომელიც არღვევს იურიდიულ კანონს (ქცევის განსაზღვრულ წესებს). საკუთარ ხორცსა და ამპარტავნებას მთლიანად დამონებული „თავისუფალი ინდივიდი“ აღიარებს ნიჰილიზმს ყველა ტრადიციული ფასეულობის მიმართ, შინაგან ნარცისიზმს სულისთვის და ჰედონიზმს სხეულისთვის.
XX ასწლეულის დასაწყისისთვის მართლმადიდებლური რუსეთი არ წარმოადგენდა იმ დასავლეთევროპული ცივილიზაციის ნაწილს, რომელიც ამოიზარდა დეკარტის რაციონალისტური ფილოსოფიიდან, საფრანგეთის რევოლუციის იდეური ბაგაჟიდან და შრომისა და სიმდიდრისადმი მოტივაციის პროტესტანტული ეთიკიდან. ვალტერ შუბარტმა (Европа и душа Востока, М., 1998), რომანულ-გერმანულ და რუსულ ტიპებს შორის შეგნების განსხვავების გაანალიზებისას, მიაგნო მეტად საინტერესო ანალოგიას: დასავლური პრომეთეული ინდივიდი და რუსული იოანესეული ადამიანი... ამ ორივე ტიპმა განიცადა ცდუნება სხვადასხვა გზით, მაგრამ მიწიერი სამოთხის ერთი და იგივე იდეით.
თვით XVIII საუკუნეშიც კი მართლმადიდებელი რუსეთი ჯერ კიდევ უარყოფდა მევახშეობას და ცხოვრობდა „სიმართლის მიხედვით“ და არა სამართლისა, ხოლო სამართალი ჯერ კიდევ მიჰყვებოდა რელიგიურ კანონს (რჯულს), რადგანაც ცოდვა გაიგივებული იყო დანაშაულთან. იმ დროს, როდესაც თავისუფლების დასავლეთევროპული ინტერპრეტაცია სულ უფრო მეტად დაიყვანებოდა საკითხზე – თავისუფლება რისგან?, მართლმადიდებელი რუსეთი აგრძელებდა შინაგანი თავისუფლების დაფასებას, რომლის თავად განსაზღვრებაც განუყოფელია კითხვისგან – თავისუფლება რისთვის? იყო თუ არა ეს წმინდა რუსეთის განხორციელება? ეს იდეალი იყო განუხორციელებელი – ვერც დასავლელმა და ვერც რუსმა მართლმადიდებელმა ქრისტიანმა ვერ შეძლეს დაეტიათ უფლის (მისი სიტყვის) მთელი სისრულე. დასავლეთიცა და აღმოსავლეთიც მიდიოდნენ აპოსტასიის (ღმერთისგან დაშორების) გზით. მაინც რა იყო განსაკუთრებული თითოეულ ამ გზაზე?
მართლმადიდებლობასა და რუსულ მსოფლაღქმაში ყველაზე უფრო ძლიერად იყო გამოხატული ქრისტიანობის ესქატოლოგიური მხარე. რუსული საზოგადოების ყველა ფენაში მსოფლმხედველობისა და შეგნების კეთილსინდისიერი მკვლევარის სტივენ გრეჰამის აზრით, დასავლეთი და რუსეთი არიან სახარებისეული მართა და მარიამი, დავუმატებთ, სამწუხაროდ გაყოფილები. მისი აზრით, რუსული ქრისტიანობა თვით XX საუკუნის ზღურბლზედაც კი თავმოყრილია ღვთის სამეფოსა და მასში აბსოლუტური სრულყოფილების ძიებაზე. განსაკუთრებით ეს ეხებოდა უბრალო ხალხს, რომელიც ჩვენს მოკვდავ ცხოვრებას თვლიდა არა ჭეშმარიტ ცხოვრებად, და მატერიალურ ძალას არა ჭეშმარიტ ძალად.
ნ. ბერდიაევი რუსეთის შესახებ თავის მსჯელობებში ხშირად ხაზს უსვამდა, რომ „რუსული იდეა“ არ არის აყვავებული კულტურისა და ძლიერი (ძალმოსილი) სახელმწიფოს იდეა, რუსული იდეა არის ღვთის სამეფოს ესქატოლოგიური იდეა“. და ბოლოს, წმინდა სერაფიმე საროველის დიადმა სიტყვებმა მოტოვილოვთან საუბარში ბრწყინვალედ გამოხატა იდეალი – სული წმიდის მოხვეჭა საკუთარ თავში. ეს მარიამის გზაა.
ევროპას თავის გზაზე ჰქონდა თავისი ცოდვები, რუსეთს თავის გზაზე – თავისი. დასავლელმა ადამიანმა თავისი ეჭვი მიმართა სკეფსისსა და ნიჰილიზმში ღმერთთან და ღვთაებრივთან მიმართებით. რუსმა და საერთოდ მართლმადიდებელმა ადამიანმა, გატაცებით სწამდა რა ღმერთი, ასევე შობა ეჭვი და სკეფსისი, ნიჰილიზმიც კი. მაგრამ ეს არის ნიჰილიზმი ყოველივეს მიმართ, რასაც აკეთებს ადამიანი ამ დედამიწაზე. „ჩვენ რუსები აპოკალიპტიკოსები ან ნიჰილისტები ვართ“ – წერდა სწორედ ამ აზრით ნ. ბერდიაევი თავის „რუსულ იდეაში“. სამწუხაროდ ასეთი სკეფსისი ნაშობია ასევე ამპარტავნებისგან, რომელსაც არ შეუძლია შეურიგდეს საკუთარ არასრულყოფილებას და კარგავს მოღვაწეობის სტიმულს არასრულყოფილისა და განწირულის სფეროში. რუსი ადამიანის „დაჯერებულობა მომავალ განღმრთობაში უნაყოფოს ხდის აწმყოს“ ნებისმიერ საქმიანობასთან მიმართებით, როგორც ეს ზუსტად შენიშნა ლ. პ. კარსავინმა.
შენიშნეს, რომ თვით ათეიზმის საწყისებიც კი დასავლეთევროპელთან და რუსთან სხვადასხვაგვარია: ევროპელი ათეისტი ხდება ეგოიზმისა და გულის გაქვავებულობის გამო. საკუთარ თვითდაჯერებულობაში იგი ვერ ითმენს (ვერ იწყნარებს) ვერანაირ ღმერთებს. რუსი ათეისტი ხდება ამის საპირისპირო წამახალისებელი მოტივებისგან: მიწიერი არსებისადმი თანაგრძნობის გამო. თავის სამყაროსეულ გრძნობაში იგი მიმართავს მზერას შორს საკუთარი „მე“-ს ფარგლებს გარეთ. მას მეტად აღარ სურს მის გარშემო არსებული ტანჯვის შეთავსება ღვთის სიკეთესთან... იგი, ივანე კარამაზოვის მსგავსად, კარგავს ღმერთის წრმენას უდანაშაულოდ ტანჯული ბავშვის ცრემლების გამო... ტანჯვაში მყოფი არსებებისადმი თანაგრძნობის გამო რუსი ხდება ღვთის მოძულე.
ამიტომ რუსი უღმერთოებისთვის არაფერია იმაზე უფრო საძულველი, ვიდრე მონოზვნობა და თეოდიოცეა – მოწყალე ღმერთის გამართლება და თაყვანისცემა. ეს გვიხსნის იმას, თუ რატომ მიიღეს მებრძოლურად ანტიქრისტიანული მარქსიზმი ასე მგზნებარედ რუსეთში და განავითარეს კიდეც რუსულ ნიადაგზე თითქმის როგორც ფსევდომორფოზა რელიგიისა.
რევოლუცია იყო ნაშობი დასავლური აზროვნების მიერ. თავად რევოლუციის, ყველა საყრდენის მომენტალურად ძალადობრივად გადატრიალების იდეა შესაძლოა დაბადებულიყო მხოლოდ ქრისტიანულ სამყაროში აპოსტასიის – ქრისტესგან დაშორების გზაზე, და არა ბუდიზმში დაუსრულებელი წრებრუნვის შესახებ პანთეისტური წარმოდგენების სამყაროში. ესაა ურჩხული, ნაშობი გონების ძილის მიერ (გოია) – ნაშობი ადამიანის გონების მიერ, რომელმაც დაკარგა კავშირი ღმერთთან და თავისი ამპარტავნების ძალით ვერ ითმენს (ვერ იწყნარებს) საკუთარ და საყოველთაო არასრულყოფილებას – ეს მხოლოდ სხვა ტიპია ნიჰილიზმისა. რაც უფრო ძლიერია აპოკალიფსური რწმენა ყველა ცოდვის მომენტალურ განადგურებაში – მით უფრო დამანგრეველია უმაღლესი მსაჯულისა და საკუთარი ადამიანური კრიტერიუმების მიხედვით ახალი ეპოქის (ერის, საუკუნის) შემოქმედის თვითგამოცხადებულ როლში... იმ დროისთვის, როდესაც მარქსიზმმა რევოლუციის იდეა მიიყვანა მეცნიერების დონემდე, ევროპას უკვე ძალზედ დაეუფლა სკეფსისი, იგი უკვე ნელთბილი იყო და არ გააჩნდა რევოლუციის უნარი, რომელიც ძალზედ ძვირი ღირდა. რევოლუცია აიტაცა რუსეთმა.
როგორი პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, ეთიკის კრიტერიუმები გამოაცხადეს ფარდობითად და საზოგადოების განვითარების სტადიის, „წარმოების ხერხის“ შესაბამისად, მიზანი კი – საშუალების გამამართლებლად. ტოლობა დედამიწაზე პრაქტიკაში შემობრუნდა ეთიკურ უტოლობად „ანტიისტორიული“ კლასებისა და ინდივიდებისთვის, რომლებიც იქცნენ საშუალებად. ტრადიციის გამოწვევა იყო ყოვლისმომცველი და ტრადიციული კულტურა იქცა პირველ სამიზნედ.
დასავლური ინტელიგენცია, ათეისტური და მატერიალისტური, სავსებით თანაუგრძნობდა მარქსიზმის ფილოსოფიურ საფუძვლებს. იგი მიესალმა დიდ ოქტომბერს, მაგრამ მას არ მოეწონა სსრკ 1945 წლის სულისკვეთებით, რომელმაც ნაწილობრივ ააღორძინა ისტორიული ტრადიციული ფასეულობები. ინტელიგენტებს გული აუცრუვდათ სსრკ-ზე, რომელმაც დაკარგა „მემარცხენეობის“ საჭირო ხარისხი, მაგრამ არ აცრუებიათ გული ღვთის მიერ ბოძებული სამყაროსა და იერარქიის დამხობის იდეაზე, ე. ი. რევოლუციის იდეაზე. მემარცხენეობის სული დახეტიალობდა დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ და პირიქით, თანაც იცვლიდა თავის ინსტრუმენტებს მათში საჭიროების დაკარგვის და მიხედვით.
იმედგაცრუებული „მგზნებარე მემარცხენეები“ (რეჟი დემბრე, ე. ჩე გევარა, პოლ პოტი, რომელმაც დაამთავრა სორბონა) „დეკადენტური“ სამყაროდან მიდიან ჯუნგლებში ახალი უკომპრომისო რევოლუციების მოსამზადებლად, რადგანაც დიდი ოქტომბრის რევოლუცია გადაგვარდა და ნ. ს. ხრუშჩოვის პირით გამოაცხადა ბიურგერული იდეალები: „დავეწიოთ და გავუსწროთ ამერიკას“. იმედგაცრუებული მემარცხენე „სკეფტიკოსები“ ახდენენ მთელი დასავლური სამყაროსთვის დამახასიათებელი ნიჰილიზმის ამოშხეფვის დემონსტრირებას – უაღრესად მემარცხენე ხასიათის მოვლენისა ტერმინ მემარცხენის სახარებისეული გაგებით – საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, კულტურასა და ხელოვნებაში.
60-იანი წლების სტუდენტური ამბოხი წარმოადგენდა ირაციონალურად ასოციალურ ანტიეტატიზმს; მუსიკა, ლიტერატურა და „აბსურდის“ თეატრი წარმოადგენდა წინარევოლუციური რუსული ავანგარდის ლოგიკურ „ზოგადსაკაცობრიო“ ნაშიერს, ვ. მეიერხოლდისა და მისი „წარსულის ესთეტიკური დახვრეტითა“ და ბ. ბრეხტის „ეპიკური თეატრით“. ჰიპების მოვლენა – ეს არის ღვთის მიერ ბოძებული სამყაროსა და ყოფიერებისგან ტოტალური (საყოველთაო) გაუცხოების პასიური რევოლუცია, ყველა ფასეულობის დემონსტრაციული უგულვებელყოფა და მათი უარყოფა – კეთილსა და ბოროტს შორის საზღვრის წაშლა, რითაც აიხსნება შემდგომში დასავლეთში ნეობუდიზმის, ინდუიზმის პოპულარობა. და ბოლოს, „ახალი მემარცხენეები“ და „ახალი მემარჯვენეები“ – განა ეს არ არის პლანეტარულ უტოპიებზე ერთი და იმავე სევდის ფორმები, მემარცხენეებზეცა და „მემარჯვენეებზეც“ – „კონსერვატულებზე“, მაგრამ აუცილებლად რევოლუციებზე. თვით დასავლეთში ქრისტიანული ტრადიციის ციტადელში – კათოლიკურ მეცნიერებაში შეიჭრა აშკარად მემარცხენე ხასიათის „განთავისუფლების თეოლოგია“ (ლათინურ-ამერიკელი ეპისკოპოსების IV კონგრესის დოკუმენტები – CELAM), რომელიც ნათლად აისახა პედრო ნუნიესის ნაწარმოებში „ღარიბი, ისტორიის მამოძრავებელი ძალა“ (P. Nunez’s „El Pobre, protagonista de una historia“).
დღეს კი პოსტკომუნისტური რუსეთიცა და ევროპული სულის ნარჩენიც – განიცდიან გაძლიერებულ ზეწოლას „ატლანტიკური“ კოსმოპოლიტური ლიბერალური პროექტის „ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების საფუძველზე ერთიანი მსოფლიოს“ მხრიდან. რა მოხდა?
ამერიკული იდეოლოგიის იმ მიმართულების დამახასიათებელ ფილოსოფიურ საფუძველს, რომელმაც წარმოშვა „ატლანტიზმის“ პოლიტიკური დოქტრინა და „ერთიანი მსოფლიოს“ იდეა, – დედამიწაზე ადამიანის სამეფოს მეორე უნივერსალური ვერსია (კომუნიზმის შემდეგ) – წარმოადგენს მესიანიზმი, რომელიც ემყარება ძველი აღთქმით შთაგონებული პურიტანების პროვიდენციალიზმს (ამის შესახებ არაერთხელ წერდა ანგლოსაქსონური ისტორიული აზრის პატრიარქი არნოლდ ტოინბი). მაქს ვებერი კი მიუთითებდა პურიტანიზმის ფილოსოფიის ერთერთ ცენტრალურ ნიშანთაგანზე – თავისი მესიანური დანიშნულების მეთოდურად რაციონალიზებულ განხორციელებაზე, და ამტკიცებდა, რომ ნამდვილი კალვინისტი გაცილებით უფრო მეტად არის დარწმუნებული თავის ღვთივრჩეულობაში, ვიდრე მართლმორწმუნე და ღვთისმოშიში ძველი აღთქმის დროიმდელი იუდეველი. ამას უნდა დავეთანხმოთ: არა მრავალტანჯული იობი მისი დიდებულად მორჩილი სიტყვებით „ამისთვის განვიქარვე თავი ჩემი და დავაგდე. შემირაცხიეს თავი ჩემი მიწად და ნაცრად“ (იობი, 42. 5) შთააგონებდა იანკიზმს!
კალვინიზმს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს პროტესტანტიზმში. თუკი ლუთერანობა – აპოსტასიური მოვლენაა თავად ქრისტიანობაში, მისი რაციონალიზაცია, კალვინიზმს აკავშირებენ ალბიგოურ ერესებთან, მანიქეველობასთან, მისი ფესვები მიდის კეთილისა და ბოროტის ბრძოლის ისტორიის სიღრმეში. თავად იდეა იმის შესახებ, რომ ჯერ კიდევ სამყაროს შექმნამდე ადამიანები იყოფიან გადარჩენისთვის გამიზნულებად და არგამიზნულებად, წარმოადგენს სამყაროს ქრისტიანული აღქმის – როგორც ყოველთა ერთობისა სამების მიერ – სრულიად საწინააღმდეგოს. მსოფლიოს დუალისტური დაყოფა შეურევნელ დადებითად და უარყოფითად, თეთრად და შავად, სადაც ბოროტებას ასევე მიიჩნევენ არსების მქონედ და, შესაბამისად შემოქმედების უნარის მქონედაც, რაც დამახასიათებელია მანიქეველობისთვის, ბადებს ადამიანებისთვის უარის თქმასაც ეთიკურ თანასწორობაზე, მათ დაყოფას არასაჭიროებად და მათად, ვისაც გააჩნია ფასეულობა, ხოლო ამ უკანასკნელთათვის სხვები შესაძლოა იქცნენ საშუალებად. ანგლოსაქსონური კალვინიზმისთვის უპირობოდ დამახასიათებელია სხვა ერების უგულვებელყოფა და მათდამი შეუბრალებელი დამოკიდებულება (ინდიელების ამოწყვეტა, ორი მილიონი ირლანდიელის შიმშილით სიკვდილი ქერისტიანულ ისტორიაში გაუგონარი მიწის ექსპროპრიაციისა და ძირეული მოსახლეობის განდევნის შედეგად). ანგლოსაქსონური რასის ცივილიზატორული როლის მოტივი უზარმაზარ როლს თამაშობდა ბრიტანულ კოლონიურ იდეოლოგიაში, რის ნათელ დემონსტრირებასაც ახდენს რ. კიპლინგი არისტოკრატიული სინატიფით გაფორმებულ მისეულ „თეთრი ადამიანის მოვალეობის“ ფილოსოფიაში.
მაგრამ მკაფიოდ და ყოველგვარი კულტურტრეგერობის გარეშე უპირატესობის იდეა, კალვინისტური თვითდაჯერებულობა ღვთის იარაღის მასზე დაკისრებულ როლში გამოხატულია ბრიტანელი იდეოლოგის სესილ როდსის მიერ: „მე ვთვლი, რომ ჩვენ ვართ პირველი რასა დედამიწაზე და რაც უფრო ფართოდ დვსახლდებით ჩვენ მსოფლიოში, მით უფრო უკეთესი იქნება ეს კაცობრიობისთვის. თუკი არის ღმერთი, მაშინ მე ვფიქრობ, რომ მას მხოლოდ ახარებს ის, რომ მე ვცდილობ აფრიკის რუკის რაც შესაძლებელია მეტი ნაწილის შეღებვას ბრიტანეთის იმპერიის ფერად“. არც თუ ბევრი უფიქრდება იმას, რომ სამხრეთ აფრიკის თეთრკანიანი აფრიკანერები, რომლებმაც შექმნეს აპარტეიდის რეჟიმი, არიან კალვინისტები – ჰოლანდიელი და ფრანგი ჰუგენოტები და ინგლისელი პურიტანები. პურიტანები ამერიკაში არ იყვნენ დაკავებული ადგილობრივი მოსახლეობისთვის ქრისტეს სიტყვის ქადაგებით, ვინაიდან მათ აბორიგენი ინდიელები არ მიაჩნდათ გადარჩენისთვის (ცხონებისთვის) განკუთვნილებად. პურიტანებმა ისინი შეუბრალებლად აღგავეს პირისაგან მიწისა.
პურიტანები ოცნებობდნენ მეურნეობის ტრადიციული ტიპის დანგრევაზე, რისი ხელშეშლის გარეშე განხორციელების შესაძლებლობაც ჰქონდათ მხოლოდ ამერიკაში. იგი უნდა ქცეულიყო აღთქმულ მიწად პურიტანებისთვის, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ მათი რჩეულობა ვლინდება იმაში, რომ ისინი ხდებიან ღმერთის იარაღი, და მით უფრო სწორია მათი რჩეულობა, რაც უფრო ეფექტურად მოქმედებენ ისინი ამქვეყნიური აქტიურობის სფეროში. განა ეს იდეები ახლოს არაა იმათთან, ვინც უარყო მაცხოვარი? რატომ არ უნდა იქცნენ ისინი „პროზელიტებად“ პურიტანებს შორის, რომლებიც არ ეძიებენ ღმერთის სამეფოს, რომელშიც არ იქნება არც ელინი, არც იუდეველი, და არ ისწრაფვიან სული წმიდის მოხვეჭისკენ, არამედ შეგნებულად აშენებენ ადამიანის სამეფოს, რომელშიც უკვე პროზელიტებს ეძლევათ ტახტის აღმართვის შანსი თავისთვის? მაინც რატომ არ უნდა ისარგებლონ „ღვთივრჩეულებმა“, რომლებიც თავიანთ თავს სახავენ თითქმის ღმერთის მატერიალურ ნაწილაკად, იმ „რჩეულების“ შრომის ნაყოფებით, რომლებიც თავიანთ თავს მიიჩნევენ ღვთის „იარაღად“?
ვებერი ასევე ამტკიცებს, რომ პურიტანიზმი იქცა დასავლური ეკონომიკისა და საზოგადოების მამოძრავებელ ძალად. თუ ეს ასეა, მაშინ აქედან გამომდინარეობს დასკვნა ევროპის ანგლოსაქსონური ეგიდის ქვეშ გადასვლის ისტორიული გარდაუვალობის შესახებ, ისევე როგორც ძველი სამყაროს პოლიტიკური და კულტურული კაპიტულაციის შესახებაც. ყოველივე ეს მოხდა კიდეც XX საუკუნის მიწურულს. ევროპა, XVIII საუკუნიდან დაწყებული თანდათანობით, ხოლო XIX საუკუნის შუახანებიდან საბოლოოდ ნებდებოდა ლიბერალურ იდეებს. მაგრამ პარადოქსი იმაში მდგომარეობს, რომ რეფორმაციისა და რევოლუციების, ლიბერალური ფილოსოფიისა და პროტესტანტული ეთიკის სამშობლო ვერ შეიძლება ყოფილიყო წამყვანი იმ პროცესში, რომელიც თავადვე წარმოშვა.
სახელმწიფოსა და სამართლის ევროპულ ფილოსოფიას, საზოგადოებრივ შეგნებას ღვთისმებრძოლური ხანძრების ფერფლის ქვეშ გააჩნდა კათოლიკურ-ქრისტიანული ფუნდამენტი და მხოლოდ ეწყობოდა (ეგუებოდა) მევახშის საჭიროებების ქვეშ ყოფნას. მაგრამ კათოლიციზმიდან ამოზრდილი ევროპული ეთიკა არ შეიძლება ყოფილიყო ლიბერალური ეკონომიკის მევახშისეული ვერსიის სულისკვეთებისა და ადამიანის გარდაუვალი კულტის თანამიმდევრული მატარებელი და ცხოვრებაში გამტარებელი, ისე, რომ არ შესულიყო დაპირისპირებაში ქრისტიანულ კანონებთან – ბუნებითი ცოდვიანობის, ასკეზისა და სიკეთის იდეალის შესახებ, საზღაურის მიწიერი მიგების გარეშე. აირჩია რა გზა ადამიანის სამეფოსკენ, ევროპას უნდა დაეთმო ლიდერის როლი იმისთვის, ვინც ამ ფილოსოფიას ყველაზე უფრო თანამიმდევრულად ასხამდა ხორცს წმინდა სახით ხელშეშლის გარეშე რეალურ მეურნეობასა და სახელმწიფოებრივ ფორმებში.
ამერიკელი პურიტანები თანამიმდევრულად და მესიანური დაჯერებულობით (დარწმუნებით) აშენებდნენ ადამიანის სამეფოსა და მსოფლიოზე თავიანთ მფლობელობას, ამტკიცებდნენ რა მიწიერი წარმატებით თავიანთ ღვთივრჩეულობას, რასაც ასწავლიდა კიდეც კალვინი. პურიტანიზმი იქცა ფაქტიურ უკნდახევად ნეტარებების მცნებებისგან (ქრისტიანობის არსისგან) და ძალაუფლებისა და პურის სასარგებლოდ გაკეთებული არჩევანი აღმოჩნდა ცდუნებების მთაზე.
დასავლეთევროპული სულისკვეთება ღრმად იქნა გამომუშავებული თავისუფალი ნების ხანგრძლივი გამოცდით კეთილსა და ბოროტს შორის და მან წარმოშვა, თავისი ერთი ტიპი ლიბერალური დაცემისა კულტურაში – გაუცხოება, რეფლექსია, თვითანალიზი, აბსოლუტური მორალური კრიტერიუმების უარყოფა, დანარჩენ სამყაროსთან ჰარმონიული ერთიანობის დაკარგვა. ამერიკული პურიტანული თვითდაჯერებულობა თავის დანიშნულებასა და ღვთის იარაღის პროვიდენციალურ როლში ანთავისუფლებდა ადამიანს არჩევანის ტანჯვებისგან და წარმოშვა ლიბერალური დაცემის სხვა ტიპი: ვნებების, აგრეთვე თავისუფალი ნებისა და მოვალეობის კეთილსა და ბოროტს შორის რყევების არარსებობამ არ შეუწყო ხელი მაღალი სულის გამომუშავებას – აქედანაა ცივილიზაცია კულტურის გარეშე, ამ უკანასკნელის შპენგლერისეული გაგებით, როგორც ადამიანის სულის მიერ ნაშობისა. სახეზეა ადამიანის კულტი, რომელიც ჩვენს თვალწინ გადაიქცევა ადამიანის სხეულის წარმართულ კულტად, აგრეთვე პანიკური შიში ფიზიკური არასრულყოფილების, დაბერებისა და სიკვდილის წინაშე. ესაა სპარტა და რომი, მაგრამ რომი არა ქრისტიანული, არამედ წარმართული. რუსეთის პოსტკომუნისტური ლიბერალები – რომლებმაც გაიარეს ათეიზმისა და მატერიალიზმის სკოლა, აღიქვამენ ლიბერალური საზოგადოების სწორედ ამ ამერიკულ ჰედონისტურ ტიპს. ამიტომ რუსეთი, ისევე როგორც ევროპა, კაპიტულაციას ახდენს „ატლანტიკური“ ცივილიზაციური პროექტის წინაშე.
რუსეთში ჩვენმა თვითგამყიდველობამ მიგვიყვანა მთელი რუსული ისტორიის ნგრევამდე, რომელშიც რუსეთი კარგავს არა მხოლოდ დიდი დერჟავის მისეულ როლს, არამედ საკუთარ თავსაც, როგორც დამოუკიდებელ ისტორიულ პიროვნებას ისტორიული ყოფიერების უნივერსალური აზრის საკუთარი ძიებით.
დღეს საკმარისი საფუძვლები გაგვაჩნია გვირგვინის მოსახდელად იმ ფილოსოფიური შეცდომისთვის, რომ ვითომდა ევროპული ლიბერალიზმი წარმოადგენს კომუნიზმის ანტიპოდს. ქრისტიანული თვალსაზრისით მარქსიზმი სხვა არაფერია, თუ არა ევროპული ლიბერალიზმის „ბიძაშვილი“, ხოლო ეს ორივე ადამიანის სამეფოს ვერსიებია ღმერთის გარეშე“. მარქსიზმი და ლიბერალიზმი სხვადასხვანაირი გზებით აშენებენ ურელიგიო, მატერიალისტურ და კოსმოპოლიტურ მსოფლიოს, აღწევენ რა მასონების მიერ გამოცხადებულ მიზანს „მოისპოს ადამიანებს შორის რანგის, სარწმუნოების, აზრების, სამშობლოს განსხვავება...“ (კლაველი).
ევროპის მიერ აღსრულებული თვითგამყიდველობა საშუალებას აძლევს კოსმოპოლიტურ ფინანსურ მექანიზმებს, რომლებიც ემყარებიან სამხედრო ძლიერებასაც, იქცეოდნენ ისე, როგორც ყველგანმყოფი მსოფლიო მთავრობა, რომელიც მისი უდიდებულესობა მევახშის ნებას კარნახობს დამონებულ ერებს, რომლებიც შედგებიან, რა თქმა უნდა, სავსებით თავისუფალი ინდივიდებისგან. მევახშის მიწიერი წარმატება – აი ყველა უნივერსალისტური პროექტის შედეგი, რომლებიც აცდუნებდნენ თვითდაჯერებულ ადამიანს დასავლეთსა და აღმოსავლეთში – შრომის მსოფლიო ძმობა, საერთოევროპული სახლი, ერთიანი მსოფლიო ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებისა და ადამიანის უნივერსალური უფლებების საფუძველზე, რომელთაგან უმთავრესია უფლება ჭეშმარიტების არცოდნასა და კეთილსა და ბოროტს შორის მსოფლიო ბრძოლაში კეთილმოწყობილ ართანამონაწილეობაზე (ართანაზიარობაზე).
ამის გამოვლინებები აშკარაა კულტურის სფეროშიც. კულტურა ასახავს სულის მდგომარეობასა და განწყობას და ამავდროულად ზემოქმედებს მასზე, ან ეწინააღმდეგება, ან უთმობს კეთილსა და ბოროტს. კულტურის ყველა ფუძემდებლური ეთიკური განზომილების დექრისტიანიზაცია იქცა გარდაუვალ შედეგად. მეტოქეობა კომუნიზმსა და ლიბერალიზმს შორის იყო მხოლოდ ოჯახური დავა მათ „ერთიან მსოფლიოში“ ბატონობისა და ტახტის გამო, სხვა რამეზე ამ ლევიაფანებს სადაო არაფერი ჰქონდათ. ფსონი დასავლურ „პრომეთეულ ინდივიდზე“ უფრო წარმატებული აღმოჩნდა, ვიდრე რუსულ „იოანესეულ ადამიანზე“. დასავლეთმა აიშენა თავისი სამოთხე დედამიწაზე, რომელიც ნამდვილად გვაოცებს თავისი კეთილდღეობით, მაგრამ სხვა ვერაფრით.
მაგრამ სწორედ ამ სხვა რამით იყო დაკავებული დასავლელი ადამიანი ევროპული კულტურისა და ევროპული სიდიადის ზრდის პერიოდში. წარსულის რუსი ინტელიგენტი, მოჯადოებული ჯოკონდას ღიმილითა და შექსპირისეული ვნებებით, გოეთეს შემეცნების წყურვილითა და კარტეზიანული ლოგიკით, ძირს განერთხა „თავისუფლების, თანასწორობისა და ძმობის“ დაფიცების ქვეშ ხოლო XXI საუკუნის მიჯნაზე კი დაინახავდა მხოლოდ „Internet“-ის კაბალისტურ სვეტებსა და მევახშის კივილს ყველაფერში. „liberte“-ს ამ ნამდვილმა პატრონმა (მევახშემ) შესძლო მაცდუნებელი ტრიადის საფარქვეშ, რომელსაც ვერ განახორციელებდა ღმერთის გარეშე, ძალათი გაეტანა დამანგრეველი: „laissez passer, laissez faire“ – „გამატარეთ ყველგან, ნუ მიშლით მოქმედებას“, „რაც აკრძალული არ არის – ნებადართულია“. ამ გასაღებით შესძლო მთლიანად განეცალკევებინა ცოდვის ცნება დანაშაულისგან (კავურის იდეალი – La loi est athee – იურიდიული კანონი /закон/ ათეისტურია). და ბოლოს შესძლო დაემახინჯებინა „თავისუფლების“ ცნება ცოდვისადმი მისატევებელი სისუსტისა და შემოქმედებასა და ეჭვზე უდაო უფლებისგან, რომლებიც განხორციელდა ფაუსტში, და გადაექცია იგი სილამაზისა და სიმახინჯის, ბიწიერებისა და სათნოების, ჭეშმარიტებისა და სიცრუის თანაბრად საპატიოდ გამოცხადების უფლებად, რითაც ადამიანს აცდუნებს მეფისტოფელის ნიჰილიზმსა და ცინიზმში, რომელიც თანასწორად აცხადებდა კეთილსა და ბოროტს.
მაგრამ ასევე აშკარაა, რომ ასეთი თავისუფლება კარგავს ყველანაირ სტიმულსა და წახალისებას კულტურის შემოქმედებისკენ. ეს იმპულსი მოცემული იყო არა სხვა რამით, თუ არა კეთილისა და ბოროტის ნათელი (მკაფიო, გარკვეული) საზღვრებით. თავისუფლება საზღვრების გარეშე კარგავს თავის სუბსტანციურ არსსა და განსაზღვრებას. თავისუფლება კეთილისა და ბოროტის აბსოლუტური პარამეტრების გარეშე მიდის ენტროპიამდე და თავისი მიმდევრები მიჰყავს სრულ შემოქმედებით იმპოტენციამდე. ეს მხოლოდ მორიგი თვალსაჩინო გამოვლენაა ახლა კულტურის სფეროში ღვთისმეტყველებისა და ფილოსოფიის მიერ დიდი ხნის წინათ დადგენილი ჭეშმარიტებისა – ბოროტს არ გააჩნია პოტენციალი შემოქმედებისთვის, ბოროტი არ არის სუბსტანციური, მისი ფსევდოარსებობის განსაზღვრება – ეს არის კეთილის უარყოფა და კორუფცია.
დასავლელი ადამიანი არაერთხელ გამოდიოდა პროტესტით თავისი ბუნების დე-საკრალიზაციისა და დე-ქრისტიანიზაციის წინააღმდეგ, იმის წინააღმდეგ, რასაც შილერი უწოდებდა Entgottung-ს – გაუღმერთოებას. ამაში იყო რომანტიზმის პერიოდული ამოშხეფვები ევროპულ კულტურაში. იმ დროს, როდესაც რეალური სირანო დე ბერჟერაკი ასე უწყობდა ხელს მატერიალისტურ გადაგვარებას, განა გედის კივილი არ ისმოდა როსტანისეული სირანოს ბაგეთაგან, რომელიც ამაოდ ევედრებოდა ემილ ზოლას პერსონაჟებს მობრუნებას იდეალისკენ ადამიანის სულის მუდმივი მისწრაფებების შესახებ... მაგრამ ღვთის მიერ ბოძებული ქვეყნის სილამაზე არ შეიძლება აისახებოდეს შემოქმედის უარმყოფელი ადამიანის შეგნებაში. ასეთი ამპარტავანი შეგნება ბადებს მალევიჩის „შავ კვადრატს“, ლიბერალური ესთეტიკის ამ „კომუნისტური პარტიის მანიფესტს“.
ყოველივე ამას მივყავართ დასკვნამდე: მაღალი ადამიანური სული დასავლეთში გამომუშავებულ იქნა ქრისტიანობის პირველ ათასწლეულში, რომელიც ახლა ლიბერალებმა ზიზღით გამოაცხადეს „ბნელ ერად“ – „Dark Age“. ყველაფერი, რითაც ქრისტიანობამ და დასავლეთმა, როგორც ქრისტიანული სამყაროს ნაწილმა, გაამდიდრეს კაცობრიობა – ჭეშმარიტებისადმი ერთულება, სიყვარული, ღირსება, მოვალეობა, ოჯახი, ერი, სახელმწიფო, სამშობლო, კულტურა, აღვსებული მანამდე უნახავი შინაარსით – მიღწეულ იქნა სულაც არა პრომეთეული თავხედობით. ფრანცისკ ასიზელის სისხლიანი ოფლი და ნეტარი ავგუსტინეს ცრემლები, – აი რამ გამოსჭედა დისციპლინაში მაღალი სული, რომელმაც შეიძინა მაღალი კულტურული შემოქმედების უნარი. პრომეთეულმა ინდივიდმა ეს სული განგმირა ამპარტავნებით და აღორძინებას შემდეგ გარდაუვალად მოჰყვა სწორედ იმ ერთიანი მსოფლიოს ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების გადაგვარება.
თანამედროვე ლიბერალის კრედო დღეს შეიცავს თეზისს, რომ ქვეყნად არ არის ისეთი ფასეულობები, რომელთა გულისთვისაც ღირს სიკვდილი. მაგრამ ეს ძირის გამოთხრაა მთელი ქრისტიანული კულტურისთვის. დასავლეთშიცა და აღმოსავლეთშიც რწმენის გულისთვის მოწამეთა, აგრეთვე სამშობლოს, მოვალეობის, ღირსების, სიყვარულისთვის ყველა დაღუპულისთვის შთამაგონებელ წყაროს წარმოადგენდა მაცხოვრის გამომსყიდველი მსხვერპლი ჯვარზე ვნებით, სულის პრიმატი ხორცზე.
პოზიტივისტი ალბათ სკეფტიკურად მოეკიდება იმას, რომ ქრისტიანულ ესქატოლოგიასა და ისტორიოსოფიაში ეს საზოგადოება უკვე ნაწინასწარმეტყველებია. „ერთიანი მსოფლიოს“ იდეა ხელს აღმართავს ღვთაებრივ ჩანაფიქრზე მრავალფეროვანი სამყაროს შესახებ, სადაც ქრისტეს ჭეშმარიტებისაკენ გზას გვიკაფავს საკუთარი და არა სხვისი სულიერი გამოცდილება. ეს დამანგრეველი პროექტი ანგრევს ყველა ცივილიზაციას – შემოქმედებითი აქტის გამოცდილებას იმ „ხალხებისა, რომლებმაც მიიღეს სული წმიდის ნიჭები და თავისებურად განახორციელეს ისინი“ (ივანე ილინი). ამის შედეგს წარმოადგენს კულტურების, ხალხების, სახელმწიფოების დამღუპველი ყოვლადშერევა ურელიგიო საფუძველზე – მათი გაუსახურებული ხსნარი. შესაძლებელია, რომ ექსპერიმენტი „solve-coagula“ – „გახსენი და შეურიე“, ბოლოს და ბოლოს გადავიდა ნამდვილ საქმეში ალქიმიკოსების კოლბებში ვარჯიშობის შემდეგ? მაგრამ „იოანეს გამოცხადების“ მიხედვით სწორედ ამ ქაოსდიდან მოვა კიდეც წყვდიადის თავადი. თანამედროვე ლიბერალიზმის მიზანია – ამაღლება „ფარდობით“ ჭეშმარიტებებზე – სულიერი შუათანა, ნელთბილობა – მაგრამ ნელთბილობა აპოკალიფსისში განსაზღვრულია როგორც მხეცის მეფობის სიმპტომი, სატანას არსის გამოვლენა: „ვიცნი საქმენი შენნი; რამეთუ არცა გრილი ხარ და არცა ტფილი; ჯერ-იყო, რათამცა გრილი იყავ, ანუ ტფილი! არამედ ესრეთ ნელ-ტფილად ხარ, და არცა გრილ ხარ და არცა ტფილი: მეგულვების აღმოგდება შენი პირისაგან ჩემისა“ (გამოცხ. 3, 15-16).
როდესაც მსოფლიოზე თანამფლობელობის გულისთვის ევროპა ახლა თავისი ატლანტიკური პრესვიტერის პირით აცხადებს ერთიან „პოსტქრისტიანულ საზოგადოებას“, იგი ამით უარს ამბობს უკვე თავის თავზე, საკუთარ დიდ წარსულსა და თავის გოლიათურ კულტურაზე. ევროპისა და ევროპული კულტურის ჰეროიკა, იდეალი, რომანტიზმი და გმირობა, თვით დეკარტის ეჭვიც კი, თავად „უგუნურება დამღუპველი თავისუფლებისა“ – ყოველივე ეს მოცემული იყო ქრისტიანული სულის მიერ. ლიბერალიზმმა თავისი კეთილი განზრახვებით მხოლოდ გზა გაუკვალა „ევროპის მზის ჩასვენებას“ შპენგლერისეულ „Untergang des Abendlandes“-ს. მაგრამ ისტორიის ამ ხვეულზე საღვთო რომის იმპერიის Pax Americana-თი შეცვლა – ესქატოლოგიურად გარდაუვალი იყო – ეს უკანასკნელი უკეთ ემსახურება მევახშესა და მის მიწიერ წარმატებას. დიდია საზღაური ადამიანის სამეფოსთვის.
ფრენსის ფუკუიამას მიერ გამოცხადებული ისტორიის დასასრული ნამდვილად იქნება დასავლეთისთვის, არა მხოლოდ კომუნიზმისთვის. ამერიკელმა ფილოსოფოსმა, შესაძლოა უნებურად გააშიშვლა ლიბერალიზმის შინაგანი სიცარიელე, რომელსაც არ გააჩნია შინაგანი იმპულსი მსოფლიო ისტორიის გასაგრძელებლად თავის „დებილ ბიძაშვილთან“ (დრაგოშ კალაიჩი) – კომუნიზმთან მეტოქეობის გარეშე.
რუსეთისა და ევროპისთვის ისტორიული ყოფიერების დაკარგული აზრის შეძენა შესაძლებელია მხოლოდ მსოფლიო ისტორიის, როგორც ორი იდეის მეტოქეობის გააზრების გზაზე – ღვთის სამეფოს ძიებისა და ადამიანის სამეფოს მშენებლობის, რომელშიც ტახტი ცარიელი არ აღმოჩნდება.
ამ მსოფლიოს ნიშნები და გამოვლინებები უკვე ძალზედ აშკარაა – „სამოქალაქო საზოგადოება“ ერთგვარი „Homo Globalis“-ებისა, რომელთაც დაკარგეს კავშირი სარწმუნოების, ერის, ოჯახის უმაღლეს ფასეულობებთან და ცხოვრობენ იდეალით „ubi bene ibi patria“ – „სადაც კარგად ვარ, იქაა სამშობლოც“ – ე. ი. „პურითა ერთითა“. ეს უკვე ერები აღარ არიან, არამედ ეგოისტური ბრბო – ოხლოსი. მაგრმ ბრმა და თვითკმაყოფილი ოხლოკრატიის უკან ყოველთვის იმალება ოლიგარქია. დემოსის ეს გარდაუვალი ხვედრი და მისი კრატიის დამახინჯება აღწერეს ჯერ კიდევ არისტოტელემ და პოლიბიუსმა ოცდასამი საუკუნის წინ. ასეთი ოლიგარქის ტიპს მშვენივრად წარმოგვიდგენს ჟაკ ატალი. ეს მაღალი თანამდებობის მსოფლიო მევახშე უკვე აღარ მალავს, რომ არის არანაკლებ მაღლა მდგომი ფილოსოფოსი და არქიტექტორი მომავლისა. დღეს იგი ტკბობითა და ყოველგვარი მორცხვობის გარეშე სთავაზობს ოდესღაც ქრისტიანულ დასავლეთს თავის მეტად რეალურ ანტიუტოპიას – „ბანკის მეფობას“ („Lignes d’horizon“, 1979).
მხოლოდ იმ ერს, რომელსაც არ დაუკარგავს სულიწმიდის ნიჭები, შეუძლია მეტაფიზიკური რომის სახით წინ აღუდგეს ბოროტებას. ასეთ ერებს ჰქონდათ დიდი ისტორია. ისინი არ იყვნენ უბრალოდ რიცხობრივი მასა. ჭეშმარიტი ერი – ეს არის მემკვიდრეობით მცხოვრები მთლიანობა, დაკავშირებული სულით, მსოფლმჭვრეტელობით, საერთო წარმოდგენებით კეთილისა და ბოროტის შესახებ, საერთო ისტორიული განცდებით. ისინი შეადგენენ ერთიან მსოფლიოს როგორც მრავალფეროვნებისა და ყოველთა ერთობის ჰარმონიას, სადაც თითოეულ ინდივიდუალურ და ეროვნულ გამოცდილებას, თუნდაც უარყოფითს, ქრისტეს ჭეშმარიტების განსახიერებისთვის აქვს მსოფლიო ისტორიული მნიშვნელობა, სადაც თავისუფალი არჩევანი კეთილსა და ბოროტს შორის განსაზღვრავს მომავლის შედეგს.
ჩვენი მომავალი თავის საფუძველში დამოკიდებულია არა იმდენად წარმატებულ ეკონომიკურ რეფორმებზე ან მოგებიან საერთაშორისო შეთანხმებებზე. რუსეთის მაგალითი მეტად ჭკუისსასწავლებელია: ვერც უზარმაზარი ტერიტორია, ვერც შთამბეჭდავი ეკონომიკა, ან თვით ბირთვული იარაღიც ვერ გიხსნის დაცემისა და დამცირებისგან. ვინაიდან მატერია სულის გარეშე ვერ ქმნის ისტორიას.
რაც შეეხება ოდესღაც დიდებულ ევროპას, მისი როლის სიმბოლიზირებას დღეს ყველაზე უკეთესად ახდენს ჰავიერ სოლანას ორაზროვანი გრიმასა, ღიმილი, რომლითაც ტურა ტაბაკი რ. კიპლინგის „ჯუნგლების წიგნიდან“ ატყობინებდა ხალხს თავისი პატრონის – შერ-ხანის – თვითდაჯერებული, ბოროტი და უხეში ნების შესახებ, რომელიც ფეხით თელავდა კანონს... ეს არის კიდეც Pax Americana, რომელმაც ჩაანაცვლა არა მხოლოდ საღვთო რომის იმპერია და მოსკოვი – მესამე რომი, არამედ ყველა მატერილისტური უნივერსალისტური მირაჟი მიწიერი სამოთხისა ღმერთის გარეშე – „შრომის მსოფლიო ძმობა“, „საერთოევროპული სახლი“, „ერთიანი მსოფლიო“. და შემთხვევითი არ არის, რომ ერთ დროს camarada-დ ნამყოფი ჰავიერ სოლანა, უკვე აღარ უბრუნდება მიმართვას – სენიორ, არამედ ხდება mister სოლანა.
რუსეთისა და ევროპის თანამშრომლობას ნამდვილად შეუძლია ორივეს მისცეს მძლავრი და ასე აუცილებელი იმპულსი 2001 წლის მიჯნაზე ქრისტეს შობიდან. მაგრამ ევროპას მას მისცემს სულაც არა რუსეთის დამამცირებელი გამოცდა დასავლეთევროპულ ლიბერალიზმში, არამედ ნაყოფიერი და კონსტრუქციული ურთიერთმოქმედება და ევროპის ყველა ეთნიკური, კონფესიური და კულტურული შემადგენლის: რომანულის, გერმანულისა და სლავურის, ევროპის ლათინურისა და ევროპის მართლმადიდებლურის – შეერთებული შეგნებული სულიერი ძალისხმევა. დადგა დრო, რათა სრულად შევიგნოთ რუსული მართლმადიდებლური ფორპოსტის მნიშვნელობა მთელი ქრისტიანული მსოფლიოსთვის მთლიანობაში მომავალი საუკუნის არა მხოლოდ გეოპოლიტიკური და დემოგრაფიული, არამედ სულიერი გამოწვევების წინაშეც.
კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ უფალმა გაანთავისუფლა რუსები მონღოლებისგან და რუსეთი შეეცადა მეტაფიზიკური რომის შენახვას (დაცვას). ამავე ისტორიულ პერიოდში ესპანეთი წარმატებით ამთავრებს რეკონკისტას და ასევე თვლის საკუთარ თავს რომად (ტირსო დე მოლინის სიტყვებით ასეთად იქცევა ტოლედო – „საიმპერატორო ქალაქი და მეორე რომი“). შესაძლოა ეს უფალმა მოიღო თავისი წყალობა მთელ ქრისტიანულ სამყაროზე ატლანტიკიდან ურალამდე, უბოძა რა მას საერთოევროპული სახლის – მისი, უფლის სახლის აშენების შესაძლებლობა... და განა არა „libido dominandi“-მ – „მბრძანებლობის ავხორცობამ“, რომლის შესახებაც ესქატოლოგიურ ტონებში გვაფრთხილებდნენ დიდი ევროპელი – ნეტარი ავგუსტინე და ბერი ფილოთეოსი – გვაცდუნა ჩვენ – სხვადასხვანაირად ჩვენი სხვადასხვანაირი სისუსტეების გამო და ყველანი მიგვიყვანა ერთ ტრაგიკულ შედეგთან...
ევროპას სჭირდება ქრისტიანული აღორძინება და ახალი რეკონკისტა!
ნატალია ნაროჩნიცკაია
ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი
„Cultura Europea“-ს V კონგრესი.
1998 წლის ოქტომბერი.
პამპლონა, ესპანეთი.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
მართლმადიდებლობის როლი და ამოცანები გაერთიანებულ ევროპაში
(ათენისა და სრულიად ელადის მთავარეპისკოპოს ქრისტოდულოსის მიერ 2000 წლის 29 ივნისს არეოპაგში წარმოთქმული სიტყვა)
(წერილის სახით გამოქვეყნდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2006 წლის 9–15, 16–22 და 23–29 ივნისის ნომრებში)
“მაშ გაუფრთხილდით თქვენსავე თავს და მთელ სამწყსოს, რომლის მცველებადაც დაგადგინათ თქვენ სული წმიდამ, რათა მწყემსავდეთ უფლისა და ღმრთის ეკლესიას” (საქმე მოციქულთა, 20, 28).
ისტორიის თითოეულ გაელვებას, ისევე როგორც ადამიანის ცხოვრების თითოეულ გაელვებასაც, გააჩნია თავისი ფასეულობა და თავისი განსაკუთრებულობა. მაგრამ არის გაელვებები დრამატული, გაელვებები ბედისმომტანი, გაელვებები, როდესაც, როგორც ამბობს ჩვენი ხალხი, “ზეცა იხსნება”, იმიტომ, რომ ამ გაელვებებისას აღესრულება მსოფლიო ისტორიის დიადი და ისტორიული მოვლენები, აღესრულება, ჭეშმარიტად, სიცოცხლის საიდუმლოებანი. სწორედ ასეთი იყო ის გაელვება, როდესაც სული წმიდამ ხელი შეუშალა პავლე მოციქულს, ადამიანს, რომელიც არჩეული იყო, “რათა ეუწყებია სახელი” იესო ქტისტესი “ხალხებისა და მეფეთა წინაშე” (საქმე მოციქულთა, 9, 15), გაეგრძელებია თავისი ქადაგება აზიაში და გამოგზავნა იგი ტროადაში, ევროპის ჭიშკართან.
პავლე მოციქულის მოსვლა საბერძნეთის მაკედონიაში არ ყოფილა შემთხვევითი დამთხვევა ან უბრალო შემთხვევა. ის განსაკუთრებული ხილვა, რომლის ნახვის პატივიც მას ერგო, და ახალგაზრდა მაკედონელისგან მოწვევა, რომელიც მას ევედრებოდა: “მოდი მაკედონიაში, დაგვეხმარე ჩვენ”, იყო ღვთის მცნება, რათა მას გამოევლო ჭიშკარი და გადმოსულიყო მეორე მხარეს, ბერძნულ მხარეს, ევროპის მიწაზე. ეს იყო ხილვა, რომელმაც მოუვლინა სხვა რეალობა, ხილვა, რომელიც ამ დღემდე განსაზღვრავს ჩვენს ბედს, ხილვა, რომელმაც შეცვალა ქრისტიანობის განვითარება და ახალი ძალა და მისია მოსცა ბერძნულ სულს. ამგვარად, პირველად, 1950 წლის წინ, პავლე მოციქულის ყოფნამ ევროპის ტერიტორიაზე წინასწარ დასახა ის მნიშვნელობა, რომელიც ექნება ქრისტიანულ სარწმუნოებას ევროპისა და მისი კულტურისათვის და, მასთან ერთად, განსაზღვრა ის მასშტაბები და ფარგლები, რომლებსაც მიიღებს ჩვენს ძველ კონტინენტზე ქრისტიანული ქადაგება.
ქრისტეს მოციქული მოვიდა ელადაში და გაჩერდა თავიდან სამოთრაკიაში, ადგილში, სადაც მაშინ ჯერ კიდევ წარმართული, ელინური სული აღასრულებდა კერპების მსახურებას. ეს არ იყო შემთხვევითი, რამდენადაც, როგორც კი მოციქული მოვიდა ფილიპოში, მისი პირველი საქმე იყო ქურუმი ქალისგან “მისნობის სულის” განდევნა (საქმე მოციქულთა, 16, 16), რომელიც მას ჰქონდა, ე. ი. მან გააუქმა ვინმე მკითხავის ძალა. ასეთი სასწაულმოქმედი ჩარევით იესომ მაშინ პირველად მოგვივლინა ელინიზმის ახალი როლი, მისი ახალი მოწოდება. ამიერიდან, დელფოს ორაკულის გამონათქვამების თანახმად, საბერძნეთში “მშვენიერი სასახლე დანგრეულია, და აპოლონს უკვე აღარ გააჩნია არც საკურთხეველი და წინასწარმეტყველების დაფნა, არც მოლაპარაკე წყარო, და დადუმდა მოჩუხჩუხე წყალი”. აპოლონის გველი უქმდება, დელფოს ორაკული დუმს, ელინიზმი კი ემსახურება ღვთის სიტყვას. დღეს, მესამე ათასწლეულის დასაწყისში, ამ ელინიზმსა და ამ სიტყვას მართლმადიდებლობის სახით, მოუწოდებენ რომ დაადასტუროს თავისი ყოფნა გაერთიანებულ ევროპაში, დაამოწმებს რა, რომ მართლმადიდებლობა თამაშობს თავის როლს და გააჩნია თავისი ამოცანები ჩვენს ევროპულ ყოფიერებაში. ეს იქნება კიდეც ჩვენი დღევანდელი საუბრის საგანი ამ სახელგანთქმულ და ისტორიულ ადგილას – არეოპაგში.
თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობანო,
თქვენო აღმატებულებავ ბატონო ეროვნული განათლებისა და რელიგიის მინისტრო,
თქვენო აღმატებულებავ ქ. ათენის მერო,
ღვთივ კურთხეულო ხალხო
პავლე მოციქულმა, ჩამოვიდა რა ელადაში, თავიდან დაუწყო ქადაგება ელადის იუდეველებს, ემზადებოდა რა სულის დიადი გაელვებისათვის, ელინთა წინაშე თავისი ქადაგებისათვის. როდესაც ათენელთათვის ქადაგების დრო მოვიდა, იგი წავიდა არა მხოლოდ სინაგოგაში. საქმე მოციქულთას ტექსტი ჩვენ გვიცხადებს: “და ესაუბრებოდა სინაგოგაში იუდეველებსა და ღვთისმოსავებს, ხოლო მოედანზე ყოველდღე მსჯელობდა მათთან, ვინც შეხვდებოდა” (საქმე, 17, 17). და სწორედ ათენელებმა მიიყვანეს იგი რიტორის კათედრასთან, სთხოვდნენ რა მას, რათა აეღო სიტყვა და ელაპარაკა მათთან. “და დადგა პავლე შუა არეოპაგში” (საქმე, 17, 22) და მაშინვე, ზედმეტი ნაკლებსარწმუნო რიტორიკული ილეთების გარეშე უფრო მეტად გახსნა ელინური სულის ჰორიზონტები. მან ელინური სული გამოიყვანა ღმერთის არცოდნიდან, ამოიყვანა იგი ადამიანური ფილოსოფიის სამსხვერპლოდან, რომელიც, წმ. გრიგოლ ნოსელის მიხედვით, “მუდამ იტანჯება მშობიარობის ტანჯვებით და არაფრით არ ძალუძს შვილის შობა”, და შთაფლა იგი ემბაზში, ნათლავდა რა მას ჭეშმარიტი ღვთისშემეცნების სამეფო ნათელში. ასეთი დიადი გაელვების ნაყოფი მაშინ მეტად მწირი აღმოჩნდა. ადამიანთა მხოლოდ მცირე ჯგუფმა დაუჯერა მას, “მათ შორის იყო დიონისე არეოპაგელი და ქალი, სახელად დამარი, და სხვები მათთან ერთად”. მიუხედავად ამისა, ნამდვილმა ნაყოფებმა გამოღება არ დააყოვნეს. არა მხოლოდ ბერძნულმა, არამედ მისი მეშვეობით მთელმა რომაულმა სამყარომაც გაიგონა “ენების მოციქულის” (ან “ერების მოციქულის”, «апостол языков») სიტყვა და მოყვანილ იქნა ჭეშმარიტი ღმერთის რწმენაში. მოციქულ პავლეს გადმოსვლამ ტროადიდან ელადაში მიგვიყვანა ევროპის გაქრისტიანებამდე. ასეთნაირად, არეოპაგში პავლეს ქადაგების შემდეგ თავის სათავეს ღებულობს ევროპული ცივილიზაციაც.
მაგრამ აუცილებელია დავფიქრდეთ იმ საკითხზე, თუ რა არის ევროპა და ვინ არის ევროპელი? ყველა პასუხიდან, რომლებიც გაცემულ იქნა ამ დღემდე, არც ერთი არ არის იმდენად შინაარსობრივი და უბრალო, მაგრამ ამასთან ერთად იმდენად ზუსტიც, როგორც პასუხი, რომელიც გასცა პოლ ვალერიმ ციურიხის უნივერსიტეტის სტუდენტთა წინაშე გამოსვლისას. მან თქვა, რომ ევროპელი ადამიანი არ განისაზღვრება არც ტომით, არც ენით, არც თვით თავისი ეროვნულობით, რამდენადაც ევროპა გამოდის ბევრი ენის, ერისა და ტრადიციის დედა. “ევროპელი, – დაუმატა მან, – არის ის, ვინც მიეკუთვნება იმ ხალხს, რომელმაც აითვისა რომაულ სამართალზე დაფუძნებული კანონები, ვინც კარგად ფლობს ბერძნულ განათლებულობას, და ვინც მიიღო და შეითვისა ქრისტიანული მოძღვრება”. («Европейцем, – добавил он, – является тот, кто принадлежит к тому народу, который воспринял законы, основанные на римском праве, кто хорошо владеет греческой образованностью, и кто принял и усвоил христианское учение».) სხვა სიტყვებით რომი, ათენი და იერუსალიმი შეადგენენ ევროპის კულტურული ცხოვრების სამნაწილიან საფუძველს, ქრისტიანობის განსაკუთრენული მნიშვნელობის პირობებში, რომელიც წარმოადგენს სხვა ორი საფუძვლის მთავარ შემადგენელს. ასევე ცნობილი ინგლისელი ისტორიის ფილოსოფოსი ქრისტოფერ დოუშონი იგივე წესს აყალიბებს სხვა სიტყვებით. “თუკი ევროპა თავისი პოლიტიკური არსებობით დავალებულია რომის იმპერიისაგან, თუკი იგი თავისი ძალითა და თავისი კულტურის მიმართულებით დავალებულია ელინური განათლებისაგან, ქრისტიანობისაგან იგი დავალებულია თავისი სულიერი დედაარსით. ძნელია წარმოვიდგინოთ, თუ საერთოდ როგორ შეძლებდა არსებობას ერთიანი ევროპული შეგნება მთელი მისი ერებითა და ტომებით, მთელი ენებითა და წეს-ჩვეულებებით, რომ არ არსებულიყო ქრისტიანული ეკლესიის მუდმივი ყოფნა”.
ზოგიერთი თანამედროვე ბერძენი ინტელიგენტი ფიქრობს, რომ გაერთიანებული ევროპა წარმოადგენს რაღაც პოლიტიკურ-ეკონომიკურ სივრცეს, სადაც ქრისტიანობა ან აკრძალულია ან წარმოადგენს რაღაც სიმყრალეს. სინამდვილეში კი ევროპული ერთიანობა წარმოადგენს ქრისტიანული სულის ქმნილებას და მას არ შეიძლება მოვიაზრებდეთ სხვანაირად, თუ არა წმინდა ქრისტიანული ქადაგების გამოხატულებად. ასევე ანტიმართლმადიდებლური მითების სხვა გამავრცელებლებიც ფიქრობენ, რომ ევროპული ერთიანობა წარმოადგენს მხოლოდ რომაული კათოლიკობის ნაყოფს. მაგრამ ისინი იგნორირებას უკეთებენ ან არ სურთ შეიგნონ ის, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე ეკლესია იყო ერთი და ერთიანი, და რომ თვით გაყოფის შემდეგაც მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი მრავალი საუკუნის მანძილზე აგრძელებდა დასავლეთის სულიერად უზომოდ გამოკვებას. სწორედ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი იქცა იმად, ვინც თავისი სწავლული ადამიანებით ხელს უწყობდა ევროპულ აღორძინებას. ამიტომ სწორი იყო რომის კათოლიკური ეკლესიის გადაწყვეტილება გამოეცხადებინა ევროპის წმინდა მფარველებად, ერთის მხრივ, წმ. ბენედიქტე – დასავლური მონოზვნობის გრეკოფილი რეფორმატორი, რომელიც აღიარებულ იქნა “გაერთიანებული ევროპის სახლის ქვაკუთხედად”. ხოლო მეორეს მხრივ კი თესალონკელი მქადაგებლები – წმ. კირილე და მეთოდე, რომლებიც იბრძოდნენ “ფრანკთა წინააღმდეგ სლავების მომხრედ, როგორც ლათინთა ბერძენი წარმომადგენლები”, რათა წინ აღდგომოდნენ ფრანკების შეღწევასა და დამახინჯებას (чтобы воспрепятствовать франкскому проникновению и искажению). მათ თავიანთი მქადაგებლური მოღვაწეობით ქრისტიანობისა და მართლმადიდებლური მოძღვრების თესლი დათესეს მთელს ევროპაში და, ასეთნაირად, იქცნენ ევროპული შეგნების მსახურებად და მოციქულებად. როგორც ბიზანტიის იმპერიაში, ისე დასავლეთშიც ქრისტიანული სამყარო ყოველთვის ისწრაფვოდა გაერთიანებული ევროპული სახელმწიფოსკენ, ქრისტიანული საზოგადოებისკენ. ეს მისწრაფება გახლდათ ეკლესიის სოციალური მოძღვრების განუყოფელი ნაწილი.
სამწუხაროდ, სიმართლეს წარმოადგენს ისიც, რომ მართლმადიდებლობას მაშინ არ შეეძლო სრული და აქტიური როლის თამაში, რომელიც მას სურდა, და უნდა ეთამაშა კიდეც ევროპული შეგნების, როგორც ერების, ენებისა და ტრადიციების გაერთიანების ჩამოყალიბებაში. ჩვენთვის კარგადაა ცნობილი, რომ განხეთქილების შემდეგ, და მანამდეც კი, მართლმადიდებლობის დოგმატური განსხვავება რომის კათოლიკური ეკლესიისგან იქცა მთავარ დაბრკოლებად ამ როლის შესრულებისთვის. მაგრამ არასწორია ის აზრიც, რომ განხეთქილების შემდეგ მართლმადიდებელი ეკლესია მთლიანად იზოლირებული იყო დასავლეთ ევროპისგან. ევროპულ სკოლებში ჯერ კიდევ XII საუკუნემდე ასწავლიდნენ ბიზანტიურიდან თარგმნილი შესაბამისი წიგნების მიხედვით. ელინური კულტურის შესწავლა ამასთანავე დარჩა მყარ ფასეულობად დასავლეთის საგანმანათლებლო ჰორიზონტზე. ამავე დროს, ლიტერატურისა და ხელოვნებათა ბევრი უცნობი მართლმადიდებელი მასწავლებელი ჩადიოდა დასავლეთში კონსტანტინოპოლის დაცემამდე გაცილებით უფრო ადრე. მიუხედავად ამისა, არსებობდა დაბრკოლებები, რომლებიც მუდმივად აკავებდნენ ელინიზმისა და მართლმადიდებლობის როგორც მცდელობებს, ასევე სურვილებსაც, რომ აშკარად და აქტიურად მიეღო მონაწილეობა ევროპული ერთიანობის კულტურული საფუძვლების აშენებაში.
მართლმადიდებლობამ, სამწუხაროდ, ვერ შეძლო სრული როლი ეთამაშა დასავლეთ ევროპის შექმნაში როგორც უარყოფითი პროპაგანდის, ისე ევროპელის ცრურწმენათა შედეგადაც, რომელიც უცნაური გაორებულობით გამოირჩეოდა. ერთის მხრივ იგი აღტაცებული იყო ძველბერძნული კულტურით, მაგრამ მეორეს მხრივ კი, ზიზღით ეკიდებოდა ბიზანტიას. ამასთანავე დასავლურ სამყაროს აიგივებდნენ განმანათლებლობასთან, რომელმაც დღეს უკვე ამოწურა საკუთარი თავი და ჩიხს უახლოვდება. ბერძნებისადმი უნდობლობითა და ეჭვიანობით იყვნენ განწყობილი ჩრდილო-აღმოსავლელი ევროპელებიც. ამის დამახასიათებელ მაგალითს წარმოადგენს წმ. მაქსიმე ბერძენთან დაკავშირებული პერიპეტიები. ყოველივე იმასთან, რომ მას აღიარებენ “ადამიანად, რომელსაც რუსული ეროვნული შეგნებისთვის იგივე მნიშვნელობა ჰქონდა, როგორიც გერმანული შეგნებისთვის გააჩნდა მარტინ ლუთერს”, ყოველივე იმის დროს, რომ რუსები თვლიან მას ეკლესიის დიდი მამების თანატოლად, იგი მძიმე ტანჯვებში გარდაიცვალა.
მაგრამ აუცილებელია ვაღიაროთ, რომ საბერძნეთშიც ჩვენმა განათლებამ, რომელიც ჩვენი დამოუკიდებლობის დროიდან ორიენტირებულია დასავლურ განმანათლებლობაზე, ჩვენი კულტურული ყოფიერების ჩამოყალიბებაში საკუთარ თავში მიიღო ერთდროულად იჭვების თესლები სულიერი ფაქტორის როლში საერთოდ, და ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიისა კერძოდ. ეს ფაქტი გახლდათ იმ სულიერ მღელვარებათა მთავარი მიზეზი, რომლებიც არსებობდა და არსებობს ჩვენს ქვეყანაში. “თანამედროვე ბერძენმა ისწავლა ამაყობდეს თავისი ძველი წინაპრებით, შეაერთოს ისინი თავის როგორც ახლო წარსულთან, ისე აწმყოსთანაც. სკოლაში მან გაიგო, რომ ნამდვილი ელინიზმი – ეს არის კლასიკური ელინიზმი. მაგრამ თავის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, რომელიც, იწყებოდა რა ბებიის ზღაპრებით, ხოლო შემდეგ გაივლიდა ბიზანტიური ხატებისა და საეკლესიო დღესასწაულთა საფარველ ქვეშ, მიდიოდა ხალხურ სიმღერასა და გლოვამდე უცხო ქვეყანაში ცხოვრებისა და სიკვდილის გამო, იგი ცხოვრობდა სრულიად სხვა სამყაროში. ეს “სხვა სამყარო” გახლდათ მისი ბუნებრივი ელინიზმი. კულტურული სამყარო მისთვის იყო ხელოვნური, გონებრივი ელინიზმი, რომელსაც ცხოვრებისეული ფესვები არ გააჩნდა. ასეთად შევიდა იგი ევროპულ კავშირში, მიიტანა რა იქ ის გაორება, რომელიც გაბატონებულია თანამედროვე ბერძნის ელინიზმში, ესე იგი თავად მის პიროვნებაშიც” (პერგამის მიტროპოლიტი იოანე, “ევროპული სული და ბერძნული მართლმადიდებლობა” “Ανάπλασι”-ში 315/87, გვ. 29).
მრავალი წლის განმავლობაში ჩვენი ხალხი იმყოფებოდა ისეთი შიდა სახელმწიფოებრივი სისტემის გავლენის ქვეშ, რომელიც მისი ცხოვრების მშენებლობაში შორს ჩამორჩებოდა უკან მართლმადიდებლური სულიერების გავლენას. მიუხედავად ამისა, ხალხი, თავისი უდიდესი უმრავლესობით, საკუთარი მართლმადიდებლური და ელინისტური ფესვების ერთგული დარჩა, შეძლო გადაელახა თავისი პიროვნების გაორება და საკუთარ თავში თავისი ტრადიციის სულიერი ფასეულობები ხელუხლებლად შეენარჩუნებინა. მან დააფასა თავისი რწმენის საეკლესიო ხასიათი და მიიღო მისი განმაახლებელი სუნთქვა. მართლადიდებლობა მართლმადიდებლებს ანიჭებს ერთგვარ განსაკუთრებულ მორალურ სახეს, რომელიც ვლინდება სული წმიდის მადლით აღბეჭდილ კერძო ქცევებში.
დღეს ევროპა განიცდის გარდამავალ პერიოდს, რადგანაც გამოვლენა დაიწყეს მისი ხალხების ერთიანობის ღრმა კრიზისის ნიშნებმა. მე-4 პილონის შეტყობინება, რომლის მიხედვითაც კულტურა წარმოგვიდგება როგორც სულიერი სიდიდე და რომელსაც მოუწოდებენ იყოს ევროპელი ხალხების დამაკავშირებელი ელემენტი, მოწმობს რაღაც საერთო გადაწყვეტილების მტანჯველი ძიების შესახებ, რომელიც შეძლებდა არსებითი ევროპული ერთიანობის უზრუნველყოფას. ამის მიღწევა აქამდე ვერ შეძლო ვერც ეკონომიკურმა და ვერც პოლიტიკურმა გაერთიანებამ. თუკი ერთიანობისაკენ მნიშვნელოვან წინსვლაში დახმარებას არამართლმადიდებელი ეკლესიებისაგან დაველოდებით, აღმოვაჩენთ ცუდ ფუნქციონირებასა და უტყუარობის არარასებობას, რამდენადაც, ერთის მხრივ, საეკლესიო ცხოვრების გამიწიურება და დამახინჯება, ხოლო მეორეს მხრივ კი, რწმენის რაციონალიზაცია, წარმოადგენს დაბრკოლებებს ადამიანის ყველაზე უფრო სანუკვარი შინაგანი სურვილებისა და მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში, მათი მთელი გულმოდგინე მცდელობების მიუხედავად.
ამ მონაცემების შუქზე იგივე საკითხი რამდენადმე სხვანაირად ისმება. რას წარმოადგენს ევროპა ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის? და, აქედან გამომდინარე, როგორია მასში ჩვენი ეკლესიის როლი? გვაქვს თუ არა ჩვენ რაიმე განსაკუთრებული მისია ან, შესაძლებელია, ჩვენ უბრალოდ როგორღაც თანავარსებობთ, არ გაგვაჩნია რა რამდენადმე მაინც მნიშვნელოვანი წილის დადების შესაძლებლობა?
ეკლესიისათვის ევროპული კავშირი არ წარმოადგენს განსაზღვრულ სახელმწიფოთა მხოლოდ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ თანამშრომლობას, და თვით არც სახელმწიფოთა შორის კავშირს ეკონომიკურ-პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად. თუკი მხოლოდ ეს, ან რაღაც ამის მსგავსი იქნებოდა ევროპა, მაშინ ეკლესიას არ ექნებოდა საფუძვლები, რათა თვალყური ედევნებინა ყოველივე ამისთვის და დაეცვა ეს სწორედ იმიტომ, რომ ეკლესია არ არის დაკავებული პოლიტიკით. ეკლესიისათვის ევროპა წარმოადგენს ქრისტიანობის კულტურულ გამოვლენას, გამომდინარე იქიდან, რომ როგორც რომაული მემკვიდრეობა, ისე ელინური განათლებულობაც მიიღო ქრისტიანობამ და სათუთად მოუარა მათ შუა საუკუნეებისა და ახალი დროის მანძილზე. სწორედ ამიტომ ევროპული ერთიანობის დაცვა ეკლესიისათვის წარმოადგენს არა პოლიტიკურ საქმეს, არამედ სულიერ მოვალეობას. ესაა მისი, როგორც კულტურული წარმონაქნისა და უბრალო პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცხოვრების დონემდე მისი დაცურების შეკავების ვალდებულება.
ამ მიზნის მისაღწევად პირველ ადგილზე უნდა იდგეს თითოეული ხალხის კულტურული იდენტურობის შენარჩუნება და მის თავისებურებათა პატივისცემა. ჟაკ დელორმა თავის გამოსვლაში 9-3-1992 წელს თქვა, რომ “თუკი იმისათვის, რათა მივაღწიოთ კავშირს, აუცილებელია მოვსპოთ მისი ხალხების თავისებურებანი, მაშინ კავშირი უკვე ვეღარ იქნება ევროპული”. ჯერ კიდევ გუშინწინ ბერლინში საფრანგეთის პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ იგი უპირატესობას ანიჭებს ისეთი ევროპის ხილვას, რომელშიც “ყველა ხალხი შეინარჩუნებს თავის ძალასა და თავისებურებებს” (გაზეთი “Το Βήμα” 27-6-2000).
ამ აზრებითაა დაკავებული დღეს ევროპის მთელი კულტურული ელიტა, რომელიც განგაშით უყურებს ეროვნული ენების მზარდ გაქრობასა და კულტურის დაცემას, უყურებს ევროპულ ტრადიციათა კვდომასა და ევროპული სულის საყოველთაო უკანდახევას. ამ პრობლემებითა და განგაშითაა მხურვალედ განმსჭვალული ევროპის პოლიტიკური ელიტის დიდი ნაწილი. ახლახანს (10.02.2000) ევროპული კავშირის მრჩეველმა კულტურაში ქალბატონმა ვივიან სედინგმა თქვა: “თუკი ევროპული სული გადაიქცევა რაღაც ფაფისებურ მასად – იგი განადგურებულ იქნება. ჩვენი ვალია მხარს ვუჭერდეთ, ვავრცელებდეთ და ვინარჩუნებდეთ ამ ცოცხალ მრავალფეროვნებას. მე, როგორც ლუქსემბურგის მცხოვრები, მივეკუთვნები ჩემს ერს, და როგორც ევროპელი, პატივს ვცემ, მიყვარს და ვიცავ სხვა ევროპელთა თავისებურებას”.
მხოლოდ აქ, ჩვენს სამშობლოში, ჩვენი თავისებურებების შესახებ ზრუნვას აფასებენ როგორც ანტიევროპელობას, ეთნოცენტრიზმს, ობსკურანტიზმს, კონსერვატიზმს, ზოგჯერ კი აცხადებენ რეგრესად ან სულაც ფაშისტურ მცდელობად. მიუხედავად ამისა, აქ, ჩვენს სამშობლოში, ეთნოსის ცნება ჯერ კიდევ ძალზედ ძლიერია, და გადარჩენისთვისაც ძალები გააჩნია. თუმცა კი ზოგიერთი ამტკიცებს, რომ ჩვენ მხოლოდ ნაშინ გადავრჩებით, როცა მოვახდენთ ჩვენი ოცნებების რეალიზაციას, როცა დავისახავთ ახალ მიმართულებებს და შევიცვლით იდეებს. მაგრამ მიმოვიხედოთ ჩვენს გარშემო. რამდენი მრავალეროვნული სახელმწიფო არსებობდა წარსულში, რომლებიც შედგებოდნენ ემიგრანტებისგან. ამ სახელმწიფოებში ემიგრანტები ახორციელებდნენ თავიანთ ოცნებებს, ჰქმნიდნენ ახალ მიმართულებებს, აყალიბებდნენ იდეებს. თუმცა კი ყოველივე ეს ვერ უწევდა წინააღმდეგობას მათ სრულ ასიმილაციასა და მათი ეროვნული თავისებურებების სრულიად გაქრობას. პირიქით, არსებობენ ერები, რომლებმაც თავი შეინარჩუნეს და ცხოვრობენ, მიუხედავად იმისა, რომ საუკუნოებით ცხოვრობდნენ სახელმწიფოს, სამშობლოს გარეშე და თვით ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებშიც კი. ერთერთ ასეთ მაგალითს, მაგრამ არა ერთადერთს, წარმოადგენს ჩვენი ერიც. როგორ გადარჩა იგი? როგორ შეინარჩუნა საკუთარ თავისებურებათა მთლიანობა? ჩვენმა ერმა ამჯობინა გაჭირვება, შიმშილი, ქონების ჩამორთმევა და იდეების წართმევა, მხოლოდ კი შეძლებოდა საკუთარი სარწმუნოების შენარჩუნება, თავისი ცოცხალი ენისა, თავისი ცოცხალი ისტორიული მეხსიერებისა. მწარედ ცდება ის, ვინც რეგრესად მიიჩნევს თითოეული ხალხის სურვილს, რომ რჩებოდეს ცოცხალი და არ იქნას წალეკილი ისტორიისა და გლობალიზაციის ნიაღვრით, ის, ვინც თავისი ერის თვითშენარჩუნებისა თავისებურებათა გადარჩენისთვის ზრუნვას აღიქვამს როგორც უნაყოფო და ამაო პოლიტიკას.
ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიის წინაშე დღეს დგას ორმაგი მისია. შინაგანი მისია იმაში მდგომარეობს, რათა აღრმავებდეს და განამტკიცებდეს ჩვენი ხალხის რწმენას ელინური ქრისტიანობის არამატერიალურ ფასეულობებში, რომლებიც შეადგენენ ჩვენი ერის სასიცოცხლო ძალას. განსაკუთრებით დღეს, როდესაც ჩვენი ერის ნდობა ეკლესიისადმი განსაკუთრებით მაღალია. ეს ეკლესია ყველაფრით, რასაც იგი არ უნდა წარმოადგენს და არ უნდა გამოხატავს, არის დიდი იმედი ჩვენი ხალხისათვის. დღეს როგორც არასდროს, ვართ რა ევროპული ოჯახის წევრები, ჩვენ ვსაჭიროებთ კულტურულ თვითშენარჩუნებას, რომელსაც ჩვენთვის მოაქვს სიხარული და გვინარჩუნებს ჩვენს თვითშეგნებას. თუ ეს შედეგიანი და გადამრჩენელი იყო წარსულში, დღეს იგი ჩვენთვის მით უფრო აუცილებელია. ბიზანტიის სახელგანთქმული ისტორიკოსი, გამოჩენილი სტივენ რანსიმენი აცხადებს: “ბერძნებს გააჩნიათ ის მემკვიდრეობა, რომლითაც მათ შეუძლიათ იამაყონ. მემკვიდრეობა, რომელიც არ უნდა გაქრეს წარმავალ მატერიალურ მსოფლიოში. ბერძნული ისტორიის ყველაზე უფრო ბნელ საუკუნეებში ეკლესიამ ყველა სიძნელის, იმედგაცრუებისა და თვით დამცირების მიუხედავადაც კი, შეძლო არა მხოლოდ სულიერი შვება მიეცა ერისათვის, არამედ ელინიზმის ტრადიციებიც შეენარჩუნებინა. მოდერნისტები ხშირად სათანადოდ ვერ აფასებენ მის როლს, ხაზს უსვამენ რა იმ წყვეტას, იმ უფსკრულს, რომელიც არსებობს ძველ და ქრისტიანულ სამყაროებს შორის. მაგრამ ეს უფსკრული არ ყოფილა გადაულახავი. ეკლესიის დიდმა მამებმა ბევრი რამ შეგვინარჩუნეს იმ მშვენიერებიდან, რაც ჰქონდა ძველ ბერძნულ აზრსა და ძველ ბერძნულ სულს, და გადმოსცეს ეს ეკლესიას დღევანდელ დღემდე. ნაციონალიზმი შესაძლოა იქცეს ნეგატიურ მოვლენად, მაგრამ ეროვნულ თავისებურებათა შეგრძნება, რომელიც ეფუძნება არა პატივმოყვარულ შოვინიზმს, არამედ ძველ ტრადიციულ კულტურულ ფასეულობებს, წარმოადგენს კანონიერი სიამაყისა და ღირსების საგანს” (“Η Δράσις μας” ტ. 207/83 σ. 9). ჩვენმა ეკლესიამ უნდა გაააქტიუროსც თავისი ძალისხმევა ხალხის განათლებისათვის, ხალხის ცხოვრების ძნელ მომენტში მისი მხარდაჭერისათვის, შინაგანი მშვიდობისა და სიმყუდროვის შეძენისათვის.
რაც შეეხება საგარეო მისიას, ევროპულ კავშირთან მიმართებაში ეკლესიას გააჩნია თავისი მიზნები და ამოცანები. გადალახავს რა ისტორიული წარსულის შედეგებს, ნეგატიურ მოგონებებსა და უარყოფით ტვირთს, ეკლესიამ მზრუნველობით თავისთან უნდა დაიახლოვოს ევროპა, დაარწმუნებს რა მას იმაში, რომ იგი წარმოადგენს არა მხოლოდ მის ორგანულ ნაწილს, არამედ, არსებითად, მის გულს. ისტორიული მეხსიერება არ უნდა იქნას მთლიანად წაშლილი, რათა იქცეს ჩვენი განვითარების უძრავ გამძღოლად, მაგრამ არც მუდმივად უნდა შხამავდეს ჩვენს ადამიანურ ურთიერთობებს ჩვენს საერთო სახლში – ევროპაში. ჩვენი ეკლესია მოვალეა იყოს ევროპული ყოფიერების შექმნის არა უბრალო მაყურებელი, არამედ უნდა გამოდიოდეს, პრინციპში, სხვა ევროპელი ხალხების მიღების მომხრედაც, რათა ბოლო მოუღოს ევროპული სამყაროს “შინაგან” და “გარეგან” ნაწილებად დაყოფის თანამედროვე ფენომენს. ეკლესია ვალდებულია მხარს უჭერდეს მრავალფეროვნების შენარჩუნებას, რასიზმის, ქსენოფობიისა და ძალადობის მოსპობის ნებისმიერ მცდელობებს მათ ნებისმიერ გამოვლინებაში. ეკლესია ვალდებულია მსოფლიოს გამოუცხადოს თავისი სუფთა რწმენა, თავისი დიდებული ღვთისმსახურება, თავისი განუმეორებელი წმინდა მამათა სწავლება, თავისი ასკეტური იდეალები, ტრადიციებისადმი თავისი ერთგულება, თავისი სოციალური შეხედულებები, მოყვასის სრული მიღება, შემოქმედებისადმი თავისი პატივისცემა, დაცემის გრძნობა და სინანულის გრძნობა, სიკვდილის აზრი და აღდგომის სიხარული. აუცილებელია, რათა მართლმადიდებლობამ ქრისტეს კითხვაზე: “თქუენ ვინ გგონიე მე ყოფად?” (მათე, 16, 15), გასცეს ის პასუხი, რომელიც მისცა მაშინ პეტრემ, და რომელიც შესაძლოა მეტ ან ნაკლებ ხარისხად შეიცვალა მომხმარებლობის ქრისტიანულ საზოგადოებებში: “შენ ხარ ქრისტე, ძე ღმრთისა ცხოველისა” (მათე, 16, 16). – ამ პასუხს იგი, მართლმადიდებლობა უკვე მრავალი საუკუნეა ინახავს უცვლელად, უდაოდ, მთლიანად თავის მართლმადიდებლურ საეკლესიო ცხოვრებაში. მართლმადიდებლობამ იმ ეპოქაში, როდესაც ყველაფერი იყიდება და ყველაფერს ყიდულობენ, როდესაც სარგებელი და გამორჩენა ბატონობს ჭეშმარიტებაზე და თრგუნავს მას, ასევე უნდა გააცნოს დასავლეთს, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, პრაქტიკული ხერხით, მართლმადიდებლური მორალური სახით. მართლმადიდებლობამ უნდა შეახსენოს “ცივილიზებულ” ევროპულ სამყაროს ის, რასაც სხვა სიტყვებით აცხადებს პოეტი: “უღირსია ის, ვისაც მიწისძვრის ან ნგრევის დროს არ შეუძლია მხარი მისცეს მოყვასს, დაელოდოს და უთხრას: აი, მე აქ ვარ. და არ შეიძლება მისი სული გაიზარდოს კვიპაროსის დარად. და პოეტიც უკვე უღირსია, და თვით ბრძენიც კი უღირსია, თუკი იგი ვერ აღვივებს ცეცხლს, რომლისგანაც წარმოიქმნება სინათლე. უღირსია ის, ვინც მერყეობს” (კ. პალასი). ამ უღირსობას, ამ დამშვიდებულობას ამ ოპორტუნიზმს მართლმადიდებლური მორალი არ იწონებს.
განათლებული ევროპელები დღეს გრძნობენ დაბეჯითებულ აუცილებლობას, რომ ჩვენგან, მართლმადიდებელი ბერძნებისაგან, მოისმინონ საეკლესიო, სოციალური და საზოგადოებრივი ხასიათის ხარება, რომელსაც ისინი აღიქვამდნენ და მას ჩაუფიქრდებოდნენ. ევროპული საზოგადოება შევიდა სიკვდილის ჩიხში. ეკლესია, როგორც ჩვენი ხალხის ნოეს კიდობანი, უნდა იბრძოდეს ბერძენთა სულიერების ევროპაში შენარჩუნებისა და განვითარებისათვის. მისი როლი კონკურენციას არ უწევს და არც უნდა უწევდეს სახელმწიფოს როლს. ეკლესია, ჩვენი ეროვნული თავისებურებების შენარჩუნებით, ეხმარება ჩვენს სახელმწიფოს საკუთარი თავის შეცნობაში, რაც წარმოადგენს ჩვენი დამოუკიდებლობისა და ინიციატიურობის მოწობას. გაერთიანებულმა ევროპამ, თუკი მას სურს გადარჩენა, უნდა გაააქტიუროს მის მიერ უკვე გამოჩენილი ძალისხმევა მისი ხალხების ერთიანობის სულიერი საფუძვლის შესაძენად. ასეთ საფუძვლად, უპირატესობის მიხედვით, შესაძლოა იქცეს მხოლოდ ქრისტიანული სარწმუნოება. მით უმეტეს, რომ მის ყველაზე უფრო ადექვატურ და ჭეშმარიტ გამოხატულებას წარმოადგენს მართლმადიდებლობა. თანამედროვე ევროპაში მართლმადიდებლობის გამო ნოსტალგია ძალზედ ძლიერად იგრძნობა და მართლმადიდებელთა მოვალეობას წარმოადგენს რომ ეს საგანძური ყველას მონაპოვარად აქციონ, თვითკმაყოფილებისა და პატივმოყვარეობის გარეშე, და ასევე ფანატიზმისა და შეუწყნარებლობის გარეშეც. ელინური ოიკუმენა იყო არა მხოლოდ სასიცოცხლო ოცნება, არამედ ადამიანთა ცივილიზაციაში ჩვენი განუწყვეტელი არსებითი ყოფნისა და წვლილის “უკვდავების წყალიც”. და ახლა დროა, რომ ეს კვლავ დავამტკიცოთ.
პავლე მოციქული დღეს ისევ ქადაგებს ყველას წინაშე ჭეშმარიტების სიყვარულს. მიმართავს რა ხალხს, იგი გვიქადაგებს ღმერთისაკენ, ჩვენი საკუთარი ფესვებისაკენ მობრუნების აუცილებლობას. “ხოლო ღმერთმა უგულვებელყო უმეცრების დრონი, და აწ ყველგან უბრძანებს თითოეულ კაცს შეინანონ” (საქმე მოციქულთა, 17, 30). ჩვენ, მოძღვრებს კი გვეუბნება: “მაშ გაუფრთხილდით თქვენსავე თავს და მთელ სამწყსოს”. დღეს ეს ორი მცნება, როგორც არასდროს, აქტუალური და მაცხოვნებელია, როგორც ჩვენთვის, ისე ქვეყნისთვისაც, როგორც საბერძნეთის, ისე ევროპისა და მთელი მსოფლიოსთვისაც. ამინ.
ბერძნულიდან თარგმნა ნიკოლოზ დანილევიჩმა
ევროპული კავშირის ქრისტიანული საფუძვლების შესახებ
ელადის ეკლესია, დღესასწაულობს რა დღეს თავისი დამფუძნებლის პავლე მოციქულის წმინდა ხსოვნას, თავის მოვალეობად თვლის, ამ წმინდა ადგილიდან, სადაც იგი ქადაგებდა, მიმართოს ქრისტიანობაში სახელგანთქმულ (христоименитый) თავის ხალხს, აგრეთვე იმ ხალხებსაც, რომლებიც შეადგენენ ევროპული კავშირის დიდ სახლს, იმისთვის, რათა ძმური სიყვარულით მიუთითოს ზოგიერთ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან და აქტუალურ ჭეშმარიტებაზე ახლანდელ ისტორიულ მომენტში.
პავლე მოციქულის მოსვლა აზიიდან ევროპაში იმ ხილვის შემდეგ, რომლის შესახებაც ნათქვამია მოციქულთა საქმეში (16, 10), წარმოადგენს გადამწყვეტ მომენტს ისტორიაში. აღდგომის შესახებ ქადაგების მიღების მეშვეობით ევროპული კონტინენტის ხალხები უკვე აღარ არიან “ცივილიზაციის ნარჩენები”, და, უკვე როგორც ერთი ეკლესია, იწყებენ ერთიანი ევროპული ცივილიზაციის შექმნას. ამრიგად, პავლე მოციქული იქცა ევროპის მშობლად და მამად. მოციქულს შეუძლია უთხრას ევროპელებს ის, რაც მისწერა მან კორინთელებს: “მრავალი მზრდელი გყავთ ქრისტეს მიერ, მაგრამ არა მრავალი მამა; რადგან ქრისტე იესოს მიერ სახარებით მე გშობეთ თქვენ” (1 კორინთელთა, 4, 15).
რამდენჯერ და როგორ ხშირადაც არ უნდა მოწმობდეს ევროპის ისტორია ჭეშმარიტი სახარებისეული ქადაგებიდან გადახრის შესახებ, ევროპის ხალხები მაინც განუწყვეტლად ადამიანთა საქციელის შეფასების უმაღლეს კრიტერიუმად თვლიდნენ და თვლიან იმ ეთიკურ პრინციპებს, რომლებიც მომდინარეობს ქრისტეს სახარებიდან. ეს მაშინაც კი მოქმედებს, როდესაც ისინი ამას უარყოფენ ანდა შეცდომით უარობენ ამ ფასეულობათა წარმომავლობას სახარებიდან და მათ ურელიგიო ჰუმანიზმს მიაწერენ.
ევროპას არ შეუძლია დავიწყება და არც უნდა ივიწყებდეს იმას, რომ მისი სულიერი საფუძვლები ძევს ქრისტეს სახარების ქადაგებაში. ეს ფაქტი უდავოა და უკვე მრავალი საუკუნის მანძილზე წარმოადგენს ცნობილ ისტორიულ სინამდვილეს, ასე რომ ამისი გამეორების თვით აუცილებლობაც კი უგუნურებაა. მაგრამ საკმარისი არ არის მხოლოდ ის, რომ გქონდეს ისტორია, ასევე აუცილებელია გქონდეს მისი პატივისცემის ვაჟკაცობაც. ამიტომ ევროპული პოლიტიკის დღევანდელი გაუბედაობა საკუთარი ცივილიზაციის ისტორიის აღიარებაში, მისი მცდელობა, რომ არ დაუშვას საკუთარი მამა თავის კონსტიტუციაში, მეტად სახიფათო ნიშანს წარმოადგენს. სულიერი და კულტურული თვალსაზრისით, ლაპარაკია არა ევროპული კავშირის კონსტიტუციაზე, არამედ ევროპის სულიერი მზის ჩასვენების აქტზე.
ელადის ეკლესია ღვთის წინაშე ლოცულობს ევროპისათვის. ლოცულობს მხურვალედ, რათა მიღწეულ იქნა ჩვენი ხალხების ევროპული კავშირი. მაგრამ ხაზს ვუსვამთ, რომ კავშირი ვერ იქნება მიღწეული, თუკი გაყიდის თავის სულს, თუკი უარს იტყვის თავის სულზე გეოეკონომიკური მიზნების გულისათვის. ეს ნიშნავს, რომ ევროპული კავშირი უნდა დარჩეს კულტურულ წარმონაქმნად, ერთიანი ცივილიზაციის გამოხატულებად. ხოლო თუკი იგი შეიცვლება, თუკი ჩვენ აღმოვჩნდებით როგორღაც არაევროპულ, როგორღაც დამახინჯებულ გაერთიანებულ ევროპაში, მაშინ ჩვენი კულტურა გადაიქცევა ადამიანური პიროვნების დამახინჯების დიდ მსხვერპლად, გამთანაბრებელი გლობალიზაციის მსხვერპლად.
ელადის ეკლესია ლოცულობს, რათა გაერთიანებული ევროპა მთელი ძალებით მხარს უჭერდეს მშვიდობას მთელს მსოფლიოში. მაგრამ ეს ვერ იქნება შესაძლებელი, თუკი გაგრძელდება საერთაშორისო სამართლის ფეხით გათელვა. ჩვენი პლანეტა შეჰღაღადებს უფალს და სთხოვს წყალობას. უსამართლობა გამეფდა და, რაც უფრო სამარცხვინოა, ზოგჯერ ის სათნოებადაც კი ითვლება. ევროპა უნდა გამოვიდეს ადამიანის პიროვნების, მისი ძალით გათელვისგან დასაცავად, უნდა იბრძოდეს მშვიდობისათვის და ეხმარებოდეს ტანჯულებს.
ელადის ეკლესია ევროპის ხალხებისაგან მოელის შრომას კავშირის აყვავებისა და, ამავდროულად, მათი ეროვნული თავისებურებების განმტკიცებისათვის. ეკლესია ხაზს უსვამს, რომ ბრძოლა ეროვნულ თავისებურებათათვის ფეხდაფეხ უნდა მიჰყვებოდეს მოყვასისადმი სიყვარულსა და მისი კულტურისადმი ინტერესს. ეროვნული თავისებურებებისადმი ერთგულებას არ შეიძლება უარყოფდეს ის ფაქტი, რომ “ჩვენ მივიღეთ მადლი და მოციქულობა, რათა, მისი სახელით, სარწმუნოებას დავუმორჩილოთ ყოველი ხალხი” (რომაელთა, 1, 5).
ელადის ეკლესია თავის წმინდა მოვალეობად თვლის განაცხადოს ყოველივე ეს ამ ღირსშესანიშნავ დღეს. ჩვენ ვიმედოვნებთ და გვსურს, რათა გაერთიანებული ევროპის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ გაიცნობიეროს თავისი არათანმიმდევრულობა საკუთარი ისტორიის წინაშე და რათა გაატაროს ისეთი პოლიტიკა, რომელიც თანხმობაში იქნება თავის ევროპულ კულტურასთან.
ხოლო მიმართავს რა ევროპელს, ეკლესია გულითადად იმეორებს: “სხვა მხრივ კი, გიხაროდეთ ძმანო, განმტკიცდით, ნუგეშინისცემულნი იყავით და ერთსულოვანნი, მშვიდობა გქონდეთ; და ღმერთი სიყვარულისა და მშვიდობისა იყოს თქვენთან” (2 კორინთელთა, 13, 11).
ელადის ეკლესიის წმინდა სინოდი
ქრისტოდულოსი, ათენის მთავარეპისკოპოსი, თამჯდომარე
თან ახლავს წმინდა სინოდის 12 წევრის ხელმოწერა
ბერძნულიდან თარგმნა ნიკოლოზ დანილევიჩმა
რუსულიდან თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
პროტესტანტული და რუსული სულის შესახებ
ინტერვიუ ნატალია ნაროჩნიცკაიასთან, რომელმაც გაიჟღერა მირქმის მონასტრის რადიოპროგრამაში „ეკლესია და სამყარო“ 2004 წლის 29 ივნისს
(გამოქვეყნდა ჟურნალ „ქვაკუთხედის“ 2008 წლის იანვრის ნომერში /2008, # 1/)
– ცნობილმა ტელეწამყვანმა ვლადიმირ პოზნერმა გაზეთ „კალუჟსკი პერეკრიოსტოკისთვის“ მიცემულ ინტერვიუში განაცხადა, რომ რუსეთის განვითარებისთვის მთავარი პრობლემა და მუხრუჭია – მართლმადიდებლობა. როგორ კომენტარს გაუკეთებდით თქვენ ამ მტკიცებას?
– შეიძლება მოვიყვანო ეპიზოდი XIX საუკუნის ისტორიიდან. არქივებში არის დოკუმენტი – მაუწყებლის დასმენა, რომელსაც დავალებული ჰქონდა თვალყური ედევნებინა გლეხებს შორის ბუნდის პროპაგანდით დაკავებული ხალხოსნისთვის. ხალხოსანი გლეხს მიუთითებს მამულზე და ეუბნება: „აიღე ხელში ცული და ხვალ ყველაფერი ეს შენი იქნება“. გაუნათლებელი გლეხი, რომელმაც იცის წმინდა წერილი და ფსალმუნები, წვერზე ხელის ჩამოსმით მას პასუხობს: „ხვალ – ეს გასაგებია. მაგრამ რა იქნება ზეგ? თუკი მე ხვალ გადავალ ღვთის რჯულსა და ადამიანურ კანონს და ასეთ რაიმეს ჩავიდენ, მაშინ რა შეგიშლის შენ ხელს, რომ ზეგ ასეთივე რაიმე გამიკეთო მეც?“ – აი დაუწერელი ზნეობრივი ნორმებისა და მცნებების როლი – ეს ბარბაროსობა კი არ არის, არამედ ნებისმიერ სამართლებრივ სახელმწიფოზე უკეთესია. ვაი იმ სახელმწიფოს, რომელშიც ადამიანი არ ჩადის დანაშაულს მხოლოდ სისხლის სამართლებრივი სასჯელის წინაშე შიშის გამო.
მეტად სამწუხაროა, რომ ტელევიზიაში ერთერთი ყველაზე უფრო განათლებული, ჭკვიანი და კარგად აღზრდილი ავტორი, როგორიცაა ვლადიმირ ვლადიმირის-ძე პოზნერი თავის გამოსვლებს უძღვნის თავდასხმებს რუსული ცხოვრების თავად საფუძვლებზე. მაგრამ ჯერ კიდევ ა. ს. პუშკინმა სარკაზმით გამოთქვა თავისი აზრი რუსი ლიბერალის საკუთარი სამშობლოსადმი ირაციონალური ზიზღის თაობაზე:
Ты просвещеньем свой разум осветил,
Ты правды чистый лик увидел,
И нежно чуждые народы возлюбил,
И мудро свой возненавидел... (1)
– მაგრამ პოზნერმა დაიწყო მართლმადიდებლური ქვეყნების: რუსეთის, საბერძნეთისა და ბულგარეთის „კეთილდღეობის“ შედარება პროტესტანტულ, კერძოდ სკანდინავიის ქვეყნებთან, და გააკეთა დასკვნა, რომ სწორედ მართლმადიდებლობაა რუსეთის ჩამორჩენილობის მიზეზი.
– ისტორიულად არაკორექტულია საერთოდ რაიმეს ვავალებდეთ საბერძნეთსა და ბულგარეთს, რომლებიც 400 წლის მანძილზე იყვნენ საშინელი თურქული უღლის ქვეშ. ევროპაში მიდიოდა სამრეწველო რევოლუცია, იქმნებოდა უნივერსიტეტები, მეცნიერება, იგებოდა გზები და ქარხნები. ეს უბედურები კი იყვნენ საშინელი მტანჯველების უღლის ქვეშ. მიუხედავად ამისა, სულ საუკუნენახევრის განმავლობაში მათ პრინციპში მოახდინეს ყოველივე ამის კომპენსირება და ააგეს პრინციპულად არგანსხვავებული დონის საზოგადოება და ცხოვრება, თუმცა კი არ იპყრობდნენ კოლონიებს და არ აწარმობდნენ მძარცველურ ომებს, როგორც დასავლეთის ყველა პროტესტანტული სახელმწიფო. მაგრამ გავიხსენოთ, რომ თურქების მიერ დაპყრობამდე სწორედ ოქროთი გაბრწყინებული და ძოწეულით მოსილი ბიზანტია იყო მსოფლიოს კულტურული მეტროპოლია, დასავლეთი კი – მისი გარე ეზო. არის ბიზანტიის იმპერატორის ქალიშვილის ანა კომნენოსის მოგონებები, სადაც იგი ჯვაროსნების შემოსევას აღწერს დაახლოებით ისევე, როგორც განათლებული ევროპელი დახვეწილი ინტელიგენტი აღწერდა XIX საუკუნის ამერიკელი კოვბოების პარიზზე შემოსევას. კიევი მონღოლების მიერ დარბევამდე იყო მთელი ევროპის ერთერთი ყველაზე უფრო აყვავებული, მდიდარი და განვითარებული ქალაქი და მხოლოდ იტალიურ ქალაქებს თუ ჩამორჩებოდა. იაროსლავ ბრძენის ქალიშვილი მეფის ასული ანა, რომელიც მიათხოვეს საფრანგეთის მეფეს, თავისი სიცოცხლის ბოლომდე რჩებოდა საფრანგეთის სამეფო კარზე წერა-კითხვის მცოდნე ერთადერთ პერსონად – იგი კითხულობდა და წერდა ბერძნულად და სლავურად, და ხელს აწერდა ლათინურად: Anna, მაშინ როდესაც მისი გვირგვინოსანი მეუღლე მხოლოდ ჯვარს სვამდა!
მაგრამ, უსარგებლოა დავადგეთ ფაქტებით პოლემიკის გზას ისეთ ავტორებთან, როგორებიც არიან ვ. პოზნერი, უ. ლაკერი, ა. იანოვი, რ. პაიფსი – ამერიკელი რუსისტი, რომელიც რუსეთის ისტორიის თავის ქითჩ-ვერსიას ასწავლის ჰარვარდში – ამერიკული პოლიტიკური ელიტის სამჭედლოში. თუმცა ძნელი არ იქნებოდა მათი მხილება ისტორიის არა მხოლოდ დაძაბვაში, არამედ შეგნებულ ფალსიფიკაციაშიც. უსარგებლოა დოკუმენტებით ამტკიცებდე, რომ ივანე მრისხანეს დროს რამდენჯერმე უფრო ნაკლები ადამიანი დაიღუპა, ვიდრე მხოლოდ ბართლომეს ღამეს, ხოლო ჰაინრიხ VIII თავებს აცლიდა და აწამებდა გაცილებით უფრო მეტ თავის მოწინააღმდეგეს, ვიდრე რუსი მტარვალი, ან ვუჩვენებდეთ, რომ საუკუნეების მანძილზე „დესპოტურ“ რუსეთში გამოიტანეს სულ რამდენიმე ათეული სასიკვდილო განაჩენი, ხოლო იმავე დროს გერმანულ ქალაქებში XVIII საუკუნის ბოლოსთვის ჯადოქრობის ბრალდებით ცეცხლი დაწვეს 100 ათასამდე ქალი. ასევე უაზრობაა მივუთითებდეთ, რომ რუსების ნამდვილად დიდი ცოდვები ასეთივე ხარისხად დამახასიათებელია არა მხოლოდ მათთვის, არამედ ძალზედ ბევრი სხვა ხალხებისთვისაც, უწინარეს ყოვლისა – დასავლეთ ევროპელებისთვის.
– მაგრამ პოზნერი ლაპარაკობდა არა ცოდვების თაობაზე. მან განაცხადა კიდეც, რომ რუსეთის პრობლემა გზებსა და სულელებში კი არ არის (не в дорогах и дураках), არამედ უფრო სერიოზულ რამეში! ვლადიმირ პოზნერი თვლის, რომ მთელი რუსული ისტორიული გზა იყო არასწორი.
– სწორედ ეს ადასტურებს კიდეც ჩემს მიერ უკვე დიდი ხნის წინათ გაკეთებულ დასკვნას, რომ ავტორების ასეთი მძვინვარე ჩამოშორების საგანია – არა რუსეთის ცოდვები, რომელთა გამოც ჩვენ თავად ვთათხავთ საკუთარ თავს, არამედ მისი იდეალები, – არა მისი დაცემები, არამედ მის მიერ აღსრულებული საქმეები.
ყველაზე მეტად ამ ავტორებს აღიზიანებს რუსეთის ვერგანადგურებადი სიდიადე და ყოფიერების უნივერსალური აზრის მუდმივად დამოუკიდებელი ძიება, განსაცდელებში თავის გატანის გასაოცარი უნარი. ისინი ეძიებენ პასუხს რუსეთის ისტორიაში და ჩამოიშორებენ მას იმიტომ, რომ იგი აძლევს მათ „ლიბერალური ლოგიკის გამანადგურებელ“ პასუხს, ე. ი. ამტკიცებს, რომ რუსეთი უნივერსალური (დასავლური) ისტორიის ხელმოცარული კი არ არის, არამედ მისი ძლიერი ალტერნატივაა, და სულაც არა განწირული.
იმისთვის, რომ მან უარი თქვას თავის გზაზე, უნდა ჩააგონონ მას ნიჰილიზმი საკუთარი ისტორიისადმი.
– მაგრამ მაინც სადიდებელ სიტყვებს დასავლური ქვეყნების ცივილიზებულობის, კეთილდღეობისა და კულტურის მიმართ აქვს თავისი ნიადაგი. ისინი იქცა ბევრი რუსისთვის მიბაძვის საგნად. ე. ი. ღირს, რომ მათში რამეს ვბაძავდეთ?
– უნდა ვბაძავდეთ არა ჰედონისტურ განწყობას – სიცოცხლის, როგორც ტკბობის, განცხრომის წყაროს, არამედ შრომისადმი დამოკიდებულებას, როგორც ქრისტიანის ვალისადმი ღმერთისა და ადამიანთა წინაშე, როგორც ადამიანის უმაღლესი დანიშნულებისადმი, რომელიც ჩვენ დავკარგეთ ღვთისმებრძოლეობის პერიოდში, მაგრამ ღრმად გვქონდა შეგნებული მართლმადიდებლურ რუსეთში.
მაგრამ ისტორიულად სრულიად არაკორექტულია მივაწერდეთ პროტესტანტიზმს საერთოდ კულტურას. თავიდანვე, მაგალითად, კალვინიზმი საერთოდ სიკვდილით დასჯის შიშით კრძალავდა კულტურის ყველა გამოვლინებას, ცეკვებს, მუსიკას, ნებისმიერი გვარის თხზულებების წერას. კულტურა გრძელდებოდა დიქტატის საწინააღმდეგოდ.
პროტესტანტულმა ქვეყნებმა ვერ მოუვლინეს მსოფლიოს კულტურის საერთოდ ვერანაირი განსაკუთრებული მიღწევები – ისინი მოუვლინეს რომანულ-გერმანულმა კათოლიკურმა სულისკვეთებამ და მართლმადიდებლურმა რუსეთმა, და სულაც არა განმანათლებლობამ და რეფორმაციამ. კულტურის სფეროში დასავლეთ ევროპაში აღიარებული ლიდერებია – გერმანელები, იტალიელები, ფრანგები და შექსპირი – კათოლიკი. აქვე უნდა ითქვას, რომ მისი ცოლი ანა პურიტანი იყო და ყოველთვის საშინლად უკმაყოფილო გახლდათ მისი მიდრეკილებით „ცარიელი თავის შექცევისადმი“ – ნაწარმოებების შეთხზვისადმი, რაც იქცა კიდეც ლონდონში მისი გადასახლების მიზეზად, ამის შესახებ წერენ სახელმძღვანელოებში. ნაწარმოებში „მეფე ლირი“ ნაწინასწარმეტყველებია ქრისტიანული სულისკვეთების გადაგვარება – კორდელია, რომელსაც უყვარდა მამა „როგორც ამას მოვალეობა აკისრებს“, კვდება: მორალური ვალი გაზომილია და გადაქცეულია ვექსელად.
განმანათლებლობამ და რეფორმაციამ წარმოშვეს სულაც არა კულტურა, არამედ მევახშე – მთელი ევროპული კულტურის მთავარი მესაფლავე და კაცობრიობის ყველა დიდი სულიერი და კულტურული ტრადიციის დამანგრეველი. მის მიერ ნაშობია ემილ ზოლას პერსონაჟები, და სულაც არა შილერის გმირები.
– ჩვენს მოქალაქეებს, როგორც ჩანს, დღეს აინტერესებთ არა კულტურა, არამედ კეთილდღეობა და უსაფრთხოება, კრიმინალიზაცია. პროტსტანტულ ქვეყნებში, სკანდინავიაში ცხოვრების მაღალი დონეა და, როგორც ითვლება, ნაკლები დამნაშავეობა?
– რუსეთმა ააშენა მრეწველობა და ქალაქები ისეთ გეოგრაფიულ განედებზე, სადაც კანადაშიც კი არავინ არ ცხოვრობს. ჩვენთან ცენტრებს შორის მანძილები 5-10ჯერ უფრო მეტია, გასათბობი სეზონი – 8 თვეა, სასოფლო-სამეურნეო – 4-5 თვე ევროპაში 7-8 თვის საპირისპიროდ, ხოლო ნებისმირი განაშენიანების ქვეშ ფუნდამენტის სიღრმე გაყინვების გამო 3-5ჯერ მეტია. ეს უბრალო წარმატებულობა კი არ არის – ეს გმირობაა. პროტესტანტები არ დაიწყებდნენ ამის კეთებას – ისინი სახნისებისგან მახვილებს გამოჭედავდნენ და წავიდოდნენ სხვების დასაპყრობად, რასაც ისინი აკეთებდნენ კიდევაც. სწორედ პროტესტანტული ქვეყნებისთვისაა დამახასიათებელი განსაკუთრებულად უგულვებელყოფილებითი დამოკიდებლება სხვა ხალხებისადმი (აბორიგენი მოსახლეობისადმი) – აპარტეიდი სამხრეთ აფრიკაში შექმნეს ფრანგმა და ჰოლანდიელმა ჰუგენოტებმა – კალვინისტებმა. ამერიკელმა პურიტანებმა გაანადგურეს ინდიელები, თანაც არა თავიანთი საზოგადოების ჩამოყალიბების, არამედ მისი აყვავების პერიოდში – XIX საუკუნის შუახანებში.
რაც შეეხება კეთილდღეობას, რუსები, რა თქმა უნდა, ბევრად უფრო მდიდრები იქნებოდნენ, თუკი თავიანთი სახელმწიფოს გაფართოების ოთხი საუკუნის განმავლობაში თავიანთთვის მიითვისებდნენ შემოერთებული ხალხების მიწასაც და შრომასაც. რუსეთმა, რომელიც ფართოვდებოდა 22 მლნ. კვ. კმ-ით მდ. ბუგიდან წყნარ ოკეანემდე, მიწის არც ერთი კვადრატული მეტრი არ წაართვა ადგილობრივ მფლობელებს და არ მისცა იგი არც რუს გლეხსა და არც არისტოკრატს (2). ბრიტანელებმა XIX საუკუნის შუახანებში ირლანდიელები აჰყარეს თავინთი მიწიდან და დაახლოებით 2 მლნ. ადამიანი შიმშილით დაიხოცა. ეს ტრაგედია დღემდე ვლინდება ირლანდიელების სიძულვილში ბრიტანელებისადმი. რაც შეეხება ინგლისელების ჩვეულებებს ინდოეთში, შეიძლება მოვიყვანოთ „ანგლოსაქსონური რასის ცივილიზატორული მისიის“ თვალითმხილველი ერთერთი გერმანელის ჩანაწერები:
„ინდოეთის რკინიგზებზე არსებობს ვაგონები შავკანიანებისა და თეთრკანიანებისთვის... ინგლისელ ბიჭუნას, რომელიც ჩაჯდება პატარა სადგურში ვაგონში და ნახავს იქ თუნდაც უცხოტომელ რაჯას, შეუძლია დაუსჯელად კინწისკვრით გააგდოს იგი მთელი მისი ბარგით...“
„ერთხელ ერთ ლორდთან წვეულებაზე იმყოფებოდა ადგილობრივი რაჯას ვაჟიშვილი, ევროპულად განათლებული ახალგაზრდა ადამიანი, რომელსაც პროტოკოლით ერგო სუფრასთან მიეცილებინა ერთერთი იქ არმყოფი ინგლისელი ოფიცრის მეუღლე... როდესაც მან ქალბატონს გაუწოდა ხელი, უკანასკნელმა ზიზღით აათვალიერ-ჩაათვალიერა იგი თავიდან ფეხებამდე, შემდეგ ზურგი შეაქცია და უხეშად და ხმამაღლა განაცხადა თავისი აღშფოთება იმის გამო, რომ მოიყვანეს აქ შურაცხყოფის მისაყენებლად და კავალრად არგუნეს ბინძური ინდუსი... და დემონსტრაციულად გავიდა... ამაყი ალბიონელი ქალის ამ უკულტურო გამოხტომის წინააღმდეგ პროტესტის გამოხატვისა და უხერხული მდგომარეობიდან ახალგაზრდა რაჯას გამოყვანისთვის ჩემი დამა... პოლკოვნიკის ცოლი, ჩემი თანხმობით მივიდა რაჯასთან, შესთავაზა მას თავისი ხელი და თავისი ფერადკანიანი კავალრის თანხლებით შევიდა სასადილო დარბაზში...“
ასეთი მარაგით ანგლოსაქსებს მენტორობა არ შეშვენით.
სკანდინავიურ ქვეყნებში ნამდვილად ნაკლები დამნაშავეობაა, კერძოდ საყოფაცხოვრებო ქურდობები. მაგრამ შვედეთში დამნაშავეობას აკავებდნენ არა თავისუფლებებითა და დემოკრატიით, არამედ ისეთი სასტიკი რეპრესიებით, რომლებიც არც კი დასიზმრებიათ რუსეთში. იქ საუკუნეების მანძილზე ფუნთუშის მოპარვისთვის ხელს აჭრიდნენ. ასეთი დროების შემდეგ ადამიანებს მართლაც აღარ სჭირდებათ კარებზე ბოქლომების დაკიდება. რუსეთში კი ყველაზე უფრო ხარბი დახლიდარი ალბათ მუხლებზე დაეცემოდა და შეჰღაღადებდა იმ ქურდბაცაცას შეწყალებისთვის, რომელმაც მას პური მოჰპარა!
ამ პროტესტანტულ ქვეყნებში რაციონალიზმი ისე დიდია, რომ ეკონომიკურ დანაშაულობებს ყოველთვის სჯიდნენ ყველაზე უფრო მკაცრად, რადგანაც საკუთრება მათთვის სიწმინდეა. აი ზნეობრიობის სფეროში კი ყველაფერი პირიქითაა. აი სადაა, რომ ცოდვას უკვე ცოდვადაც კი აღარ თვლიან! დანიაში უკვე დააკანონეს ერთსქესიანი ქორწინებები ბავშვების შვილად აყვანის ნებართვით! შვედეთში კი ჯერ კიდევ 60-70იან წლებში პედაგოგიურ კოლექტივებში მსჯელობდნენ სკოლებში სპეციალური ოთახების მოწყობის პრობლემაზე, რათა მოსწავლეები იქ განმარტოებულიყვნენ და არ მისცემოდნენ სასიყვარულო სიამოვნებებს პირდაპირ დერეფანში ყველას თვალწინ! ფინეთში საქმე უკეთესადაა, მაგრამ იქ, სხვათა შორის, საღვთო სჯულს ასწავლიან, ხოლო ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიაა.
შვედეთი, დანია – სავსებით უსახური რაციონალური საზოგადოებებია. ჰოლანდიელებს ასეთი ანეკდოტიც კი აქვთ საკუთარ თავზე: „თუკი ნახავ, თუ როგორ შრება აივნებზე გარეცხილი ტუალეტის ქაღალდი, იცოდე რომ შენ ჰოლანდიაში ხარ“.
– თქვენ მრავალი წელი იცხოვრეთ ამერიკაში, რომელიც იქცა ჩვენი მედასავლეთეების კერპად. იგი ძალიან უყვარს პოზნერსაც. როგორი შთაბეჭდილებებით წამოხვედით თქვენ იქიდან?
– ამერიკელები მთლიანობაში პირად ურთიერთობებში ძალზედ მეგობრული და კათილისმსურველი, ძალზედ გულწრფელი ადამიანები არიან. ამერიკა – პროტესტანტული სულისკვეთებისა და ლიბერალიზმის ხორცშესხმაა სუფთა დაფაზე, ეს არის ერთგვარი კლონი, გამოყვანილი მოვაჭრისგან, რომელიც ხელოვნურად ამოგლიჯეს უფრო მრავალწახნაგოვანი გარემოდან, სადაც „მესამეფენისეული იდეალების“ გარდა კიდევ იყო არისტოკრატია მისეული შეგნებით: „ღირსება სიცოცხლეზე უფრო ძვირფასია!“ და ხალხის ფუნდამენტალისტური საფუძვლები. გავიხსენოთ ფოლკლორი! მსოფლიოს ყველა ხალხის ზღაპრებში გმირულ საქციელს ჩადიოდა მეფის ან გლეხის შვილი – ორივე სხვადასხვა მიზეზით არ არიან დაკავშირებული საკუთრების გაზრდის ამოცანასთან. და ყველა ზღაპარში არის პერსონაჟი – დახლიდარი, მედუქნე ან წვრილმანებით მოვაჭრე აღმოსავლეთში. მისი სახე სავსეა ზიზღის შემცველი შინაარსით, თუმცა კი იგი არ სჩადის რაიმენაირ სამართალდარღვევებს, მაგრამ მას არ გააჩნია მაღალი საქციელის, ფართო ჟესტის გაკეთების უნარი – მოწყალების, შეცოდების, თანაგრძნობის. იგი მზად არის ნებისმიერი სიტუაციის თავის სასარგებლოდ გამოყენებისთვის. მესამეფენისეული იდეალების ასეთ განხორციელებას წარმოადგენს კიდეც ამერიკა. მაგრამ ეს არის ცივილიზაცია კულტურის, როგორც სულის მიერ ნაშობის გარეშე.
გერმანელმა ფილოსოფოსმა ვერნერ ზომბარტმა სარკაზმით აღწერა ამერიკელის იდეალი, ხორცშესხმული ბენჯამენ ფრანკლინის „ავტობიოგრაფიაში“. ამერიკელები ზომბარტთან წარმოადგენენ კაპიტალისტურ სულისკვეთებას „მის უმაღლეს ამჟამინდელ (ჯერჯერობით) დასრულებულობაში“: „შემძინებლური ინტერესების პირველობა... უპირობო, უსაზღვრო, დაუნდობელი მოგება – უდიდესი ეკონომიკური რაციონალიზმი“. ფრანკლინმა გაიკეთა „სათნოებების რეესტრი“ – ყოველ დღე იგი გვერდს ყოფდა ორ ნაწილად და სვეტში წერდა უმცირეს ხარჯებსა და მოგებებს, აგრეთვე თავის ცუდ და კარგ საქციელებს. საღამოს მას გამოჰყავდა ჯამი – „დღეს მე კარგი ადამიანი ვიყავი!“ მაშინვე გვახსენდება მაცხოვრის იგავი მეზვერისა და ფარისევლის შესახებ!
მოვალეობა, რომელსაც ჩვენ ვხვდებით განხორციელებულ პურიტან ბ. ფრანკლინთან, დაიყვანება ისეთ სათნოებებზე, როგორიცაა „არ გაძღომა“, „დაგროვება“, „ლოცვა ღმერთისადმი კიდევ უფრო მეტი წარმატებისა და სიმდიდრის საწყალობელად“. მაგრამ ეს სულაც არ არის ქრისტიანული ასკეზა, ისევე როგორც ფრანკლინისეული მსჯელობა: „ადამიანმა, რომელსაც ღმერთმა მისცა სიმდიდრე და სული, რათა ამ სიმდირეს სწორად იყენებდეს, მიიღო ამით განსაკუთრებული და აღმატებული წყალობის ნიშანი“.
– არის ფრანგი ავტორის – დე ტოკვილის წიგნი, რომელიც ეწვია ამერიკას XVIII საუკუნეში. მას თვლიან ამერიკული დემოკრატიის – როგორც მომავალში ყველასთვის იდეალის ჰიმნად.
– წიგნში „დემოკრატია ამერიკაში“ ალექსის დე ტოკვილი სევდით ახდენდა იმის კონსტატირებას, რომ მომავალი ეკუთვნის საშუალო კლასებსა და მათ გამიწიერებულ იდეალებს. მან იწინასწარმეტყველა კიდეც იმ ერების ხვედრი, რომლებიც წავიდნენ ამერიკული გზით – რაციონალიზებული გარეგნული თავისუფლებისა და სულიერი ერთგანზომილებიანობისკენ. არაფერი არ არის პარადოქსული იმაში, რომ ამავდროულად მან აღიარა შესაშური რაციონალისტობაც, რომლითაც ამერიკული კანონები და „დემოკრატია“ ემსახურებიან ამერიკელი ერის მოთხოვნილებებს. წიგნიდან აშკარაა, რომ ტოკვილი ამ მოთხოვნილებებსა და იდალებს აფასებს როგორც მთლიანად მესამე ფენისეულს, რომლებიც თავიანთი გამიწიერებულობით იწვევენ მასში განსაკუთრებულ სკეფსისს „დემოკრატიული ხალხების“ სულიერი ჰორიზონტისადმი.
იგი წერდა შეგნების პრიმიტიულობის, აგრეთვე იმის შესახებაც, რომ ამერიკაში არ არის სულიერი თავისუფლება და ამიტომ იქ არასდროს არ იქნება დიდი ლიტერატურა, რომლისთვისაც არ არის მნიშვნელოვანი გარეგანი თავისუფლება, არამედ მნიშვნელოვანია შინაგანი თავისუფლება! ტოკვილი ამერიკის მაგალითზე სევდით წინასწარმეტყველებდა კაცობრიობის უნიფიცირებას, სულიერი ძიების დაკარგვას. სამყაროს მოწყობის შესახებ წარმოდგენების პრიმიტიულობა ამერიკელის თვალში საცემი ნიშანია – რაღაც 12-წლიანი მოზარდის დონეზე. რაც შეეხება კულტურას, ამერიკა უდაოდ ლიდერია კაცობრიობის კულტურულ „დებილიზაციაში“, იქ არ სჭირდებათ ორი გართობა ორმოცწლიანი მამისა და ათწლიანი ვაჟიშვილისთვის – ერთი მიკი მაუსი და კლინტ ისტვუდი ორივეს აკმაყოფილებს.
ა. დე ტოკვილმა იწინასწარმეტყველა „პიროვნების დაწვრილმანება“ და მისი ზრდისთვის სტიმულის დაკარგვა, რომლებიც ემუქრება „დემოკრატიულ ამერიკას“, ვინაიდან იგი ამოზრდილია ანგლოსაქსონური მესამე ფენიდან, და ემუქრება მათაც, ვინც წაჰყვება მის გზას. დე ტოკვილის თვალწინ მომავალში იყო „თანასწორი და ერთმანეთის მსგავსი ადამიანების დაუთვალავი ბრბოები, რომლებიც ხარჯავენ თავიანთ სიცოცხლეს პატარა და უხამსი სიხარულების დაუღალავ ძებნაში, და ეს „სიხარულები“ ავსებს კიდეც მათ სულებს“.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ტოკვილმა მეტად შორსმჭვრეტელურად იგრძნო, რომ „დემოკრატია“ წარმოშობს „ინდივიდუალიზმსა“ და საზოგადოების ატომიზაციას. ცალკეული ადამიანების „მსოფლიოსავით ძველი მანკიერების – ეგოიზმისგან“ განსხვავებით, ინდივიდუალიზმს იგი განმარტავს როგორც სოციალური ფსიქოლოგიის მოვლენას, რომელიც უბიძგებს ადამიანებს „მოყვასისგან იზოლირებისკენ“ და მთელი კაცობრიობის ბედნიერების შესახებ პროკლამაციების ფონზე „მთლიანობაში საზოგადოების გამო წუხილსა და ზრუნვაზე ხელის აღებისკენ“. „მთელი ამ ბრბოების თავზე აღმართულია გიგანტური დამცავი ხელისუფლება, რომელიც უზრუნველყოფს ყველას სიამოვნებებით და თვალყურს ადევნებს თითოეულის ბედს ბრბოში“. ეს ხელისუფლება ესწრაფვის იმას, რომ „შეინარჩუნოს ადამიანები მათ ჩვილურ მდგომარეობაში“. იგი სიამოვნებით მუშაობს საერთო კეთილდღეობისთვის, მაგრამ ამასთანავე სურს იყოს ერთადერთი რწმუნებული და არბიტრი. „რატომ არ წაართმევს მათ საერთოდ ხელისუფლება მშფოთვარე აუცილებლობას იაზროვნონ და იცხოვრონ ამ ქვეყნად?“ განა არ არის ეს კულტურის სიკვდილისა და სულიერი ტოტალიტარიზმის წინასწარმეტყველება? დე ტოკვილი აქ წინასწარჭვრეტაში უსწრებს არა მხოლოდ ოსვალდ შპენგლერს თავისი „ევროპის მზის ჩასვენებით“, არამედ ოლდოს ჰაქსლისაც („This brave new world“).
– მაინც რაშია პროტესტანტული სულის განსხვავება რუსული მართლმადიდებლური სულისგან?
– ზნეობრივ მიზანგანზრახულობაში მიწიერი ცხოვრების ფარგლებს მიღმა. პროტესტანტიზმი არის ახალი აღთქმისგან უკანდახევა ძველი აღთქმისკენ. იგი არის ქილიაზმის მწვალებლობისა და პროგრესის ფილოსოფიის მიერ ნაშობი – სულის ცხონებისა და ღვთის სამეფოს ძიების იდეისგან განსხვავებით. ამის თაობაზე წერდნენ რუსი ფილოსოფოსები ვ. ლოსკი, კარსავინი, რაც სულაც არ ნიშნავს უცოდველობას. ნიკოლოზ ბერდიაევი ხაზს უსვამდა, რომ „რუსული იდეა“ – არ არის აყვავებული კულტურისა და ძლიერი სამეფოს იდეა, არამედ იგი არის ღვთის სამეფოს ესქატოლოგიური იდეა. იგი ლაკონურად გამოხატა ღირსმა მამამ სერაფიმე საროველმა – სული წმიდის მოხვეჭა საკუთარ თავში.
რუსული შეგნების დამახასიათებელ ნიშანს, როგორც არისტოკრატში, ასევე გლეხკაცშიც, წარმოადგენს ზიზღი ე. წ. მეშჩანობისადმი, როგორც წვრილბურჟუაზიული სათნოებების ხორცშესხმისადმი, რომლებიც შეიცავს როგორც მეწარმეობის სულისკვეთებას, ისე საშუალო სტაბილური შემოსავლისა და კომფორტის „მეშჩანურ“ იდეალს. რუსი ინტუიტიურად უარყოფს და ეზიზღება „ზომიერება და აკურატულობა“, როგორც „კოლექტიური საშუალოობისა და ყველანაირი კაშკაშა ინდივიდუალურობის დეგრადაციის“ ნიშანი.
ასეთი დამოკიდებულება ერთნაირი ზომით დამახასიათებელია როგორც ლიბერალ-მედასავლეთეებისთვის (ა. გერცენი, ვ. ბელინსკი), ისე მათი მოწინააღმდეგე სლავიანოფილებისა და ტრადიციონალისტებისთვისაც, აგრეთვე ისეთი მოაზროვნეებისთვის, როგორებიც იყვნენ თ. დოტოევსკი და ლ. ტოლსტოი. ყურადღების ღირსია, რომ „ახალი“, ე. ი. ერთიანი ადამიანის მიზანმიმართული გამომუშავების 70 წლის შემდეგაც კი სოციოლოგიაში აქამდე არ არის ტერმინი „საშუალო რუსი“, ვინაიდან იგი არ არსებობს. მაგრამ საშუალო ამერიკელი – ესაა სოციოლოგიაში დამკვიდრებული ცნება.
თავის დროზე კონსტანტინე ლეონტიევი გვაფრთხილებდა „ზოგადსაკაცობრიო“ კულტურის დამღუპველობის თაობაზე, უწოდა რა ერთერთ თავის ტექსტს: „საშუალო ევროპელი როგორც საყოველთაო ნგრევის იდეალი და იარაღი“. იმ დროს დასავლელი ადამიანი ჯერ კიდევ თავად ჯანყდებოდა დესაკრალიზაციის, სულის გამიწიურებისა და „პირუტყვული მატერიალიზმის“ წინააღმდეგ, რაც ვლინდებოდა ჰეროიზმისა და რომანტიზმის პერიოდულ ამოშხეფვებში ფილოსოფიაში, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში. გავიხსენოთ შილერი, ედმონ როსტანი მისი სირანოთი, რომელიც მოუწოდებდა იდეალისადმი მუდმივი მისწრაფებისკენ. დღეს „საშუალო ამერიკელი“, რომელიც პრეტენზიას აცხადებს თავისი ლიდერების პირით გვთავაზობდეს „პოსტქრისტიანულ“ კულტურას, გადაიქცევა ოდესღაც დიდი ევროპული კულტურის დაღუპვის იარაღად.
მ. ვებერი – პროტესტანტიზმის როგორც თანამედროვე კაპიტალიზმის საფუძვლის შესახებ თეორიის კლასიკოსი აღიარებდა, რომ პროტესტანტიზმის ეთიკა შრომასა და სიმდიდრესთან მიმართებით – ეწინააღმდეგება მთაზე მაცხოვრის ქადაგებას, და თავადაც სკეფტიკურად უყურებდა ქრისტიანობას. იგი აღიარებდა, რომ პროტესტანტული ეთიკა – ეს არის ღვთის მცნებებიდან უკან დახევა, მაგრამ მიესალმებოდა ამას, ვინაიდან მთაზე მაცხოვრის ქადაგებას მიიჩნევდა ამქვყნიურ საქმიანობასთან შეუთავსებლად.
სახელმწიფოებრივი თანაცხოვრების უმაღლესი მიზანი დასავლელი ადამიანისთვის მდგომარეობს ხელშეწყობაში „მიიღოს ყველაფერი რაც შეიძლება მეტად: ძალაუფლება, სიმდიდრე“ – წერდა დ. ხომიაკოვი – ალექსი სტეფანეს ზე ხომიაკოვის ვაჟიშვილი. ივანე ილინი, იხსენებდა რა იმას, თუ როგორ არ შეეძლოთ ფრანგებს იმის გაგება, თუ რისთვის წვავდნენ რუსები საკუთარ მოსკოვს, რათა არ დაეტოვებინათ იგი დამპყრობლის ხელში, წერდა: „რუსეთმა გაიმარჯვა ნაპოლეონზე სწორედ იმ უსრულყოფილესი შინაგანი თავისუფლბით. არსად ადამიანები ისე ადვილად არ ამბობენ უარს მიწიერ სიკეთეებზე უმაღლესი მიზნის გულისთვის, არსად ასე ადვილად არ ივიწყებენ ასე საბოლოოდ დანაკარგებსა და ზარალს, როგორც რუსები“.
სრულიად საწინააღმდეგო დასკვნა გააკეთა ა. დე ტოკვილმა „პროტესტანტულ დემოკრატიულ ქვეყნებთან“ დაკავშირებით, რომლებიც ორგანიზებული არიან რუსული ეროვნული ხასიათისთვის ასე უცხო მესაფენისეულ იდალებზე: „არც ერთი კლასი არ იჩენს საკუთრების ისეთ დაჟინებულ და ისეთ მჭიდრო გრძნობას, როგორც საშუალო კლასი“, რომლისთვისაც „საკუთარი ქონების გაზრდისკენ მიმრთული მუდმივი ზრუნვა და ყოველდღიური ძალისხმევა სულ უფრო ძლირად აჯაჭვავს მათ საკუთრებაზე. მათთვის აუტანელია ფიქრი მისი სულ მცირე ნაწილის დათმობის შესაძლებლობაზეც, ხოლო საკუთრების მთლიანად დაკარგვას ისინი აფასებენ როგორც ყველაზე უფრო საშინელ უბედურებას... მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში საკუთრების გრძნობა არ ატარებს იმდენად აქტიურ, შფოთიან ხასიათს, როგორც აშშ-ში“.
– როგორც ჩანს, ჩვენი ათეისტ-მედასავლეთეები რუსეთს უარყოფენ ნამდვილად არა მისი ცოდვების, არამედ მისი ისტორიული გზის თავად არსის გამო, ყოველივე იმის გამო, რაც შეადგენს ეროვნული ყოფიერების ფასეულობებსა და მიზნებს...
– ტოტალური ნიჰილიზმი რუსეთთან მიმართებით და ოდები „დასავლური რაციონალიზმის“ მისამართით ადასტურებს ივანე ილინის ზუსტ მსჯელობას: „მსგავსი ავტორები და „მთელი მათი თანამოაზრენი უარყოფენ რუსეთს სწორედ იმის გამო, რის გამოც ისინი უარყოფენ ქრისტიანობას: რუსეთი მათ ეზიზღებათ სწორედ მისი ქრისტიანული სულის გულისთვის, რომელიც ასე მგრძნობიარედაა გამოთქმული ტიუტჩევის მიერ...“ («Эти бедные селенья...»). ი. ილინმა აღნიშნა, რომ, როგორც წესი, ეს ავტორები მსჯელობენ რუსეთის თაობაზე ნიცშეანური თვალსაზრისიდან, უარყოფენ რა ქრისტიანობას როგორც გამონაგონს, ხოლო „რუსეთს როგორც მონების ქვეყანას, რომლებიც მიჰყვნენ მას დესპოტიისა და ბარბაროსობის დაჟინებული გამარადიულობის სურვილით“.
ყველა მათი მსჯელობა – ა. იანოვის, რ. პაიფსის წიგნები და უ. ლაკერთანაც განმსჭვალულია ქრისტიანული „გამონაგონების“ სწორედ იმ სიღრმისეული უარყოფით, რომელსაც, და მხოლოდ მას, შეეძლო კიდეც მიეყვანა ისინი რუსეთის მთელი ისტორიული გზისადმი ასეთ ბრმა ზიზღამდე. მსგავსი ავტორებისთვის „რუსეთი – ეს არის სლავური არაფერი, რომელიც ეფარება მოციქულ პავლეს სწავლებას მადლით არჩევის შესახებ; მონებთან, მსოფლიო ისტორიის მიერ უარყოფილებთან და კეთროვნებთან ერთად თავს იმშვიდებს იმით, რომ სულ ერთია, უკანასკნელები მაინც პირველები იქნებიან“.
მართლმადიდებლური რუსეთი თავისი ფასეულობებით, რომელთა შესახებაც ჩვენ ვსაუბრობდით ჩვენს პროგრამაში, ლიბერალ-ისტმატიკოსებისთვის არის მარადიული ღამის ქადაგება, ვისგანაც უნდა გადაარჩინონ მთელი მსოფლიო, რომელიც დაბეჯითებით მიდის „პროგრესის“ გზით. მათი შეხედულებების-და მიხედვით, პროგრესი – ეს არის უარის თქმა ყველა ქრისტიანულ ცნებასა და კატეგორიაზე. მათთვის ჩვენ ვართ ის რუსები, რომლებიც თვით ნახევარსაუკუნოვანი მატერიალისტური აღზრდის შემდეგაც კი კვლავ ვცდილობთ ქრისტიანული იდეალების აღორძინებას, გაცილებით უფრო საშიშები ვართ, ვიდრე დარწმუნებული ბოლშევიკები, ხოლო ჩვენი იდეალი – ეს ბარბაროსობის სიმბოლოა, რაც ვლინდება მომხმარებლური საზოგადოებისადმი დაჟინებულ სამარცხვინო გულგრილობაში. მთელს ამ ისტორიაში უფრო მეტად რელიგიური ხალხები ყოველთვის უფრო მეტად სულიერები არიან და ნაკლებად მოფუსფუსენი მიწიერი კეთილდღეობის მოწყობასა და მის მუდმივ გარდაქმნებში, რადგანაც მათ გააჩნიათ მისწრაფება სულიერი ჰორიზონტისკენ და ამ მისწრაფეფაზე აშენებული პატრიარქალური ყოფიერება.
ყოველივე ეს, ჩვენი იდეური ოპონენტების აზრით, უჩვენებს კიდეც „რუსული ცივილიზაციის“ „ისტორიულ უნაყოფობას“, რომელსაც, მათი შეხედულებით, არ შეუძლია „ნორმალური თანამედროვე საზოგადოების“ აშენება, მაგრამ ნორმალურობისა და წარმატებულობის კრიტერიუმები ასევე შესაძლოა განსხვავდებოდეს ისტორიული ყოფიერების საზრისთან ერთად. რომელი საზოგადოება უფრო „წარმატებულია“ – სადაც გაზონები უფრო თანაბრადაა გადაკრეჭილი და უფრო მეტი საქონელია, თუ სადაც უფრო ნაკლებმა ადამიანმა დაკარგა ცოდვის გაგება, სადაც ნაკლები ტრანსსექსუალი და სოდომიტია?
საბერძნეთს, რა თქმა უნდა, შეეძლო ეკონომიკურად უფრო წარმატებული ყოფილიყო, თუკი წითელ პარასკევს ივაჭრებდა. მაგრამ ამ მართლმადიდებლურ ქვეყანაში წითელ პარასკევს რესტორნები დაკეტილია, თანაც არა დეკრეტით, არამედ თავად მფლობელების მიერ, რომლებსაც ვერ წარმოუდგენიათ, რომ შესაძლებელია საჭმლით ტკბებოდე ასეთ დღეს! ამერიკაში, მე ეს ვიცი და მინახავს, რომ აღდგომის წინა პარასკევი დასვენების დღეა. და ეს არის ყველაზე უფრო მასშტაბური ვაჭრობისა და სახლის საჭიროების ყველა საქონელზე ფასების დაკლების დღე წელიწადში. და აი, მთელი ამერიკა, რომელსაც პურიტანი პროტესტანტები აშენებდნენ, როგორც რელიგიურ ქვეყანას, – ეს ამერიკა ჯდება ავტომობილებში და დილის 10 სთ-დან საღამოს 10 სთ-მდე „ყიდულობს და ეკონომიას ეწევა, ყიდულობს და ეკონომიას ეწევა“ („Buy and save!“) – ოდეალებს, პალტოებს, ჭურჭელს, ტექნიკას, ავეჯს! მისი უდიდებულესობა მევახშე ზეიმობს. მაგრამ კვირას ყველანი მიდიან ეკლესიაში, ლამაზად გამოწყობილები, ბავშვებს აცვიათ ლაკის ფეხსაცმელი, თავზე ახურავთ მაქმანის ქუდები...
– მაგრამ ასე რატომ სწუხან ისინი ყოველთვის რუსეთის გამო? თუ კი იგი ასეთი წარუმატებელია, ასეთი არარაობაა, რატომ არ დაივიწყებენ საერთოდ მისი არსებობის შესახებ?
– საქმეც იმაშია, რომ თავად განუწყვეტელი დისკუსიების ფაქტი რუსეთის წარუმატებლობის თაობაზე მის მიერ წამოწყებულ ყველა საქმეში, რომლებსაც თან ახლავს ვითარების ხელოვნური დამძიმებები და ისტორიის დამახინჯებები, გვიმტკიცებს სრულიად საწინააღმდეგოს – რუსეთის სავსებით რეალურ კონკურენტუნარიანობას, ამასთან როგორც სულიერს, ისე მატერიალურსაც. სხვა მხრივ ისინი უბრალოდ დაივიწყებდნენ მისი არსებობის შესახებ.
– ხოლო თავად ევროპელები როგორ აფასებენ თავიანთ მდგომარეობას კულტურის სფეროში?
– XIX საუკუნის ბოლოსა და XX-ის დასაწყისის დიდი ევროპელი ინტელექტუალები – ფილოსოფოსები შპენგლერი და ფერარო წინასწარმეტყველებდნენ ევროპის მზის ჩასვენებას სწორედ მისი სულიერი დავალების დაკარგვის გამო. ამის თაობაზევე ღაღადებენ დღევანდელი ევროპელი ინტელექტუალები – კონსერვატორები, აკავშირებენ რა ამ დაცემას სწორედ ევროპელთა შეგნების დექრისტიანიზაციასთან. ამ წრეებში მართლმადიდებლობისადმი ინტერესი უზარმაზარია. ისინი თვლიან, რომ რუსეთს აქვს ევროპის გადარჩენის შანსიც. რა თქმა უნდა, არა თანაბრად გადაკრეჭილი გაზონები, ამაში ჩვენ უიმედოდ ჩამოვრჩებით, არამედ ის სულიერი დავალება, რაც ამოძრავებდა ევროპას იმ პერიოდებში, როდესაც იგი იზრდებოდა და მსოფლიოს მოუვლენდა დიდ სახელმწიფოებსა და დიდ კულტურას.
ნატალია ნაროჩნიცკაია
04/07/2003
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
შ ე ნ ი შ ვ ნ ე ბ ი:
(1) სტროფის ქართული თარგმანი ასეთია:
შენ განათლებით შენი გონება გაინათე,
შენ სიმართლის სუფთა ხატება იხილე,
და უცხო ხალხები ნაზად შეიყვარე,
საკუთარი კი ბრძნულად შეიძულე...
(2) ნ. ნაროჩნიცკაიას სიტყვების საპირისპიროდ, ალ. ყაზბეგის ნაწარმოებებიდან ვიცით, რომ რუსეთის უმაღლსი ხელისუფლება ჩრდილო კავკასიის მთისწინეთში ნაყოფიერ მიწებს ართმევდა ადგილობრივ ვაინახურ და დაღესტნურ მოსახლეობას და გადასცემდა კაზაკების დასასახლებლად. მის თაობაზე ქართველ მწრალს ბევრი გულისტკივილი აქვს გამოხატული, რა თქმა უნდა, მთიელი მოსახლეობისგან აღებული პერსონაჟების (გმირების) პირით. რაც შეეხება საქართველოს, აქაც ართმევდნენ სხვადასხვანაირ ამბოხებებში მონაწილე თავადაზნაურობას მამულებს და გადასცემდნენ მათ სახაზინოდ, შემდგომში სომხების და სხვათა დასასახლებლად. ასევე, 1920-იანი წლების მიწურულს რუსეთის საიმპერატორო კარმა სამცხე-ჯავახეთის მაჰმადიანური ქართული მოსახლეობის თხოვნაზე, მოენათლათ კვლავ ისინი მართლმადიდებლურად და დაეტოვებინათ წინაპართა მიწაზე, უარით უპასუხა: „ჩვენ მანდ გვჭირდება არა მართლმადიდებლები, არამედ ცარიელი სახაზინო მიწებიო“. ასეთი რამეც ხდებოდა რუსეთის იმპერიის ისტორიაში, და ესეც აუცილებლად უნდა აღინიშნოს.
კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიური საფუძვლები
მართლმადიდებლობის როლი და ამოცანები გაერთიანებულ ევროპაში
(ევროპული კავშირის ქრისტიანული საფუძვლების შესახებ)
პროტესტანტული და რუსული სულის შესახებ
კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიური საფუძვლები
ლათინური დასავლეთი და მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი: აპოსტასიის ორი გზა – ერთი დრამატული შედეგი მესამე ათასწლეულის ზღურბლზე
(წერილი გამოქვეყნდა გაზეთ „ახალი 7 დღის“ 2006 წლის 27 იანვარი – 2 თებერვლის, 3–10 თებერვლისა და 10–17 თებერვლის ნომრებში; თუმცა მის ტექსტში მნიშვნელოვანი კორექტურული ხარვეზები იყო)
კულტურა ოსვალდ შპენგლერის ინტერპრეტაციით არის ადამიანის სულის პროდუქტი და როგორც ფასეულობათა ნებისმიერ სისტემას, გააჩნია ფილოსოფიური საფუძველი და ასახავს ადამიანის განვითარების ისტორიის აზრისა და გზების და მასში საკუთარი ადგილის განსაზღვრულ ინტერპრეტაციას.
მაინც რა წარმოადგენს ევროპული კულტურის რელიგიურ-ფილოსოფიურ საფუძვლებს – საერთოდ ქრისტიანული კულტურის ამ ამ რელიგიურად სანქცირებულ და ამიტომ აბსოლუტურ ეთიკურ პარამეტრებს? ეს აშკარად არის წარმოდგენა მიწიერი ცხოვრების როგორც მარადიული ცხოვრების წინ გამოცდისა და ღვთის სამეფოს შესახებ, კეთილისა და ბოროტის მკაფიო საზღვრების შესახებ, და ნების თავისუფლება – სული წმიდის ნიჭები, აგრეთვე ადამიანთა ეთიკური თანასწორობის იდეა, რომელიც არ გვაძლევს უფლებას მოვექცეთ ნებისმიერ ადამიანს ისე, როგორც საშუალებას, ჩვენი მიზნების განხორციელებისთვის და მეფესა და მონას უქვემდებარებს ერთიან სასამართლოს ერთი და იგივე კრიტერიუმების საფუძველზე, რომლებიც განზოგადოებულად გადმოცემულია უფლის მცნებებსა და მთაზე მაცხოვრის ქადაგებაში, და ასევე განმარტებულია წმინდა მოციქულის პავლეს მიერ.
ამ ფუძემდებლურმა წარმოდგენებმა ადამიანის ცხოვრების აზრისა და მიზნების შესახებ დაბადეს კიდეც ქრისტიანული კულტურა, რომელმაც მსოფლიოს წარმოუდგინა უნიკალური მიღწევები ადამიანთა საქმიანობის ყველა სფეროში – სახელმწიფო მშენებლობიდან კულტურასა და ტექნიკამდე. ამასთან ამ მიღწევებს განასხვავებს არა მხოლოდ მასშტაბების სიდიადე, არამედ ზნეობრივი პარადიგმის უნიკალური უნივერსალურობა, შთამბეჭდავი ეთიკური მთლიანობა.
უმაღლესი ხელისუფლების, როგორც ღმერთის მიერ ბოძებულისა და, შესაბამისად, მისი ღვთისადმი მსახურების ინტერპრეტაციამ დაბადა მანამდე უხილავი დამოკიდებულება მმართველის უფლებებისა და მოვალეობებისადმი, რომელიც იქცეოდა ეთიკური იდეალისა და მოვალეობის ხორცშესხმად, წარმართულის საპირისპიროდ – quod licet jovi non licet bovi (რაც ნებადართულია იუპიტერისთვის, არ არის ნებადართული ხარისთვის).
ცოდვისა და დანაშაულის იგივეობის იდეა, რომელიც გამომდინარეობს ქრისტიანული მცნებების ყოვლისმომცველი ხასიათიდან, ხოლო ეს უკანასკნელნი კი შეადგენენ ქრისტიანის მთელი შეგნებული ცხოვრების ზნეობრივ პარადიგმასა და წამახალისებელ მოტივს, იქცა სამართლებრივი შეგნებისა და სამართლის ფილოსოფიის ეთიკურ საფუძვლად, რომელშიც იურიდიული კანონი (закон) მიჰყვებოდა რელიგიური კანონის (канон) ზნეობრივ შეფასებას.
სამეურნეო საქმიანობაში (სამეურნეო მმართველობაში) დომინირებული (სულ მცირე, ამოსავალი) პრინციპი ხდებოდა საკმარისობის, და არა მოგების ეთიკა. ამან განსაზღვრა ეკონომიკური საქმიანობის ზნეობრივად გამართლებული წამახალისებელი მოტივაციების წრე, რომელიც გამორიცხავდა მევახშეობას, დაგმობილს წმინდა წერილში.
ქრისტიანული სულისკვეთებთ განმსჭვალულმა მხატვრულმა შეგნებამ წარმოშვა ხელოვნებისა და ლიტერატურის, ფერწერისა და არქიტექტურის კანონები, აგრეთვე ყველაზე უფრო მკაფიო წარმოადგენა იმის შესახებ, რომ ხელოვნების ყველა სფეროში შესაძლოა იყოს სილამაზე და სიმახინჯე, ჰარმონია და კაკოფონია, კარგი და ცუდი გემოვნება. ყოველივე ეს აცხადებდა და ადასტურებდა იმას, რომ კეთილისა და ბოროტის კერიტერიუმები ადამიანური ბუნების მხატვრული და ინტელექტუალური გამოხატვის პარამეტრებში – აბსოლუტური და არა ფარდობითი ცნებებია.
დიდი ევროპული კულტურა ამ ცნებების კრებსითი აზრით შობილი იყო ადამიანის თავისუფალი ნების გრანდიოზული გამოცდითა და მისი სულის ვნებებითა და ტანჯვით მუდმივ რყევებში კეთილისადმი მიყოლის შეგნებულ მოვალეობასა და ბოროტის გამოწვევებსა და ცდუნებებს შორის. ამ კულტურამ წარმოშვა გმირი როგორც ხორცშესხმული მოვალეობა. ადამიანის მგზნებარე და ბუნებრივმა სურვილმა გამოეხატა ეს ბრძოლა, რომელიც სრულად განმსჭვალავდა მისი სულიერი, ფიზიკური, ოჯახური, საზოგადოებრივი, ეროვნულ-სახელმწიფოებრივი და სამეურნეო ცხოვრების მთელ მრავალფეროვნებას, წარმოშვა ჟანრებისა და ფორმების მანამდე უხილავი სიმრავლე.
სად არის აპოგეები, რაშია აღმასვლის წინაპირობები და შემოქმედებითი დაქვეითების მიზეზები „პროგრესის“ მსვლელობისა და სულ უფრო მეტი „თავისუფლების“ შეძენის პარალელურად? რა არის სინამდვილეში აღორძინება და განმანათლებლობა, რომლებთანაც მიღებულია აკავშირებდნენ ევროპული კულტურის აღმასვლას?
ჰუმანიზმის ეპოქამ, აღორძინებამ დაკარგა აზრის ესქატოლოგიურობა, ხოლო სამყაროს შეცნობისკენ მისწრაფება საბოლოოდ მატერიალურდება, რაც იყო კიდეც ყბადაღებული „პროგრესი“. განმანათლებლობის შემდეგ ფილოსოფიური ლიბერალიზმი უპირობო პრიორიტეტს ანიჭებდა თავისუფლების გარეგნულ ატრიბუტებს, პოზიტიურ სამართალს, და უგულვებელყოფდა შინაგანი თავისუფლების კრიტერიუმებს, რითაც იგი გარდაუვალად კარგავდა წახალისებას სულიერისკენ, იდეალურისკენ. მაგრამ სულიერისკენ, იდეალურისკენ მისწრაფება მაშინ ჯერ კიდევ ახასიათებდა ჰუმანიზმის ხეს, რომელზედაც ნაყოფის სახით ამოიზარდა კიდეც ლიბერალიზმი. საქმე იმაშია, რომ ჰუმანიზმი იყო მაინც ქრისტიანული სულის მიერ ნაშობი, იდეალურის მისეული პრიმატით (აქედანაა ევროპული კულტურის ჰეროიზმიც), რომელიც შეგულიანებული იყო პრომეთეული ამპარტავნებით. პიროვნების კატეგორიის რელიგიური შინაარსიდან უკანდახევა გარდაუვალად უკუაგდებდა მის მომხრეებს ადამიანის, მისი უფლებებისა და თავისუფლების ქრისტიანულამდელ, თვით არისტოტელემდელ და პლატონამდელ განმარტებამდე. უკვე პლატონიდან და ადამიანის მისეული, თავისი დროისთვის უბადლო განმარტებიდან, როგორც ცხოველურისა და ღვთაებრივის ნარევიდან, თავისუფლებას გააჩნდა უწინარეს ყოვლისა ადამიანის ამაღლების აზრი მის „ვარსკვლავურ სამშობლოში“, „ღვთის ქალაქის“ (ნეტარი ავგუსტინე) ასაშენებლად. მაგრამ შინაგანი თავისუფლებისადმი გულგრილი ლიბერალიზმი სულ უფრო მკაფიოდ ავლენდა რევოლიციისა და მევახშის მიერ ნაშობი მესამე ფენისეული ლიბერტარიანობის ნიშნებს, რომელიც იქცევა კიდეც „სანამყენედ“ და გენეტიკურად იმარჯვებს ჰიბრიდში, ვინაიდან საძირეს ხვედრია – ჩაჭრილ იქნას ფესვებამდე...
ადამიანი თანდათანობით იცარიელებდა თავის სულს და ამავდროულად აღმერთებდა თავის მიწიერ ბუნებას, მან დაამახინჯა ღვთის მსგავსების იდეა ღმერთთან თანატოლობის იდეაში და ლოგიკურად მიდიოდა ადამიანის მოყვარეობის იდეისკენ (აქ ავტორი გულისხმობს არა კაცთმოყვარების იდეას, არამედ, ადამიანის მიერ ღმერთზე უფრო მეტად თავისი ადამიანური ბუნების შეყვარებისა – ი. ხ.). აღორძინების საყვარელი სახეა ადამიანი-ტიტანი, პრომეთეოსი, რომელიც ღვთისგან მოითხოვს მისცეს მას მისი (ადამიანის!) დედამიწა („Muss mir meine Erde doch lassen steh’n!“ – „ჩემი დედამიწა კი მე დამიტოვე!“ – გოეთე). ახლა ადამიანი – დედამიწის მბრძანებელი აცხადებს თავის უფლებას საქმეებით აღასრულებდეს თავის ნებას და მოაწყობდეს მას „თავისი ხატებისა და მსგავსების მიხედვით“. ამ დროს ადამიანის გარდაუვალი თავმოყრა მიწიერ მოთხოვნილებებზე იწვევს საბოლოო ჯამში სულისა და უმაღლესი ფასეულობების – რელიგიურის, ეროვნულის – „აღორძინებას“ საიენტისტურ სკეფსისში გადაგვარებისთვის („საიენტისტური“ ინგლისური სიტყვიდან science – მეცნიერება – ი. ხ.), ზნეობრივი „პასუხისმგებლობის დაკარგვას ქვეყნის ბედისთვის“ (თ. მ. დოსტოევსკი). გაუცხოება იქცევა დასავლეთევროპული პოზიტივისტური ფილოსოფიის თემად. მის შესახებ ფიქრობდნენ მატერიალისტები ჩვენს საუკუნეში კ. მარქსიდან გ. მარკუზემდე.
მარქსისტულმა ფილოსოფიამ კვლევის ფენომენში ვერ დაინახა ადამიანის მისი ღვთაებრივი ბუნების მეტაფიზიკური ფესვებისგან გაუცხოების შედეგი. მაგრამ სწორედ გაუცხოება იქცევა თანდათანობით უწინ გმირული ევროპული კულტურის ფილოსოფიურ პარადიგმად.
XX საუკუნის შუახანებისთვის ლიბერალიზმმა თავის უკიდურეს თეორიებში საბოლოოდ წაშალა ზღვარი კეთილსა და ბოროტს შორის, ამაღლებდა რა ინდივიდს ამ კატეგორიებზე უფრო ზემოთ და ამტკიცებდა რა „ადამიანის შეხედულებებისა და მიდრეკილებების აბსოლუტურ სუვერენიტეტს მის ცხოველმოქმედებაში, როგორი სპეციფიურიც არ უნდა ყოფილიყო იგი (ეს ცხოველმოქმედება)“... ეს აშკარად უკანდახევაა ახალი აღთქმის ფუძემდებლური საწყისიდან ადამიანის ბუნებრივი ცოდვიანობის შესახებ, რომელიც მხოლოდ ზნეობრივი ასკეზით შეიძლება გარდაისახოს ძველი ადამიდან ახალ ადამად – „ნეტარ იყვნენ გლახაკნი სულითა, რამეთუ მათი არს სასუფეველი ცათა“ (მათე, 5. 3).
როდესაც თანდათანობით დაიკარგა კეთილისა და ბოროტის, სილამაზისა და სიმახინჯის აბსოლუტური კრიტერიუმები, ე. ი. მშვენიერების კანონები – სილამაზე, ჰარმონია, ნორმა გამოაცხადეს მოსაწყენად და უხამსობად, ხოლო დამახინჯების, ნორმალურიდან გადახრის მიჩნევა დაიწყეს განვითარებად მარტივიდან რთულისკენ... ქვეყნად ქრება „არაკეთილშობილური საქციელის“ ცნება, რომელიც არღვევს რელიგიურ, ზნეობრივ კანონს (მითითება საქციელის დამოკიდებულებაზე კეთილთან და ბოროტთან), ტოვებს რა ადგილს „არაკორექტული საქციელის“ ცნებისთვის, რომელიც არღვევს იურიდიულ კანონს (ქცევის განსაზღვრულ წესებს). საკუთარ ხორცსა და ამპარტავნებას მთლიანად დამონებული „თავისუფალი ინდივიდი“ აღიარებს ნიჰილიზმს ყველა ტრადიციული ფასეულობის მიმართ, შინაგან ნარცისიზმს სულისთვის და ჰედონიზმს სხეულისთვის.
XX ასწლეულის დასაწყისისთვის მართლმადიდებლური რუსეთი არ წარმოადგენდა იმ დასავლეთევროპული ცივილიზაციის ნაწილს, რომელიც ამოიზარდა დეკარტის რაციონალისტური ფილოსოფიიდან, საფრანგეთის რევოლუციის იდეური ბაგაჟიდან და შრომისა და სიმდიდრისადმი მოტივაციის პროტესტანტული ეთიკიდან. ვალტერ შუბარტმა (Европа и душа Востока, М., 1998), რომანულ-გერმანულ და რუსულ ტიპებს შორის შეგნების განსხვავების გაანალიზებისას, მიაგნო მეტად საინტერესო ანალოგიას: დასავლური პრომეთეული ინდივიდი და რუსული იოანესეული ადამიანი... ამ ორივე ტიპმა განიცადა ცდუნება სხვადასხვა გზით, მაგრამ მიწიერი სამოთხის ერთი და იგივე იდეით.
თვით XVIII საუკუნეშიც კი მართლმადიდებელი რუსეთი ჯერ კიდევ უარყოფდა მევახშეობას და ცხოვრობდა „სიმართლის მიხედვით“ და არა სამართლისა, ხოლო სამართალი ჯერ კიდევ მიჰყვებოდა რელიგიურ კანონს (რჯულს), რადგანაც ცოდვა გაიგივებული იყო დანაშაულთან. იმ დროს, როდესაც თავისუფლების დასავლეთევროპული ინტერპრეტაცია სულ უფრო მეტად დაიყვანებოდა საკითხზე – თავისუფლება რისგან?, მართლმადიდებელი რუსეთი აგრძელებდა შინაგანი თავისუფლების დაფასებას, რომლის თავად განსაზღვრებაც განუყოფელია კითხვისგან – თავისუფლება რისთვის? იყო თუ არა ეს წმინდა რუსეთის განხორციელება? ეს იდეალი იყო განუხორციელებელი – ვერც დასავლელმა და ვერც რუსმა მართლმადიდებელმა ქრისტიანმა ვერ შეძლეს დაეტიათ უფლის (მისი სიტყვის) მთელი სისრულე. დასავლეთიცა და აღმოსავლეთიც მიდიოდნენ აპოსტასიის (ღმერთისგან დაშორების) გზით. მაინც რა იყო განსაკუთრებული თითოეულ ამ გზაზე?
მართლმადიდებლობასა და რუსულ მსოფლაღქმაში ყველაზე უფრო ძლიერად იყო გამოხატული ქრისტიანობის ესქატოლოგიური მხარე. რუსული საზოგადოების ყველა ფენაში მსოფლმხედველობისა და შეგნების კეთილსინდისიერი მკვლევარის სტივენ გრეჰამის აზრით, დასავლეთი და რუსეთი არიან სახარებისეული მართა და მარიამი, დავუმატებთ, სამწუხაროდ გაყოფილები. მისი აზრით, რუსული ქრისტიანობა თვით XX საუკუნის ზღურბლზედაც კი თავმოყრილია ღვთის სამეფოსა და მასში აბსოლუტური სრულყოფილების ძიებაზე. განსაკუთრებით ეს ეხებოდა უბრალო ხალხს, რომელიც ჩვენს მოკვდავ ცხოვრებას თვლიდა არა ჭეშმარიტ ცხოვრებად, და მატერიალურ ძალას არა ჭეშმარიტ ძალად.
ნ. ბერდიაევი რუსეთის შესახებ თავის მსჯელობებში ხშირად ხაზს უსვამდა, რომ „რუსული იდეა“ არ არის აყვავებული კულტურისა და ძლიერი (ძალმოსილი) სახელმწიფოს იდეა, რუსული იდეა არის ღვთის სამეფოს ესქატოლოგიური იდეა“. და ბოლოს, წმინდა სერაფიმე საროველის დიადმა სიტყვებმა მოტოვილოვთან საუბარში ბრწყინვალედ გამოხატა იდეალი – სული წმიდის მოხვეჭა საკუთარ თავში. ეს მარიამის გზაა.
ევროპას თავის გზაზე ჰქონდა თავისი ცოდვები, რუსეთს თავის გზაზე – თავისი. დასავლელმა ადამიანმა თავისი ეჭვი მიმართა სკეფსისსა და ნიჰილიზმში ღმერთთან და ღვთაებრივთან მიმართებით. რუსმა და საერთოდ მართლმადიდებელმა ადამიანმა, გატაცებით სწამდა რა ღმერთი, ასევე შობა ეჭვი და სკეფსისი, ნიჰილიზმიც კი. მაგრამ ეს არის ნიჰილიზმი ყოველივეს მიმართ, რასაც აკეთებს ადამიანი ამ დედამიწაზე. „ჩვენ რუსები აპოკალიპტიკოსები ან ნიჰილისტები ვართ“ – წერდა სწორედ ამ აზრით ნ. ბერდიაევი თავის „რუსულ იდეაში“. სამწუხაროდ ასეთი სკეფსისი ნაშობია ასევე ამპარტავნებისგან, რომელსაც არ შეუძლია შეურიგდეს საკუთარ არასრულყოფილებას და კარგავს მოღვაწეობის სტიმულს არასრულყოფილისა და განწირულის სფეროში. რუსი ადამიანის „დაჯერებულობა მომავალ განღმრთობაში უნაყოფოს ხდის აწმყოს“ ნებისმიერ საქმიანობასთან მიმართებით, როგორც ეს ზუსტად შენიშნა ლ. პ. კარსავინმა.
შენიშნეს, რომ თვით ათეიზმის საწყისებიც კი დასავლეთევროპელთან და რუსთან სხვადასხვაგვარია: ევროპელი ათეისტი ხდება ეგოიზმისა და გულის გაქვავებულობის გამო. საკუთარ თვითდაჯერებულობაში იგი ვერ ითმენს (ვერ იწყნარებს) ვერანაირ ღმერთებს. რუსი ათეისტი ხდება ამის საპირისპირო წამახალისებელი მოტივებისგან: მიწიერი არსებისადმი თანაგრძნობის გამო. თავის სამყაროსეულ გრძნობაში იგი მიმართავს მზერას შორს საკუთარი „მე“-ს ფარგლებს გარეთ. მას მეტად აღარ სურს მის გარშემო არსებული ტანჯვის შეთავსება ღვთის სიკეთესთან... იგი, ივანე კარამაზოვის მსგავსად, კარგავს ღმერთის წრმენას უდანაშაულოდ ტანჯული ბავშვის ცრემლების გამო... ტანჯვაში მყოფი არსებებისადმი თანაგრძნობის გამო რუსი ხდება ღვთის მოძულე.
ამიტომ რუსი უღმერთოებისთვის არაფერია იმაზე უფრო საძულველი, ვიდრე მონოზვნობა და თეოდიოცეა – მოწყალე ღმერთის გამართლება და თაყვანისცემა. ეს გვიხსნის იმას, თუ რატომ მიიღეს მებრძოლურად ანტიქრისტიანული მარქსიზმი ასე მგზნებარედ რუსეთში და განავითარეს კიდეც რუსულ ნიადაგზე თითქმის როგორც ფსევდომორფოზა რელიგიისა.
რევოლუცია იყო ნაშობი დასავლური აზროვნების მიერ. თავად რევოლუციის, ყველა საყრდენის მომენტალურად ძალადობრივად გადატრიალების იდეა შესაძლოა დაბადებულიყო მხოლოდ ქრისტიანულ სამყაროში აპოსტასიის – ქრისტესგან დაშორების გზაზე, და არა ბუდიზმში დაუსრულებელი წრებრუნვის შესახებ პანთეისტური წარმოდგენების სამყაროში. ესაა ურჩხული, ნაშობი გონების ძილის მიერ (გოია) – ნაშობი ადამიანის გონების მიერ, რომელმაც დაკარგა კავშირი ღმერთთან და თავისი ამპარტავნების ძალით ვერ ითმენს (ვერ იწყნარებს) საკუთარ და საყოველთაო არასრულყოფილებას – ეს მხოლოდ სხვა ტიპია ნიჰილიზმისა. რაც უფრო ძლიერია აპოკალიფსური რწმენა ყველა ცოდვის მომენტალურ განადგურებაში – მით უფრო დამანგრეველია უმაღლესი მსაჯულისა და საკუთარი ადამიანური კრიტერიუმების მიხედვით ახალი ეპოქის (ერის, საუკუნის) შემოქმედის თვითგამოცხადებულ როლში... იმ დროისთვის, როდესაც მარქსიზმმა რევოლუციის იდეა მიიყვანა მეცნიერების დონემდე, ევროპას უკვე ძალზედ დაეუფლა სკეფსისი, იგი უკვე ნელთბილი იყო და არ გააჩნდა რევოლუციის უნარი, რომელიც ძალზედ ძვირი ღირდა. რევოლუცია აიტაცა რუსეთმა.
როგორი პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, ეთიკის კრიტერიუმები გამოაცხადეს ფარდობითად და საზოგადოების განვითარების სტადიის, „წარმოების ხერხის“ შესაბამისად, მიზანი კი – საშუალების გამამართლებლად. ტოლობა დედამიწაზე პრაქტიკაში შემობრუნდა ეთიკურ უტოლობად „ანტიისტორიული“ კლასებისა და ინდივიდებისთვის, რომლებიც იქცნენ საშუალებად. ტრადიციის გამოწვევა იყო ყოვლისმომცველი და ტრადიციული კულტურა იქცა პირველ სამიზნედ.
დასავლური ინტელიგენცია, ათეისტური და მატერიალისტური, სავსებით თანაუგრძნობდა მარქსიზმის ფილოსოფიურ საფუძვლებს. იგი მიესალმა დიდ ოქტომბერს, მაგრამ მას არ მოეწონა სსრკ 1945 წლის სულისკვეთებით, რომელმაც ნაწილობრივ ააღორძინა ისტორიული ტრადიციული ფასეულობები. ინტელიგენტებს გული აუცრუვდათ სსრკ-ზე, რომელმაც დაკარგა „მემარცხენეობის“ საჭირო ხარისხი, მაგრამ არ აცრუებიათ გული ღვთის მიერ ბოძებული სამყაროსა და იერარქიის დამხობის იდეაზე, ე. ი. რევოლუციის იდეაზე. მემარცხენეობის სული დახეტიალობდა დასავლეთიდან აღმოსავლეთისკენ და პირიქით, თანაც იცვლიდა თავის ინსტრუმენტებს მათში საჭიროების დაკარგვის და მიხედვით.
იმედგაცრუებული „მგზნებარე მემარცხენეები“ (რეჟი დემბრე, ე. ჩე გევარა, პოლ პოტი, რომელმაც დაამთავრა სორბონა) „დეკადენტური“ სამყაროდან მიდიან ჯუნგლებში ახალი უკომპრომისო რევოლუციების მოსამზადებლად, რადგანაც დიდი ოქტომბრის რევოლუცია გადაგვარდა და ნ. ს. ხრუშჩოვის პირით გამოაცხადა ბიურგერული იდეალები: „დავეწიოთ და გავუსწროთ ამერიკას“. იმედგაცრუებული მემარცხენე „სკეფტიკოსები“ ახდენენ მთელი დასავლური სამყაროსთვის დამახასიათებელი ნიჰილიზმის ამოშხეფვის დემონსტრირებას – უაღრესად მემარცხენე ხასიათის მოვლენისა ტერმინ მემარცხენის სახარებისეული გაგებით – საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, კულტურასა და ხელოვნებაში.
60-იანი წლების სტუდენტური ამბოხი წარმოადგენდა ირაციონალურად ასოციალურ ანტიეტატიზმს; მუსიკა, ლიტერატურა და „აბსურდის“ თეატრი წარმოადგენდა წინარევოლუციური რუსული ავანგარდის ლოგიკურ „ზოგადსაკაცობრიო“ ნაშიერს, ვ. მეიერხოლდისა და მისი „წარსულის ესთეტიკური დახვრეტითა“ და ბ. ბრეხტის „ეპიკური თეატრით“. ჰიპების მოვლენა – ეს არის ღვთის მიერ ბოძებული სამყაროსა და ყოფიერებისგან ტოტალური (საყოველთაო) გაუცხოების პასიური რევოლუცია, ყველა ფასეულობის დემონსტრაციული უგულვებელყოფა და მათი უარყოფა – კეთილსა და ბოროტს შორის საზღვრის წაშლა, რითაც აიხსნება შემდგომში დასავლეთში ნეობუდიზმის, ინდუიზმის პოპულარობა. და ბოლოს, „ახალი მემარცხენეები“ და „ახალი მემარჯვენეები“ – განა ეს არ არის პლანეტარულ უტოპიებზე ერთი და იმავე სევდის ფორმები, მემარცხენეებზეცა და „მემარჯვენეებზეც“ – „კონსერვატულებზე“, მაგრამ აუცილებლად რევოლუციებზე. თვით დასავლეთში ქრისტიანული ტრადიციის ციტადელში – კათოლიკურ მეცნიერებაში შეიჭრა აშკარად მემარცხენე ხასიათის „განთავისუფლების თეოლოგია“ (ლათინურ-ამერიკელი ეპისკოპოსების IV კონგრესის დოკუმენტები – CELAM), რომელიც ნათლად აისახა პედრო ნუნიესის ნაწარმოებში „ღარიბი, ისტორიის მამოძრავებელი ძალა“ (P. Nunez’s „El Pobre, protagonista de una historia“).
დღეს კი პოსტკომუნისტური რუსეთიცა და ევროპული სულის ნარჩენიც – განიცდიან გაძლიერებულ ზეწოლას „ატლანტიკური“ კოსმოპოლიტური ლიბერალური პროექტის „ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების საფუძველზე ერთიანი მსოფლიოს“ მხრიდან. რა მოხდა?
ამერიკული იდეოლოგიის იმ მიმართულების დამახასიათებელ ფილოსოფიურ საფუძველს, რომელმაც წარმოშვა „ატლანტიზმის“ პოლიტიკური დოქტრინა და „ერთიანი მსოფლიოს“ იდეა, – დედამიწაზე ადამიანის სამეფოს მეორე უნივერსალური ვერსია (კომუნიზმის შემდეგ) – წარმოადგენს მესიანიზმი, რომელიც ემყარება ძველი აღთქმით შთაგონებული პურიტანების პროვიდენციალიზმს (ამის შესახებ არაერთხელ წერდა ანგლოსაქსონური ისტორიული აზრის პატრიარქი არნოლდ ტოინბი). მაქს ვებერი კი მიუთითებდა პურიტანიზმის ფილოსოფიის ერთერთ ცენტრალურ ნიშანთაგანზე – თავისი მესიანური დანიშნულების მეთოდურად რაციონალიზებულ განხორციელებაზე, და ამტკიცებდა, რომ ნამდვილი კალვინისტი გაცილებით უფრო მეტად არის დარწმუნებული თავის ღვთივრჩეულობაში, ვიდრე მართლმორწმუნე და ღვთისმოშიში ძველი აღთქმის დროიმდელი იუდეველი. ამას უნდა დავეთანხმოთ: არა მრავალტანჯული იობი მისი დიდებულად მორჩილი სიტყვებით „ამისთვის განვიქარვე თავი ჩემი და დავაგდე. შემირაცხიეს თავი ჩემი მიწად და ნაცრად“ (იობი, 42. 5) შთააგონებდა იანკიზმს!
კალვინიზმს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს პროტესტანტიზმში. თუკი ლუთერანობა – აპოსტასიური მოვლენაა თავად ქრისტიანობაში, მისი რაციონალიზაცია, კალვინიზმს აკავშირებენ ალბიგოურ ერესებთან, მანიქეველობასთან, მისი ფესვები მიდის კეთილისა და ბოროტის ბრძოლის ისტორიის სიღრმეში. თავად იდეა იმის შესახებ, რომ ჯერ კიდევ სამყაროს შექმნამდე ადამიანები იყოფიან გადარჩენისთვის გამიზნულებად და არგამიზნულებად, წარმოადგენს სამყაროს ქრისტიანული აღქმის – როგორც ყოველთა ერთობისა სამების მიერ – სრულიად საწინააღმდეგოს. მსოფლიოს დუალისტური დაყოფა შეურევნელ დადებითად და უარყოფითად, თეთრად და შავად, სადაც ბოროტებას ასევე მიიჩნევენ არსების მქონედ და, შესაბამისად შემოქმედების უნარის მქონედაც, რაც დამახასიათებელია მანიქეველობისთვის, ბადებს ადამიანებისთვის უარის თქმასაც ეთიკურ თანასწორობაზე, მათ დაყოფას არასაჭიროებად და მათად, ვისაც გააჩნია ფასეულობა, ხოლო ამ უკანასკნელთათვის სხვები შესაძლოა იქცნენ საშუალებად. ანგლოსაქსონური კალვინიზმისთვის უპირობოდ დამახასიათებელია სხვა ერების უგულვებელყოფა და მათდამი შეუბრალებელი დამოკიდებულება (ინდიელების ამოწყვეტა, ორი მილიონი ირლანდიელის შიმშილით სიკვდილი ქერისტიანულ ისტორიაში გაუგონარი მიწის ექსპროპრიაციისა და ძირეული მოსახლეობის განდევნის შედეგად). ანგლოსაქსონური რასის ცივილიზატორული როლის მოტივი უზარმაზარ როლს თამაშობდა ბრიტანულ კოლონიურ იდეოლოგიაში, რის ნათელ დემონსტრირებასაც ახდენს რ. კიპლინგი არისტოკრატიული სინატიფით გაფორმებულ მისეულ „თეთრი ადამიანის მოვალეობის“ ფილოსოფიაში.
მაგრამ მკაფიოდ და ყოველგვარი კულტურტრეგერობის გარეშე უპირატესობის იდეა, კალვინისტური თვითდაჯერებულობა ღვთის იარაღის მასზე დაკისრებულ როლში გამოხატულია ბრიტანელი იდეოლოგის სესილ როდსის მიერ: „მე ვთვლი, რომ ჩვენ ვართ პირველი რასა დედამიწაზე და რაც უფრო ფართოდ დვსახლდებით ჩვენ მსოფლიოში, მით უფრო უკეთესი იქნება ეს კაცობრიობისთვის. თუკი არის ღმერთი, მაშინ მე ვფიქრობ, რომ მას მხოლოდ ახარებს ის, რომ მე ვცდილობ აფრიკის რუკის რაც შესაძლებელია მეტი ნაწილის შეღებვას ბრიტანეთის იმპერიის ფერად“. არც თუ ბევრი უფიქრდება იმას, რომ სამხრეთ აფრიკის თეთრკანიანი აფრიკანერები, რომლებმაც შექმნეს აპარტეიდის რეჟიმი, არიან კალვინისტები – ჰოლანდიელი და ფრანგი ჰუგენოტები და ინგლისელი პურიტანები. პურიტანები ამერიკაში არ იყვნენ დაკავებული ადგილობრივი მოსახლეობისთვის ქრისტეს სიტყვის ქადაგებით, ვინაიდან მათ აბორიგენი ინდიელები არ მიაჩნდათ გადარჩენისთვის (ცხონებისთვის) განკუთვნილებად. პურიტანებმა ისინი შეუბრალებლად აღგავეს პირისაგან მიწისა.
პურიტანები ოცნებობდნენ მეურნეობის ტრადიციული ტიპის დანგრევაზე, რისი ხელშეშლის გარეშე განხორციელების შესაძლებლობაც ჰქონდათ მხოლოდ ამერიკაში. იგი უნდა ქცეულიყო აღთქმულ მიწად პურიტანებისთვის, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ მათი რჩეულობა ვლინდება იმაში, რომ ისინი ხდებიან ღმერთის იარაღი, და მით უფრო სწორია მათი რჩეულობა, რაც უფრო ეფექტურად მოქმედებენ ისინი ამქვეყნიური აქტიურობის სფეროში. განა ეს იდეები ახლოს არაა იმათთან, ვინც უარყო მაცხოვარი? რატომ არ უნდა იქცნენ ისინი „პროზელიტებად“ პურიტანებს შორის, რომლებიც არ ეძიებენ ღმერთის სამეფოს, რომელშიც არ იქნება არც ელინი, არც იუდეველი, და არ ისწრაფვიან სული წმიდის მოხვეჭისკენ, არამედ შეგნებულად აშენებენ ადამიანის სამეფოს, რომელშიც უკვე პროზელიტებს ეძლევათ ტახტის აღმართვის შანსი თავისთვის? მაინც რატომ არ უნდა ისარგებლონ „ღვთივრჩეულებმა“, რომლებიც თავიანთ თავს სახავენ თითქმის ღმერთის მატერიალურ ნაწილაკად, იმ „რჩეულების“ შრომის ნაყოფებით, რომლებიც თავიანთ თავს მიიჩნევენ ღვთის „იარაღად“?
ვებერი ასევე ამტკიცებს, რომ პურიტანიზმი იქცა დასავლური ეკონომიკისა და საზოგადოების მამოძრავებელ ძალად. თუ ეს ასეა, მაშინ აქედან გამომდინარეობს დასკვნა ევროპის ანგლოსაქსონური ეგიდის ქვეშ გადასვლის ისტორიული გარდაუვალობის შესახებ, ისევე როგორც ძველი სამყაროს პოლიტიკური და კულტურული კაპიტულაციის შესახებაც. ყოველივე ეს მოხდა კიდეც XX საუკუნის მიწურულს. ევროპა, XVIII საუკუნიდან დაწყებული თანდათანობით, ხოლო XIX საუკუნის შუახანებიდან საბოლოოდ ნებდებოდა ლიბერალურ იდეებს. მაგრამ პარადოქსი იმაში მდგომარეობს, რომ რეფორმაციისა და რევოლუციების, ლიბერალური ფილოსოფიისა და პროტესტანტული ეთიკის სამშობლო ვერ შეიძლება ყოფილიყო წამყვანი იმ პროცესში, რომელიც თავადვე წარმოშვა.
სახელმწიფოსა და სამართლის ევროპულ ფილოსოფიას, საზოგადოებრივ შეგნებას ღვთისმებრძოლური ხანძრების ფერფლის ქვეშ გააჩნდა კათოლიკურ-ქრისტიანული ფუნდამენტი და მხოლოდ ეწყობოდა (ეგუებოდა) მევახშის საჭიროებების ქვეშ ყოფნას. მაგრამ კათოლიციზმიდან ამოზრდილი ევროპული ეთიკა არ შეიძლება ყოფილიყო ლიბერალური ეკონომიკის მევახშისეული ვერსიის სულისკვეთებისა და ადამიანის გარდაუვალი კულტის თანამიმდევრული მატარებელი და ცხოვრებაში გამტარებელი, ისე, რომ არ შესულიყო დაპირისპირებაში ქრისტიანულ კანონებთან – ბუნებითი ცოდვიანობის, ასკეზისა და სიკეთის იდეალის შესახებ, საზღაურის მიწიერი მიგების გარეშე. აირჩია რა გზა ადამიანის სამეფოსკენ, ევროპას უნდა დაეთმო ლიდერის როლი იმისთვის, ვინც ამ ფილოსოფიას ყველაზე უფრო თანამიმდევრულად ასხამდა ხორცს წმინდა სახით ხელშეშლის გარეშე რეალურ მეურნეობასა და სახელმწიფოებრივ ფორმებში.
ამერიკელი პურიტანები თანამიმდევრულად და მესიანური დაჯერებულობით (დარწმუნებით) აშენებდნენ ადამიანის სამეფოსა და მსოფლიოზე თავიანთ მფლობელობას, ამტკიცებდნენ რა მიწიერი წარმატებით თავიანთ ღვთივრჩეულობას, რასაც ასწავლიდა კიდეც კალვინი. პურიტანიზმი იქცა ფაქტიურ უკნდახევად ნეტარებების მცნებებისგან (ქრისტიანობის არსისგან) და ძალაუფლებისა და პურის სასარგებლოდ გაკეთებული არჩევანი აღმოჩნდა ცდუნებების მთაზე.
დასავლეთევროპული სულისკვეთება ღრმად იქნა გამომუშავებული თავისუფალი ნების ხანგრძლივი გამოცდით კეთილსა და ბოროტს შორის და მან წარმოშვა, თავისი ერთი ტიპი ლიბერალური დაცემისა კულტურაში – გაუცხოება, რეფლექსია, თვითანალიზი, აბსოლუტური მორალური კრიტერიუმების უარყოფა, დანარჩენ სამყაროსთან ჰარმონიული ერთიანობის დაკარგვა. ამერიკული პურიტანული თვითდაჯერებულობა თავის დანიშნულებასა და ღვთის იარაღის პროვიდენციალურ როლში ანთავისუფლებდა ადამიანს არჩევანის ტანჯვებისგან და წარმოშვა ლიბერალური დაცემის სხვა ტიპი: ვნებების, აგრეთვე თავისუფალი ნებისა და მოვალეობის კეთილსა და ბოროტს შორის რყევების არარსებობამ არ შეუწყო ხელი მაღალი სულის გამომუშავებას – აქედანაა ცივილიზაცია კულტურის გარეშე, ამ უკანასკნელის შპენგლერისეული გაგებით, როგორც ადამიანის სულის მიერ ნაშობისა. სახეზეა ადამიანის კულტი, რომელიც ჩვენს თვალწინ გადაიქცევა ადამიანის სხეულის წარმართულ კულტად, აგრეთვე პანიკური შიში ფიზიკური არასრულყოფილების, დაბერებისა და სიკვდილის წინაშე. ესაა სპარტა და რომი, მაგრამ რომი არა ქრისტიანული, არამედ წარმართული. რუსეთის პოსტკომუნისტური ლიბერალები – რომლებმაც გაიარეს ათეიზმისა და მატერიალიზმის სკოლა, აღიქვამენ ლიბერალური საზოგადოების სწორედ ამ ამერიკულ ჰედონისტურ ტიპს. ამიტომ რუსეთი, ისევე როგორც ევროპა, კაპიტულაციას ახდენს „ატლანტიკური“ ცივილიზაციური პროექტის წინაშე.
რუსეთში ჩვენმა თვითგამყიდველობამ მიგვიყვანა მთელი რუსული ისტორიის ნგრევამდე, რომელშიც რუსეთი კარგავს არა მხოლოდ დიდი დერჟავის მისეულ როლს, არამედ საკუთარ თავსაც, როგორც დამოუკიდებელ ისტორიულ პიროვნებას ისტორიული ყოფიერების უნივერსალური აზრის საკუთარი ძიებით.
დღეს საკმარისი საფუძვლები გაგვაჩნია გვირგვინის მოსახდელად იმ ფილოსოფიური შეცდომისთვის, რომ ვითომდა ევროპული ლიბერალიზმი წარმოადგენს კომუნიზმის ანტიპოდს. ქრისტიანული თვალსაზრისით მარქსიზმი სხვა არაფერია, თუ არა ევროპული ლიბერალიზმის „ბიძაშვილი“, ხოლო ეს ორივე ადამიანის სამეფოს ვერსიებია ღმერთის გარეშე“. მარქსიზმი და ლიბერალიზმი სხვადასხვანაირი გზებით აშენებენ ურელიგიო, მატერიალისტურ და კოსმოპოლიტურ მსოფლიოს, აღწევენ რა მასონების მიერ გამოცხადებულ მიზანს „მოისპოს ადამიანებს შორის რანგის, სარწმუნოების, აზრების, სამშობლოს განსხვავება...“ (კლაველი).
ევროპის მიერ აღსრულებული თვითგამყიდველობა საშუალებას აძლევს კოსმოპოლიტურ ფინანსურ მექანიზმებს, რომლებიც ემყარებიან სამხედრო ძლიერებასაც, იქცეოდნენ ისე, როგორც ყველგანმყოფი მსოფლიო მთავრობა, რომელიც მისი უდიდებულესობა მევახშის ნებას კარნახობს დამონებულ ერებს, რომლებიც შედგებიან, რა თქმა უნდა, სავსებით თავისუფალი ინდივიდებისგან. მევახშის მიწიერი წარმატება – აი ყველა უნივერსალისტური პროექტის შედეგი, რომლებიც აცდუნებდნენ თვითდაჯერებულ ადამიანს დასავლეთსა და აღმოსავლეთში – შრომის მსოფლიო ძმობა, საერთოევროპული სახლი, ერთიანი მსოფლიო ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობებისა და ადამიანის უნივერსალური უფლებების საფუძველზე, რომელთაგან უმთავრესია უფლება ჭეშმარიტების არცოდნასა და კეთილსა და ბოროტს შორის მსოფლიო ბრძოლაში კეთილმოწყობილ ართანამონაწილეობაზე (ართანაზიარობაზე).
ამის გამოვლინებები აშკარაა კულტურის სფეროშიც. კულტურა ასახავს სულის მდგომარეობასა და განწყობას და ამავდროულად ზემოქმედებს მასზე, ან ეწინააღმდეგება, ან უთმობს კეთილსა და ბოროტს. კულტურის ყველა ფუძემდებლური ეთიკური განზომილების დექრისტიანიზაცია იქცა გარდაუვალ შედეგად. მეტოქეობა კომუნიზმსა და ლიბერალიზმს შორის იყო მხოლოდ ოჯახური დავა მათ „ერთიან მსოფლიოში“ ბატონობისა და ტახტის გამო, სხვა რამეზე ამ ლევიაფანებს სადაო არაფერი ჰქონდათ. ფსონი დასავლურ „პრომეთეულ ინდივიდზე“ უფრო წარმატებული აღმოჩნდა, ვიდრე რუსულ „იოანესეულ ადამიანზე“. დასავლეთმა აიშენა თავისი სამოთხე დედამიწაზე, რომელიც ნამდვილად გვაოცებს თავისი კეთილდღეობით, მაგრამ სხვა ვერაფრით.
მაგრამ სწორედ ამ სხვა რამით იყო დაკავებული დასავლელი ადამიანი ევროპული კულტურისა და ევროპული სიდიადის ზრდის პერიოდში. წარსულის რუსი ინტელიგენტი, მოჯადოებული ჯოკონდას ღიმილითა და შექსპირისეული ვნებებით, გოეთეს შემეცნების წყურვილითა და კარტეზიანული ლოგიკით, ძირს განერთხა „თავისუფლების, თანასწორობისა და ძმობის“ დაფიცების ქვეშ ხოლო XXI საუკუნის მიჯნაზე კი დაინახავდა მხოლოდ „Internet“-ის კაბალისტურ სვეტებსა და მევახშის კივილს ყველაფერში. „liberte“-ს ამ ნამდვილმა პატრონმა (მევახშემ) შესძლო მაცდუნებელი ტრიადის საფარქვეშ, რომელსაც ვერ განახორციელებდა ღმერთის გარეშე, ძალათი გაეტანა დამანგრეველი: „laissez passer, laissez faire“ – „გამატარეთ ყველგან, ნუ მიშლით მოქმედებას“, „რაც აკრძალული არ არის – ნებადართულია“. ამ გასაღებით შესძლო მთლიანად განეცალკევებინა ცოდვის ცნება დანაშაულისგან (კავურის იდეალი – La loi est athee – იურიდიული კანონი /закон/ ათეისტურია). და ბოლოს შესძლო დაემახინჯებინა „თავისუფლების“ ცნება ცოდვისადმი მისატევებელი სისუსტისა და შემოქმედებასა და ეჭვზე უდაო უფლებისგან, რომლებიც განხორციელდა ფაუსტში, და გადაექცია იგი სილამაზისა და სიმახინჯის, ბიწიერებისა და სათნოების, ჭეშმარიტებისა და სიცრუის თანაბრად საპატიოდ გამოცხადების უფლებად, რითაც ადამიანს აცდუნებს მეფისტოფელის ნიჰილიზმსა და ცინიზმში, რომელიც თანასწორად აცხადებდა კეთილსა და ბოროტს.
მაგრამ ასევე აშკარაა, რომ ასეთი თავისუფლება კარგავს ყველანაირ სტიმულსა და წახალისებას კულტურის შემოქმედებისკენ. ეს იმპულსი მოცემული იყო არა სხვა რამით, თუ არა კეთილისა და ბოროტის ნათელი (მკაფიო, გარკვეული) საზღვრებით. თავისუფლება საზღვრების გარეშე კარგავს თავის სუბსტანციურ არსსა და განსაზღვრებას. თავისუფლება კეთილისა და ბოროტის აბსოლუტური პარამეტრების გარეშე მიდის ენტროპიამდე და თავისი მიმდევრები მიჰყავს სრულ შემოქმედებით იმპოტენციამდე. ეს მხოლოდ მორიგი თვალსაჩინო გამოვლენაა ახლა კულტურის სფეროში ღვთისმეტყველებისა და ფილოსოფიის მიერ დიდი ხნის წინათ დადგენილი ჭეშმარიტებისა – ბოროტს არ გააჩნია პოტენციალი შემოქმედებისთვის, ბოროტი არ არის სუბსტანციური, მისი ფსევდოარსებობის განსაზღვრება – ეს არის კეთილის უარყოფა და კორუფცია.
დასავლელი ადამიანი არაერთხელ გამოდიოდა პროტესტით თავისი ბუნების დე-საკრალიზაციისა და დე-ქრისტიანიზაციის წინააღმდეგ, იმის წინააღმდეგ, რასაც შილერი უწოდებდა Entgottung-ს – გაუღმერთოებას. ამაში იყო რომანტიზმის პერიოდული ამოშხეფვები ევროპულ კულტურაში. იმ დროს, როდესაც რეალური სირანო დე ბერჟერაკი ასე უწყობდა ხელს მატერიალისტურ გადაგვარებას, განა გედის კივილი არ ისმოდა როსტანისეული სირანოს ბაგეთაგან, რომელიც ამაოდ ევედრებოდა ემილ ზოლას პერსონაჟებს მობრუნებას იდეალისკენ ადამიანის სულის მუდმივი მისწრაფებების შესახებ... მაგრამ ღვთის მიერ ბოძებული ქვეყნის სილამაზე არ შეიძლება აისახებოდეს შემოქმედის უარმყოფელი ადამიანის შეგნებაში. ასეთი ამპარტავანი შეგნება ბადებს მალევიჩის „შავ კვადრატს“, ლიბერალური ესთეტიკის ამ „კომუნისტური პარტიის მანიფესტს“.
ყოველივე ამას მივყავართ დასკვნამდე: მაღალი ადამიანური სული დასავლეთში გამომუშავებულ იქნა ქრისტიანობის პირველ ათასწლეულში, რომელიც ახლა ლიბერალებმა ზიზღით გამოაცხადეს „ბნელ ერად“ – „Dark Age“. ყველაფერი, რითაც ქრისტიანობამ და დასავლეთმა, როგორც ქრისტიანული სამყაროს ნაწილმა, გაამდიდრეს კაცობრიობა – ჭეშმარიტებისადმი ერთულება, სიყვარული, ღირსება, მოვალეობა, ოჯახი, ერი, სახელმწიფო, სამშობლო, კულტურა, აღვსებული მანამდე უნახავი შინაარსით – მიღწეულ იქნა სულაც არა პრომეთეული თავხედობით. ფრანცისკ ასიზელის სისხლიანი ოფლი და ნეტარი ავგუსტინეს ცრემლები, – აი რამ გამოსჭედა დისციპლინაში მაღალი სული, რომელმაც შეიძინა მაღალი კულტურული შემოქმედების უნარი. პრომეთეულმა ინდივიდმა ეს სული განგმირა ამპარტავნებით და აღორძინებას შემდეგ გარდაუვალად მოჰყვა სწორედ იმ ერთიანი მსოფლიოს ზოგადსაკაცობრიო ფასეულობების გადაგვარება.
თანამედროვე ლიბერალის კრედო დღეს შეიცავს თეზისს, რომ ქვეყნად არ არის ისეთი ფასეულობები, რომელთა გულისთვისაც ღირს სიკვდილი. მაგრამ ეს ძირის გამოთხრაა მთელი ქრისტიანული კულტურისთვის. დასავლეთშიცა და აღმოსავლეთშიც რწმენის გულისთვის მოწამეთა, აგრეთვე სამშობლოს, მოვალეობის, ღირსების, სიყვარულისთვის ყველა დაღუპულისთვის შთამაგონებელ წყაროს წარმოადგენდა მაცხოვრის გამომსყიდველი მსხვერპლი ჯვარზე ვნებით, სულის პრიმატი ხორცზე.
პოზიტივისტი ალბათ სკეფტიკურად მოეკიდება იმას, რომ ქრისტიანულ ესქატოლოგიასა და ისტორიოსოფიაში ეს საზოგადოება უკვე ნაწინასწარმეტყველებია. „ერთიანი მსოფლიოს“ იდეა ხელს აღმართავს ღვთაებრივ ჩანაფიქრზე მრავალფეროვანი სამყაროს შესახებ, სადაც ქრისტეს ჭეშმარიტებისაკენ გზას გვიკაფავს საკუთარი და არა სხვისი სულიერი გამოცდილება. ეს დამანგრეველი პროექტი ანგრევს ყველა ცივილიზაციას – შემოქმედებითი აქტის გამოცდილებას იმ „ხალხებისა, რომლებმაც მიიღეს სული წმიდის ნიჭები და თავისებურად განახორციელეს ისინი“ (ივანე ილინი). ამის შედეგს წარმოადგენს კულტურების, ხალხების, სახელმწიფოების დამღუპველი ყოვლადშერევა ურელიგიო საფუძველზე – მათი გაუსახურებული ხსნარი. შესაძლებელია, რომ ექსპერიმენტი „solve-coagula“ – „გახსენი და შეურიე“, ბოლოს და ბოლოს გადავიდა ნამდვილ საქმეში ალქიმიკოსების კოლბებში ვარჯიშობის შემდეგ? მაგრამ „იოანეს გამოცხადების“ მიხედვით სწორედ ამ ქაოსდიდან მოვა კიდეც წყვდიადის თავადი. თანამედროვე ლიბერალიზმის მიზანია – ამაღლება „ფარდობით“ ჭეშმარიტებებზე – სულიერი შუათანა, ნელთბილობა – მაგრამ ნელთბილობა აპოკალიფსისში განსაზღვრულია როგორც მხეცის მეფობის სიმპტომი, სატანას არსის გამოვლენა: „ვიცნი საქმენი შენნი; რამეთუ არცა გრილი ხარ და არცა ტფილი; ჯერ-იყო, რათამცა გრილი იყავ, ანუ ტფილი! არამედ ესრეთ ნელ-ტფილად ხარ, და არცა გრილ ხარ და არცა ტფილი: მეგულვების აღმოგდება შენი პირისაგან ჩემისა“ (გამოცხ. 3, 15-16).
როდესაც მსოფლიოზე თანამფლობელობის გულისთვის ევროპა ახლა თავისი ატლანტიკური პრესვიტერის პირით აცხადებს ერთიან „პოსტქრისტიანულ საზოგადოებას“, იგი ამით უარს ამბობს უკვე თავის თავზე, საკუთარ დიდ წარსულსა და თავის გოლიათურ კულტურაზე. ევროპისა და ევროპული კულტურის ჰეროიკა, იდეალი, რომანტიზმი და გმირობა, თვით დეკარტის ეჭვიც კი, თავად „უგუნურება დამღუპველი თავისუფლებისა“ – ყოველივე ეს მოცემული იყო ქრისტიანული სულის მიერ. ლიბერალიზმმა თავისი კეთილი განზრახვებით მხოლოდ გზა გაუკვალა „ევროპის მზის ჩასვენებას“ შპენგლერისეულ „Untergang des Abendlandes“-ს. მაგრამ ისტორიის ამ ხვეულზე საღვთო რომის იმპერიის Pax Americana-თი შეცვლა – ესქატოლოგიურად გარდაუვალი იყო – ეს უკანასკნელი უკეთ ემსახურება მევახშესა და მის მიწიერ წარმატებას. დიდია საზღაური ადამიანის სამეფოსთვის.
ფრენსის ფუკუიამას მიერ გამოცხადებული ისტორიის დასასრული ნამდვილად იქნება დასავლეთისთვის, არა მხოლოდ კომუნიზმისთვის. ამერიკელმა ფილოსოფოსმა, შესაძლოა უნებურად გააშიშვლა ლიბერალიზმის შინაგანი სიცარიელე, რომელსაც არ გააჩნია შინაგანი იმპულსი მსოფლიო ისტორიის გასაგრძელებლად თავის „დებილ ბიძაშვილთან“ (დრაგოშ კალაიჩი) – კომუნიზმთან მეტოქეობის გარეშე.
რუსეთისა და ევროპისთვის ისტორიული ყოფიერების დაკარგული აზრის შეძენა შესაძლებელია მხოლოდ მსოფლიო ისტორიის, როგორც ორი იდეის მეტოქეობის გააზრების გზაზე – ღვთის სამეფოს ძიებისა და ადამიანის სამეფოს მშენებლობის, რომელშიც ტახტი ცარიელი არ აღმოჩნდება.
ამ მსოფლიოს ნიშნები და გამოვლინებები უკვე ძალზედ აშკარაა – „სამოქალაქო საზოგადოება“ ერთგვარი „Homo Globalis“-ებისა, რომელთაც დაკარგეს კავშირი სარწმუნოების, ერის, ოჯახის უმაღლეს ფასეულობებთან და ცხოვრობენ იდეალით „ubi bene ibi patria“ – „სადაც კარგად ვარ, იქაა სამშობლოც“ – ე. ი. „პურითა ერთითა“. ეს უკვე ერები აღარ არიან, არამედ ეგოისტური ბრბო – ოხლოსი. მაგრმ ბრმა და თვითკმაყოფილი ოხლოკრატიის უკან ყოველთვის იმალება ოლიგარქია. დემოსის ეს გარდაუვალი ხვედრი და მისი კრატიის დამახინჯება აღწერეს ჯერ კიდევ არისტოტელემ და პოლიბიუსმა ოცდასამი საუკუნის წინ. ასეთი ოლიგარქის ტიპს მშვენივრად წარმოგვიდგენს ჟაკ ატალი. ეს მაღალი თანამდებობის მსოფლიო მევახშე უკვე აღარ მალავს, რომ არის არანაკლებ მაღლა მდგომი ფილოსოფოსი და არქიტექტორი მომავლისა. დღეს იგი ტკბობითა და ყოველგვარი მორცხვობის გარეშე სთავაზობს ოდესღაც ქრისტიანულ დასავლეთს თავის მეტად რეალურ ანტიუტოპიას – „ბანკის მეფობას“ („Lignes d’horizon“, 1979).
მხოლოდ იმ ერს, რომელსაც არ დაუკარგავს სულიწმიდის ნიჭები, შეუძლია მეტაფიზიკური რომის სახით წინ აღუდგეს ბოროტებას. ასეთ ერებს ჰქონდათ დიდი ისტორია. ისინი არ იყვნენ უბრალოდ რიცხობრივი მასა. ჭეშმარიტი ერი – ეს არის მემკვიდრეობით მცხოვრები მთლიანობა, დაკავშირებული სულით, მსოფლმჭვრეტელობით, საერთო წარმოდგენებით კეთილისა და ბოროტის შესახებ, საერთო ისტორიული განცდებით. ისინი შეადგენენ ერთიან მსოფლიოს როგორც მრავალფეროვნებისა და ყოველთა ერთობის ჰარმონიას, სადაც თითოეულ ინდივიდუალურ და ეროვნულ გამოცდილებას, თუნდაც უარყოფითს, ქრისტეს ჭეშმარიტების განსახიერებისთვის აქვს მსოფლიო ისტორიული მნიშვნელობა, სადაც თავისუფალი არჩევანი კეთილსა და ბოროტს შორის განსაზღვრავს მომავლის შედეგს.
ჩვენი მომავალი თავის საფუძველში დამოკიდებულია არა იმდენად წარმატებულ ეკონომიკურ რეფორმებზე ან მოგებიან საერთაშორისო შეთანხმებებზე. რუსეთის მაგალითი მეტად ჭკუისსასწავლებელია: ვერც უზარმაზარი ტერიტორია, ვერც შთამბეჭდავი ეკონომიკა, ან თვით ბირთვული იარაღიც ვერ გიხსნის დაცემისა და დამცირებისგან. ვინაიდან მატერია სულის გარეშე ვერ ქმნის ისტორიას.
რაც შეეხება ოდესღაც დიდებულ ევროპას, მისი როლის სიმბოლიზირებას დღეს ყველაზე უკეთესად ახდენს ჰავიერ სოლანას ორაზროვანი გრიმასა, ღიმილი, რომლითაც ტურა ტაბაკი რ. კიპლინგის „ჯუნგლების წიგნიდან“ ატყობინებდა ხალხს თავისი პატრონის – შერ-ხანის – თვითდაჯერებული, ბოროტი და უხეში ნების შესახებ, რომელიც ფეხით თელავდა კანონს... ეს არის კიდეც Pax Americana, რომელმაც ჩაანაცვლა არა მხოლოდ საღვთო რომის იმპერია და მოსკოვი – მესამე რომი, არამედ ყველა მატერილისტური უნივერსალისტური მირაჟი მიწიერი სამოთხისა ღმერთის გარეშე – „შრომის მსოფლიო ძმობა“, „საერთოევროპული სახლი“, „ერთიანი მსოფლიო“. და შემთხვევითი არ არის, რომ ერთ დროს camarada-დ ნამყოფი ჰავიერ სოლანა, უკვე აღარ უბრუნდება მიმართვას – სენიორ, არამედ ხდება mister სოლანა.
რუსეთისა და ევროპის თანამშრომლობას ნამდვილად შეუძლია ორივეს მისცეს მძლავრი და ასე აუცილებელი იმპულსი 2001 წლის მიჯნაზე ქრისტეს შობიდან. მაგრამ ევროპას მას მისცემს სულაც არა რუსეთის დამამცირებელი გამოცდა დასავლეთევროპულ ლიბერალიზმში, არამედ ნაყოფიერი და კონსტრუქციული ურთიერთმოქმედება და ევროპის ყველა ეთნიკური, კონფესიური და კულტურული შემადგენლის: რომანულის, გერმანულისა და სლავურის, ევროპის ლათინურისა და ევროპის მართლმადიდებლურის – შეერთებული შეგნებული სულიერი ძალისხმევა. დადგა დრო, რათა სრულად შევიგნოთ რუსული მართლმადიდებლური ფორპოსტის მნიშვნელობა მთელი ქრისტიანული მსოფლიოსთვის მთლიანობაში მომავალი საუკუნის არა მხოლოდ გეოპოლიტიკური და დემოგრაფიული, არამედ სულიერი გამოწვევების წინაშეც.
კონსტანტინოპოლის დაცემის შემდეგ უფალმა გაანთავისუფლა რუსები მონღოლებისგან და რუსეთი შეეცადა მეტაფიზიკური რომის შენახვას (დაცვას). ამავე ისტორიულ პერიოდში ესპანეთი წარმატებით ამთავრებს რეკონკისტას და ასევე თვლის საკუთარ თავს რომად (ტირსო დე მოლინის სიტყვებით ასეთად იქცევა ტოლედო – „საიმპერატორო ქალაქი და მეორე რომი“). შესაძლოა ეს უფალმა მოიღო თავისი წყალობა მთელ ქრისტიანულ სამყაროზე ატლანტიკიდან ურალამდე, უბოძა რა მას საერთოევროპული სახლის – მისი, უფლის სახლის აშენების შესაძლებლობა... და განა არა „libido dominandi“-მ – „მბრძანებლობის ავხორცობამ“, რომლის შესახებაც ესქატოლოგიურ ტონებში გვაფრთხილებდნენ დიდი ევროპელი – ნეტარი ავგუსტინე და ბერი ფილოთეოსი – გვაცდუნა ჩვენ – სხვადასხვანაირად ჩვენი სხვადასხვანაირი სისუსტეების გამო და ყველანი მიგვიყვანა ერთ ტრაგიკულ შედეგთან...
ევროპას სჭირდება ქრისტიანული აღორძინება და ახალი რეკონკისტა!
ნატალია ნაროჩნიცკაია
ისტორიულ მეცნიერებათა კანდიდატი
„Cultura Europea“-ს V კონგრესი.
1998 წლის ოქტომბერი.
პამპლონა, ესპანეთი.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
მართლმადიდებლობის როლი და ამოცანები გაერთიანებულ ევროპაში
(ათენისა და სრულიად ელადის მთავარეპისკოპოს ქრისტოდულოსის მიერ 2000 წლის 29 ივნისს არეოპაგში წარმოთქმული სიტყვა)
(წერილის სახით გამოქვეყნდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2006 წლის 9–15, 16–22 და 23–29 ივნისის ნომრებში)
“მაშ გაუფრთხილდით თქვენსავე თავს და მთელ სამწყსოს, რომლის მცველებადაც დაგადგინათ თქვენ სული წმიდამ, რათა მწყემსავდეთ უფლისა და ღმრთის ეკლესიას” (საქმე მოციქულთა, 20, 28).
ისტორიის თითოეულ გაელვებას, ისევე როგორც ადამიანის ცხოვრების თითოეულ გაელვებასაც, გააჩნია თავისი ფასეულობა და თავისი განსაკუთრებულობა. მაგრამ არის გაელვებები დრამატული, გაელვებები ბედისმომტანი, გაელვებები, როდესაც, როგორც ამბობს ჩვენი ხალხი, “ზეცა იხსნება”, იმიტომ, რომ ამ გაელვებებისას აღესრულება მსოფლიო ისტორიის დიადი და ისტორიული მოვლენები, აღესრულება, ჭეშმარიტად, სიცოცხლის საიდუმლოებანი. სწორედ ასეთი იყო ის გაელვება, როდესაც სული წმიდამ ხელი შეუშალა პავლე მოციქულს, ადამიანს, რომელიც არჩეული იყო, “რათა ეუწყებია სახელი” იესო ქტისტესი “ხალხებისა და მეფეთა წინაშე” (საქმე მოციქულთა, 9, 15), გაეგრძელებია თავისი ქადაგება აზიაში და გამოგზავნა იგი ტროადაში, ევროპის ჭიშკართან.
პავლე მოციქულის მოსვლა საბერძნეთის მაკედონიაში არ ყოფილა შემთხვევითი დამთხვევა ან უბრალო შემთხვევა. ის განსაკუთრებული ხილვა, რომლის ნახვის პატივიც მას ერგო, და ახალგაზრდა მაკედონელისგან მოწვევა, რომელიც მას ევედრებოდა: “მოდი მაკედონიაში, დაგვეხმარე ჩვენ”, იყო ღვთის მცნება, რათა მას გამოევლო ჭიშკარი და გადმოსულიყო მეორე მხარეს, ბერძნულ მხარეს, ევროპის მიწაზე. ეს იყო ხილვა, რომელმაც მოუვლინა სხვა რეალობა, ხილვა, რომელიც ამ დღემდე განსაზღვრავს ჩვენს ბედს, ხილვა, რომელმაც შეცვალა ქრისტიანობის განვითარება და ახალი ძალა და მისია მოსცა ბერძნულ სულს. ამგვარად, პირველად, 1950 წლის წინ, პავლე მოციქულის ყოფნამ ევროპის ტერიტორიაზე წინასწარ დასახა ის მნიშვნელობა, რომელიც ექნება ქრისტიანულ სარწმუნოებას ევროპისა და მისი კულტურისათვის და, მასთან ერთად, განსაზღვრა ის მასშტაბები და ფარგლები, რომლებსაც მიიღებს ჩვენს ძველ კონტინენტზე ქრისტიანული ქადაგება.
ქრისტეს მოციქული მოვიდა ელადაში და გაჩერდა თავიდან სამოთრაკიაში, ადგილში, სადაც მაშინ ჯერ კიდევ წარმართული, ელინური სული აღასრულებდა კერპების მსახურებას. ეს არ იყო შემთხვევითი, რამდენადაც, როგორც კი მოციქული მოვიდა ფილიპოში, მისი პირველი საქმე იყო ქურუმი ქალისგან “მისნობის სულის” განდევნა (საქმე მოციქულთა, 16, 16), რომელიც მას ჰქონდა, ე. ი. მან გააუქმა ვინმე მკითხავის ძალა. ასეთი სასწაულმოქმედი ჩარევით იესომ მაშინ პირველად მოგვივლინა ელინიზმის ახალი როლი, მისი ახალი მოწოდება. ამიერიდან, დელფოს ორაკულის გამონათქვამების თანახმად, საბერძნეთში “მშვენიერი სასახლე დანგრეულია, და აპოლონს უკვე აღარ გააჩნია არც საკურთხეველი და წინასწარმეტყველების დაფნა, არც მოლაპარაკე წყარო, და დადუმდა მოჩუხჩუხე წყალი”. აპოლონის გველი უქმდება, დელფოს ორაკული დუმს, ელინიზმი კი ემსახურება ღვთის სიტყვას. დღეს, მესამე ათასწლეულის დასაწყისში, ამ ელინიზმსა და ამ სიტყვას მართლმადიდებლობის სახით, მოუწოდებენ რომ დაადასტუროს თავისი ყოფნა გაერთიანებულ ევროპაში, დაამოწმებს რა, რომ მართლმადიდებლობა თამაშობს თავის როლს და გააჩნია თავისი ამოცანები ჩვენს ევროპულ ყოფიერებაში. ეს იქნება კიდეც ჩვენი დღევანდელი საუბრის საგანი ამ სახელგანთქმულ და ისტორიულ ადგილას – არეოპაგში.
თქვენო ყოვლადუსამღვდელოესობანო,
თქვენო აღმატებულებავ ბატონო ეროვნული განათლებისა და რელიგიის მინისტრო,
თქვენო აღმატებულებავ ქ. ათენის მერო,
ღვთივ კურთხეულო ხალხო
პავლე მოციქულმა, ჩამოვიდა რა ელადაში, თავიდან დაუწყო ქადაგება ელადის იუდეველებს, ემზადებოდა რა სულის დიადი გაელვებისათვის, ელინთა წინაშე თავისი ქადაგებისათვის. როდესაც ათენელთათვის ქადაგების დრო მოვიდა, იგი წავიდა არა მხოლოდ სინაგოგაში. საქმე მოციქულთას ტექსტი ჩვენ გვიცხადებს: “და ესაუბრებოდა სინაგოგაში იუდეველებსა და ღვთისმოსავებს, ხოლო მოედანზე ყოველდღე მსჯელობდა მათთან, ვინც შეხვდებოდა” (საქმე, 17, 17). და სწორედ ათენელებმა მიიყვანეს იგი რიტორის კათედრასთან, სთხოვდნენ რა მას, რათა აეღო სიტყვა და ელაპარაკა მათთან. “და დადგა პავლე შუა არეოპაგში” (საქმე, 17, 22) და მაშინვე, ზედმეტი ნაკლებსარწმუნო რიტორიკული ილეთების გარეშე უფრო მეტად გახსნა ელინური სულის ჰორიზონტები. მან ელინური სული გამოიყვანა ღმერთის არცოდნიდან, ამოიყვანა იგი ადამიანური ფილოსოფიის სამსხვერპლოდან, რომელიც, წმ. გრიგოლ ნოსელის მიხედვით, “მუდამ იტანჯება მშობიარობის ტანჯვებით და არაფრით არ ძალუძს შვილის შობა”, და შთაფლა იგი ემბაზში, ნათლავდა რა მას ჭეშმარიტი ღვთისშემეცნების სამეფო ნათელში. ასეთი დიადი გაელვების ნაყოფი მაშინ მეტად მწირი აღმოჩნდა. ადამიანთა მხოლოდ მცირე ჯგუფმა დაუჯერა მას, “მათ შორის იყო დიონისე არეოპაგელი და ქალი, სახელად დამარი, და სხვები მათთან ერთად”. მიუხედავად ამისა, ნამდვილმა ნაყოფებმა გამოღება არ დააყოვნეს. არა მხოლოდ ბერძნულმა, არამედ მისი მეშვეობით მთელმა რომაულმა სამყარომაც გაიგონა “ენების მოციქულის” (ან “ერების მოციქულის”, «апостол языков») სიტყვა და მოყვანილ იქნა ჭეშმარიტი ღმერთის რწმენაში. მოციქულ პავლეს გადმოსვლამ ტროადიდან ელადაში მიგვიყვანა ევროპის გაქრისტიანებამდე. ასეთნაირად, არეოპაგში პავლეს ქადაგების შემდეგ თავის სათავეს ღებულობს ევროპული ცივილიზაციაც.
მაგრამ აუცილებელია დავფიქრდეთ იმ საკითხზე, თუ რა არის ევროპა და ვინ არის ევროპელი? ყველა პასუხიდან, რომლებიც გაცემულ იქნა ამ დღემდე, არც ერთი არ არის იმდენად შინაარსობრივი და უბრალო, მაგრამ ამასთან ერთად იმდენად ზუსტიც, როგორც პასუხი, რომელიც გასცა პოლ ვალერიმ ციურიხის უნივერსიტეტის სტუდენტთა წინაშე გამოსვლისას. მან თქვა, რომ ევროპელი ადამიანი არ განისაზღვრება არც ტომით, არც ენით, არც თვით თავისი ეროვნულობით, რამდენადაც ევროპა გამოდის ბევრი ენის, ერისა და ტრადიციის დედა. “ევროპელი, – დაუმატა მან, – არის ის, ვინც მიეკუთვნება იმ ხალხს, რომელმაც აითვისა რომაულ სამართალზე დაფუძნებული კანონები, ვინც კარგად ფლობს ბერძნულ განათლებულობას, და ვინც მიიღო და შეითვისა ქრისტიანული მოძღვრება”. («Европейцем, – добавил он, – является тот, кто принадлежит к тому народу, который воспринял законы, основанные на римском праве, кто хорошо владеет греческой образованностью, и кто принял и усвоил христианское учение».) სხვა სიტყვებით რომი, ათენი და იერუსალიმი შეადგენენ ევროპის კულტურული ცხოვრების სამნაწილიან საფუძველს, ქრისტიანობის განსაკუთრენული მნიშვნელობის პირობებში, რომელიც წარმოადგენს სხვა ორი საფუძვლის მთავარ შემადგენელს. ასევე ცნობილი ინგლისელი ისტორიის ფილოსოფოსი ქრისტოფერ დოუშონი იგივე წესს აყალიბებს სხვა სიტყვებით. “თუკი ევროპა თავისი პოლიტიკური არსებობით დავალებულია რომის იმპერიისაგან, თუკი იგი თავისი ძალითა და თავისი კულტურის მიმართულებით დავალებულია ელინური განათლებისაგან, ქრისტიანობისაგან იგი დავალებულია თავისი სულიერი დედაარსით. ძნელია წარმოვიდგინოთ, თუ საერთოდ როგორ შეძლებდა არსებობას ერთიანი ევროპული შეგნება მთელი მისი ერებითა და ტომებით, მთელი ენებითა და წეს-ჩვეულებებით, რომ არ არსებულიყო ქრისტიანული ეკლესიის მუდმივი ყოფნა”.
ზოგიერთი თანამედროვე ბერძენი ინტელიგენტი ფიქრობს, რომ გაერთიანებული ევროპა წარმოადგენს რაღაც პოლიტიკურ-ეკონომიკურ სივრცეს, სადაც ქრისტიანობა ან აკრძალულია ან წარმოადგენს რაღაც სიმყრალეს. სინამდვილეში კი ევროპული ერთიანობა წარმოადგენს ქრისტიანული სულის ქმნილებას და მას არ შეიძლება მოვიაზრებდეთ სხვანაირად, თუ არა წმინდა ქრისტიანული ქადაგების გამოხატულებად. ასევე ანტიმართლმადიდებლური მითების სხვა გამავრცელებლებიც ფიქრობენ, რომ ევროპული ერთიანობა წარმოადგენს მხოლოდ რომაული კათოლიკობის ნაყოფს. მაგრამ ისინი იგნორირებას უკეთებენ ან არ სურთ შეიგნონ ის, რომ მრავალი საუკუნის მანძილზე ეკლესია იყო ერთი და ერთიანი, და რომ თვით გაყოფის შემდეგაც მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი მრავალი საუკუნის მანძილზე აგრძელებდა დასავლეთის სულიერად უზომოდ გამოკვებას. სწორედ მართლმადიდებლური აღმოსავლეთი იქცა იმად, ვინც თავისი სწავლული ადამიანებით ხელს უწყობდა ევროპულ აღორძინებას. ამიტომ სწორი იყო რომის კათოლიკური ეკლესიის გადაწყვეტილება გამოეცხადებინა ევროპის წმინდა მფარველებად, ერთის მხრივ, წმ. ბენედიქტე – დასავლური მონოზვნობის გრეკოფილი რეფორმატორი, რომელიც აღიარებულ იქნა “გაერთიანებული ევროპის სახლის ქვაკუთხედად”. ხოლო მეორეს მხრივ კი თესალონკელი მქადაგებლები – წმ. კირილე და მეთოდე, რომლებიც იბრძოდნენ “ფრანკთა წინააღმდეგ სლავების მომხრედ, როგორც ლათინთა ბერძენი წარმომადგენლები”, რათა წინ აღდგომოდნენ ფრანკების შეღწევასა და დამახინჯებას (чтобы воспрепятствовать франкскому проникновению и искажению). მათ თავიანთი მქადაგებლური მოღვაწეობით ქრისტიანობისა და მართლმადიდებლური მოძღვრების თესლი დათესეს მთელს ევროპაში და, ასეთნაირად, იქცნენ ევროპული შეგნების მსახურებად და მოციქულებად. როგორც ბიზანტიის იმპერიაში, ისე დასავლეთშიც ქრისტიანული სამყარო ყოველთვის ისწრაფვოდა გაერთიანებული ევროპული სახელმწიფოსკენ, ქრისტიანული საზოგადოებისკენ. ეს მისწრაფება გახლდათ ეკლესიის სოციალური მოძღვრების განუყოფელი ნაწილი.
სამწუხაროდ, სიმართლეს წარმოადგენს ისიც, რომ მართლმადიდებლობას მაშინ არ შეეძლო სრული და აქტიური როლის თამაში, რომელიც მას სურდა, და უნდა ეთამაშა კიდეც ევროპული შეგნების, როგორც ერების, ენებისა და ტრადიციების გაერთიანების ჩამოყალიბებაში. ჩვენთვის კარგადაა ცნობილი, რომ განხეთქილების შემდეგ, და მანამდეც კი, მართლმადიდებლობის დოგმატური განსხვავება რომის კათოლიკური ეკლესიისგან იქცა მთავარ დაბრკოლებად ამ როლის შესრულებისთვის. მაგრამ არასწორია ის აზრიც, რომ განხეთქილების შემდეგ მართლმადიდებელი ეკლესია მთლიანად იზოლირებული იყო დასავლეთ ევროპისგან. ევროპულ სკოლებში ჯერ კიდევ XII საუკუნემდე ასწავლიდნენ ბიზანტიურიდან თარგმნილი შესაბამისი წიგნების მიხედვით. ელინური კულტურის შესწავლა ამასთანავე დარჩა მყარ ფასეულობად დასავლეთის საგანმანათლებლო ჰორიზონტზე. ამავე დროს, ლიტერატურისა და ხელოვნებათა ბევრი უცნობი მართლმადიდებელი მასწავლებელი ჩადიოდა დასავლეთში კონსტანტინოპოლის დაცემამდე გაცილებით უფრო ადრე. მიუხედავად ამისა, არსებობდა დაბრკოლებები, რომლებიც მუდმივად აკავებდნენ ელინიზმისა და მართლმადიდებლობის როგორც მცდელობებს, ასევე სურვილებსაც, რომ აშკარად და აქტიურად მიეღო მონაწილეობა ევროპული ერთიანობის კულტურული საფუძვლების აშენებაში.
მართლმადიდებლობამ, სამწუხაროდ, ვერ შეძლო სრული როლი ეთამაშა დასავლეთ ევროპის შექმნაში როგორც უარყოფითი პროპაგანდის, ისე ევროპელის ცრურწმენათა შედეგადაც, რომელიც უცნაური გაორებულობით გამოირჩეოდა. ერთის მხრივ იგი აღტაცებული იყო ძველბერძნული კულტურით, მაგრამ მეორეს მხრივ კი, ზიზღით ეკიდებოდა ბიზანტიას. ამასთანავე დასავლურ სამყაროს აიგივებდნენ განმანათლებლობასთან, რომელმაც დღეს უკვე ამოწურა საკუთარი თავი და ჩიხს უახლოვდება. ბერძნებისადმი უნდობლობითა და ეჭვიანობით იყვნენ განწყობილი ჩრდილო-აღმოსავლელი ევროპელებიც. ამის დამახასიათებელ მაგალითს წარმოადგენს წმ. მაქსიმე ბერძენთან დაკავშირებული პერიპეტიები. ყოველივე იმასთან, რომ მას აღიარებენ “ადამიანად, რომელსაც რუსული ეროვნული შეგნებისთვის იგივე მნიშვნელობა ჰქონდა, როგორიც გერმანული შეგნებისთვის გააჩნდა მარტინ ლუთერს”, ყოველივე იმის დროს, რომ რუსები თვლიან მას ეკლესიის დიდი მამების თანატოლად, იგი მძიმე ტანჯვებში გარდაიცვალა.
მაგრამ აუცილებელია ვაღიაროთ, რომ საბერძნეთშიც ჩვენმა განათლებამ, რომელიც ჩვენი დამოუკიდებლობის დროიდან ორიენტირებულია დასავლურ განმანათლებლობაზე, ჩვენი კულტურული ყოფიერების ჩამოყალიბებაში საკუთარ თავში მიიღო ერთდროულად იჭვების თესლები სულიერი ფაქტორის როლში საერთოდ, და ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიისა კერძოდ. ეს ფაქტი გახლდათ იმ სულიერ მღელვარებათა მთავარი მიზეზი, რომლებიც არსებობდა და არსებობს ჩვენს ქვეყანაში. “თანამედროვე ბერძენმა ისწავლა ამაყობდეს თავისი ძველი წინაპრებით, შეაერთოს ისინი თავის როგორც ახლო წარსულთან, ისე აწმყოსთანაც. სკოლაში მან გაიგო, რომ ნამდვილი ელინიზმი – ეს არის კლასიკური ელინიზმი. მაგრამ თავის ყოველდღიურ ცხოვრებაში, რომელიც, იწყებოდა რა ბებიის ზღაპრებით, ხოლო შემდეგ გაივლიდა ბიზანტიური ხატებისა და საეკლესიო დღესასწაულთა საფარველ ქვეშ, მიდიოდა ხალხურ სიმღერასა და გლოვამდე უცხო ქვეყანაში ცხოვრებისა და სიკვდილის გამო, იგი ცხოვრობდა სრულიად სხვა სამყაროში. ეს “სხვა სამყარო” გახლდათ მისი ბუნებრივი ელინიზმი. კულტურული სამყარო მისთვის იყო ხელოვნური, გონებრივი ელინიზმი, რომელსაც ცხოვრებისეული ფესვები არ გააჩნდა. ასეთად შევიდა იგი ევროპულ კავშირში, მიიტანა რა იქ ის გაორება, რომელიც გაბატონებულია თანამედროვე ბერძნის ელინიზმში, ესე იგი თავად მის პიროვნებაშიც” (პერგამის მიტროპოლიტი იოანე, “ევროპული სული და ბერძნული მართლმადიდებლობა” “Ανάπλασι”-ში 315/87, გვ. 29).
მრავალი წლის განმავლობაში ჩვენი ხალხი იმყოფებოდა ისეთი შიდა სახელმწიფოებრივი სისტემის გავლენის ქვეშ, რომელიც მისი ცხოვრების მშენებლობაში შორს ჩამორჩებოდა უკან მართლმადიდებლური სულიერების გავლენას. მიუხედავად ამისა, ხალხი, თავისი უდიდესი უმრავლესობით, საკუთარი მართლმადიდებლური და ელინისტური ფესვების ერთგული დარჩა, შეძლო გადაელახა თავისი პიროვნების გაორება და საკუთარ თავში თავისი ტრადიციის სულიერი ფასეულობები ხელუხლებლად შეენარჩუნებინა. მან დააფასა თავისი რწმენის საეკლესიო ხასიათი და მიიღო მისი განმაახლებელი სუნთქვა. მართლადიდებლობა მართლმადიდებლებს ანიჭებს ერთგვარ განსაკუთრებულ მორალურ სახეს, რომელიც ვლინდება სული წმიდის მადლით აღბეჭდილ კერძო ქცევებში.
დღეს ევროპა განიცდის გარდამავალ პერიოდს, რადგანაც გამოვლენა დაიწყეს მისი ხალხების ერთიანობის ღრმა კრიზისის ნიშნებმა. მე-4 პილონის შეტყობინება, რომლის მიხედვითაც კულტურა წარმოგვიდგება როგორც სულიერი სიდიდე და რომელსაც მოუწოდებენ იყოს ევროპელი ხალხების დამაკავშირებელი ელემენტი, მოწმობს რაღაც საერთო გადაწყვეტილების მტანჯველი ძიების შესახებ, რომელიც შეძლებდა არსებითი ევროპული ერთიანობის უზრუნველყოფას. ამის მიღწევა აქამდე ვერ შეძლო ვერც ეკონომიკურმა და ვერც პოლიტიკურმა გაერთიანებამ. თუკი ერთიანობისაკენ მნიშვნელოვან წინსვლაში დახმარებას არამართლმადიდებელი ეკლესიებისაგან დაველოდებით, აღმოვაჩენთ ცუდ ფუნქციონირებასა და უტყუარობის არარასებობას, რამდენადაც, ერთის მხრივ, საეკლესიო ცხოვრების გამიწიურება და დამახინჯება, ხოლო მეორეს მხრივ კი, რწმენის რაციონალიზაცია, წარმოადგენს დაბრკოლებებს ადამიანის ყველაზე უფრო სანუკვარი შინაგანი სურვილებისა და მოთხოვნილებათა დაკმაყოფილებაში, მათი მთელი გულმოდგინე მცდელობების მიუხედავად.
ამ მონაცემების შუქზე იგივე საკითხი რამდენადმე სხვანაირად ისმება. რას წარმოადგენს ევროპა ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიისათვის? და, აქედან გამომდინარე, როგორია მასში ჩვენი ეკლესიის როლი? გვაქვს თუ არა ჩვენ რაიმე განსაკუთრებული მისია ან, შესაძლებელია, ჩვენ უბრალოდ როგორღაც თანავარსებობთ, არ გაგვაჩნია რა რამდენადმე მაინც მნიშვნელოვანი წილის დადების შესაძლებლობა?
ეკლესიისათვის ევროპული კავშირი არ წარმოადგენს განსაზღვრულ სახელმწიფოთა მხოლოდ ეკონომიკურ და პოლიტიკურ თანამშრომლობას, და თვით არც სახელმწიფოთა შორის კავშირს ეკონომიკურ-პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად. თუკი მხოლოდ ეს, ან რაღაც ამის მსგავსი იქნებოდა ევროპა, მაშინ ეკლესიას არ ექნებოდა საფუძვლები, რათა თვალყური ედევნებინა ყოველივე ამისთვის და დაეცვა ეს სწორედ იმიტომ, რომ ეკლესია არ არის დაკავებული პოლიტიკით. ეკლესიისათვის ევროპა წარმოადგენს ქრისტიანობის კულტურულ გამოვლენას, გამომდინარე იქიდან, რომ როგორც რომაული მემკვიდრეობა, ისე ელინური განათლებულობაც მიიღო ქრისტიანობამ და სათუთად მოუარა მათ შუა საუკუნეებისა და ახალი დროის მანძილზე. სწორედ ამიტომ ევროპული ერთიანობის დაცვა ეკლესიისათვის წარმოადგენს არა პოლიტიკურ საქმეს, არამედ სულიერ მოვალეობას. ესაა მისი, როგორც კულტურული წარმონაქნისა და უბრალო პოლიტიკურ-ეკონომიკური ცხოვრების დონემდე მისი დაცურების შეკავების ვალდებულება.
ამ მიზნის მისაღწევად პირველ ადგილზე უნდა იდგეს თითოეული ხალხის კულტურული იდენტურობის შენარჩუნება და მის თავისებურებათა პატივისცემა. ჟაკ დელორმა თავის გამოსვლაში 9-3-1992 წელს თქვა, რომ “თუკი იმისათვის, რათა მივაღწიოთ კავშირს, აუცილებელია მოვსპოთ მისი ხალხების თავისებურებანი, მაშინ კავშირი უკვე ვეღარ იქნება ევროპული”. ჯერ კიდევ გუშინწინ ბერლინში საფრანგეთის პრეზიდენტმა განაცხადა, რომ იგი უპირატესობას ანიჭებს ისეთი ევროპის ხილვას, რომელშიც “ყველა ხალხი შეინარჩუნებს თავის ძალასა და თავისებურებებს” (გაზეთი “Το Βήμα” 27-6-2000).
ამ აზრებითაა დაკავებული დღეს ევროპის მთელი კულტურული ელიტა, რომელიც განგაშით უყურებს ეროვნული ენების მზარდ გაქრობასა და კულტურის დაცემას, უყურებს ევროპულ ტრადიციათა კვდომასა და ევროპული სულის საყოველთაო უკანდახევას. ამ პრობლემებითა და განგაშითაა მხურვალედ განმსჭვალული ევროპის პოლიტიკური ელიტის დიდი ნაწილი. ახლახანს (10.02.2000) ევროპული კავშირის მრჩეველმა კულტურაში ქალბატონმა ვივიან სედინგმა თქვა: “თუკი ევროპული სული გადაიქცევა რაღაც ფაფისებურ მასად – იგი განადგურებულ იქნება. ჩვენი ვალია მხარს ვუჭერდეთ, ვავრცელებდეთ და ვინარჩუნებდეთ ამ ცოცხალ მრავალფეროვნებას. მე, როგორც ლუქსემბურგის მცხოვრები, მივეკუთვნები ჩემს ერს, და როგორც ევროპელი, პატივს ვცემ, მიყვარს და ვიცავ სხვა ევროპელთა თავისებურებას”.
მხოლოდ აქ, ჩვენს სამშობლოში, ჩვენი თავისებურებების შესახებ ზრუნვას აფასებენ როგორც ანტიევროპელობას, ეთნოცენტრიზმს, ობსკურანტიზმს, კონსერვატიზმს, ზოგჯერ კი აცხადებენ რეგრესად ან სულაც ფაშისტურ მცდელობად. მიუხედავად ამისა, აქ, ჩვენს სამშობლოში, ეთნოსის ცნება ჯერ კიდევ ძალზედ ძლიერია, და გადარჩენისთვისაც ძალები გააჩნია. თუმცა კი ზოგიერთი ამტკიცებს, რომ ჩვენ მხოლოდ ნაშინ გადავრჩებით, როცა მოვახდენთ ჩვენი ოცნებების რეალიზაციას, როცა დავისახავთ ახალ მიმართულებებს და შევიცვლით იდეებს. მაგრამ მიმოვიხედოთ ჩვენს გარშემო. რამდენი მრავალეროვნული სახელმწიფო არსებობდა წარსულში, რომლებიც შედგებოდნენ ემიგრანტებისგან. ამ სახელმწიფოებში ემიგრანტები ახორციელებდნენ თავიანთ ოცნებებს, ჰქმნიდნენ ახალ მიმართულებებს, აყალიბებდნენ იდეებს. თუმცა კი ყოველივე ეს ვერ უწევდა წინააღმდეგობას მათ სრულ ასიმილაციასა და მათი ეროვნული თავისებურებების სრულიად გაქრობას. პირიქით, არსებობენ ერები, რომლებმაც თავი შეინარჩუნეს და ცხოვრობენ, მიუხედავად იმისა, რომ საუკუნოებით ცხოვრობდნენ სახელმწიფოს, სამშობლოს გარეშე და თვით ტოტალიტარული რეჟიმის პირობებშიც კი. ერთერთ ასეთ მაგალითს, მაგრამ არა ერთადერთს, წარმოადგენს ჩვენი ერიც. როგორ გადარჩა იგი? როგორ შეინარჩუნა საკუთარ თავისებურებათა მთლიანობა? ჩვენმა ერმა ამჯობინა გაჭირვება, შიმშილი, ქონების ჩამორთმევა და იდეების წართმევა, მხოლოდ კი შეძლებოდა საკუთარი სარწმუნოების შენარჩუნება, თავისი ცოცხალი ენისა, თავისი ცოცხალი ისტორიული მეხსიერებისა. მწარედ ცდება ის, ვინც რეგრესად მიიჩნევს თითოეული ხალხის სურვილს, რომ რჩებოდეს ცოცხალი და არ იქნას წალეკილი ისტორიისა და გლობალიზაციის ნიაღვრით, ის, ვინც თავისი ერის თვითშენარჩუნებისა თავისებურებათა გადარჩენისთვის ზრუნვას აღიქვამს როგორც უნაყოფო და ამაო პოლიტიკას.
ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიის წინაშე დღეს დგას ორმაგი მისია. შინაგანი მისია იმაში მდგომარეობს, რათა აღრმავებდეს და განამტკიცებდეს ჩვენი ხალხის რწმენას ელინური ქრისტიანობის არამატერიალურ ფასეულობებში, რომლებიც შეადგენენ ჩვენი ერის სასიცოცხლო ძალას. განსაკუთრებით დღეს, როდესაც ჩვენი ერის ნდობა ეკლესიისადმი განსაკუთრებით მაღალია. ეს ეკლესია ყველაფრით, რასაც იგი არ უნდა წარმოადგენს და არ უნდა გამოხატავს, არის დიდი იმედი ჩვენი ხალხისათვის. დღეს როგორც არასდროს, ვართ რა ევროპული ოჯახის წევრები, ჩვენ ვსაჭიროებთ კულტურულ თვითშენარჩუნებას, რომელსაც ჩვენთვის მოაქვს სიხარული და გვინარჩუნებს ჩვენს თვითშეგნებას. თუ ეს შედეგიანი და გადამრჩენელი იყო წარსულში, დღეს იგი ჩვენთვის მით უფრო აუცილებელია. ბიზანტიის სახელგანთქმული ისტორიკოსი, გამოჩენილი სტივენ რანსიმენი აცხადებს: “ბერძნებს გააჩნიათ ის მემკვიდრეობა, რომლითაც მათ შეუძლიათ იამაყონ. მემკვიდრეობა, რომელიც არ უნდა გაქრეს წარმავალ მატერიალურ მსოფლიოში. ბერძნული ისტორიის ყველაზე უფრო ბნელ საუკუნეებში ეკლესიამ ყველა სიძნელის, იმედგაცრუებისა და თვით დამცირების მიუხედავადაც კი, შეძლო არა მხოლოდ სულიერი შვება მიეცა ერისათვის, არამედ ელინიზმის ტრადიციებიც შეენარჩუნებინა. მოდერნისტები ხშირად სათანადოდ ვერ აფასებენ მის როლს, ხაზს უსვამენ რა იმ წყვეტას, იმ უფსკრულს, რომელიც არსებობს ძველ და ქრისტიანულ სამყაროებს შორის. მაგრამ ეს უფსკრული არ ყოფილა გადაულახავი. ეკლესიის დიდმა მამებმა ბევრი რამ შეგვინარჩუნეს იმ მშვენიერებიდან, რაც ჰქონდა ძველ ბერძნულ აზრსა და ძველ ბერძნულ სულს, და გადმოსცეს ეს ეკლესიას დღევანდელ დღემდე. ნაციონალიზმი შესაძლოა იქცეს ნეგატიურ მოვლენად, მაგრამ ეროვნულ თავისებურებათა შეგრძნება, რომელიც ეფუძნება არა პატივმოყვარულ შოვინიზმს, არამედ ძველ ტრადიციულ კულტურულ ფასეულობებს, წარმოადგენს კანონიერი სიამაყისა და ღირსების საგანს” (“Η Δράσις μας” ტ. 207/83 σ. 9). ჩვენმა ეკლესიამ უნდა გაააქტიუროსც თავისი ძალისხმევა ხალხის განათლებისათვის, ხალხის ცხოვრების ძნელ მომენტში მისი მხარდაჭერისათვის, შინაგანი მშვიდობისა და სიმყუდროვის შეძენისათვის.
რაც შეეხება საგარეო მისიას, ევროპულ კავშირთან მიმართებაში ეკლესიას გააჩნია თავისი მიზნები და ამოცანები. გადალახავს რა ისტორიული წარსულის შედეგებს, ნეგატიურ მოგონებებსა და უარყოფით ტვირთს, ეკლესიამ მზრუნველობით თავისთან უნდა დაიახლოვოს ევროპა, დაარწმუნებს რა მას იმაში, რომ იგი წარმოადგენს არა მხოლოდ მის ორგანულ ნაწილს, არამედ, არსებითად, მის გულს. ისტორიული მეხსიერება არ უნდა იქნას მთლიანად წაშლილი, რათა იქცეს ჩვენი განვითარების უძრავ გამძღოლად, მაგრამ არც მუდმივად უნდა შხამავდეს ჩვენს ადამიანურ ურთიერთობებს ჩვენს საერთო სახლში – ევროპაში. ჩვენი ეკლესია მოვალეა იყოს ევროპული ყოფიერების შექმნის არა უბრალო მაყურებელი, არამედ უნდა გამოდიოდეს, პრინციპში, სხვა ევროპელი ხალხების მიღების მომხრედაც, რათა ბოლო მოუღოს ევროპული სამყაროს “შინაგან” და “გარეგან” ნაწილებად დაყოფის თანამედროვე ფენომენს. ეკლესია ვალდებულია მხარს უჭერდეს მრავალფეროვნების შენარჩუნებას, რასიზმის, ქსენოფობიისა და ძალადობის მოსპობის ნებისმიერ მცდელობებს მათ ნებისმიერ გამოვლინებაში. ეკლესია ვალდებულია მსოფლიოს გამოუცხადოს თავისი სუფთა რწმენა, თავისი დიდებული ღვთისმსახურება, თავისი განუმეორებელი წმინდა მამათა სწავლება, თავისი ასკეტური იდეალები, ტრადიციებისადმი თავისი ერთგულება, თავისი სოციალური შეხედულებები, მოყვასის სრული მიღება, შემოქმედებისადმი თავისი პატივისცემა, დაცემის გრძნობა და სინანულის გრძნობა, სიკვდილის აზრი და აღდგომის სიხარული. აუცილებელია, რათა მართლმადიდებლობამ ქრისტეს კითხვაზე: “თქუენ ვინ გგონიე მე ყოფად?” (მათე, 16, 15), გასცეს ის პასუხი, რომელიც მისცა მაშინ პეტრემ, და რომელიც შესაძლოა მეტ ან ნაკლებ ხარისხად შეიცვალა მომხმარებლობის ქრისტიანულ საზოგადოებებში: “შენ ხარ ქრისტე, ძე ღმრთისა ცხოველისა” (მათე, 16, 16). – ამ პასუხს იგი, მართლმადიდებლობა უკვე მრავალი საუკუნეა ინახავს უცვლელად, უდაოდ, მთლიანად თავის მართლმადიდებლურ საეკლესიო ცხოვრებაში. მართლმადიდებლობამ იმ ეპოქაში, როდესაც ყველაფერი იყიდება და ყველაფერს ყიდულობენ, როდესაც სარგებელი და გამორჩენა ბატონობს ჭეშმარიტებაზე და თრგუნავს მას, ასევე უნდა გააცნოს დასავლეთს, რამდენადაც ეს შესაძლებელია, პრაქტიკული ხერხით, მართლმადიდებლური მორალური სახით. მართლმადიდებლობამ უნდა შეახსენოს “ცივილიზებულ” ევროპულ სამყაროს ის, რასაც სხვა სიტყვებით აცხადებს პოეტი: “უღირსია ის, ვისაც მიწისძვრის ან ნგრევის დროს არ შეუძლია მხარი მისცეს მოყვასს, დაელოდოს და უთხრას: აი, მე აქ ვარ. და არ შეიძლება მისი სული გაიზარდოს კვიპაროსის დარად. და პოეტიც უკვე უღირსია, და თვით ბრძენიც კი უღირსია, თუკი იგი ვერ აღვივებს ცეცხლს, რომლისგანაც წარმოიქმნება სინათლე. უღირსია ის, ვინც მერყეობს” (კ. პალასი). ამ უღირსობას, ამ დამშვიდებულობას ამ ოპორტუნიზმს მართლმადიდებლური მორალი არ იწონებს.
განათლებული ევროპელები დღეს გრძნობენ დაბეჯითებულ აუცილებლობას, რომ ჩვენგან, მართლმადიდებელი ბერძნებისაგან, მოისმინონ საეკლესიო, სოციალური და საზოგადოებრივი ხასიათის ხარება, რომელსაც ისინი აღიქვამდნენ და მას ჩაუფიქრდებოდნენ. ევროპული საზოგადოება შევიდა სიკვდილის ჩიხში. ეკლესია, როგორც ჩვენი ხალხის ნოეს კიდობანი, უნდა იბრძოდეს ბერძენთა სულიერების ევროპაში შენარჩუნებისა და განვითარებისათვის. მისი როლი კონკურენციას არ უწევს და არც უნდა უწევდეს სახელმწიფოს როლს. ეკლესია, ჩვენი ეროვნული თავისებურებების შენარჩუნებით, ეხმარება ჩვენს სახელმწიფოს საკუთარი თავის შეცნობაში, რაც წარმოადგენს ჩვენი დამოუკიდებლობისა და ინიციატიურობის მოწობას. გაერთიანებულმა ევროპამ, თუკი მას სურს გადარჩენა, უნდა გაააქტიუროს მის მიერ უკვე გამოჩენილი ძალისხმევა მისი ხალხების ერთიანობის სულიერი საფუძვლის შესაძენად. ასეთ საფუძვლად, უპირატესობის მიხედვით, შესაძლოა იქცეს მხოლოდ ქრისტიანული სარწმუნოება. მით უმეტეს, რომ მის ყველაზე უფრო ადექვატურ და ჭეშმარიტ გამოხატულებას წარმოადგენს მართლმადიდებლობა. თანამედროვე ევროპაში მართლმადიდებლობის გამო ნოსტალგია ძალზედ ძლიერად იგრძნობა და მართლმადიდებელთა მოვალეობას წარმოადგენს რომ ეს საგანძური ყველას მონაპოვარად აქციონ, თვითკმაყოფილებისა და პატივმოყვარეობის გარეშე, და ასევე ფანატიზმისა და შეუწყნარებლობის გარეშეც. ელინური ოიკუმენა იყო არა მხოლოდ სასიცოცხლო ოცნება, არამედ ადამიანთა ცივილიზაციაში ჩვენი განუწყვეტელი არსებითი ყოფნისა და წვლილის “უკვდავების წყალიც”. და ახლა დროა, რომ ეს კვლავ დავამტკიცოთ.
პავლე მოციქული დღეს ისევ ქადაგებს ყველას წინაშე ჭეშმარიტების სიყვარულს. მიმართავს რა ხალხს, იგი გვიქადაგებს ღმერთისაკენ, ჩვენი საკუთარი ფესვებისაკენ მობრუნების აუცილებლობას. “ხოლო ღმერთმა უგულვებელყო უმეცრების დრონი, და აწ ყველგან უბრძანებს თითოეულ კაცს შეინანონ” (საქმე მოციქულთა, 17, 30). ჩვენ, მოძღვრებს კი გვეუბნება: “მაშ გაუფრთხილდით თქვენსავე თავს და მთელ სამწყსოს”. დღეს ეს ორი მცნება, როგორც არასდროს, აქტუალური და მაცხოვნებელია, როგორც ჩვენთვის, ისე ქვეყნისთვისაც, როგორც საბერძნეთის, ისე ევროპისა და მთელი მსოფლიოსთვისაც. ამინ.
ბერძნულიდან თარგმნა ნიკოლოზ დანილევიჩმა
ევროპული კავშირის ქრისტიანული საფუძვლების შესახებ
ელადის ეკლესია, დღესასწაულობს რა დღეს თავისი დამფუძნებლის პავლე მოციქულის წმინდა ხსოვნას, თავის მოვალეობად თვლის, ამ წმინდა ადგილიდან, სადაც იგი ქადაგებდა, მიმართოს ქრისტიანობაში სახელგანთქმულ (христоименитый) თავის ხალხს, აგრეთვე იმ ხალხებსაც, რომლებიც შეადგენენ ევროპული კავშირის დიდ სახლს, იმისთვის, რათა ძმური სიყვარულით მიუთითოს ზოგიერთ სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან და აქტუალურ ჭეშმარიტებაზე ახლანდელ ისტორიულ მომენტში.
პავლე მოციქულის მოსვლა აზიიდან ევროპაში იმ ხილვის შემდეგ, რომლის შესახებაც ნათქვამია მოციქულთა საქმეში (16, 10), წარმოადგენს გადამწყვეტ მომენტს ისტორიაში. აღდგომის შესახებ ქადაგების მიღების მეშვეობით ევროპული კონტინენტის ხალხები უკვე აღარ არიან “ცივილიზაციის ნარჩენები”, და, უკვე როგორც ერთი ეკლესია, იწყებენ ერთიანი ევროპული ცივილიზაციის შექმნას. ამრიგად, პავლე მოციქული იქცა ევროპის მშობლად და მამად. მოციქულს შეუძლია უთხრას ევროპელებს ის, რაც მისწერა მან კორინთელებს: “მრავალი მზრდელი გყავთ ქრისტეს მიერ, მაგრამ არა მრავალი მამა; რადგან ქრისტე იესოს მიერ სახარებით მე გშობეთ თქვენ” (1 კორინთელთა, 4, 15).
რამდენჯერ და როგორ ხშირადაც არ უნდა მოწმობდეს ევროპის ისტორია ჭეშმარიტი სახარებისეული ქადაგებიდან გადახრის შესახებ, ევროპის ხალხები მაინც განუწყვეტლად ადამიანთა საქციელის შეფასების უმაღლეს კრიტერიუმად თვლიდნენ და თვლიან იმ ეთიკურ პრინციპებს, რომლებიც მომდინარეობს ქრისტეს სახარებიდან. ეს მაშინაც კი მოქმედებს, როდესაც ისინი ამას უარყოფენ ანდა შეცდომით უარობენ ამ ფასეულობათა წარმომავლობას სახარებიდან და მათ ურელიგიო ჰუმანიზმს მიაწერენ.
ევროპას არ შეუძლია დავიწყება და არც უნდა ივიწყებდეს იმას, რომ მისი სულიერი საფუძვლები ძევს ქრისტეს სახარების ქადაგებაში. ეს ფაქტი უდავოა და უკვე მრავალი საუკუნის მანძილზე წარმოადგენს ცნობილ ისტორიულ სინამდვილეს, ასე რომ ამისი გამეორების თვით აუცილებლობაც კი უგუნურებაა. მაგრამ საკმარისი არ არის მხოლოდ ის, რომ გქონდეს ისტორია, ასევე აუცილებელია გქონდეს მისი პატივისცემის ვაჟკაცობაც. ამიტომ ევროპული პოლიტიკის დღევანდელი გაუბედაობა საკუთარი ცივილიზაციის ისტორიის აღიარებაში, მისი მცდელობა, რომ არ დაუშვას საკუთარი მამა თავის კონსტიტუციაში, მეტად სახიფათო ნიშანს წარმოადგენს. სულიერი და კულტურული თვალსაზრისით, ლაპარაკია არა ევროპული კავშირის კონსტიტუციაზე, არამედ ევროპის სულიერი მზის ჩასვენების აქტზე.
ელადის ეკლესია ღვთის წინაშე ლოცულობს ევროპისათვის. ლოცულობს მხურვალედ, რათა მიღწეულ იქნა ჩვენი ხალხების ევროპული კავშირი. მაგრამ ხაზს ვუსვამთ, რომ კავშირი ვერ იქნება მიღწეული, თუკი გაყიდის თავის სულს, თუკი უარს იტყვის თავის სულზე გეოეკონომიკური მიზნების გულისათვის. ეს ნიშნავს, რომ ევროპული კავშირი უნდა დარჩეს კულტურულ წარმონაქმნად, ერთიანი ცივილიზაციის გამოხატულებად. ხოლო თუკი იგი შეიცვლება, თუკი ჩვენ აღმოვჩნდებით როგორღაც არაევროპულ, როგორღაც დამახინჯებულ გაერთიანებულ ევროპაში, მაშინ ჩვენი კულტურა გადაიქცევა ადამიანური პიროვნების დამახინჯების დიდ მსხვერპლად, გამთანაბრებელი გლობალიზაციის მსხვერპლად.
ელადის ეკლესია ლოცულობს, რათა გაერთიანებული ევროპა მთელი ძალებით მხარს უჭერდეს მშვიდობას მთელს მსოფლიოში. მაგრამ ეს ვერ იქნება შესაძლებელი, თუკი გაგრძელდება საერთაშორისო სამართლის ფეხით გათელვა. ჩვენი პლანეტა შეჰღაღადებს უფალს და სთხოვს წყალობას. უსამართლობა გამეფდა და, რაც უფრო სამარცხვინოა, ზოგჯერ ის სათნოებადაც კი ითვლება. ევროპა უნდა გამოვიდეს ადამიანის პიროვნების, მისი ძალით გათელვისგან დასაცავად, უნდა იბრძოდეს მშვიდობისათვის და ეხმარებოდეს ტანჯულებს.
ელადის ეკლესია ევროპის ხალხებისაგან მოელის შრომას კავშირის აყვავებისა და, ამავდროულად, მათი ეროვნული თავისებურებების განმტკიცებისათვის. ეკლესია ხაზს უსვამს, რომ ბრძოლა ეროვნულ თავისებურებათათვის ფეხდაფეხ უნდა მიჰყვებოდეს მოყვასისადმი სიყვარულსა და მისი კულტურისადმი ინტერესს. ეროვნული თავისებურებებისადმი ერთგულებას არ შეიძლება უარყოფდეს ის ფაქტი, რომ “ჩვენ მივიღეთ მადლი და მოციქულობა, რათა, მისი სახელით, სარწმუნოებას დავუმორჩილოთ ყოველი ხალხი” (რომაელთა, 1, 5).
ელადის ეკლესია თავის წმინდა მოვალეობად თვლის განაცხადოს ყოველივე ეს ამ ღირსშესანიშნავ დღეს. ჩვენ ვიმედოვნებთ და გვსურს, რათა გაერთიანებული ევროპის პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ გაიცნობიეროს თავისი არათანმიმდევრულობა საკუთარი ისტორიის წინაშე და რათა გაატაროს ისეთი პოლიტიკა, რომელიც თანხმობაში იქნება თავის ევროპულ კულტურასთან.
ხოლო მიმართავს რა ევროპელს, ეკლესია გულითადად იმეორებს: “სხვა მხრივ კი, გიხაროდეთ ძმანო, განმტკიცდით, ნუგეშინისცემულნი იყავით და ერთსულოვანნი, მშვიდობა გქონდეთ; და ღმერთი სიყვარულისა და მშვიდობისა იყოს თქვენთან” (2 კორინთელთა, 13, 11).
ელადის ეკლესიის წმინდა სინოდი
ქრისტოდულოსი, ათენის მთავარეპისკოპოსი, თამჯდომარე
თან ახლავს წმინდა სინოდის 12 წევრის ხელმოწერა
ბერძნულიდან თარგმნა ნიკოლოზ დანილევიჩმა
რუსულიდან თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
პროტესტანტული და რუსული სულის შესახებ
ინტერვიუ ნატალია ნაროჩნიცკაიასთან, რომელმაც გაიჟღერა მირქმის მონასტრის რადიოპროგრამაში „ეკლესია და სამყარო“ 2004 წლის 29 ივნისს
(გამოქვეყნდა ჟურნალ „ქვაკუთხედის“ 2008 წლის იანვრის ნომერში /2008, # 1/)
– ცნობილმა ტელეწამყვანმა ვლადიმირ პოზნერმა გაზეთ „კალუჟსკი პერეკრიოსტოკისთვის“ მიცემულ ინტერვიუში განაცხადა, რომ რუსეთის განვითარებისთვის მთავარი პრობლემა და მუხრუჭია – მართლმადიდებლობა. როგორ კომენტარს გაუკეთებდით თქვენ ამ მტკიცებას?
– შეიძლება მოვიყვანო ეპიზოდი XIX საუკუნის ისტორიიდან. არქივებში არის დოკუმენტი – მაუწყებლის დასმენა, რომელსაც დავალებული ჰქონდა თვალყური ედევნებინა გლეხებს შორის ბუნდის პროპაგანდით დაკავებული ხალხოსნისთვის. ხალხოსანი გლეხს მიუთითებს მამულზე და ეუბნება: „აიღე ხელში ცული და ხვალ ყველაფერი ეს შენი იქნება“. გაუნათლებელი გლეხი, რომელმაც იცის წმინდა წერილი და ფსალმუნები, წვერზე ხელის ჩამოსმით მას პასუხობს: „ხვალ – ეს გასაგებია. მაგრამ რა იქნება ზეგ? თუკი მე ხვალ გადავალ ღვთის რჯულსა და ადამიანურ კანონს და ასეთ რაიმეს ჩავიდენ, მაშინ რა შეგიშლის შენ ხელს, რომ ზეგ ასეთივე რაიმე გამიკეთო მეც?“ – აი დაუწერელი ზნეობრივი ნორმებისა და მცნებების როლი – ეს ბარბაროსობა კი არ არის, არამედ ნებისმიერ სამართლებრივ სახელმწიფოზე უკეთესია. ვაი იმ სახელმწიფოს, რომელშიც ადამიანი არ ჩადის დანაშაულს მხოლოდ სისხლის სამართლებრივი სასჯელის წინაშე შიშის გამო.
მეტად სამწუხაროა, რომ ტელევიზიაში ერთერთი ყველაზე უფრო განათლებული, ჭკვიანი და კარგად აღზრდილი ავტორი, როგორიცაა ვლადიმირ ვლადიმირის-ძე პოზნერი თავის გამოსვლებს უძღვნის თავდასხმებს რუსული ცხოვრების თავად საფუძვლებზე. მაგრამ ჯერ კიდევ ა. ს. პუშკინმა სარკაზმით გამოთქვა თავისი აზრი რუსი ლიბერალის საკუთარი სამშობლოსადმი ირაციონალური ზიზღის თაობაზე:
Ты просвещеньем свой разум осветил,
Ты правды чистый лик увидел,
И нежно чуждые народы возлюбил,
И мудро свой возненавидел... (1)
– მაგრამ პოზნერმა დაიწყო მართლმადიდებლური ქვეყნების: რუსეთის, საბერძნეთისა და ბულგარეთის „კეთილდღეობის“ შედარება პროტესტანტულ, კერძოდ სკანდინავიის ქვეყნებთან, და გააკეთა დასკვნა, რომ სწორედ მართლმადიდებლობაა რუსეთის ჩამორჩენილობის მიზეზი.
– ისტორიულად არაკორექტულია საერთოდ რაიმეს ვავალებდეთ საბერძნეთსა და ბულგარეთს, რომლებიც 400 წლის მანძილზე იყვნენ საშინელი თურქული უღლის ქვეშ. ევროპაში მიდიოდა სამრეწველო რევოლუცია, იქმნებოდა უნივერსიტეტები, მეცნიერება, იგებოდა გზები და ქარხნები. ეს უბედურები კი იყვნენ საშინელი მტანჯველების უღლის ქვეშ. მიუხედავად ამისა, სულ საუკუნენახევრის განმავლობაში მათ პრინციპში მოახდინეს ყოველივე ამის კომპენსირება და ააგეს პრინციპულად არგანსხვავებული დონის საზოგადოება და ცხოვრება, თუმცა კი არ იპყრობდნენ კოლონიებს და არ აწარმობდნენ მძარცველურ ომებს, როგორც დასავლეთის ყველა პროტესტანტული სახელმწიფო. მაგრამ გავიხსენოთ, რომ თურქების მიერ დაპყრობამდე სწორედ ოქროთი გაბრწყინებული და ძოწეულით მოსილი ბიზანტია იყო მსოფლიოს კულტურული მეტროპოლია, დასავლეთი კი – მისი გარე ეზო. არის ბიზანტიის იმპერატორის ქალიშვილის ანა კომნენოსის მოგონებები, სადაც იგი ჯვაროსნების შემოსევას აღწერს დაახლოებით ისევე, როგორც განათლებული ევროპელი დახვეწილი ინტელიგენტი აღწერდა XIX საუკუნის ამერიკელი კოვბოების პარიზზე შემოსევას. კიევი მონღოლების მიერ დარბევამდე იყო მთელი ევროპის ერთერთი ყველაზე უფრო აყვავებული, მდიდარი და განვითარებული ქალაქი და მხოლოდ იტალიურ ქალაქებს თუ ჩამორჩებოდა. იაროსლავ ბრძენის ქალიშვილი მეფის ასული ანა, რომელიც მიათხოვეს საფრანგეთის მეფეს, თავისი სიცოცხლის ბოლომდე რჩებოდა საფრანგეთის სამეფო კარზე წერა-კითხვის მცოდნე ერთადერთ პერსონად – იგი კითხულობდა და წერდა ბერძნულად და სლავურად, და ხელს აწერდა ლათინურად: Anna, მაშინ როდესაც მისი გვირგვინოსანი მეუღლე მხოლოდ ჯვარს სვამდა!
მაგრამ, უსარგებლოა დავადგეთ ფაქტებით პოლემიკის გზას ისეთ ავტორებთან, როგორებიც არიან ვ. პოზნერი, უ. ლაკერი, ა. იანოვი, რ. პაიფსი – ამერიკელი რუსისტი, რომელიც რუსეთის ისტორიის თავის ქითჩ-ვერსიას ასწავლის ჰარვარდში – ამერიკული პოლიტიკური ელიტის სამჭედლოში. თუმცა ძნელი არ იქნებოდა მათი მხილება ისტორიის არა მხოლოდ დაძაბვაში, არამედ შეგნებულ ფალსიფიკაციაშიც. უსარგებლოა დოკუმენტებით ამტკიცებდე, რომ ივანე მრისხანეს დროს რამდენჯერმე უფრო ნაკლები ადამიანი დაიღუპა, ვიდრე მხოლოდ ბართლომეს ღამეს, ხოლო ჰაინრიხ VIII თავებს აცლიდა და აწამებდა გაცილებით უფრო მეტ თავის მოწინააღმდეგეს, ვიდრე რუსი მტარვალი, ან ვუჩვენებდეთ, რომ საუკუნეების მანძილზე „დესპოტურ“ რუსეთში გამოიტანეს სულ რამდენიმე ათეული სასიკვდილო განაჩენი, ხოლო იმავე დროს გერმანულ ქალაქებში XVIII საუკუნის ბოლოსთვის ჯადოქრობის ბრალდებით ცეცხლი დაწვეს 100 ათასამდე ქალი. ასევე უაზრობაა მივუთითებდეთ, რომ რუსების ნამდვილად დიდი ცოდვები ასეთივე ხარისხად დამახასიათებელია არა მხოლოდ მათთვის, არამედ ძალზედ ბევრი სხვა ხალხებისთვისაც, უწინარეს ყოვლისა – დასავლეთ ევროპელებისთვის.
– მაგრამ პოზნერი ლაპარაკობდა არა ცოდვების თაობაზე. მან განაცხადა კიდეც, რომ რუსეთის პრობლემა გზებსა და სულელებში კი არ არის (не в дорогах и дураках), არამედ უფრო სერიოზულ რამეში! ვლადიმირ პოზნერი თვლის, რომ მთელი რუსული ისტორიული გზა იყო არასწორი.
– სწორედ ეს ადასტურებს კიდეც ჩემს მიერ უკვე დიდი ხნის წინათ გაკეთებულ დასკვნას, რომ ავტორების ასეთი მძვინვარე ჩამოშორების საგანია – არა რუსეთის ცოდვები, რომელთა გამოც ჩვენ თავად ვთათხავთ საკუთარ თავს, არამედ მისი იდეალები, – არა მისი დაცემები, არამედ მის მიერ აღსრულებული საქმეები.
ყველაზე მეტად ამ ავტორებს აღიზიანებს რუსეთის ვერგანადგურებადი სიდიადე და ყოფიერების უნივერსალური აზრის მუდმივად დამოუკიდებელი ძიება, განსაცდელებში თავის გატანის გასაოცარი უნარი. ისინი ეძიებენ პასუხს რუსეთის ისტორიაში და ჩამოიშორებენ მას იმიტომ, რომ იგი აძლევს მათ „ლიბერალური ლოგიკის გამანადგურებელ“ პასუხს, ე. ი. ამტკიცებს, რომ რუსეთი უნივერსალური (დასავლური) ისტორიის ხელმოცარული კი არ არის, არამედ მისი ძლიერი ალტერნატივაა, და სულაც არა განწირული.
იმისთვის, რომ მან უარი თქვას თავის გზაზე, უნდა ჩააგონონ მას ნიჰილიზმი საკუთარი ისტორიისადმი.
– მაგრამ მაინც სადიდებელ სიტყვებს დასავლური ქვეყნების ცივილიზებულობის, კეთილდღეობისა და კულტურის მიმართ აქვს თავისი ნიადაგი. ისინი იქცა ბევრი რუსისთვის მიბაძვის საგნად. ე. ი. ღირს, რომ მათში რამეს ვბაძავდეთ?
– უნდა ვბაძავდეთ არა ჰედონისტურ განწყობას – სიცოცხლის, როგორც ტკბობის, განცხრომის წყაროს, არამედ შრომისადმი დამოკიდებულებას, როგორც ქრისტიანის ვალისადმი ღმერთისა და ადამიანთა წინაშე, როგორც ადამიანის უმაღლესი დანიშნულებისადმი, რომელიც ჩვენ დავკარგეთ ღვთისმებრძოლეობის პერიოდში, მაგრამ ღრმად გვქონდა შეგნებული მართლმადიდებლურ რუსეთში.
მაგრამ ისტორიულად სრულიად არაკორექტულია მივაწერდეთ პროტესტანტიზმს საერთოდ კულტურას. თავიდანვე, მაგალითად, კალვინიზმი საერთოდ სიკვდილით დასჯის შიშით კრძალავდა კულტურის ყველა გამოვლინებას, ცეკვებს, მუსიკას, ნებისმიერი გვარის თხზულებების წერას. კულტურა გრძელდებოდა დიქტატის საწინააღმდეგოდ.
პროტესტანტულმა ქვეყნებმა ვერ მოუვლინეს მსოფლიოს კულტურის საერთოდ ვერანაირი განსაკუთრებული მიღწევები – ისინი მოუვლინეს რომანულ-გერმანულმა კათოლიკურმა სულისკვეთებამ და მართლმადიდებლურმა რუსეთმა, და სულაც არა განმანათლებლობამ და რეფორმაციამ. კულტურის სფეროში დასავლეთ ევროპაში აღიარებული ლიდერებია – გერმანელები, იტალიელები, ფრანგები და შექსპირი – კათოლიკი. აქვე უნდა ითქვას, რომ მისი ცოლი ანა პურიტანი იყო და ყოველთვის საშინლად უკმაყოფილო გახლდათ მისი მიდრეკილებით „ცარიელი თავის შექცევისადმი“ – ნაწარმოებების შეთხზვისადმი, რაც იქცა კიდეც ლონდონში მისი გადასახლების მიზეზად, ამის შესახებ წერენ სახელმძღვანელოებში. ნაწარმოებში „მეფე ლირი“ ნაწინასწარმეტყველებია ქრისტიანული სულისკვეთების გადაგვარება – კორდელია, რომელსაც უყვარდა მამა „როგორც ამას მოვალეობა აკისრებს“, კვდება: მორალური ვალი გაზომილია და გადაქცეულია ვექსელად.
განმანათლებლობამ და რეფორმაციამ წარმოშვეს სულაც არა კულტურა, არამედ მევახშე – მთელი ევროპული კულტურის მთავარი მესაფლავე და კაცობრიობის ყველა დიდი სულიერი და კულტურული ტრადიციის დამანგრეველი. მის მიერ ნაშობია ემილ ზოლას პერსონაჟები, და სულაც არა შილერის გმირები.
– ჩვენს მოქალაქეებს, როგორც ჩანს, დღეს აინტერესებთ არა კულტურა, არამედ კეთილდღეობა და უსაფრთხოება, კრიმინალიზაცია. პროტსტანტულ ქვეყნებში, სკანდინავიაში ცხოვრების მაღალი დონეა და, როგორც ითვლება, ნაკლები დამნაშავეობა?
– რუსეთმა ააშენა მრეწველობა და ქალაქები ისეთ გეოგრაფიულ განედებზე, სადაც კანადაშიც კი არავინ არ ცხოვრობს. ჩვენთან ცენტრებს შორის მანძილები 5-10ჯერ უფრო მეტია, გასათბობი სეზონი – 8 თვეა, სასოფლო-სამეურნეო – 4-5 თვე ევროპაში 7-8 თვის საპირისპიროდ, ხოლო ნებისმირი განაშენიანების ქვეშ ფუნდამენტის სიღრმე გაყინვების გამო 3-5ჯერ მეტია. ეს უბრალო წარმატებულობა კი არ არის – ეს გმირობაა. პროტესტანტები არ დაიწყებდნენ ამის კეთებას – ისინი სახნისებისგან მახვილებს გამოჭედავდნენ და წავიდოდნენ სხვების დასაპყრობად, რასაც ისინი აკეთებდნენ კიდევაც. სწორედ პროტესტანტული ქვეყნებისთვისაა დამახასიათებელი განსაკუთრებულად უგულვებელყოფილებითი დამოკიდებლება სხვა ხალხებისადმი (აბორიგენი მოსახლეობისადმი) – აპარტეიდი სამხრეთ აფრიკაში შექმნეს ფრანგმა და ჰოლანდიელმა ჰუგენოტებმა – კალვინისტებმა. ამერიკელმა პურიტანებმა გაანადგურეს ინდიელები, თანაც არა თავიანთი საზოგადოების ჩამოყალიბების, არამედ მისი აყვავების პერიოდში – XIX საუკუნის შუახანებში.
რაც შეეხება კეთილდღეობას, რუსები, რა თქმა უნდა, ბევრად უფრო მდიდრები იქნებოდნენ, თუკი თავიანთი სახელმწიფოს გაფართოების ოთხი საუკუნის განმავლობაში თავიანთთვის მიითვისებდნენ შემოერთებული ხალხების მიწასაც და შრომასაც. რუსეთმა, რომელიც ფართოვდებოდა 22 მლნ. კვ. კმ-ით მდ. ბუგიდან წყნარ ოკეანემდე, მიწის არც ერთი კვადრატული მეტრი არ წაართვა ადგილობრივ მფლობელებს და არ მისცა იგი არც რუს გლეხსა და არც არისტოკრატს (2). ბრიტანელებმა XIX საუკუნის შუახანებში ირლანდიელები აჰყარეს თავინთი მიწიდან და დაახლოებით 2 მლნ. ადამიანი შიმშილით დაიხოცა. ეს ტრაგედია დღემდე ვლინდება ირლანდიელების სიძულვილში ბრიტანელებისადმი. რაც შეეხება ინგლისელების ჩვეულებებს ინდოეთში, შეიძლება მოვიყვანოთ „ანგლოსაქსონური რასის ცივილიზატორული მისიის“ თვალითმხილველი ერთერთი გერმანელის ჩანაწერები:
„ინდოეთის რკინიგზებზე არსებობს ვაგონები შავკანიანებისა და თეთრკანიანებისთვის... ინგლისელ ბიჭუნას, რომელიც ჩაჯდება პატარა სადგურში ვაგონში და ნახავს იქ თუნდაც უცხოტომელ რაჯას, შეუძლია დაუსჯელად კინწისკვრით გააგდოს იგი მთელი მისი ბარგით...“
„ერთხელ ერთ ლორდთან წვეულებაზე იმყოფებოდა ადგილობრივი რაჯას ვაჟიშვილი, ევროპულად განათლებული ახალგაზრდა ადამიანი, რომელსაც პროტოკოლით ერგო სუფრასთან მიეცილებინა ერთერთი იქ არმყოფი ინგლისელი ოფიცრის მეუღლე... როდესაც მან ქალბატონს გაუწოდა ხელი, უკანასკნელმა ზიზღით აათვალიერ-ჩაათვალიერა იგი თავიდან ფეხებამდე, შემდეგ ზურგი შეაქცია და უხეშად და ხმამაღლა განაცხადა თავისი აღშფოთება იმის გამო, რომ მოიყვანეს აქ შურაცხყოფის მისაყენებლად და კავალრად არგუნეს ბინძური ინდუსი... და დემონსტრაციულად გავიდა... ამაყი ალბიონელი ქალის ამ უკულტურო გამოხტომის წინააღმდეგ პროტესტის გამოხატვისა და უხერხული მდგომარეობიდან ახალგაზრდა რაჯას გამოყვანისთვის ჩემი დამა... პოლკოვნიკის ცოლი, ჩემი თანხმობით მივიდა რაჯასთან, შესთავაზა მას თავისი ხელი და თავისი ფერადკანიანი კავალრის თანხლებით შევიდა სასადილო დარბაზში...“
ასეთი მარაგით ანგლოსაქსებს მენტორობა არ შეშვენით.
სკანდინავიურ ქვეყნებში ნამდვილად ნაკლები დამნაშავეობაა, კერძოდ საყოფაცხოვრებო ქურდობები. მაგრამ შვედეთში დამნაშავეობას აკავებდნენ არა თავისუფლებებითა და დემოკრატიით, არამედ ისეთი სასტიკი რეპრესიებით, რომლებიც არც კი დასიზმრებიათ რუსეთში. იქ საუკუნეების მანძილზე ფუნთუშის მოპარვისთვის ხელს აჭრიდნენ. ასეთი დროების შემდეგ ადამიანებს მართლაც აღარ სჭირდებათ კარებზე ბოქლომების დაკიდება. რუსეთში კი ყველაზე უფრო ხარბი დახლიდარი ალბათ მუხლებზე დაეცემოდა და შეჰღაღადებდა იმ ქურდბაცაცას შეწყალებისთვის, რომელმაც მას პური მოჰპარა!
ამ პროტესტანტულ ქვეყნებში რაციონალიზმი ისე დიდია, რომ ეკონომიკურ დანაშაულობებს ყოველთვის სჯიდნენ ყველაზე უფრო მკაცრად, რადგანაც საკუთრება მათთვის სიწმინდეა. აი ზნეობრიობის სფეროში კი ყველაფერი პირიქითაა. აი სადაა, რომ ცოდვას უკვე ცოდვადაც კი აღარ თვლიან! დანიაში უკვე დააკანონეს ერთსქესიანი ქორწინებები ბავშვების შვილად აყვანის ნებართვით! შვედეთში კი ჯერ კიდევ 60-70იან წლებში პედაგოგიურ კოლექტივებში მსჯელობდნენ სკოლებში სპეციალური ოთახების მოწყობის პრობლემაზე, რათა მოსწავლეები იქ განმარტოებულიყვნენ და არ მისცემოდნენ სასიყვარულო სიამოვნებებს პირდაპირ დერეფანში ყველას თვალწინ! ფინეთში საქმე უკეთესადაა, მაგრამ იქ, სხვათა შორის, საღვთო სჯულს ასწავლიან, ხოლო ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიაა.
შვედეთი, დანია – სავსებით უსახური რაციონალური საზოგადოებებია. ჰოლანდიელებს ასეთი ანეკდოტიც კი აქვთ საკუთარ თავზე: „თუკი ნახავ, თუ როგორ შრება აივნებზე გარეცხილი ტუალეტის ქაღალდი, იცოდე რომ შენ ჰოლანდიაში ხარ“.
– თქვენ მრავალი წელი იცხოვრეთ ამერიკაში, რომელიც იქცა ჩვენი მედასავლეთეების კერპად. იგი ძალიან უყვარს პოზნერსაც. როგორი შთაბეჭდილებებით წამოხვედით თქვენ იქიდან?
– ამერიკელები მთლიანობაში პირად ურთიერთობებში ძალზედ მეგობრული და კათილისმსურველი, ძალზედ გულწრფელი ადამიანები არიან. ამერიკა – პროტესტანტული სულისკვეთებისა და ლიბერალიზმის ხორცშესხმაა სუფთა დაფაზე, ეს არის ერთგვარი კლონი, გამოყვანილი მოვაჭრისგან, რომელიც ხელოვნურად ამოგლიჯეს უფრო მრავალწახნაგოვანი გარემოდან, სადაც „მესამეფენისეული იდეალების“ გარდა კიდევ იყო არისტოკრატია მისეული შეგნებით: „ღირსება სიცოცხლეზე უფრო ძვირფასია!“ და ხალხის ფუნდამენტალისტური საფუძვლები. გავიხსენოთ ფოლკლორი! მსოფლიოს ყველა ხალხის ზღაპრებში გმირულ საქციელს ჩადიოდა მეფის ან გლეხის შვილი – ორივე სხვადასხვა მიზეზით არ არიან დაკავშირებული საკუთრების გაზრდის ამოცანასთან. და ყველა ზღაპარში არის პერსონაჟი – დახლიდარი, მედუქნე ან წვრილმანებით მოვაჭრე აღმოსავლეთში. მისი სახე სავსეა ზიზღის შემცველი შინაარსით, თუმცა კი იგი არ სჩადის რაიმენაირ სამართალდარღვევებს, მაგრამ მას არ გააჩნია მაღალი საქციელის, ფართო ჟესტის გაკეთების უნარი – მოწყალების, შეცოდების, თანაგრძნობის. იგი მზად არის ნებისმიერი სიტუაციის თავის სასარგებლოდ გამოყენებისთვის. მესამეფენისეული იდეალების ასეთ განხორციელებას წარმოადგენს კიდეც ამერიკა. მაგრამ ეს არის ცივილიზაცია კულტურის, როგორც სულის მიერ ნაშობის გარეშე.
გერმანელმა ფილოსოფოსმა ვერნერ ზომბარტმა სარკაზმით აღწერა ამერიკელის იდეალი, ხორცშესხმული ბენჯამენ ფრანკლინის „ავტობიოგრაფიაში“. ამერიკელები ზომბარტთან წარმოადგენენ კაპიტალისტურ სულისკვეთებას „მის უმაღლეს ამჟამინდელ (ჯერჯერობით) დასრულებულობაში“: „შემძინებლური ინტერესების პირველობა... უპირობო, უსაზღვრო, დაუნდობელი მოგება – უდიდესი ეკონომიკური რაციონალიზმი“. ფრანკლინმა გაიკეთა „სათნოებების რეესტრი“ – ყოველ დღე იგი გვერდს ყოფდა ორ ნაწილად და სვეტში წერდა უმცირეს ხარჯებსა და მოგებებს, აგრეთვე თავის ცუდ და კარგ საქციელებს. საღამოს მას გამოჰყავდა ჯამი – „დღეს მე კარგი ადამიანი ვიყავი!“ მაშინვე გვახსენდება მაცხოვრის იგავი მეზვერისა და ფარისევლის შესახებ!
მოვალეობა, რომელსაც ჩვენ ვხვდებით განხორციელებულ პურიტან ბ. ფრანკლინთან, დაიყვანება ისეთ სათნოებებზე, როგორიცაა „არ გაძღომა“, „დაგროვება“, „ლოცვა ღმერთისადმი კიდევ უფრო მეტი წარმატებისა და სიმდიდრის საწყალობელად“. მაგრამ ეს სულაც არ არის ქრისტიანული ასკეზა, ისევე როგორც ფრანკლინისეული მსჯელობა: „ადამიანმა, რომელსაც ღმერთმა მისცა სიმდიდრე და სული, რათა ამ სიმდირეს სწორად იყენებდეს, მიიღო ამით განსაკუთრებული და აღმატებული წყალობის ნიშანი“.
– არის ფრანგი ავტორის – დე ტოკვილის წიგნი, რომელიც ეწვია ამერიკას XVIII საუკუნეში. მას თვლიან ამერიკული დემოკრატიის – როგორც მომავალში ყველასთვის იდეალის ჰიმნად.
– წიგნში „დემოკრატია ამერიკაში“ ალექსის დე ტოკვილი სევდით ახდენდა იმის კონსტატირებას, რომ მომავალი ეკუთვნის საშუალო კლასებსა და მათ გამიწიერებულ იდეალებს. მან იწინასწარმეტყველა კიდეც იმ ერების ხვედრი, რომლებიც წავიდნენ ამერიკული გზით – რაციონალიზებული გარეგნული თავისუფლებისა და სულიერი ერთგანზომილებიანობისკენ. არაფერი არ არის პარადოქსული იმაში, რომ ამავდროულად მან აღიარა შესაშური რაციონალისტობაც, რომლითაც ამერიკული კანონები და „დემოკრატია“ ემსახურებიან ამერიკელი ერის მოთხოვნილებებს. წიგნიდან აშკარაა, რომ ტოკვილი ამ მოთხოვნილებებსა და იდალებს აფასებს როგორც მთლიანად მესამე ფენისეულს, რომლებიც თავიანთი გამიწიერებულობით იწვევენ მასში განსაკუთრებულ სკეფსისს „დემოკრატიული ხალხების“ სულიერი ჰორიზონტისადმი.
იგი წერდა შეგნების პრიმიტიულობის, აგრეთვე იმის შესახებაც, რომ ამერიკაში არ არის სულიერი თავისუფლება და ამიტომ იქ არასდროს არ იქნება დიდი ლიტერატურა, რომლისთვისაც არ არის მნიშვნელოვანი გარეგანი თავისუფლება, არამედ მნიშვნელოვანია შინაგანი თავისუფლება! ტოკვილი ამერიკის მაგალითზე სევდით წინასწარმეტყველებდა კაცობრიობის უნიფიცირებას, სულიერი ძიების დაკარგვას. სამყაროს მოწყობის შესახებ წარმოდგენების პრიმიტიულობა ამერიკელის თვალში საცემი ნიშანია – რაღაც 12-წლიანი მოზარდის დონეზე. რაც შეეხება კულტურას, ამერიკა უდაოდ ლიდერია კაცობრიობის კულტურულ „დებილიზაციაში“, იქ არ სჭირდებათ ორი გართობა ორმოცწლიანი მამისა და ათწლიანი ვაჟიშვილისთვის – ერთი მიკი მაუსი და კლინტ ისტვუდი ორივეს აკმაყოფილებს.
ა. დე ტოკვილმა იწინასწარმეტყველა „პიროვნების დაწვრილმანება“ და მისი ზრდისთვის სტიმულის დაკარგვა, რომლებიც ემუქრება „დემოკრატიულ ამერიკას“, ვინაიდან იგი ამოზრდილია ანგლოსაქსონური მესამე ფენიდან, და ემუქრება მათაც, ვინც წაჰყვება მის გზას. დე ტოკვილის თვალწინ მომავალში იყო „თანასწორი და ერთმანეთის მსგავსი ადამიანების დაუთვალავი ბრბოები, რომლებიც ხარჯავენ თავიანთ სიცოცხლეს პატარა და უხამსი სიხარულების დაუღალავ ძებნაში, და ეს „სიხარულები“ ავსებს კიდეც მათ სულებს“.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ტოკვილმა მეტად შორსმჭვრეტელურად იგრძნო, რომ „დემოკრატია“ წარმოშობს „ინდივიდუალიზმსა“ და საზოგადოების ატომიზაციას. ცალკეული ადამიანების „მსოფლიოსავით ძველი მანკიერების – ეგოიზმისგან“ განსხვავებით, ინდივიდუალიზმს იგი განმარტავს როგორც სოციალური ფსიქოლოგიის მოვლენას, რომელიც უბიძგებს ადამიანებს „მოყვასისგან იზოლირებისკენ“ და მთელი კაცობრიობის ბედნიერების შესახებ პროკლამაციების ფონზე „მთლიანობაში საზოგადოების გამო წუხილსა და ზრუნვაზე ხელის აღებისკენ“. „მთელი ამ ბრბოების თავზე აღმართულია გიგანტური დამცავი ხელისუფლება, რომელიც უზრუნველყოფს ყველას სიამოვნებებით და თვალყურს ადევნებს თითოეულის ბედს ბრბოში“. ეს ხელისუფლება ესწრაფვის იმას, რომ „შეინარჩუნოს ადამიანები მათ ჩვილურ მდგომარეობაში“. იგი სიამოვნებით მუშაობს საერთო კეთილდღეობისთვის, მაგრამ ამასთანავე სურს იყოს ერთადერთი რწმუნებული და არბიტრი. „რატომ არ წაართმევს მათ საერთოდ ხელისუფლება მშფოთვარე აუცილებლობას იაზროვნონ და იცხოვრონ ამ ქვეყნად?“ განა არ არის ეს კულტურის სიკვდილისა და სულიერი ტოტალიტარიზმის წინასწარმეტყველება? დე ტოკვილი აქ წინასწარჭვრეტაში უსწრებს არა მხოლოდ ოსვალდ შპენგლერს თავისი „ევროპის მზის ჩასვენებით“, არამედ ოლდოს ჰაქსლისაც („This brave new world“).
– მაინც რაშია პროტესტანტული სულის განსხვავება რუსული მართლმადიდებლური სულისგან?
– ზნეობრივ მიზანგანზრახულობაში მიწიერი ცხოვრების ფარგლებს მიღმა. პროტესტანტიზმი არის ახალი აღთქმისგან უკანდახევა ძველი აღთქმისკენ. იგი არის ქილიაზმის მწვალებლობისა და პროგრესის ფილოსოფიის მიერ ნაშობი – სულის ცხონებისა და ღვთის სამეფოს ძიების იდეისგან განსხვავებით. ამის თაობაზე წერდნენ რუსი ფილოსოფოსები ვ. ლოსკი, კარსავინი, რაც სულაც არ ნიშნავს უცოდველობას. ნიკოლოზ ბერდიაევი ხაზს უსვამდა, რომ „რუსული იდეა“ – არ არის აყვავებული კულტურისა და ძლიერი სამეფოს იდეა, არამედ იგი არის ღვთის სამეფოს ესქატოლოგიური იდეა. იგი ლაკონურად გამოხატა ღირსმა მამამ სერაფიმე საროველმა – სული წმიდის მოხვეჭა საკუთარ თავში.
რუსული შეგნების დამახასიათებელ ნიშანს, როგორც არისტოკრატში, ასევე გლეხკაცშიც, წარმოადგენს ზიზღი ე. წ. მეშჩანობისადმი, როგორც წვრილბურჟუაზიული სათნოებების ხორცშესხმისადმი, რომლებიც შეიცავს როგორც მეწარმეობის სულისკვეთებას, ისე საშუალო სტაბილური შემოსავლისა და კომფორტის „მეშჩანურ“ იდეალს. რუსი ინტუიტიურად უარყოფს და ეზიზღება „ზომიერება და აკურატულობა“, როგორც „კოლექტიური საშუალოობისა და ყველანაირი კაშკაშა ინდივიდუალურობის დეგრადაციის“ ნიშანი.
ასეთი დამოკიდებულება ერთნაირი ზომით დამახასიათებელია როგორც ლიბერალ-მედასავლეთეებისთვის (ა. გერცენი, ვ. ბელინსკი), ისე მათი მოწინააღმდეგე სლავიანოფილებისა და ტრადიციონალისტებისთვისაც, აგრეთვე ისეთი მოაზროვნეებისთვის, როგორებიც იყვნენ თ. დოტოევსკი და ლ. ტოლსტოი. ყურადღების ღირსია, რომ „ახალი“, ე. ი. ერთიანი ადამიანის მიზანმიმართული გამომუშავების 70 წლის შემდეგაც კი სოციოლოგიაში აქამდე არ არის ტერმინი „საშუალო რუსი“, ვინაიდან იგი არ არსებობს. მაგრამ საშუალო ამერიკელი – ესაა სოციოლოგიაში დამკვიდრებული ცნება.
თავის დროზე კონსტანტინე ლეონტიევი გვაფრთხილებდა „ზოგადსაკაცობრიო“ კულტურის დამღუპველობის თაობაზე, უწოდა რა ერთერთ თავის ტექსტს: „საშუალო ევროპელი როგორც საყოველთაო ნგრევის იდეალი და იარაღი“. იმ დროს დასავლელი ადამიანი ჯერ კიდევ თავად ჯანყდებოდა დესაკრალიზაციის, სულის გამიწიურებისა და „პირუტყვული მატერიალიზმის“ წინააღმდეგ, რაც ვლინდებოდა ჰეროიზმისა და რომანტიზმის პერიოდულ ამოშხეფვებში ფილოსოფიაში, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში. გავიხსენოთ შილერი, ედმონ როსტანი მისი სირანოთი, რომელიც მოუწოდებდა იდეალისადმი მუდმივი მისწრაფებისკენ. დღეს „საშუალო ამერიკელი“, რომელიც პრეტენზიას აცხადებს თავისი ლიდერების პირით გვთავაზობდეს „პოსტქრისტიანულ“ კულტურას, გადაიქცევა ოდესღაც დიდი ევროპული კულტურის დაღუპვის იარაღად.
მ. ვებერი – პროტესტანტიზმის როგორც თანამედროვე კაპიტალიზმის საფუძვლის შესახებ თეორიის კლასიკოსი აღიარებდა, რომ პროტესტანტიზმის ეთიკა შრომასა და სიმდიდრესთან მიმართებით – ეწინააღმდეგება მთაზე მაცხოვრის ქადაგებას, და თავადაც სკეფტიკურად უყურებდა ქრისტიანობას. იგი აღიარებდა, რომ პროტესტანტული ეთიკა – ეს არის ღვთის მცნებებიდან უკან დახევა, მაგრამ მიესალმებოდა ამას, ვინაიდან მთაზე მაცხოვრის ქადაგებას მიიჩნევდა ამქვყნიურ საქმიანობასთან შეუთავსებლად.
სახელმწიფოებრივი თანაცხოვრების უმაღლესი მიზანი დასავლელი ადამიანისთვის მდგომარეობს ხელშეწყობაში „მიიღოს ყველაფერი რაც შეიძლება მეტად: ძალაუფლება, სიმდიდრე“ – წერდა დ. ხომიაკოვი – ალექსი სტეფანეს ზე ხომიაკოვის ვაჟიშვილი. ივანე ილინი, იხსენებდა რა იმას, თუ როგორ არ შეეძლოთ ფრანგებს იმის გაგება, თუ რისთვის წვავდნენ რუსები საკუთარ მოსკოვს, რათა არ დაეტოვებინათ იგი დამპყრობლის ხელში, წერდა: „რუსეთმა გაიმარჯვა ნაპოლეონზე სწორედ იმ უსრულყოფილესი შინაგანი თავისუფლბით. არსად ადამიანები ისე ადვილად არ ამბობენ უარს მიწიერ სიკეთეებზე უმაღლესი მიზნის გულისთვის, არსად ასე ადვილად არ ივიწყებენ ასე საბოლოოდ დანაკარგებსა და ზარალს, როგორც რუსები“.
სრულიად საწინააღმდეგო დასკვნა გააკეთა ა. დე ტოკვილმა „პროტესტანტულ დემოკრატიულ ქვეყნებთან“ დაკავშირებით, რომლებიც ორგანიზებული არიან რუსული ეროვნული ხასიათისთვის ასე უცხო მესაფენისეულ იდალებზე: „არც ერთი კლასი არ იჩენს საკუთრების ისეთ დაჟინებულ და ისეთ მჭიდრო გრძნობას, როგორც საშუალო კლასი“, რომლისთვისაც „საკუთარი ქონების გაზრდისკენ მიმრთული მუდმივი ზრუნვა და ყოველდღიური ძალისხმევა სულ უფრო ძლირად აჯაჭვავს მათ საკუთრებაზე. მათთვის აუტანელია ფიქრი მისი სულ მცირე ნაწილის დათმობის შესაძლებლობაზეც, ხოლო საკუთრების მთლიანად დაკარგვას ისინი აფასებენ როგორც ყველაზე უფრო საშინელ უბედურებას... მსოფლიოს არც ერთ ქვეყანაში საკუთრების გრძნობა არ ატარებს იმდენად აქტიურ, შფოთიან ხასიათს, როგორც აშშ-ში“.
– როგორც ჩანს, ჩვენი ათეისტ-მედასავლეთეები რუსეთს უარყოფენ ნამდვილად არა მისი ცოდვების, არამედ მისი ისტორიული გზის თავად არსის გამო, ყოველივე იმის გამო, რაც შეადგენს ეროვნული ყოფიერების ფასეულობებსა და მიზნებს...
– ტოტალური ნიჰილიზმი რუსეთთან მიმართებით და ოდები „დასავლური რაციონალიზმის“ მისამართით ადასტურებს ივანე ილინის ზუსტ მსჯელობას: „მსგავსი ავტორები და „მთელი მათი თანამოაზრენი უარყოფენ რუსეთს სწორედ იმის გამო, რის გამოც ისინი უარყოფენ ქრისტიანობას: რუსეთი მათ ეზიზღებათ სწორედ მისი ქრისტიანული სულის გულისთვის, რომელიც ასე მგრძნობიარედაა გამოთქმული ტიუტჩევის მიერ...“ («Эти бедные селенья...»). ი. ილინმა აღნიშნა, რომ, როგორც წესი, ეს ავტორები მსჯელობენ რუსეთის თაობაზე ნიცშეანური თვალსაზრისიდან, უარყოფენ რა ქრისტიანობას როგორც გამონაგონს, ხოლო „რუსეთს როგორც მონების ქვეყანას, რომლებიც მიჰყვნენ მას დესპოტიისა და ბარბაროსობის დაჟინებული გამარადიულობის სურვილით“.
ყველა მათი მსჯელობა – ა. იანოვის, რ. პაიფსის წიგნები და უ. ლაკერთანაც განმსჭვალულია ქრისტიანული „გამონაგონების“ სწორედ იმ სიღრმისეული უარყოფით, რომელსაც, და მხოლოდ მას, შეეძლო კიდეც მიეყვანა ისინი რუსეთის მთელი ისტორიული გზისადმი ასეთ ბრმა ზიზღამდე. მსგავსი ავტორებისთვის „რუსეთი – ეს არის სლავური არაფერი, რომელიც ეფარება მოციქულ პავლეს სწავლებას მადლით არჩევის შესახებ; მონებთან, მსოფლიო ისტორიის მიერ უარყოფილებთან და კეთროვნებთან ერთად თავს იმშვიდებს იმით, რომ სულ ერთია, უკანასკნელები მაინც პირველები იქნებიან“.
მართლმადიდებლური რუსეთი თავისი ფასეულობებით, რომელთა შესახებაც ჩვენ ვსაუბრობდით ჩვენს პროგრამაში, ლიბერალ-ისტმატიკოსებისთვის არის მარადიული ღამის ქადაგება, ვისგანაც უნდა გადაარჩინონ მთელი მსოფლიო, რომელიც დაბეჯითებით მიდის „პროგრესის“ გზით. მათი შეხედულებების-და მიხედვით, პროგრესი – ეს არის უარის თქმა ყველა ქრისტიანულ ცნებასა და კატეგორიაზე. მათთვის ჩვენ ვართ ის რუსები, რომლებიც თვით ნახევარსაუკუნოვანი მატერიალისტური აღზრდის შემდეგაც კი კვლავ ვცდილობთ ქრისტიანული იდეალების აღორძინებას, გაცილებით უფრო საშიშები ვართ, ვიდრე დარწმუნებული ბოლშევიკები, ხოლო ჩვენი იდეალი – ეს ბარბაროსობის სიმბოლოა, რაც ვლინდება მომხმარებლური საზოგადოებისადმი დაჟინებულ სამარცხვინო გულგრილობაში. მთელს ამ ისტორიაში უფრო მეტად რელიგიური ხალხები ყოველთვის უფრო მეტად სულიერები არიან და ნაკლებად მოფუსფუსენი მიწიერი კეთილდღეობის მოწყობასა და მის მუდმივ გარდაქმნებში, რადგანაც მათ გააჩნიათ მისწრაფება სულიერი ჰორიზონტისკენ და ამ მისწრაფეფაზე აშენებული პატრიარქალური ყოფიერება.
ყოველივე ეს, ჩვენი იდეური ოპონენტების აზრით, უჩვენებს კიდეც „რუსული ცივილიზაციის“ „ისტორიულ უნაყოფობას“, რომელსაც, მათი შეხედულებით, არ შეუძლია „ნორმალური თანამედროვე საზოგადოების“ აშენება, მაგრამ ნორმალურობისა და წარმატებულობის კრიტერიუმები ასევე შესაძლოა განსხვავდებოდეს ისტორიული ყოფიერების საზრისთან ერთად. რომელი საზოგადოება უფრო „წარმატებულია“ – სადაც გაზონები უფრო თანაბრადაა გადაკრეჭილი და უფრო მეტი საქონელია, თუ სადაც უფრო ნაკლებმა ადამიანმა დაკარგა ცოდვის გაგება, სადაც ნაკლები ტრანსსექსუალი და სოდომიტია?
საბერძნეთს, რა თქმა უნდა, შეეძლო ეკონომიკურად უფრო წარმატებული ყოფილიყო, თუკი წითელ პარასკევს ივაჭრებდა. მაგრამ ამ მართლმადიდებლურ ქვეყანაში წითელ პარასკევს რესტორნები დაკეტილია, თანაც არა დეკრეტით, არამედ თავად მფლობელების მიერ, რომლებსაც ვერ წარმოუდგენიათ, რომ შესაძლებელია საჭმლით ტკბებოდე ასეთ დღეს! ამერიკაში, მე ეს ვიცი და მინახავს, რომ აღდგომის წინა პარასკევი დასვენების დღეა. და ეს არის ყველაზე უფრო მასშტაბური ვაჭრობისა და სახლის საჭიროების ყველა საქონელზე ფასების დაკლების დღე წელიწადში. და აი, მთელი ამერიკა, რომელსაც პურიტანი პროტესტანტები აშენებდნენ, როგორც რელიგიურ ქვეყანას, – ეს ამერიკა ჯდება ავტომობილებში და დილის 10 სთ-დან საღამოს 10 სთ-მდე „ყიდულობს და ეკონომიას ეწევა, ყიდულობს და ეკონომიას ეწევა“ („Buy and save!“) – ოდეალებს, პალტოებს, ჭურჭელს, ტექნიკას, ავეჯს! მისი უდიდებულესობა მევახშე ზეიმობს. მაგრამ კვირას ყველანი მიდიან ეკლესიაში, ლამაზად გამოწყობილები, ბავშვებს აცვიათ ლაკის ფეხსაცმელი, თავზე ახურავთ მაქმანის ქუდები...
– მაგრამ ასე რატომ სწუხან ისინი ყოველთვის რუსეთის გამო? თუ კი იგი ასეთი წარუმატებელია, ასეთი არარაობაა, რატომ არ დაივიწყებენ საერთოდ მისი არსებობის შესახებ?
– საქმეც იმაშია, რომ თავად განუწყვეტელი დისკუსიების ფაქტი რუსეთის წარუმატებლობის თაობაზე მის მიერ წამოწყებულ ყველა საქმეში, რომლებსაც თან ახლავს ვითარების ხელოვნური დამძიმებები და ისტორიის დამახინჯებები, გვიმტკიცებს სრულიად საწინააღმდეგოს – რუსეთის სავსებით რეალურ კონკურენტუნარიანობას, ამასთან როგორც სულიერს, ისე მატერიალურსაც. სხვა მხრივ ისინი უბრალოდ დაივიწყებდნენ მისი არსებობის შესახებ.
– ხოლო თავად ევროპელები როგორ აფასებენ თავიანთ მდგომარეობას კულტურის სფეროში?
– XIX საუკუნის ბოლოსა და XX-ის დასაწყისის დიდი ევროპელი ინტელექტუალები – ფილოსოფოსები შპენგლერი და ფერარო წინასწარმეტყველებდნენ ევროპის მზის ჩასვენებას სწორედ მისი სულიერი დავალების დაკარგვის გამო. ამის თაობაზევე ღაღადებენ დღევანდელი ევროპელი ინტელექტუალები – კონსერვატორები, აკავშირებენ რა ამ დაცემას სწორედ ევროპელთა შეგნების დექრისტიანიზაციასთან. ამ წრეებში მართლმადიდებლობისადმი ინტერესი უზარმაზარია. ისინი თვლიან, რომ რუსეთს აქვს ევროპის გადარჩენის შანსიც. რა თქმა უნდა, არა თანაბრად გადაკრეჭილი გაზონები, ამაში ჩვენ უიმედოდ ჩამოვრჩებით, არამედ ის სულიერი დავალება, რაც ამოძრავებდა ევროპას იმ პერიოდებში, როდესაც იგი იზრდებოდა და მსოფლიოს მოუვლენდა დიდ სახელმწიფოებსა და დიდ კულტურას.
ნატალია ნაროჩნიცკაია
04/07/2003
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
შ ე ნ ი შ ვ ნ ე ბ ი:
(1) სტროფის ქართული თარგმანი ასეთია:
შენ განათლებით შენი გონება გაინათე,
შენ სიმართლის სუფთა ხატება იხილე,
და უცხო ხალხები ნაზად შეიყვარე,
საკუთარი კი ბრძნულად შეიძულე...
(2) ნ. ნაროჩნიცკაიას სიტყვების საპირისპიროდ, ალ. ყაზბეგის ნაწარმოებებიდან ვიცით, რომ რუსეთის უმაღლსი ხელისუფლება ჩრდილო კავკასიის მთისწინეთში ნაყოფიერ მიწებს ართმევდა ადგილობრივ ვაინახურ და დაღესტნურ მოსახლეობას და გადასცემდა კაზაკების დასასახლებლად. მის თაობაზე ქართველ მწრალს ბევრი გულისტკივილი აქვს გამოხატული, რა თქმა უნდა, მთიელი მოსახლეობისგან აღებული პერსონაჟების (გმირების) პირით. რაც შეეხება საქართველოს, აქაც ართმევდნენ სხვადასხვანაირ ამბოხებებში მონაწილე თავადაზნაურობას მამულებს და გადასცემდნენ მათ სახაზინოდ, შემდგომში სომხების და სხვათა დასასახლებლად. ასევე, 1920-იანი წლების მიწურულს რუსეთის საიმპერატორო კარმა სამცხე-ჯავახეთის მაჰმადიანური ქართული მოსახლეობის თხოვნაზე, მოენათლათ კვლავ ისინი მართლმადიდებლურად და დაეტოვებინათ წინაპართა მიწაზე, უარით უპასუხა: „ჩვენ მანდ გვჭირდება არა მართლმადიდებლები, არამედ ცარიელი სახაზინო მიწებიო“. ასეთი რამეც ხდებოდა რუსეთის იმპერიის ისტორიაში, და ესეც აუცილებლად უნდა აღინიშნოს.
No comments:
Post a Comment