Herr Müller at the Restaurant

გენერალი გიორგი კვინიტაძე სამხედრო სკოლის, ოფიცერთა კორპუსისადმი ხელისუფალთა დამოკიდებულების, სამხედრო მმართველობის უმაღლესი ორგანოების, ბოლშევიკებთან პირველი ომისა და ამიერკავკასიაში ბოლშევიკების დამკვიდრების შესახებ

(ქვემოთ შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ამონარიდს /პირობითად, მეოთხე ნაწილს/ გენერალ გიორგი ივანეს ძე კვინიტაძის წიგნიდან „ჩემი მოგონებანი საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებში 1917–1921“ /რუსულ ენაზე – «Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1917–1921»/, YMCA-PRESS, პარიზი,1985. გენერალი გიორგი კვინიტაძე გახლდათ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალი 1921 წ. თებერვალ-მარტის რუსეთ-საქართველოს ომის მეორე /დასკვნით/ ეტაპზე, და მანამდეც რიგ ომებში საქართველოს მტრების წინააღმდეგ. წიგნს წამძღვარებული აქვს თავად თეიმურაზ ბაგრატიონ-მუხრანელის შესავალი წერილი ავტორის შესახებ. ეს წიგნი რუსულ ენაზე სრულად შეგიძლიათ წაიკითხოთ ინტერნეტში საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის /ქ. თბილისის ყოფილი საჯარო ბიბლიოთეკის/ ელექტრონულ ფონდებში) 

ამონარიდის შინაარსი 

თავი XI. სამხედრო სკოლა
თავი XII. დამოკიდებულება ოფიცერთა კორპუსისადმი (1919 წ.). – გენერალური შტაბი
თავი XIII. მივლინება ბაქოში და პირველი ომი ბოლშევიკებთან (1920 წ.). – მობილიზაცია. – სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო
თავი XIV. ბოლშევიკების თავდასხმა სამხედრო სკოლაზე. – ბოლშევიკების შემოტევა. – წითელი ხიდი
თავი XV. ბოლშევიკები ამიერკავკასიაში


თ ა ვ ი XI 


სამხედრო სკოლა 

ორი თვე გავიდა. მე დამიწყო მომართვა ბევრმა სამხედრომ და არასამხედრომ თხოვნით, დარწმუნებითა და დაბეჯითებით, რომ მიმეღო სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობა. ჩვენი არმიის ორგანიზაციის თანახმად, შეიქმნა სამხედრო სკოლა იუნკერთა ასეულისა და მომავალი უნტერ-ოფიცრების ბატალიონის შემადგენლობით, და აი, ჩემამდე მოვიდა ხმები, რომ ამ თანამდებობაზე აპირებენ ჩემს დანიშვნას. მე ყველა მთხოვდა უარი არ მეთქვა.

ჩემს წინაშე მეტად ძნელი საკითხი იდგა. სკოლის ორგანიზაცია უნდა მომეხდინა იმ საფუძვლებზე, რომლებიც უტყუარი უნდა ყოფილიყო, არასწორად ჩადებულ ფუნდამენტზე ვერანაირი შენობა ვერ დადგება. სკოლა რომ უკვე ყოფილიყო, მაშინ დროთა განმავლობაში შესაძლებელი იქნებოდა გამოცდილების მიხედვით მასში ესა თუ ის ცვლილებები შეგვეტანა. აქ კი ყველაფრის ერთბაშად დაარსება გვიხდებოდა. ასეთი საქმისათვის არ არის საკმარისი უბრალოდ საბრძოლო და სამსახურეობრივი გამოცდილებისა და უმაღლესი განათლების ქონა. საჭირო იყო მქონოდა სამხედრო-სასწავლო დაწესებულებებში სამსახურის გამოცდილება. სამხედრო საქმე მთლიანად ფსიქოლოგიურია და თვით ტექნიკაცა და მისი მატერიალური ნაწილიც იმდენადაა საინტერესო, რამდენადაც მათ შეუძლიათ გავლენას ახდენდნენ მებრძოლის სულზე; მხოლოდ ამ აზრით შეიძლება კიდეც განიხილებოდეს ეს ფაქტორები, და მხოლოდ მებრძოლის ფსიქიკაზე ზემოქმედების მიზნით უნდა ვითარდებოდეს კიდეც ტექნიკა. მე არ მინდა აქ ამის შესახებ ტრაქტატის წერა, მაგრამ მივუთითებ მაგალითებზე. ავიღოთ რკინიგზები. თითქოსდა, მათ არანაირი დამოკიდებულება არ გააჩნიათ მებრძოლის ფსიქიკასთან; მაგრამ ამასობაში, იძლევიან რა ჯარების სწრაფად გადასროლისა და ბრძოლის წინ მათი თავმოყრის შესაძლებლობას, ისინი საშუალებას გვაძლევენ რომ ბრძოლაში აღმატებული ძალები შევიყვანოთ; რიცხობრივი აღმატების (უპირატესობის) შეგნება კი მებრძოლს სულში უნერგავს გამარჯვების დიდ რწმენას, და ამის შედეგად, წარმოადგენს ერთ-ერთ მონაცემს, რომელიც ხელს უწყობს სულისკვეთების ამაღლებას. მე უკვე აღარ ვლაპარაკობ რკინიგზების მნიშვნელობის შესახებ სხვა მიმართებებით, რომლებიც ასევე უფრო მეტად ხელსაყრელ პირობებს ქმნიან მებრძოლის ფსიქიკისთვის, როგორებიცაა მაგალითად, სურსათის, საბრძოლო მარაგების, ტექნიკურ და საინჟინრო საშუალებათა მოტანა და სხვა.

აქედან ნათელია, რომ ჩვენი სამხედრო სკოლის დაარსებისას თავიდანვე უნდა ყოფილიყო ჩადებული როგორც სწავლების, ისე, განსაკუთრებით, აღზრდის სწორი საფუძვლები, რომლებიც ჩვენ მოგვცემდა არა მარტო მებრძოლებს, არამედ ინსტრუქტორებსაც – მთელ ჩვენს არმიაში აღზრდისა და სწავლების დამნერგავებსა და გამავრცელებლებს (рассадников во всей нашей армии воспитания и обучения). აქ ფუნდამენტის (საძირკვლის) ჩადებისას შეცდომის დაშვება არ შეიძლება, ვინაიდან შეცდომების ნაყოფებს ჩვენ მხოლოდ 3–5 წლის შემდეგ დავინახავდით და ეს ნიშნავს, რომ ჩვენი ინსტრუქტორების 3–5 გამოშვება, და ეს კიდევ არმიის შექმნის მომენტში, ცრუ გზაზე აღმოჩნდებოდა, მით უმეტეს, რომ ეს არასწორი მომენტები ახლად ორგანიზებად არმიაში იქნებოდა შემოტანილი. ჩემი სამსახურის მთელი დროის მანძლზე მე მხოლოდ 2–3 წელს გახლდით ტაქტიკის მასწავლებელი თბილისის სამხედრო სასწავლებელში, და ისიც კერძო მასწავლებელი. ეს გამოცდილება, რა თქმა უნდა, ცალმხრივი იყო და, რა თქმა უნდა, არასაკმარისი გახლდათ იმისთვის, რათა დარწმუნებული ვყოფილიყავი ჩადებული საწყისების სისწორეში ისეთი ახალი დაწესებულებისთვის, როგორიც ჩვენი სამხედრო სკოლაა. ყველაფერ ამისთვის უნდა დამემატებია, რომ მე მანამდე ერთი წლით ადრე თუ შევისწავლე ქართული ანბანი, ხოლო სკოლა კი, რა თქმა უნდა, ქართულ ენაზე უნდა დაგვეყენებია. ყოველივე ეს მე ძლიერ მაშფოთებდა და თუმცა კი ჩემს დამარწმუნებლებთან საუბარში არ ვუარობდი, მაგრამ არც ჰოს ვამბობდი.

ბოლოს, ივლისის მიწურულს მოხდა „შემოთავაზება“; მაგრამ თუ ეს როგორ მოხდა, ღირს რომ აღინიშნოს. ერთხელ გენ. ა. გედევანიშვილმა თავისთან მიმიწვია კაბინეტში და მითხრა შემდეგი: „მე გავიგონე, რომ შენ გინდოდა მიგეღო სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობა; ასე რომ, თუ გინდა, შეიძლება ეს საქმე მოვაწყოთ“. მე ამაფეთქა მომართვის ფორმამ; ერთი ამბობს „მოიფიქრეთ“; მეორე საკითხს ისე სვამს, თითქოსდა მე დაჟინებით ვცდილობ ესა თუ ის თანამდებობა მოვიპოვო. მე ვუპასუხე, რომ არავისთვის არ გამომითქვამს სურვილი ამ თანამდებობაზე და მაკვირვებს როგორც ის, თუ საიდან მოისმინა მან ჩემი სურვილის შესახებ, ისე ფორმაც, რომელშიც იგი სვამს თავის წინადადებას. მაშინ მან გამოასწორა და მითხრა, რომ იგი მთავაზობს მე სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობას და თანახმა ვარ თუ არა მივიღო ეს თანამდებობა. ღირსი იყო რომ წკიპურტი ჩამერტყა მისთვის ჩემდამი დამოკიდებულების გამო, და მე ვუპასუხე: „რა შუაში ხარ შენ? თქვენ მიერ შედგენილი ორგანიზაციის თანახმად, მთელი ჯარები და დაწესებულებაი გექვემდებარებიან არა შენ, არამედ უშუალოდ სამხედრო მინისტრს, რომლისგანაც უნდა მოდიოდეს კიდეც ამა თუ იმ თანამდებობაზე წინადადება. რა შუაში ხარ შენ? დაე ეს მე თავად სამხედრო მინისტრმა შემომთავაზოს, მაშინ მეც ვუპასუხებ“. მაშინ მე მივიღე მიწვევა თვითონ სამხედრო მინისტრთან, რომელსაც ვუთხარი კიდეც, რომ პრინციპულად არა ვარ წინააღმდეგი ასეთი თანამდებობისა, მაგრამ ჯერ მე მივალ სასწავლებელში და შევხედავ, თუ რა არის იქ, გავიგებ ვითარებას და შემდეგ უკვე გიპასუხებთ. მე იქ გავემგზავრე, ჩავერთე (окунулся) და გადავწყვიტე ამ საქმისთვის ხელი მომეკიდა. ჩემს გადაწყვეტილებაზე ძლიერად იმოქმედა გენ. ჩხეიძემ, ჩემმა მეგობარმა სკოლის მერხიდან, ჩემმა საბრძოლო ამხანაგმა უკანასკნელ ომში და ჩემმა სიძემაც; იგი დაჟინებით მთხოვდა ამას. სამხედრო მინისტრს ნ. რამიშვილს მე ვუთხარი, რომ თანახმა ვარ მივიღო ეს თანამდებობა, მაგრამ ჩემი რამდენიმე სურვილის შესრულებისას. მან მთხოვა მასთან საღამოს მივსულიყავი და გამეცხადებინა ამის შესახებ კრებაზე თუ საბჭოში მის კაბნეტში. მე არ ვიცოდი, თუ რა საბჭო იყო ეს. აღმოჩნდა, რომ იყო შედგენილი კომისია, თუ სახელდობრ ვისგან, ამის ზუსტად თქმა არ შემიძლია. ამ კომისიაში მე სულ ორჯერ ვიყავი. ვიცი, რომ იქ ესწრებოდნენ დამფუძნებელი კრების წევრები, გვარდიის წევრები და უფროსი გენერლები, უკანასკნელები, როგორც ყოველთვის, გადამწყვეტი ხმის გარეშე. ეს კომისია ირჩევდა, უფრო სწორად წურავდა (процеживала) არმიის ოფიცრებს. საჯარისო უფროსები წარადგენდნენ სიებს; ეს კომისია განიხილავდა მათ და სიებიდან ამორიცხავდა იმ პირებს, რომელთა ამორიცხვასაც საჭიროდ ჩათვლიდა. მისი გადაწყვეტილებები საბოლოო გახლდათ და არ შეიძლებოდა გაესაჩივრებინათ. კომისიას, როცა მე იქ ვიყავი, 30-მდე, თუ არა მეტი, ადამიანი ესწრებოდა. მე უნდა მომეხსენებია ჩემი პირობები, რომელთა შესრულებისას შემეძლო მიმეღო შემოთავაზებული თანამდებობა. მითითებულ დროს მივედი, და როცა რიგი ჩემამდე მოვიდა, მაშინ ჩემი პირობები მოვახსენე. ისინი 4 პუნქტი გახლდათ. ახლა ყველას ვერ ვიხსენებ, მაგრამ პირველ პუნქტად იდგა პლეხანოვის გამზირზე სამხედრო სასწავლებლის შენობაში გვარდიელების მიერ დაკავებული სადგომებისა და სათავსოების განთავისუფლება. აი რა თქვა ვალიკო ჯუღელმა, რომელმაც ჩემს შემდეგ აიღო პირველი სიტყვა: „როცა ჩვენ აქ მოვდიოდით და შევიტყეთ, რომ გენ. კვინიტაძე წამოგვიყენებს თავის ულტიმატუმს, ვვარაუდობდით, ვიცნობთ რა მას, რომ ეს რაღაც ძნელად აღსასრულებელი იქნება; აღმოჩნდა, რომ ეს პირობები ისეთი უმნიშვნელოა (такие пустяшные), რომ ჩვენ ვთანხმდებით შევასრულოთ მისი ყველა სურვილი და პირობას ვდებთ, პირველი პუნქტი, რომელიც სადგომებსა და სათავსოებს შეეხება, ყველაზე უფრო უმოკლეს ვადაში შევასრულოთ“. ეს იქნა ნათქვამი, ეს იქნა საჯაროდ დაპირებული და ეს არასოდეს ყოფილა აღსრულებული. სამხედრო მინისტრმა მითხრა, რომ, როგორც მე თავად ვხედავ, ჩემი პირობები მიღებულია, შესაბამისად, მე ვინიშნები თანამდებობაზე და რომ შემდეგი სხდომისთვის სამხედრო სკოლის ოფიცერთა სია უნდა წარვადგინო. ამ სხდომის შემდეგ მე ვუთხარი სამხედრო მინისტრს, რომ წარვადგენ ჩემს სიას, მაგრამ თუ ჩემს მიერ წარდგენილი ოფიცრებიდან თუნდაც ერთი ამოირიცხება, მაშინ არ შევუდგები სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობის აღსრულებას; როგორც სურს მას, დაე ისე მოაწყოს, მაგრამ მე გავაკეთებ ისე, როგორც ვთქვი. ოფიცრების არჩევის დადგენილ წესს მე მივიჩნევ სრულებით არასწორად და არალოგიკურად. არასწორად იმიტომ, რომ ოფიცრების დახარისხება, და შესაბამისად, შეფასებაც კეთდება სამხედროთა შეფასებაში სრულიად არაკომპეტნტური ადამიანების მიერ, და ამასთან ისინი არც პასუხისმგებელნი არიან იმათზე, ვისაც ირჩევენ; არალოგიკური კი ის იმიტომაა, რომ თითოეულ საჯარისო უფროსს თავზე ახვევენ იმ ოფიცრებს, რომლებსაც იგი არ იცნობს და, შეიძლება, არც სურს; ასეთნაირად უფროსებს ეხსნებოდათ პასუხისმგებლობა თავიანთი ხელქვეითების გამო, და ამასობაში, იმავე დროს მათ ეკისრებოდათ ეს პასუხისმგებლობა, რაც, რა თქმა უნდა, არალოგიკურია.

მე შევუდექი სიის შედგენას, შევადგინე ის ყურადღებით და ვირჩევდი იმ ოფიცრებს, რომლებსაც პირადად ვიცნობდი, ან იმ პირთა რეკომენდაციით, რომლებიც ჩემთვის პირადად იყვნენ ცნობილნი, რომლებსაც ვენდობოდი კიდეც საუკეთესო ოფიცრების არჩევის მათეულ უნარში. ამ სიის შედგენის დროს, მე უეცრად მომმართა დივიზიის ორმა მეთაურმა: გენ. ართმელაძემ და გენ. იოსებ გედევანიშვილმა. ისინი მთხოვდნენ ჩემს სიაში შემეყვანა პოდპ. გარდაფხაძე, რადგანაც ზემოთ დასახელებული კომისიის მიერ იგი სრულიად იყო ამორიცხული სიებიდან. მას ორივე ძალზედ აქებდა. მე პოდპ. გარდაფხაძეს დიდი ხანია ვიცნობ და მას ჩვენი არმიის საუკეთესო ოფიცრების რიცხვში მივიჩნევ. ბუნებრივია, ვკითხე მათ, მაინც თვითონ იმათ რატომ ვერ შეძლეს მისი დაცვა. ისინი მპასუხობდნენ, რომ ყველაფერი იღონეს, რაც შეეძლოთ, მოახსენებდნენ კომისიას, მაგრამ უკანასკნელმა იგი უარყო. მე, რა თქმა უნდა, არაფერი მქონდა იმის წინააღმდეგ, რომ იგი ჩემს სიაში შემეყვანა, მაგრამ უხერხულობა გამოდიოდა. ვიღებდი რა მხედველობაში იმას, რაც მე სამხედრო მინისტრს განვუცხადე, გამოდიოდა, რომ სიაში თითქოსდა განგებ ვათავსებ იმ ოფიცერს, რომელიც სულ ახლახანს კომისიის მიერ ამორიცხულ იქნა, თითქოსდა იმისთვის, რათა შევქმნა ისეთი გარემოება, რომელიც არ მომცემს სკოლის მიღების საშუალებას; მე განვაცხადე, რომ ვერ მივიღებ სკოლას, თუ თუნდაც ერთი ოფიცერი ჩემი სიიდან იქნება ამორიცხული; სიაში ისეთი პირის ჩართვა რომელიც სულ ახლახანს ამორიცხულ იქნა, ერთგვარი გამოწვევაც შეიძლება ყოფილიყო კომისიისათვის. მე ჩემი ეს შეხედულება ორივეს გამოვუთქვი. მაშინ გენ. გედევანიშვილმა მითხრა, რომ ახლა კომისიის წევრებს საწინააღმდეგო აღარაფერი ექნებათ, რომ ეს გაუგებრობის გამო მოხდა და რომ იგი ამის თაობაზე სამხედრო მინისტრს უკვე ელაპარაკა. ჩვენ სამხედრო მინისტრის მისაღებში ვიყავით და გენ. გედევანიშვილი იმ წუთას გამოვიდა სამხედრო მინისტრის კაბინეტიდან; იგი ამტკიცებდა, რომ სულ ახლახანს ესაუბრა ამის შესახებ სამხედრო მინისტრს. მე საჭიროდ ჩავთვალე გამეფრთხილებია სამხედრო მინისტრი ჩემი სურვილის შესახებ, რომ პოდპ. გარდაფხაძე ჩემს სიაში მომეთავსებია, და რომ არც მას, და არც კომისიის წევრებს ეს ჩემგან გამოწვევად არ მიეღოთ. მე შევედი სამხედრო მინისტრთან და ვუთხარი მას ამის თაობაზე და იმაზეც, რომ მე მითხრეს, თითქოსდა მან უკვე მისცა თანხმობა ჩემს სიაში მის მოთვსებაზე. უკნასკნელი ამბავი მას გაუკვირდა, თუმცა კი არსებითად არაფერი ჰქონდა საწინააღმდეგო, რადგანაც მე მას ასე ძლიერად ვუწევდი რეკომენდაციას. მან ისეთი გამოთქმებით მკითხა მის შესახებ, რომ მე გავიგე, რომ მეკითხება ჩემს აზრს მისი პოლიტიკური კეთილსაიმედობის თაობაზე. მე ვუპასუხე, რომ ამ მიმართებით მის გამო თავს ვდებ, ისევე როგორც საკუთრივ ჩემს გამოც, და თუ მე მიშვებენ სამსახურისთვის, მაშინ მასაც შეუძლია იმსახუროს. შემდეგ მომდევნო სხდომაზე განიხილებოდა ჩემი სია. არ ვიცი, ელაპარაკა თუ არა ჩემი სიის შესახებ ნ. ბ. რამიშვილი წინასწარ კომისიის წევრებს და გააფრთხილა თუ არა ისინი, მაგრამ ჩემს მიერ წარდგენილი სია სწრაფად იქნა განხილული; მასზე არ გაჩერებულან და მთლიანად მიიღეს. ამ სხდომაზე ნ. რამიშვილმა გამოაცხადა ჩემი სია და მაშინვე იკითხა? „ვინ არის წინააღმდეგი“, – და იქვე დაუმატა – „წინააღმდეგი არავინაა – მიღებულია“. დამახასიათებელი მოხერხებულობაა.

მე მუშაობას შევუდექი. ჩემი თანამდებობის აღსრულება 2 თუ 3 აგვისტოს დავიწყე. საჭირო იყო შემედგინა საერთო პროგრამა; შემდეგ შემედგინა პროგრამები ცალ-ცალკე საგნების მიხედვით; შემედგინა კურსები; გამომეცა ისინი; მომეძებნა მასწავლებლები; და ყველაფერი ეს ქართულ ენაზე. არ გავჩერდები იმაზე, თუ როგორ და რას ვაკეთებდი მე პირადად; რას აკეთებდნენ ჩემი თანაშემწეები.

8 სექტემბერს დაიწყო ლექციები და მეცადინეობანი. პირველი რეპეტიციები, ე. ი. იუნკრების მიერ სემესტრების ჩაბარება, დაიწყო ოქტომბერში. შეგიძლიათ წარმოიდგინოთ, თუ როგორ დუღდა მუშაობა. აუცილებელია აღინიშნოს, რომ სკოლასთან არ ყოფილა ტიპოგრაფია; იყო ერთი ხელით საბეჭდი დაზგა, და მასაც დღეში მხოლოდ ერთი ფურცლის დაბეჭდვა თუ შეეძლო და სკოლაში გაცემული ყოველდღიური ბრძანებების ბეჭდვასაც ძლივს ახერხებდა. მე გამამრავლებელ მანქანაზე დავიწყე ბეჭდვა. ვამბობ სიტყვას „მე“, ვინაიდან სამ ასეთ მანქანასთან ვიდექით მე, კლასების ინსპექტორი და კანცელარიის დარაჯი. სკოლის შტატები ისე იყო შეკვეცილი, რომ სხვა გზა არ გგვქონდა. ჩვენ სამნი ვატრიალებდით მანქანებს საღამოს 6 საათიდან ღამის 12 საათამდე. 10 იუნკერიც გვეხმარებოდა. მხოლოდ ასეთი დაძაბულობით შევძელით ჩვენ კურსების ოქტომბრისთვის მომზადება. კლასების ინსპექტორად მე ჩემთან წავიყვანე გენ. ჩხეტიანი. ეს გახლდათ საბრძოლო გენერალი, მაგრამ მას გენერლის ადგილი არ მისცეს და ასეთ ნაირად იგი რეორგანიზაციის შემდეგ გაწვეულთა რიცხვში ვერ მოხვდა. სავსებით მზადმყოფი ინსპექტორი ქართველ ოფიცრებს შორის არ ყოფილა. მე გადავწყვიტე წამეყვანა იგი, რადგანაც დიდი ხანია ვიცნობ მას და დარწმუნებული ვარ მის უნარში იმუშაოს მთელი გულით, და ერთი-ორი წლის შემდეგ მისგან კლასების ჩინებული ინსპექტორი დადგებოდა. მუშაობის დასაწყისში კი, ბუნებრივია, მე მომიწევდა მასთან ერთობლივდ მემუშავა. იგი მართლაც მხურვალედ შეუდგა საქმეს და ამ ნაწილში ჩემი მშვენიერი თანაშემწეც გახლდათ. ყოველთვის აკურატულმა, ანგარიშის გამწევმა არა დროისთვის, არამედ მხოლოდ მოსალოდნელი სამუშაოსთვის, მან ამ საქმეში მთელი თავისი სული და გული ჩასდო.

წლის განმავლობაში მე შევძელი მასწავლებლებისთვის სალექციო ანაზღაურების გადიდებისთვის მიმეღწია, ვინაიდან დადგენილი ანაზღაურება სკოლაში ტრამვაით მგზავრობის ხარჯებს ძლივსძლივობით თუ ფარავდა; მე შევძელი შტატების გაზრდაც, ვინაიდან დადგენილი შტატებით სკოლას მუშაობა არ შეეძლო. მივაღწიე ჩვენთან შენობაში რემონტის ჩატარებას, ავაშენე საჯინიბოები, მანეჟი, სამეურნეო დაწესებულებანი, გავხსენი ტირი, და სკოლამ დაიწყო არა უბრალოდ ყაზარმის, არამედ სამხედრო-სასწავლო დაწესებულების სახის მიღებაც. დიდი შრომით მოვახერხე რკინიგზების უწყებაში ლიტოგრაფიული დაზგის შოვნა. ეს დაზგა მათ სადღაც საწყობში ეგდოთ და ყოველგვარი გამოყენების გარეშე იყო. მე დავიწყე თხოვნა რომ ის ჩემთვის საფასურის გადახდის სანაცვლოდ მოეცათ; თავიდან 30 000 მანეთად მოცემას დამპირდნენ, მაგრამ შემდეგ ორი თვით გააჯანჯლეს და 60 თუ 70 ათასის ფასი მომთხოვეს. მე წერილით მოვმართე მათ მინისტრს ხომერიკს. მადლობა მას, მისი ბრძანებით დაზგა მე 30 000 მანეთის ფასად გადმომეცა.

უნდა აღვნიშნო, რომ მიხდებოდა, რათა სკოლისათვის რაიმეს გადმოცემისთვის მიმეღწია, ჩვენი არა მინისტრების, არამედ სხვა დიდი ადამიანების წინკარებში, მისაღებებსა და კაბინეტებში საათობით მეყურყუტა. ბოლოს და ბოლოს მაინც ვახერხებდი იმის გამოგლეჯვას, რისი შოვნაც შეიძლებოდა, მაგრამ ყოველთვის ეს მთელი ისტორიებით ხდებოდა. ერთი ვერ მოვახერხე, და ეს გახლდათ გვარდიელებისგან მათ მიერ შეპირებული სადგომებისა და სათავსოების მიღება. მე არაერთხელ მივსულვარ მათთან შტაბში; ისინი ყოველთვის ჩემი თანდასწრებით მაშინვე ღებულობდნენ დადგინილებას მიეღოთ ყველაზე უფრო ენერგიული ზომები სადგომებისა და სათავსოების გათავისუფლებისთვის, მაგრამ ცხოვრებაში ამას არ ატარებდნენ. ამოვწურე რა ყველა საშუალება, მე ამის შესახებ სამხედრო საბჭოზე განვაცხადე და სამხედრო მინისტრს ჩემი გადადგომის პატაკიც ჩავაბარე, ვახდენდი რა ამის მოტივაციას იმით, რომ ხელი მოვკიდე ჩემი მოვალეობების შესრულებას გვარდიელების მიერ სადგომებისა და სათავსოების გათავისუფლების პირობით და რომ სხვა გარემოებებში მე არ ძალმიძს საკუთარ თავზე აღებული მოვალეობების შესრულება. უნდა ვთქვა, რომ გვარდიამ სამხედრო სკოლიდან თავისი წასვლის სანაცვლოდ დაიწყო თავის განკარგულებაში ყოფილი საკომენდანტო სამმართველოს, ვერეს საარტილერიო ყაზარმებისა და კუკიის საარტილერიო ყაზარმების გადაცემის მოთხოვნა. როცა მიიღებდა მოთხოვნილს, გვარდია დაგვპირდა სამხედრო სკოლიდან წასულიყო. მან მიიღო ეს ყაზარმები, ამის ზევით მან მიიღო მესანგრეთა ბატალიონის ყაზარმებიც, კიდევ სხვა ყაზარმაც კუკიის საარტილერიო ყაზარმების მახლობლად, შემდგ კიდევ სადგომი ნავთლუღში, მაგრამ სამხედრო სკოლიდან არ წასულა. ღებულობდა რა ამა თუ იმ ყაზარმას, იგი ათავისუფლებდა ერთ შენობას და საბოლოოდ მხოლოდ 1921 წელს ბოლშევიკების მიერ თბილისის დაკავების შემდეგ წავიდა. ჩემს პატაკს ჯეროვანი შედეგი არ მოუხდენია; მე ვვარაუდობდი, რომ ამას მოჰყვებოდა დადგენილება ან ბრძანება გვარდიის მიერ სადგომებისა და სათავსოების გათავისუფლებაზე, საზეიმო დაპირების აღსრულებაზე. ასე არ გამოსულა.

შეიქმნა კომისია გენ. ოდიშელიძის თავმჯდომარეობით, გენ. ი. გედევანიშვილისა და თავად ვალიკო ჯუღელის მონაწილეობით, იმ საკითხის გარკვევისთვის, არის თუ არა სადგომებისა და სათავსოების განთავისუფლების ნამდვილი საჭიროება. მე ვფიქრობ, ამ სტრიქონების თითოეული წამკითხველი, რომელიც თვალყურს ადევნებდა სამხედრო ცხოვრებას, შეძლებს გამოიცნოს ის, თუ რა შეიძლებოდა დაედგინა ამ კომისიას. ფორმა კი შესანიშნავად იქნა დაცული. მეტი რაღა გინდა? ორი სამხედრო წარმომადგენელი არმიიდან და ერთიც გვარდიიდან, სიტყვამ მოიტანა და უნდა ითქვას, დაინტერესებული. რისთვის-ღა იქნა დანიშნული კომისია? მე ნოემბერში ველოდი 1000 ახალწვეულს, მათი განსათავსებელი კი არსად იყო, ვინაიდან გვარდიამ მხოლოდ 400 ადამიანის სადგომი ფართი გაათავისუფლა, და არც მეტი. და აი ამ კომისიას უნდა გამოერკვია, შემეძლო თუ არა ახალწვეულთა იმ სადგომებში მიღება, რომლებსაც ვფლობდი, და საჭირო იყო თუ არა, რომ გვარდიას დანარჩენი სადგომებიც გაეთავისუფლებია. უკვე ჩემი მოთხოვნის შესრულების შესახებ, ასე საზეიმოდ რომ იყო შეპირებული, აღარ ლაპარაკობდნენ, ის დავიწყებულ იქნა; და გვარდის ყველაფერი ეპატიებოდა; ბრძოლის ველების მიტოვებაც, დაპირებების დარღვევაც, კანონების დარღვევაც. კომისიის საბოლოო გადაწყვეტილებაში ეჭვი არ მეპარებოდა. მეორე დღეს კომისია სასწავლებელში შეიკრიბა და სადგომების შემოვლა დაიწყო; რა თქმა უნდა, ყველაფერი ეს მხოლოდ ფორმა გახლდათ. დავხატავ ზოგიერთ დამახასიათებელ პატარა სცენას. შევედით ერთ სადგომში, რომელიც მთლიანად იყო ჩახერგილი მაგიდებით, კარადებით, სკამებითა და სხვა. „აი ამ სადგომში თავისუფლად შეიძლბა დაეტიოს 300 ადამიანი, ყოველ შემთხვევაში 200–250 თავისუფლად“, – ავტორიტეტულად განაცხადა ვალიკო ჯუღელმა. მე მაშინვე ინჟინერს სადგომის გეგმა მოვთხოვე. მან ჯერ კიდევ რევოლუციამდე შედგენი გეგმა წარმოგვიდგინა; ამ გეგმაზე დახატული იყო საწოლები. დავითვალეთ, აღმოჩნდა 80 საწოლი. თქვენ გგონიათ ამან დაარწმუნა ვალიკო ჯუღელი და კომისია, სულაც არა. ჯუღელმა განაცხადა, რომ მოიყვანს სხვა ინჟინერს, რომელიც იტყვის, რომ აქ შეიძლება დაეტიოს 400 ადამიანი; ის კი იღებს საშუალოს, ე. ი. 200–250 ადამიანს. ასე წყდებოდა ყველა საქმე, ასე წყდებოდა საქმეები მათ მიერ, ვამტკიცებ, სახელმწიფო მნიშვნელობის საქმეებიც. შესაკრები დარბაზის სადგომში შევედით. ეს უზარმაზარი დარბაზი მთელი სასწავლებლის შეკრებებს, საერთო ლექციებს, აქტებსა და სხვადასხვა საზეიმო შემთხვევებს ემსახურებოდა. საერთოდ, ეს გახლდათ დარბაზი, რომელიც აუცილებელია ყველა ასეთი დაწესებულებისთვის. კედლებში ჩასმული იყო მარმარილოს ფილები იმ აღზრდილთა სახელების აღნიშვნით, რომლებიც ბრძოლის ველზე დაიღუპნენ. როცა ამ სადგომში შევედით, ასევე თქვეს, რომ აქ შეიძლება ასეულის განთავსება. „როგორ“, – შევეპასუხე მე, – „აქ ხომ არც პირის საბანია, არც ტუალეტი, აქ როგორ იცხოვრებენ“. „არაფერია“, – მპასუხობდა კომისია, – „მათ ამისთვის შეუძლიათ სხვა ასეულებში იარონ“. განა მართლაც ლოგიკური არ არის? უნდა ვიცოდეთ, რომ ყოველი ასეულის სადგომში ასეთი სამარჯვები (приспособления) კეთდება მკაცრი ანგარიშით და არ შეიძლება მათი გადატვირთვა; ამრიგად, თუ კომისიას არ სურდა ანგარიში გაეწია იმ გარემოებებისთვის, რომ ადამიანებს ტუალეტში და პირის დასაბანად სიარული მოუწევდათ სხვა შენობებში, მას მხედველობაში უნდა მიეღო ზემოთ გადმოცემული მოსაზრებანი ტუალეტისა და პირსაბანის გადატვირთვასთან, და ამასთან დაკავშირებულ ყველა სხვა უხერხულობასთან მიმართებაში.

ნათელია, რომ გენერლები ოდიშელიძე და გედევანიშვილი უფრო მეტად ანგარიშს უწევდნენ ვალიკო ჯუღელს, ვიდრე საქმის არსს. მე, რა თქმა უნდა, სიფიცხეს ვიჩენდი, და ძნელიც იყო რომ გულგრილობა შემენარჩუნებია. გენ. ოდიშელიძემ ჩვენი შემოვლების დროს მე განზე გამიყვანა და შემდეგი რამ მითხრა: „შენ უეჭველად მართალი ხარ; ნუ ფიცხობ, საქმე შენს სასარგებლოდ გადაწყდება, მე ამაში დარწმუნებული ვარ; რასაც შენ ამბობ, ეს სწორია, როგორც ორჯერ ორი რომ ოთხია, მაგრამ დაე ორჯერ ორი დროებით იყოს ხუთი“. მე ვფიცხობდი და მოვიწყენდი. შემოვიარეთ რა სკოლის სადგომები, სადაც ყველაფერი ზემოაღნიშნული სათვალეებით განიხილებოდა, შემდეგ ის სადგომებიც შემოვიარეთ, რომლებიც გვარდიელებს ჰქონდათ დაკავებული. აქ ყველაფერი ფართო საწყისებზე იყო განლგებული. მაგალითად, შევედით ერთ დიდ ოთახში; გვარდიელები მას იარაღის საწყობს უწოდებდნენ. მართლაც, იქ იარაღის მარაგი ინახებოდა. ოთახის შუაგულში პირდაპირ იატაკზე იდგა 80–100 ცალი კოლტის ტყვიამფრქვევი, რომლებიც ორ მწკრივად იყო ჩალაგებული; კედლის გაყოლებით ერთ რიგად იდგა თოფები. მთელი დანარჩენი სივრცე სრულიად თავისუფალი გახლდათ. არანაირი სტელაჟები, არანაირი მოწყობილობანი იმისთვის, რომ სივრცე არ დაკარგულიყო. ყოველმა სამხედრომ იცის, რომ შენახულ იარაღს ყოველთვის სტელაჟებზე რამდენიმე სართულად ალაგებენ, ტოვებენ რა მათ შორის მხოლოდ ყველაზე უფრო აუცილებელ სივრცეს გასასვლელად. მე ამ გარემოებაზე მივუთითე, მაგრამ კომისიას ამასთან არაფერი საქმე არ ჰქონდა (სულაც არ ადარდებდა). საინტერესოა ერთი სცენა. შემოვიარეთ რა სადგომები, მსჯელობისთვის შევედით სამასწავლებლო ოთახში. გენ. გედევანიშვილი ამბობდა, რომ სკოლაში საკმარისი სადგომები და სათავსოებია განთავსებისთვის და რომ ამიტომ გვარდიელებს შეუძლიათ არ გაათავისუფლონ სადგომები. მე მაშინ მას ვუთხარი: „მშვენიერია, შენ ფიქრობ, რომ სკოლას შეუძლია ფუნქციონირება, რომ მას ამისთვის საკმარისი სადგომები და სათავსოები აქვს; მე საწინააღმდეგო აზრი გამაჩნია, და ვფიქრობ, რომ თუ გვარდიელები არ გაათავისუფლებენ სადგომებს, მაშინ სკოლას არსებობა არ შეუძლია. ასე რომ, მიიღე სკოლა და შეუდექი საქმეს, რადგანაც ეს შესაძლებლად მიგაჩნია, ხოლო მე წავალ. შენ კი დაამტკიცებ, რომ მართალი იყავი“. რა თქმა უნდა, იგი ამაზე არ დამეთანხმა.

მეორე დღეს ეს საკითხი მოხსენდა სამხედრო საბჭოს და დაადგინეს, რომ თუმცა კი სივიწროვეა, მაგრამ სამხედრო სკოლაში ახალწვეულთა განთავსება შეიძლება, ისე რომ არ იქნას განთავისუფლებული ის სადგომები და სათავსოები, რომლებიც გვარდის აქვს დაკავებული, მაგრამ რომ გვარდია მაინც უნდა წავიდეს ამ სადგომებიდან და სათავსოებიდან. სხვანაირად რომ ვთქვათ, გვარდიამ მიიღო კანონიერი უფლება იმდენ ხანს დარჩენილიყო დაკავებულ სადგმებსა და სათავსოებში, რამდენიც მოესურვებოდა.საზეიმო დაპირებების ასეთი აშკარა დარღვევითა და სამართლიანობისა და სიმართლის ასეთი დაუფარავი დარღვევითაც გულდაწყვეტილმა, მე სიტყვა ავიღე. მე ვთქვი, რომ არ მეშინია მარტო დარჩენისა, ვინაიდან უკვე დიდი ხანია მათ შორის მე ყოველთვის მხოლობით რიცხვში ვრჩებოდი და თითქმის ყოველთვის ჩემი ერთადერთი აზრი შემდგომში სწორი და მართალი აღმოჩნდებოდა, რომ ახლაც მე არ მიკვირს კომისიისა და სამხედრო საბჭოს ასეთი გადაწყვეტილება, ვინაიდან მათ შორის არიან წევრები, რომლებიც უშვებენ, რომ ორჯერ ორი დროებით იყოს ხუთი. და მე პუნქტებად გამოვთქვი მთელი მოსაზრებანი, რომლებიც მათი წინასწარ აკვიატებული გადაწყვეტილებების საფუძვლებს არღვევდა. შემდეგ, მივმართავდი რა არასამხედროებს, მე ვუთხარი: „როცა ძველი რეჟიმის დროს ორი წლის წინ თქვენ აგიტაციას ეწეოდით ჯარებში, მაშინ მიუთითებდით ჯარისკაცებს მათ შევიწროვებულ მდგომარეობაზე, თქვენ მათ ეუბნებოდით, რომ მათზე არავინ არ ზრუნავს, რომ ისინი ცხოვრობენ შევიწროვებულად, რომ მათ არა აქვთ თავიანთი შესაკრები ადგილები, სადაც შეძლებდნენ თავისუფალი დროის გატარებას, არც თავიანთი საჩაიეები, არც ბიბლიოთეკები და სამკითხველოები, არც პატარა სავაჭროები და სხვა; ახლა თქვენ დაჟინებით მოითხოვთ, რომ ჯარისკაცებს წაერთვათ მთელი მოხერხებული პირობები (чтобы солдаты были лишены всех удобств), რომ ისინი დასაბანად და ტუალეტში მიდიოდნენ სხვა შენობებში და იქ იდგნენ რიგებში; ახლა ისეთ სადგომებში, სადაც ძველი წესრიგის მიხედვით მხოლოდ 80 ადამიანი უნდა იქნას განთავსებული, თქვენ მოითხოვთ 200 ადამიანის განთავსებას, ე. ი. როგორც ქაშაყებისა კასრში; ახლა თქვენ მათში უკვე აღარ ხედავთ ადამიანებს. მაინც სად არის ეს დემოკრატიული პრინციპები, რომელთა შესახებაც თქვენ ყოველთვის ლაპარაკობდით და ახლაც ლაპარაკობთ, და ალბათ, კიდევ ილაპარაკებთ. ყველაფერი ეს, აშკარაა, დავიწყებულია, როცა გინდათ და მხოლოდ გინდათ რომ თქვენი გაიტანოთ“. ჩემმა სიტყვამ, რა თქმა უნდა, მოახდნა შთაბეჭდილება, მაგრამ მხოლოდ არა ისეთი, როგორიც მას უნდა მოეხდინა იმ ადამიანებზე, რომლებიც სიმართლისა და სამართლიანობის პრინციპებით ხელმძღვანელობენ. პირიქით, სამხედრო მინისტრმა ნ. ბ. რამიშვილმა შენიშნა, რომ ჩემი მითითება იმაზე, რომ ყოველთვის მხოლობით რიცხვში ვრჩები, უადგილოა, მაგრამ, რა თქმა უნდა, ჩემი მითითება დემოკრატიული პრინციპების დარღვევაზე კეთილგონივრულად დუმილით იქნა გვერდავლილი. მეორე დღეს მე მთავრობის თავმჯდომარესთან ნ. ნ. ჟორდანიასთან გავემგზავრე და ყოველივეს შესახებ მოვახსენე, ვთხოვდი რა დახმარებას. მე მას ვუთხარი, რომ იგი უკანასკნელია, ვისაც მივმართავ, და რომ, თუ იგიც ვერ შეძლებს აიძულოს გვარდიელები სადგომების გათავისუფლებაზე, მაშინ მე მხოლოდ ერთი გამოსავალი მრჩება, გადავდგე და წავიდე თადარიგში. მე ძალზედ ვიყავი აღელვებული. მას ვუჩვენე სადგომებისა და სათავსოების გეგმები. მან მაშინვე გაიგო, რომ მე ნამდვილად ვსაჭიროებ სადგომებსა და სათავსოებს. ნ. ნ. ჟორდანიასადმი ჩემი მიმართვის შემდეგ გვარდიამ გაათავისუფლა ყაზარმა და დამპირდა 1–2 თვის შემდეგ დანარჩენიც დაეცალა. რა თქმა უნდა, მან თავისი დაპირება არ შეასრულა. თვით მთავრობის თავმჯდომარის მოთხოვნაც კი ძალზედ ცოტას ნიშნავდა ისეთი დაწესებულებისთვის, როგორიც გვარდიის მთავარი შტაბი გახლდათ. მათ მისცეს კიდევ ერთი სადგომი ნიკოლოზის ქუჩაზე, ის მათ დაიკავეს, მაგრამ სამხედრო სკოლაში დარჩენას კვლავ განაგრძობდნენ. ისინი აგრძელებდნენ ჩემს დარწმუნებას, რომ მალე წავლენ, რომ დღეს თუ არა – ხვალ წავლენ, და ასე გრძელდებოდა თვეობით. სიტყვით ისინი მპირდებოდნენ რომ ჩემს კანონიერ და აუცილებელ მოთხოვნას უცილობლად შეასრულებდნენ, საქმით კი იქ ყოფნას განაგრძობდნენ.

ახლა, სანამ შემდგომი მოვლენები აღწერაზე გადავიდოდე, შევეცდები შევაჯამო სამხედრო საქმეთა საერთო მდგომარეობის შექმნილი ვითარება. მე ჩემს ჩანაწერებში ამას პერიოდულად ვაკეთებდი და ახლა, როცა 1919 წელს შემოდგომისთვის მიღებულ იქნა არმიის ეგრეთ წოდებული ახალი რეაოგანიზაცია, წინამორბედ შედეგებთან ეს შედარება გვიჩვენებს სახლემწიფო მმართველობის სამხედრო დარგისადმი მმართველთა დამოკიდებულებას.


თ ა ვ ი XII 

დამოკიდებულება ოფიცერთა კორპუსისადმი (1919 წ.). – გენერალური შტაბი 


დამოკიდებულება ოფიცერთა კორპუსისადმი 

1918 წელს მმართველი წრეები კიდევ ყოყმანობდნენ თავიანთ შეხედულებაში ოფიცერთა კორპუსის შესახებ; ახლა 1919 წელს ყველაფერი ნათელი შეიქნა. ოფიცერთა კორპუსი მათი გაგებით, ეს იყო რაღაც, რომლის ნდობაც არ შეიძლებოდა არა მარტო უბრალოდ როგორც მოქალაქეების, არა, მათ უკვე აღარ ენდობოდნენ მათ სპეციალურ საქმეშიც, არმიის მოწყობის საქმეში. ამასობაში ოფიცერთა კორპუსმა ამ დროის მანძილზე დაამტკიცა, რომ დგას თავის ვალდებულებათა ძალიან მაღალ საფეხურზე; სომხებთან ომი და ახალციხის ლაშქრობა მოგებულ იქნა მხოლოდ ოფიცრის მაღალი თვისებების წყალობით, ვინაიდან არავისთვისაა საიდუმლო, თუ რას წარმოადგენდნენ ჯარები ამ დროში; ეს გახლდათ არაორგანიზებული ბრბო, რომელიც არაერთხელ იყო მრისხანე თავისი უფროსებისთვის. ყოველმა საღად მოაზროვნე მკვლევარმა, წინასწარ აკვიატებული იდეების გარეშე, არ შეიძლება ეს არ აღიაროს. შედეგები კი სწორედ რომ საწინააღმდეგო აღმოჩნდა. უმაღლეს სამხედრო ორგანოში, სამხედრო საბჭოში, პარტიულ საწყისებზე შეიყვანეს გვარდიის მთავარი შტაბის სამი წევრი, სრული უმეცრები სამხედრო საქმეში. შემდეგ ოფიცრების შერჩევა სამწყობრო უფროსებს კი არ მიეცათ, რომლებიც თავიანთ ოფიცრებზე იყვნენ პასუხისმგებელნი, არა სამხედროებს, რომელთაც შეეძლოთ თავიანთი ხელქვეითების თვისებებში გარკვევა, არამედ ადამიანებს, რომლებიც შეიძლება, მოცულიც კი იყვნენ ყველაზე უფრო მხურვალე სურვილებით რომ ეს არჩევა კეთილსინდისიერად მოეხდინათ, მაგრამ სრულებით არ შეეძლოთ ოფიცერთა თვისებებში გარკვეულიყვნენ. დასასრულს ერთ-ერთი დივიზიის სათავეში დაყენებულ იქნა პირი, რომელმაც უკვე 15 წლის წინ დატოვა სამხედრო სამსახური და არანაირი სამსახურეობრივი გამოცდილება არ გააჩნდა (მგონი აქ ლაპარაკია გენერალ იოსებ გედევანიშვილზე, სოციალისტ-ფედერალისტების პარტიის წევრზე, რომელმაც კაპიტნის წოდებაში ყოფნისას პარტიული საჭიროებისთვის ფოსტის გაძარცვაში მიიღო მონაწილეობა და მეფის მთავრობის მიერ სამხედრო სამსახურიდან დათხოვნილ იქნა – ი. ხ.); ხოლო მეტად და მეტად საპასუხისმგებლო ცენტრალური დაწესებულების სათავეში კი დაყენებულ იქნა პირი, რომელსაც სამწყობრო გამოცდილება სრულებით არ გააჩნდა. არ ენდობოდნენ რა ოფიცრებს, მმართველი წრეები ჩაერივნენ შეიარაღებული ძალების უშუალო მოწყობაში, თვითონ დაიწყეს მასში ბატონ-პატრონობა და განმკარგველობა, და ძნელი არ იყო გამოგვეცნო შედეგი ასეთი დამოკიდებულებისა იმდენად დელიკატური საკითხისადმი, როგორიც გახლავთ არმიის ორგანიზაცია.

გვარდიული ორგანიზაციის განვითარება სრული სვლით მიდიოდა. ნათლად დაისახა, რომ ყველაფერი იქითკენ მიემართებოდა, რათა მას არმია ჩაეყლაპა. ამასობაში ამ ორგანიზაციამ ორი საბრძოლო შეჯახების პერიოდში (ქართულ-სომხური ომისა და ახალციხის ლაშქრობის) გვიჩვენა, რომ საბრძოლო მოქმედებების წარმოებისთვის იგი სრულიად უუნარო გახლდათ.

საბოლოოდ დამკვიდრდა შეხედულება, რომ ოფიცრის სამსახური არ წარმოადგენს სახელმწიფოში პირველხარისხოვან სამსახურს; რომ ღირსება ოფიცრისა, სამშობლოს დაცვის იდეის მატარებლისა, რომელიც საკუთარ თავს იძლევა სამშობლოს მსახურებისთვის მთელი თავისი სამსახურის განმავლობაში, რომელიც სამშობლოს აძლევს საუკეთესო ძალებსა და თავისი არსებობის დროს, რომელიც სამსახურში იმყოფება დღე-ღამეში მთელი 24 საათის განმავლობაში, რომ მისი ღირსება უკვე აღარ იყო მაღალი, თუ აღარაფერს ვიტყვით უკვე იმაზე, რომ მატერიალურად იგი არა მარტო ყველაზე უარეს მდგომარეობაში იყო ჩაყენებული სახელმწიფოს დანარჩენ მოქალაქეებს შორის, არამედ მას წაართვეს ერთადერთი ნუგეში თავისი სამსახურისთვის: მას წაართვეს ჩინი (სამხედრო წოდება). ოფიცერს ავტომატურად ენიჭებოდა ჩინი მიღებული თანამდებობის და მიხედვით, რომელზედაც ხშირად იმას ნიშნავდნენ, ვისაც არ გააჩნდა არავითარი არც სამსახურეობრივი, არც ზნეობრივი უფლება და რომელსაც იგი არცთუ იშვიათად ახლებური წესით აღზევებული მაღალჩინოსანი პირის პროტექციით ღებულობდა. ოფიცრის ღირსება საბოლოოდ იქნა პროფანირებული და გაუხამსებული. სრულიად იქნა დავიწყებული, რომ ოფიცერი საკუთარ თავს მთლიანად უძღვნიდა სამსახურს; მას არ ჰქონდა ოჯახი; მისი ოჯახი გახლდათ სამშობლო და ყველა დროში იგი საკუთარ ოჯახს სამშობლოსთვის მსხვერპლად სწირავდა; მის ოჯახზე არავინ ზრუნავდა და მას უფლებაც კი არ ჰქონდა, რომ ამაზე ელაპარაკა. მას არ გააჩნდა თავისი კერა, ძლივსღა თუ ჰქონდა მოსვენება, რათა ოჯახზე ეფიქრა, ხოლო ეს მოსვენების დრო რომ თავის ოჯახურ წრეში გაეტარებინა, როგორც მას ეს სურდა და როგორც ატარებენ მას ყველა სხვა მოქალაქეები, შეუძლებელი გახლდათ. მისი ყველანაირი მოსვენების დრო, მისი ყველანაირი დროის გატარება, იქნებოდა ეს რაიმე სახის მოწოდება ან გართობა, ყველაფერი, მისი მოსვენების თითოეული წუთი შეიძლებოდა დარღვეული ყოფილიყო და იგი გაიწვეოდა ბრძოლის ველზე, საითკენაც თითქმის ყოველდღიურად მიემართებოდა. ეს მის მიერ ყოველგვარ სიკეთეზე უარის თქმა (самоотречение) დავიწყებულ იქნა, თუმცა კი განუწყვეტელ ომებს ეს უნდა შეეხსენებიათ და ამ უდრტვინველი, მდუმარე და სამშობლოს წინაშე მოვალეობათა ყოველდღიურად შემსრულებელი ადამიანის მძიმე და უიმედო (беспросветное) არსებობისთვის განსაკუთრებულად ხაზი გაესვათ.

ამასთან ერთად ოფიცრების საბრძოლო სამსახურის წახალისება სამშობლოს სარგებლისთვის, სულ ახლახანს დაბადებული სახელმწიფოს განმტკიცებისთვის, არ ხდებოდა; პირიქით, დროთა განმავლობაში, გაუთავებელი ომების მთელ დროში თავიანთი სამშობლოს წინაშე ოფიცერთა კორპუსის დამსახურებათა მიუხედავად, მის პიროვნებას, მის ღირსებას სულ უფრო მეტად ამცირებდნენ და ოფიცრობამაც დაიწყო არმიის რიგების დატოვება. ბრძოლის ველზე დაღუპულის ოჯახის უზრუნველყოფა არ ხდებოდა და მოკლულის დამარხვაც კი თავიანთი სახსრებით უწევდათ. უნდა აღვნიშნო, რომ ოფიცრის პიროვნების მიმართ საზოგადოების დამოკიდებულება მის მიმართ მმართველი წრეების დამოკიდებულების უკუპროპორციული გახლდათ; საზოგადოება ოფიცრისადმი სიმპათიით იმსჭვალებოდა, ვინაიდან იგი ხედავდა, თუ როგორი მამაცი და გმირი იყო ეს ადამიანი სამშობლოს დაცვის დროს და როგორ უსამართლოდ გახლდათ ჩაგრული და ტანჯული ამ გმირული სამსახურისთვის.

ნდობა ოფიცერთა კორპუსის მხოლოდ რამდენიმე პიროვნებისადმი არსებობდა. ეს მოვლენა სულ უფრო მეტი ძალით იჩენდა თავს; მთელი დანიშვნები თანამდებობებზე უწინარეს ყოვლისა იმის და მიხედვით ხდებოდა, თუ დასანიშნი რამდენად პასუხობდა ახალი იდეების აღქმას (მიღებას), ე. ი. სოციალ-დემოკრატიული იდეებისა. გარდა ამისა, საპასუხისმგებლო თანამდებობებზე იწვევდნენ მოსახერხებელ პირებს (люди удобные); ადამიანებს, რომლებიც ხასიათის მოქნილობით გამოირჩეოდნენ და მათ მოთხოვნებს არ ეწინააღმდეგებოდნენ, თუმცა კი ეს მოთხოვნები სამხედრო თვალსაზრისით აბსურდს წარმოადგენდა. გამოდიოდა ძველი რეჟიმის სურათი, როცა მტკიცე ხასიათისა და ინიციატივის მქონე ადამიანები მოუსვენარ ხალხად მიიჩნეოდნენ და თუმცა კი სამსახურიდან არ იდევნებოდნენ, მაგრამ მათი ნერვების დასამშვიდებლად სამსახურისთვის თურქესტანსა და შორეულ ციმბირში აგზავნიდნენ; ახლა კი მათ სამსახურიდან დევნიდნენ. ათეულობით ჩინებული, ნიჭისა და უნარის მქონე, გამოცდილი და მცოდნე პოლკოვნიკი და გენერალი განზე იქნა გარიყული (были выброшены за борт), ვითომდა შესაბამისი თანამდებობების უკმარისობის გამო, და ამავე დროს ბევრ ასეთ თანამდებობაზე ჩვენ ვხედავთ ოფიცრებს, რომლებმაც მხოლოდ 1914–18 წლების უკანასკნელ ომში თუ დაიწყეს სამსახური.

უნდა ვაღიარო უმაღლეს მეთაურთა შემადგენლობაში ერთიანობის არარსებობა. ერთიანობაზე უკვე ლაპარაკიც კი აღარ გვიხდებოდა. ზემდგომი უფროსები (старшие начальники), რომლებსაც შეეძლოთ ეს ერთიანობა დაენერგათ, ამაზე სრულებით არ ზრუნავდნენ. ისინი საკუთარი თავით გახლდნენ დაკავებულნი, და როცა მშვენიერი ოფიცრების მასა, განსაკუთრებით უფროსი ოფიცრებისა, განზე იქნა გარიყული, ამ უფროსებმა მათი დაცვა ვერ შეძლეს. შემთანხმებლურობა რადაც არ უნდა დაჯდომოდათ, შემთანხმებლურობა, რათა თავიანთი მორგებული ადგილი არ დაეკარგათ, შემთანხმებლურობა კარგი წიგნებისა და თავიანთი გამოცდილების მიუხედავად (საწინააღმდეგოდ), შემთანხმებლურობა და ისევ შემთანხმებლურობა ყველაფერში – ჩვენი სამხედრო ავტორიტეტების დევიზს წარმოადგენდა. ასეთი შემთანხმებლურობა იმდენად აშკარა და თვალსაჩინო იყო, რომ ამ ბატონებმა ყველანაირი პატივისცემა დაკარგეს ქვემოდანაც და ზემოდანაც, და მათ არაერთხელ მოსწევიათ ისეთი შეურაცხყოფების მოსმენა, რომლებსაც ისინი ძველი რეჟიმის დროს არ განიცდიდნენ. და ღირსებიც იყვნენ (И поделом). მმართველები კი კმაყოფილნი იყვნენ ამ გარემოებებით; ისინი სამხედრო საქმეში პატრონ-განმკარგავები გახლდნენ, როცა საჭირო იყო, ისინი თავიანთ მდუმარე შემთანხმებლებს ფარებად იყენებდნენ. ეს შემთხვევითი მოვლენა არ ყოფილა. მმართველებს განსაზღვრულად მიჰყავდათ საქმე იქითკენ, რომ უფროს ოფიცერთა შორის ერთიანობა არ ყოფილიყო, რაც მათთვის სასურველი სრულებით არ იქნებოდა. დაყავი და მართე – ძველი და ყველასთვის ცნობილი დევიზია. ხოლო ამისთვის ილეთებში კი არ იმორცხვებდნენ, მით უმეტეს, რომ ბევრ ოფიცერს, უფროსსაც და უმცროსსაც, მაღალ თანამდებობებზე დანიშვნის მადა გაუძლიერდა და ამ სიმზე დაკვრა ძალაუფლების მქონეთათვის ადვილი გახლდათ. იმისთვის, რათა ასეთი მოვლენა მოესპოთ, ძნელი მისახვედრი არ იყო, რომ საჭირო იყო შეექმნათ სამხედრო ხელისუფლების ავტორიტეტულობა; საჭირო იყო ის შეენარჩუნებიათ და განემტკიცებიათ. რა თქმა უნდა, ეს ხელსაყრელი არ იქნებოდა იმათთვის, ვინც „მარქსის“ მიხედვით აწარმოებდა ომს მილიტარიზმის წინააღმდეგ, ვინც თავის დევიზად თვლიდა „ყველაფერ სამხედროს მოსპობას“. და ბონაპარტეს აჩრდილიც მათ ყველა კუთხეში ელანდებოდათ.

არმიის შექმნაზე სურვილის არარსებობა თვალნათლივ გამოვლინდა. დამფუძნებელ კრებაში დებატები მიდიოდა იმ საკითხზე, თუ როგორი წესით მოეხდინათ შეიარაღებული ძალების ორგანიზება: გვარდიის წესის მიხედვით თუ არმიისა. ამ საკითხზე მსჯელობის თავად ფაქტი მიგვითითებდა, რომ არმიის აუცილებლობა გარდაუვალ (უდავო) ჭეშმარიტებად არ ითვლებოდა; ნათელი იყო, რომ ადრეც არ უნდოდათ არმია, ახლა კი ეძიებდნენ პრეცედენტს მისი მოსპობისთვის. იპოვნეს გვარდიული ორგანიზაცია და, მთელი მისი უარყოფითი თვისებების მიუხედავად, მასზე შეჩრდნენ, ხოლო არმია კი მაინც დატოვეს, რომ მას გვარდიასთან ერთად ეარსება. არმია არ უნდოდათ, იმიტომ რომ იგი იყო ძველი რეჟიმის შეხსენება, იგი იყო ასე საძულველი მილიტარიზმის წარმომადგენელი; გვარდია კი გახლდათ რევოლუციის შვილი, გვარდია იყო მათი ხელის ქმნილება, რაც სიამოვნებდა მათ თავმოყვარეობას და აიძულებდა შეიარაღებული ძალების ორგანიზაციის ამ წესის სიმახინჯეზე თვალები დაეხუჭათ. ეს გარემოება გარკვევით უსვამს ხაზს იმას, რომ სამხედრო საქმეებში ჩარევა ახლა უკვე სრულ ბატონ-პატრონობად გადაიქცა. ხოლო რაც შეეხება საომარ მოქმედებებში ჩარევას, ეს მოვლენაც ასევე სრული ტემპით მიდიოდა. გვარდიის მთავარი შტაბის წევრები, როგორც ჩემს მიერ არაერთხელ ყოფილა ხაზგასმული, საბრძოლო ოპერაციებში ერეოდნენ, ზოგჯერ იმუქრებოდნენ კიდეც და თავიანთი სურვილების აღსრულებას დაჟინებით ესწრაფვოდნენ. ამასთან ერთად, ფრონტზე იგზავნებიან მთავრობის რწმუნებულები, რომელთა როლიც საჟანდარმო დაკვირვების ფარულ როლამდე დაიყვანებოდა. გვარდია, უკვე საჯარისო ერთეულია, დამფუძნებელი კრების მიერ დაკანონებული. მისი მნიშვნელობა სულ უფრო და უფრო მეტად იზრდება და და იგი სახელმწიფოში სახელმწიფოდ გადაიქცევა. იგი მხოლოდ თავის ინტერესებს უწევს ანგარიშს. შევიდა რა უმაღლეს სამხედრო მმართველობაში, მან მიიღო არმიაზე ზედამხედველობის უფლება და ამით კიდეც სარგებლობდა, ხოლო მისი ორგანიზაცია კი იმავე დროს ყველასთვის წმინდათა წმინდა გახლდათ. იგი უკვე სახელმწიფო საქმეებშიც იწყებს ბატონ-პატრონობას (Она начинает уже довлеть и в государственных делах); მთავრობას, რომელიც დამფუძნებელი კრების წინაშე გახლდათ პასუხისმგებელი, უხდებოდა გვარდიის მთავარი შტაბისთვის ანგარიში გაეწია. ეს, რა თქმა უნდა, არანორმალური და აშკარად უარყოფითი მოვლენაა. გვარდიის მთავარი შტაბის თავმჯდმარემ უფლება მიიღო მთავრობის სხდომებს დასწრებოდა, და ჩვენ ვნახავთ შემთხვევებს, როცა მისი ხმა დიქტატორული ტონით აჟღერდება. გვარდიის შტაბის ასეთ მნიშვნელობასთან ერთად მისი ორგანოები გავლენას ახდენდნენ ადგლებზე და ისინი ამ თავიანთი მნიშვნელობით სახელმწიფო ცხოვრების ყველა მიმართებაში სრული ზომით სარგებლობდნენ – ადმინისტრაციაშიც, სასამართლოშიც, და ყველგან, სადაც მათ ეკითხებოდნენ და სადაც მათ არ ეკითხებოდნენ. საბრძოლო მოქმედებების დროს კი ჯარების ეს გვარეობა თავისი თავაშვებულობით, დისციპლინის არარსებობითა და ბრძოლებში მერყეობით (невыдержанностью в боях) არმიას გამხრწნელად ასნებოვნებდა; საკმარისია ახალციხის ლაშქრობაზე მივუთითოთ. თუმცა კი ჯერჯერობით იგი ერთგვარად პასიურად მოქმედებდა; შემდეგ აქტიურად იმოქმედებს, მაგრამ ამის შესახებ თავის დროზე ვიტყვით.

საქართველო-სომხეთის ომმა და ახალციხის ლაშქრობამ აშკარად გაუსვეს ხაზი სამშობლოს დაცვის საქმისადმი, სახელმწიფოს თავდაცვის საქმისადმი სერიოზული დამოკიდებულების აუცილებლობას. გეგონებოდათ, რომ მწარე გამოცდილების შემდეგ, რომელიც ჩვენთვის კინაღამ კატასტროფულად დასრულდა, სამშობლოს დაცვის საქმე სახელმწიფო მოწყობის ამ დარგისადმი მმართველი წრეების ყოველმხრივ ყურადღებას მიიქცევდა. მაგრამ საქმით კი სწორედ საწინააღმედო რამ გამოვიდა. სამხედრო სამინისტრო იმ დრომდე ცალკე სამინისტროს სახით არსებობდა და ცალკე სამხედრო მინისტრის მიერ იმართებოდა; 1919 წელს სამხედრო, შინგან საქმეთა და, მგონი, განათლებისა თუ შეტყობინების გზათა სამინისტროები ერთი და იმავე პირის ხელში იქნა გაერთიანებული. რა თქმა უნდა, სამხედრო სამინისტროს, რომელიც იმ ეპოქაში ყველაზე უფრო მთავარ სამინისტროს წარმოადგენდა, აღარ შეეძლო უკვე საკუთარი თავისადმი ის ზრუნვა და ყურადღება მიექცია, რომელსაც იგი მიიქცევდა, სამხედრო მინისტრი სახელმიფო ცხოვრების სხვა დარგების საქმეებით რომ არ ყოფილიყო დატვირთული. ასე რომ, ამ უწყებისადმი ასეთი დამოკიდებულების ფაქტი სიმპტომატური და საჩვენებელია. მაგრამ ცხოვრებამ გვიკარნახა და 1920 წლის დასაწყისში სამხედრო სამინისტრო ცალკე უწყებად იქნა გამოყოფილი. სამხედრო უწყებისადმი ასეთი არასაკმარისი ყურადღება შეიძლება მხოლოდ იმით აიხსნას, რომ სახელმწიფოს თავდაცვა ბარდებოდა არა მარტო არმიას, არამედ გვარდიასაც; გვარდია კი სამხედრო მინისტრს არ ექვემდებარებოდა. გვარდია შეადგენდა შეიარაღებული ძალების მთავარ მასას – 24 ბატალიონს, არმია – 12 ბატალიონს; გვარდიის შტაბის წევრები შედგებოდნენ უმაღლესი სამხედრო მმართველობის (სამხედრო საბჭო) წევრებად. ყოველივე ეს აიძულებდა მმართველებს ეფიქრათ, რომ არმიას შეიძლება ნაკლები ყურადღება მიაქციო, რითაც აიხსნება კიდეც ზემოხსენებული სამთავიანი მინისტრის არსებობა. სამხედრო სამინისტროს სხვებთან ერთად გაერთიანებულ უწყებაში ჩართვა – უმაგალითო ფაქტია ისტორიაში. ის მიგვითითებს იმაზე, თუ რა ზომით ექცეოდა სახელმწიფო ცხოვრების ამ დარგს ყურადღება, რა მნიშვნელობა ენიჭებოდა სახელმწიფოს თავდაცვას. ასეთი გახლდათ მდგომარეობა 1919 წლის შემოდგომისთვის.

* * *

მე უკვე რამდენჯერმე მივუთითე, თუ როგორი კამათების პირობებში მომიხდა სამხედრო სკოლის მიღება. ეს სიძნელეები მატერიალური მხრითაც იზრდებოდა. მე თავიდანვე ვაწყდებოდი ყველგან წინააღმდეგობებს. რათა სანივთე და საკვები კმაყოფის ამა თუ იმ სახეობის მოცემისათის მიმეღწია, მიხდებოდა საათობით ვმჯდარიყავი სხვადასხვა კანცელარიებში. არ იფიქროთ, რომ კუთვნილ კმაყოფაზე ზევით ვითხოვდი კიდევ რაიმეს; არა, ვითხოვდი და გამოვითხოვდი, დაჟინებით, ყველაზე უფრო კანონიერი კმაყოფის ჩვენსკენ გამოშვებას. ყველგან იყო კამათები, უმაღლეს დაწესებულებებშიცა და უმდაბლესშიც. ყოველდღიურად ვღელავდი, ვნერვიულობდი, ერთი უწყებიდან მეორეში ვაწყდებოდი, და ჩემი დღეებიც ასე მიდიოდა. დილის 7 საათზე მე უკვე ყველა სადგომსა და სათავსოს ჩამოვივლიდი. მიხდებოდა საკითხების გადაწყვეტა, კარის სახელურით დაწყებული და სახელმძღანელოების შედგენით დამთავრებული. საჭირო იყო შემეხედა სამზარეულოში და მიმეჩვია სამზარეულო, რომ ჩაი, საუზმე და სადილი ზუსტად დადგენილი საათისთვის მოემზადებინათ. მე უნდა მედევნებია თვალი სარემონტო სამუშაოების წარმატებისთვის; უნდა დამეთვალიერებინა ცხენები, მიღებული და ნაყიდი ქონება და სურსათი. არ შეიძლებოდა ელექტროსადგურის, აბანოს, სამრეცხაოს, ტირის, ცაიხჰაუზის დავიწყებაც. დილის 8 საათზე სამასწავლებლოში უნდა ვყოფილიყავი, რათა მიმეჩვია მასწავლებლები არ დაეგვიანებიათ. მხედველობაში უნდა ვიქონიოთ, რომ მასწავლებლები როგორც სამხედროები, ისე არასამხედროებიც, ალტრუისტები იყვნენ; ისინი ანაზღაურებისთვის კი არ დადიოდნენ, არამედ გულწრფელი და შეგნებული სურვილით რომ საქმეს დახმარებოდნენ; ამ მხრივ მე მივიღე სრული თანადგომა. ჩემი თანაშემწე პოლკ. ჩხეიძე, კლასების ინსპექტორი გენ. ჩხეტიანი, პროფესორი ჯავახიშვილი, ივანე კაკაბაძე, მასწავლებლები, თვით ისეთ ჭარმაგ ასაკშიც კი, როგორც ბარნოვი იყო, ყველანი, ყველანი საქმისთვის დასახმარებლად მოდიოდნენ და მეცადინეობებიც მხურვალედ და მთელი გულით ტარდებოდა. მე კადრის შემადგენლობის ჩინებზე უკვე აღარ ვლაპარაკობ; ესენი სამოშაოზე მოისწრაფოდნენ და, როცა ნოემბერში ახალწვეულები მივიღე, როგორ დუღდა სამუშაო, უნდა გენახათ. პირადად მე ამ საზრუნავების გარდა მიხდებოდა ტაქტიკის სახელმძღვანელო მეწერა; ეს სახელმძღვანელო ქართულ ენაზე ითარგმნებოდა და შემდეგ მე ვახდენდი კორექტირებას, ვინაიდან მთარგმნელმა იცოდა ენა, მაგრამ არ იცოდა ტაქტიკა. უკანასკნელ სამუშაოში გენ. ჩხეტიანი ძალიან მეხმარებოდა, და ჩვენ ყოველდღიურად მრავალ საათს ვატარებდით ამ კორექტირებაში, აგრეთვე შესაბამისი ტექნიკური სიტყვებისა გამოთქმების მოძიებაში.

სექტემბერში იყო იუნკრების მიღება და 2–3 კვირის შემდეგ მათ თავიანთი მხედრული გამართულობით, დისციპლინითა და ყოჩაღი შესახედაობით საყოველთაო ყურადღების მიქცევა დაიწყეს. ჩემთან მე შევქმენი პედაგოგიური საბჭო და სადისციპლინო კომიტეტი. მათი სახელწოდებები მათი საქმიანობის სახეზე მიუთითებს. პირველში სწავლების საქმეები განიხილებოდა; მეორეში მიიღებოდა ზომები იუნკრების სწორად აღზრდისათვის. ჩვენი შრომის ნაყოფები შემდგომში გამოვლინდა. ნოემბერში, მის მეორე ნახევარში, სკოლამ მიიღო ახალწვეულები, მომავალი უნტერ-ოფიცრები. ამათ შექმნეს სამი ქვეითი ასეული, მეტყვიამფრქვევეთა ერთი ასეული და მესაზღვრეების ნახევარასეული, (საარტილერიო) ბატარეა, ხოლო შემდეგ თებერვლისთვის მივიღე ჩვენი ცხენოსანი პოლკის ოცეულიც. სკოლის ოფიცრები მთელ დღეს სკოლაში ატარებდნენ; დილის 8 საათიდან ისინი ასეულებში იყვნენ მეცადინეობებზე 3 ½ საათამდე, ხოლო შემდეგ კი 6 საათიდან ისევ ასეულებში ისხდნენ ჯარისკაცებთან და იუნკრებთან; მაგრამ აქ ხდებოდა არა მეცადინეობები, არამედ მიდიოდა ურთიერთ გაცნობა, წარმოებდა ჯარისკაცის განვითარება, ინერგებოდა დისციპლინა, რომელიც დაფუძნებული გახლდათ ვალის შეგნებულობაზე, თავიანთი მოვალეობების გაგებაზე. მე შემდგომში არაერთხელ მქონდა იმის შემთხვევა, რათა დავრწმუნებულიყავი, რომ ოფიცრებმა ჯარისკაცების მათ მიმართ არა მარტო ნდობა და პატივისცემა მოიპოვეს, არამედ მათი სიყვარულიც, დისციპლინისა და საერთოდ ჯარისკაცს აღზრდის ეს ქვაკუთხედი. სკოლაში ჩემი ყოფნის ერთი წლის მანძილზე არ მახსოვს არც ერთი შემთხვევა, რომ სკოლის ჯარისკაცი სადმე ქალაქში წესრიგისა და წესიერების დარღვევაში ყოფილიყო შემჩნეული. ამ მხრივ მე ასევე ვამჩნევდი იუნკრებისა და ჯარისკაცების სრულ გულმოდგინებასა და მათ მიერ თავიანთი მომავალი მოვალეობების შეგნებულ (გაცნობიერებულ) გაგებას. ოფიცრების სამუშაო კი ზომაზე მეტად ძნელი გახლდათ. კადრის უნტერ-ოფიცრები თითქმის არ იყვნენ და მათ ორმაგი მუშაობის გაწევა უხდებოდათ: ოფიცრისაც და უნტერ-ოფიცრისაც. და მე უნდა ვთქვა, რომ ეს თითქმის დაუძლეველი სამუშაო მათ კეთილსინდისიერად აღასრულეს და ჩვენი სამხედრო სკოლის რეპუტაციაც დიდადაა მათგან დავალებული. თავიანთი კეთილსინდისიერება მათ ბრძოლის ველზეც დაამტკიცეს. 1921 წელს თბილისთან ბრძოლებში იუნკერთა ასეულის 6 ოფიცრიდან ორი ოფიცერი, ასეულის მეთაური პოდპ. ანანიაშვილი და კაპიტანი თოიძე მოკლულ იქნენ; დანარჩენები დაიჭრენ; მხოლოდ ერთი ოფიცერი დარჩა, რომელსაც ტყვია არ შეხებია. სკოლის დანარჩენი ოფიცრებიც ასევე თავიანთი ახალგაზრდა ხელქვეითების – თბილისის თავდაცვის გმირების სიმაღლეზე აღმოჩნდნენ, ხოლო ერთმა კი, რომელმაც ზარბაზნების ქუხილისა და ტყვიების წუილის ქვეშ, თავისი სათადარიგო რაზმის უკანდახევა ვერ აიტანა, თავის მოკვლის მიზნით ოთხი ტყვია დაიხალა; ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით 1921 წლის ომის აღწერისას ვიტყვი.

სკოლის ოფიცერთა მუშაობა შემდეგი გარემოებებით რთულდებოდა. მოსული ახალწვეულები მათთვის იყვნენ სფინქსი. მათ ყველას რუს ჯარისკაცებთან ჰქონდათ საქმე; იცოდნენ ამ უკანასკნელის თვისებები, ხოლო თუ რას წარმოადგენდა ქართველი ჯარისკაცი, ამის ცოდნა მათ არ შეეძლოთ და მასთან მიმართებაში სწორი ტონის აღება იყო საჭირო. და ეს სწორი ტონი მათ აიღეს და ისინი სწორ გზაზეც იდგნენ. რა თქმა უნდა, მასწავლებლების, სკოლის საკადრო შემადგენლობისა და ჩემი უახლოესი თანაშემწეების მხრიდან საქმისადმი ასეთი დამოკიდებულების დროს ძნელი არ გახლდათ სასურველი შედეგების მიღებაც. გვეხმარებოდნენ თუ არა ზევიდან? სხვადასხვანაირად ხდებოდა. უფრო მეტად გვიხდებოდა ყველაფერ იმის გამოგლეჯვა, რაც სკოლისთვის იყო საჭირო, დიდი დავა-კამათებით, ზოგჯერ ჩხუბითაც და საქმე იქამდეც კი მიდიოდა, რომ მიხდებოდა გადადგომაზე პატაკი დამეწერა, როგორც ეს გვარდიელების მიერ სადგომებისა და სათავსოების გათავისუფლების საქმეში გახლდათ. ყოველგვარი დავა-კამათების გარეშე, დახმარების სრული მზადყოფნით ჩემი სურვილების მხარდაჭერა მე შემხვდა სატარიფო პალატის თავმჯდომარის გ. გოლდმანის მხრიდან. მიხდებოდა რამდენჯერმე ვყოფილიყავი მასთან სკოლაში მუშების მდგომარეობის შემსუბუქების საქმეზე, სახელდობრ კი ელექტროსადგურის მუშების, ლიტოგრაფების, ზეინკლების, მზარეულის, ტიპოგრაფიის მსახურების, შვეიცარებისა და სხვა. გოლმანი ამ მუშათა მდგომარეობის შემსუბუქებაზე ყოველთვის მოდიოდა. სამხედრო უწყების მხრიდან კი ვერ ვღებულობდი ჯეროვან დახმარებას; უფრო მეტად სიტყვით მაიმედებდნენ. დავხატავ რამდენიმე ტიპიურ სცენას. სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტისგან ყველაფრის გამოგლეჯვა დაჟინებული მოთხოვნების, კამათებისა და სიტყვის შებრუნებების შემდეგ მიხდებოდა. ზოგჯერ მიწევდა ერთი და იმავე საქმისათვის ამ დაწესებულებაში რამდენჯერმე მივსულიყავი. არასოდეს ყოფილა საკმარისი რომ წერილობითი მოთხოვნა გამეგზავნა, ვინაიდან ასეთ მოთხოვნაზე პასუხი არ მოდიოდა ან კიდევ ზოგჯერ დაუჯერებელ პასუხსაც ვღებულობდი. ასე, ჩემი თხოვნის მიხედვით შედგა მთავრობის დადგენილება იუნკრებისთვის როგორც საკვები ისე სანივთე გაძლიერებული კმაყოფის გაცემის შესახებ. და აი, სამეურნეო კომიტეტმა მე ამაზე უარი მითხრა. მომიხდა ამისთვის მთავრობის საქმეთა მმართველთან მიმემართა, მისგან ამ დადგენილების ასლი ამეღო და ის სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტში პირადად მიმეტანა. მიუხედავად ამისა, სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტმა გოგუას სახით მე განმიცხადა, რომ ისინი შევლენ შუამდგომლობით ამ დადგენილების გაუქმების თაობაზე, როგორც არადემოკრატიულისა. ჩემმა მითითებამ, რომ მთავრობის ახალ დადგენილებამდე მაინც აუცილებელია არსებულის აღსრულება – ვერ იმოქმედა და მხოლოდ რამდენიმე მისვლისა და დაჟინებული მოთხოვნების შემდეგ, რომლებსაც თან ჩემი გადადგომის მუქარაც ახლდა, მოვახერხე იმის მიღწევა, რომ მოთხოვნილი კმაყოფები გაეცათ. დავხატავ აქვე ერთ სურათს. კანონის საფუძველზე ჩემს მიერ წარდგენილ მოთხოვნას გოგუა ხელს არ აწერდა. მაშინ მე ავდექი, მასთან მივედი და მის მაგიდაზე მისკენ შებრუნებული მის ქაღალდებზე დავჯექი. „ეს რა არის?“ – მკითხა მან. „ვიჯდები, სანამ ხელს არ მოაწერთ“, – ვუპასუხე მე. მას მოუხდა ხელი მოეწერა. 

საერთოდ სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტი სრულებით ვერ ართმევდა თავს თავის სამუშაოს ჯარების კმაყოფის საქმეში. ჩვენ ვჭამდით პურის სუროგატს, როცა გვარდიელები თეთრ პურს ღებულობდნენ; თბილისის ირგვლივ მინდვრებში თივის ზვინები იდგა, ხოლო ჩვენთან კი ცხენები უჭმელობით იხოცებოდნენ. მე ერთხელ სამხედრო საბჭოში სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტიდან მიღებული ქერი მივიტანე. ძველი რეჟიმის დროს მაშინდელი ინტენდანტი აპოკალიფტური დარტყმისგან მოკვდებოდა, თუ ნახავდა, რომ სამწყობრო უფროსმა უმაღლეს უფროსობას მსგავსი ქერი უჩვენა. ჩემი 30-წლიანი სამსახურის მანძილზე მე ასეთი ქერი არ მინახავს. რა თქმა უნდა, ის მიწანარევი გახლდათ, მაგრამ ეს კიდევ არაფერია; მასში სანახევროდ თითის სიმსხო კენჭები იყო შერეული. და რა მოჰყვა ამას? სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტის თავმჯდომარემ განაცხადა, რომ იძლევა ისეთს, როგორსაც ღებულობს, და საბჭოში საკითხიც ამოწურულ იქნა.

სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტში ერთი გასაოცარი წესი და რიგი იყო შემოღებული. ჯარები ღებულობდნენ სურსათს და ის თავისთან ტომრებით, ყუთებითა და სხვა ასეთი საშუალებით მიჰქონდათ. რა თქმა უნდა, იქვე საწყობში ყველაფერ ამის დათვალიერების შესაძლებლობა ფაქტიურად არ არსებობდა, და აი, მიიღებდნენ რა ლობიოს, სიმინდს ან რაიმე სხვა პროდუქტს, როგორი ცუდი ხარისხისაც არ უნდა ყოფილიყო, ის უნდა შეეჭამათ. ეს უვარგისი პროდუქტი რომ შესაცვლელად დაგებრუნებიათ, ან გადაგეგდოთ და ეს ანგარიშში გეჩვენებიათ, თქვენ ამის უფლება არ გქონდათ. ამრიგად, ცუდი ხარისხის პროდუქტები ადამიანებისა და ცხენების კუჭებზე აისახებოდა, და არა არაკეთილსინდისიერ მომწოდებელთა ჯიბეებზე. ძველი რეჟიმის დროს შემდეგი წესი და რიგი არსებობდა. პოლკებში დანიშნული კომისია ადგენდა აქტს პროდუქტის უვარგისობის შესახებ და ის ნადგურდებოდა. ზოგიერთ შემთხვევებში სახელმწიფო კონტროლის წარმომადგენელსაც იწვევდნენ. აქტი შესაბამის დაწესებულებებში იგზავნებოდა და პროდუქტი ისევ გაიცემოდა, ხოლო უვარგისობის გამო პასუხს ან მიმღებები აგებდნენ, ან კიდევ მიმწოდებლები; ეს უკვე წვრილმანი საკითხებია (это уже подробность). ყოველ შემთხვევაში ადამიანებისა და ცხენების კუჭები არ იტანჯებოდა. მე რამდენჯერმე განვაცხადე ამის შესახებ სამხედრო საბჭოში, მაგრამ უკანასკნელი თავისთვის უფრო მნიშვნელოვნად თვლიდა, რომ „განსაკუთრებული სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის“ საქმით ყოფილიყო დაკავებული, როგორც მაგალითად, სამხედრო ჰოსპიტალში მოუწესრიგობლობათა გარკვევით, ვიდრე ისეთი „ამაო საქმით, როგორიც არმიის კმაყოფა“ გახლავთ.

სიტყვამ მოიტანა, და ჰოსპიტლის შესახებ. ამ სამხედრო ჰოსპიტალს რამდენჯერმე ჩაუტარეს ინსპექტირება. როგორც მახსენდება, არანაკლებ სამჯერ 1919/1920 წლის ზამთრის პერიოდში. ვერანაირ შედეგამდე ვერ მივიდნენ. დაწვრილებითი ამბები, თუ რაში მდგომარეობდა მოუწესრიგებლობანი ამ ჰოსპიტალში, საინტერესო არ არის, და ყველა წვრილი ამბავი ახლა არც კი მახსოვს. დასრულდა, არა ის არ დასრულებულა, მაგრამ მას მუდამ თან ერთი უსამართლო და აღმაშფოთებელი ფაქტი მიჰყვებოდა. სანიტარული სექციის უფროსი მაშინ გახლდათ სამხედრო ექიმი ალექსი-მესხიშვილი, რომელმაც მგელაძე შეცვალა. ეს უკანასკნელი თავისი თანამდებობიდან წინამორბედი სამხედრო მინისტრის გრ. თეიმ. გიორგაძის მიერ იყო დათხოვნილი, რა დანაშაულისთვის, ზუსტად არ მახსოვს. მნიშვნელოვანია ის, რომ იგი დათხოვნილ იქნა. მაგრამ მგელაძე არ მშვიდდეებოდა და, თადარიგში მყოფმა, საჩივარი შეიტანა. საჩივარი სასამართლოში იქნა განხილული, და მგელაძე კი – სასამართლოს მიერ რეაბილიტირებული. მაშინ ამ უკანასკნელმა დაჟინებით დაიწყო მისთვის თანამდებობის დაბრუნების მოთხოვნა, რადგანაც იგი უსამართლოდ იყო იქიდან დათხოვნილი. და აი ჩემი თანდასწრებით შემდეგი სცენა გათამაშდა. სამხედრო საბჭოს ერთ-ერთ სხდომაზე, რომელსაც მეც ვესწრებოდი, ისევ ჰოსპიტლის შესახებ ავბედითი საკითხი განიხილებოდა. სხდომაზე გამოირკვა, რომ ჰოსპიტალში მომსახურენი, რომელთაც სალიკვიდაციო თანხები არ ჰქონდათ მიღებული, არ იყვნენ დათხოვნილი ჰოსპიტლიდან და ფაქტიურად სამსახურს აგრძელებდნენ, რისი წყალობითც იქ მოუწყობლობანი გრძელდებოდა. მომხსენებელი გახლდათ სანიტარული სექციის უფროსის თანაშემწე, ახლა გვარი არ მახსენდება. რით დასრულდა? თითქოს და, საჭირო იყო გაერკვიათ, ვინ არ მისცა ამ დათხოვნილებს ფული, და იგი ამ დანაშაულისთვის დაესაჯათ. მომხსენებელმა მოახსენა, რომ რომ სანიტარული სექციის უფროსმა ორჯერ დასვა საკითხი, როგორც განთავისუფლებულთა ფულით დაკმაყოფილების, ისე შესაბამისი ბრძანების გაცემის თაობაზეც, მაგრამ სექციას სამხედრო სამინისტროს შესაბამისი დაწესებულებებიდან არანაირი პასუხი არ მიუღია. გადაწყვეტილება ჩემთვის ყველაზე უფრო გასაოცარი გამოიტანეს. მაშინდელმა სამხედრო მინისტრმა ნ. რამიშვილმა, აშფოთებულმა, ხმამაღალი ტონით ბრძანა დაუყოვნებლივ მოეხსნათ სანიტარული სექციის უფროსი ალექსი-მესხიშვილი და მის შესაცვლელად კანდიდატი იმ დღესვე წარედგინათ. კანდიდატი სანიტარული სექციის უწინდელი უფროსი მგელაძე აღმოჩნდა და ალექსი-მესხიშვილიც თანამდებობიდან ისე დაითხოვეს, რომ მისი ახსნა-განმარტებაც კი არ მოუსმენიათ. ფაქტი საკუთარი თავის შესახებ თავად მეტყველებს და მისი შეფასება არც კი ღირს. შემიძლია მხოლოდ აღვნიშნო, რომ ამ ძველი შეუბღალავი მომსახურის ალექსი-მესხიშვილის უფროსები მას არც კი გამოქომაგებიან. ძალზედ ეშინოდათ რამიშვილის და მისი მბრძანებლური „კეთილი ინებეთ“-ისა («благоволите»).

როცა მე ფულადი ხასიათის რაიმე საკითხს დავსვამდი, მაშინ მიხდებოდა ამ ქაღალდისთვის თვალყური მედევნებია და ყველა ინსტანციაში, და ყველა ეტაპზე, მიწოლით გამეტანა. ერთხელ ასეთი ქაღალდი სამხედრო მინისტრის თანაშემწისა და სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტის დაწესებულებათა უღრანებში თვეზე მეტ ხანს, მგონი ორ თვესაც კი იდო; საჭირო იყო კი მხოლოდ დასკვნისათვის სახელმწიფო კონტროლში გაეგზავნათ. მე ამოვაძრე ეს ქაღალდი და თვითონ პირადად მივუტანე თავაზიან სახელმწიფო მაკონტროლებელს ბ-ნ გოგიჩაიშვილს. მიუხედავად იმისა, რომ მასზე სამხედრო სამინისტროს დასკვნა არ ყოფილა, რომელიც, აღმოჩნდა, რომ უნდა ყოფილიყო, სახელმწიფო მაკონტროლებელი ისე თავაზიანი გახლდათ, რომ მე მისი დასკვნა იმ დღესვე მივიღე და უკანვე სამხედრო სამინისტროში მივიტანე, რათა შემდეგ დამფუძნებელი კრების კომისიაში გაეგზავნათ. რამდენადაც ვიხსენებ, ეს მასწავლებლებისთვის ჯამაგირის მომატებას შეეხებოდა. და აი ასეთი სახით მიხდებოდა ყველა საქმის მიწოლითა და ძალით გატანა.


გენერალური შტაბი 

დუმილით ვერ ავუვლი გვერდს გენერალურ შტაბს. ჩვენი „კრებულის“ თანახმად სკოლის უფროსი უშუალოდ სამხედრო მინისტრს ექვემდებარებოდა. იურიდიულად მე ყველანაირი საჭიროების გამო მისთვის უნდა მიმემართა, მაგრამ ფაქტიურად ჩემი ყველანაირი მიმოწერა ხვდებოდა დაწესებულებებში, რომელთა უფროსები მაძლევდნენ კიდეც პასუხებს; ამრიგად მიიღებოდა დამოკიდებულება იმ პირებზე, რომლებიც იყვნენ: კანცელარიის უფროსი, გენერალური შტაბის უფროსი, სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტის უფროსი და სხვები; იმის გამო კი, რომ სამხედრო მინისტრი სამხედრო საქმეში ჩაუხედავი პირი გახლდათ, ეს დამოკიდებულება ღრმავდებოდა და ფაქტიურად დაქვემდებარებად გადაიქცეოდა. ახლა მოვიყვან მაგალითებს. ერთხელ მე რაღაც მიმართვა მივიტანე გენერალურ შტაბში და ის ოპერატიული სექციის უფროსის პოლკ. ნ. გედევანიშვილის კაბინეტში შევიტანე, თან ვთხოვე სამხედრო მინისტრისთვის რაც შეიძლებოდა სწრაფად მოეხსენებიათ და სასურველი პასუხიც მოეცათ. პოლკ. გედევანიშვილმა არსებითად შემოპასუხება დაიწყო და ჩემს მიერ დასმულ შუამდგომლობას არ ეთანხმებოდა; მე, რა თქმა უნდა, ამ შუამდგომლობის მხარდაჭერას ვაგრძელებდი და ვთხოვე სამხედრო მინისტრისთვის სწრაფად მოეხსენებია; ზაქარიაძე ამ მომენტში შტაბში არ ყოფილა. და უეცრად პოლკ. გედევანიშვილმა მიპასუხა, რომ ისინი ამას არც კი მოახსენებენ, არამედ უბრალოდ მე უარყოფით პასუხს დამიწერენ; ამას მე ჩემი გუშინდელი შტაბის უფროსი მეუბნებოდა. მე ვუპასუხე, რომ ამისი გაკეთების უფლება მათ არა აქვთ, რადგანაც მე უშუალოდ სამხედრო მინისტრს ვექვემდებარები, და არა მათ, და რომ მე მაშინ ავიღებ ქაღალდს და პირადად მოვახსენებ სამხედრო მინისტრს, და რომ თუ მათ მივმართე, მხოლოდ პასუხის უფრო სწრაფად მიღების მიზნით, ერთის მხრივ, და, მეორეს მხრივ კი, დარწმუნებული, რომ გენერალური შტაბის მხრიდან კამათი არ შემხვდება. შემდეგ მომიხდა ამის შესახებ გენ. ზაქარიაძესთან მელაპარაკა და ახლა ვერ ვიხსენებ, მაგრამ, ალბათ, დამაკმაყოფილებელი პასუხი მივიღე. სხვა დროს, როცა შტაბში მორიგ საქმეზე შევედი, გავაღე კარი, რათა გენ. ზაქარიაძის კაბინეტში შევსულიყავი. ამას მე ყოველთვის მოხსენების გარეშე ვაკეთებდი და დამყარებული ურთიერთობების მიხედვით ამას ჩემთვის დასაშვებად მივიჩნევდი. ასევე შევდიოდი ჩვეულებრივ სამხედრო მინისტრის თანაშემწესთანაც; ჩვეულებრივ ვაღებდი კარს, და თუ იქ არავინ არ იყო, მაშინ შევდიოდი, ხოლო თუ იქ ვინმე იმყოფებოდა, მაშინ ვკითხულობდი, ხომ არ შევუშლიდი ხელს. ასე მოვიქეცი ამჯერადაც. კარის გაღებისას პოლკ. გედევანიშვილს შევეჩეხე და დავინახე, რომ გენ. ზაქარიაძე გვარდიის შტაბის წევრ საღირაშვილთან ერთად რუკასთან დგას და ისინი რაღაცას უყურებენ. პოლკ. გედევანიშვილმა მითხრა, რომ შესვლა არ შეიძლება; მე გავჩერდი, გაკვირვებული, და უკან დავიხიე. ზაქარიაძე შემობრუნდა, ჩემსკენ სწრაფად წამოვიდა და, უნდოდა რა უტაქტობა გამოესწორებინა, თხოვნა დამიწყო კაბინეტში შევსულიყავი; მე, რა თქმა უნდა, აღარ შევედი და იქიდან წამოვედი. ეს უსიამოვნო ჩხვლეტა იქნებოდა ყველას თავმოყვარეობისთვის, მით უმეტეს, რომ თუ გენ. ზაქარიაძესა და პოლკ. გედევანიშვილს რაიმე საიდუმლო საქმე ჰქონდათ გვარდიის შტაბის წევრთან და ეს საიდუმლო საქმე არ უნდა გამხდარიყო ცნობილი სამხედრო სკოლის უფროსისთვის, ან გენ. კვინიტაძისთვის, მაშინ შეიძლებოდა ჩემი იქ ყოფნისას საიდუმლო საუბრები შეეწყვიტათ და ჩემი წამოსვლის შემდეგ გაეგრძელებიათ. თუ გავიხსენებთ, რომ რამდენიმე თვის შემდეგ მე მთავარსარდლად ვიქენი დანიშნული, მაშინ რაღაც უაზრობაც გამოდიოდა.

კიდევ ერთხელ შევეჯახე გენერალურ შტაბს შემდეგი საბაბით. სამხედრო სკოლაში შედგენილ იქნა პროექტი დებულებისა სკოლის შესახებ, რომლიც სამხედრო მინისტრის მიერ უნდა ყოფილიყო დამტკიცებული. მე წარვადგინე და პასუხს ველოდი. ვღებულობ და ვხედავ, მითითებულია, რომ რამდენიმე პუნქტი აუცილებლად უნდა შეიცვალოს. მათ შორის ერთი არსებითი პუნქტი გახლდათ. საკითხი იმას შეეხებოდა, თუ იმ ჯარისკაცებისთვის, რომლებიც სკოლას დაამთავრებდნენ, უნტერ-ოფიცრის წოდება როდის უნდა მიეცათ: სკოლის დამთავრებისას, თუ ისინი საჯარისო ნაწილებში რიგითებად უნდა გამგზავრებულიყვნენ და მხოლოდ იქ, ადგილობრივი უფროსების დარწმუნების შემდეგ, უნდა მიეცათ მათთვის უნტერ-ოფიცრის წოდება. სკოლა ამ პუნქტზე იმით პასუხობდა, რომ საჭიროდ მიაჩნდა ისინი უნტერ-ოფიცრის ხარისხში სკოლის დამთავრებისთანავე აეყვანათ; რა თქმა უნდა, ეს იმათ შეეხებოდა, ვინც სკოლას წარმატებით დაამთავრებდა; ხოლო რომლებიც წარმატებით ვერ დაამთავრებდნენ, ნაწილებში იქნებოდნენ მივლინებული, სადაც ისინი უფროსობის დარწმუნების შემთხვევაში შეიძლებოდა უნტერ-ოფიცრებად ყოფილიყვნენ წარმოებულნი. გენერალურმა შტაბმა, ისე რომ მოტივები არც კი უკითხავს, უბრალოდ მიუთითა, რომ სკოლის დამთავრებულნი პოლკებში რიგითებად გაგზავნას ექვემდებარებოდნენ, სადაც მათ ადგილობრივი უფროსობის დარწმუნების შემდეგ უნტერ-ოფიცრობას მიანიჭებდნენ. ძველ დროში პოლკებში იყო სასწავლო რაზმები მომავალი უნტერ-ოფიცრებისთვის, სადაც ჯარისკაცებს ასეულის მეთაურის არჩევანით მიავლენდნენ. სასწავლო რაზმის კურსდამთავრებულნი უკანვე ასეულებში ბრუნდებოდნენ და შემდეგ მათ პოლკის მეთაური ასეულის მეთაურის წარდგინებით უნტერ-ოფიცრის წოდებას ანიჭებდა. სამხედრო სკოლა ჯარისკაცებს გაწვევით ღებულობდა (получала солдат по набору) და იურიდიულადაც, და ფაქტიურადაც უფრო უკეთესი საშუალებები გააჩნდა იმის გასარკვევად, თუ სკოლის ჯარისკაცებიდან ვის შეეძლო ყოფილიყო უნტერ-ოფიცერი და ვის არა; ის თითოეულ ჯარისკაცს 8–9 თვის მანძილზე ადევნებდა თვალყურს და თითოეულს ზედმიწევნით იცნობდა; შესაფასებელ გამოცდებს ატარებდა კომისია, რომელიც გამოცდილი ადამიანებისგან შედგებოდა, არანაკლებ არმიაში ცალკეული ნაწილის მეთაურის გამოცდილებით; და მისთვის უეჭველად შეიძლებოდა უფრო მეტად მიენდოთ ამ საკითხის გადაწყვეტა, ვიდრე ცალკეულ ნაწილში ასეულის მეთაურისთვის, რომლის წარდგენითაც ეს ჯარისკაცი უნტერ-ოფიცრად იქნებოდა წარმოებული; შემდეგ, როგორც ერთი საგამოცდო სასკოლო კომისიის მიერ გამოშვებულნი, არმიის ნაწილების ყველა უნტერ-ოფიცერი მიიღებდა ერთ შეფასებას; თუკი მათ ნაწილებში მისცემდნენ წოდებას, მაშინ ამაზე თითოეულის ასეულის მეთაურის შეხედულება აისახებოდა; სასკოლო ტიპი, სასკოლო შეფასება დარღვეული იქნებოდა. დაბოლოს, სკოლის პროექტის მიხედვით ნაწილში მივიდოდა უნტერ-ოფიცერი უკვე როგორც ჯარისკაცებისთვის ავტორიტეტული პირი; პირი – უკვე უფროსი, და მას აღარ მოუწევდა წოდების მისაღებად ასეულის მეთაურის მიერ ყოფილიყო შეფასებული, რომელიც ჩვენს ახალგაზრდა არმიაში ყოველთვის სულაც არ იყო მზად ასეთი შეფასებისთვის; ხოლო სკოლა კი, არმიაში აღზრდისა და სწავლების დამნერგავი, კარგავდა თავის ავტორიტეტს, მიუხედავად იმისა, რომ მას ინსტრუქტორების უფრო უკეთესი შემადგენლობა ჰყავდა, ვიდრე თითოეულ ცალკეულ ნაწილს და თავისი საქმიანობის მიხედვით საკუთარი თავი უნტერ-ოფიცრის მომავალი საქმიანობისთვის ჯარისკაცის აღზრდისა და სწავლების უნარში უნდა განევითარებია. კიდევ ერთი გარემოება უნდა გვქონდეს მხედველობაში. ამას მე იმათთვის ვიტყვი, ვინც სამხედრო სკოლას რუსული არმიის საპოლკო სასწავლო რაზმს შეადარებს. საპოლკო სასწავლო რაზმში ჯარისკაცებს აგზავნიდნენ ასეულის მეთაურები თავიანთი ასეულების შემადგენლობიდან, ასეულში სამსახურის 9 თვის გავლის შემდეგ, და სასწავლო რაზმი ღებულობდა ადამიანებს, რომლებსაც იგი უკან განსწავლულებს აბრუნებდა, ხოლო განსწავლულთა შემადგენლობიდან კი ასეულის მეთაური ირჩევდა იმას, ვინც უნტერ-ოფიცრად უნდა დაეწინაურებია; აქ სამხედრო სკოლა ღებულობდა ადამიანებს უშუალოდ სოფლიდან (გუთნიდან, непосредственно от сохи) და შემდეგ იგი მათ ნაწილებში აგზავნიდა და, რა თქმა უნდა, ავტორიტეტულობა და კონტინგენტში გარკვევის უნარიც სამხედრო სკოლის მხარეზე იყო, და არა ასეულის მეთაურისა, რომელსაც ადრე ეს ჯარისკაცი არ უნახავს და მას სკოლიდან მისი მოსვლის შემდეგ-ღა ეცნობოდა. ჯარისკაცი, რომელიც სკოლიდან პოლკში აგვისტოს ბოლოს მივიდოდა, ნოემბრისთვის, ე. ი. 1–2 თვის შემდეგ, უკვე უნტერ-ოფიცერი უნდა გამხდარიყო, სკოლა კი მას თვალყურს 9–10 თვის მანძილზე ადევნებდა. გარდა ამისა, რუსეთის სახელმწიფოში არ იყო შესაძლებელი მთელი არმიისათვის დაწესებულებების შექმნა. არის კიდევ ერთი სასიცოცხლო მოვლენაც. სკოლის ჯარისკაცი, როცა ასეულში უნტერ-ოფიცრობის კანდიდატის მდგომარეობაში მივიდოდა, მას შეხვდებოდა არამეგობრული დამოკიდებულება ამ ასეულის უნტერ-ოფიცრების მხრიდან, რომელიც მას არ შეხვდებოდა, თუ იგი თავიდანვე წოდებამინიჭებულ უნტერ-ოფიცრად გამოცხადდებოდა. აი ამ საკითხში ჩვენ აზრთა სხვადასხვაობა გამოგვივიდა. საქმე სამხედრო მინისტრამდეც მივიდა. სამხედრო მინისტრმა გრ. სპირ. ლორთქიფანიძემ, ხედავდა რა, რომ მე და გენ. ზაქარიაძეს სხვადასხვა შეხედულებები გვაქვს, გვითხრა, რომ იგი ამის შესახებ თავის თანაშემწეს ჰკითხავს. მე ვუპასუხე, რომ ერთი ადამიანის აზრი, თვით სამხედრო მინისტრის თანაშემწისაც კი, არ შეიძლება ჩემთვის იყოს დამაჯერებელი, როგორიც არ უნდა იყოს ის; რომ ჩემს მიერ მხარდაჭერილი აზრი ჩემი ერთპიროვნული აზრი არ გახლავთ, არამედ ეს სკოლის გამოცდილ მასწავლებელთა მსჯელობის ნაყოფია. მან გვითხრა, რომ იგი ამას სამხედრო საბჭოს მიერ განსახილველად გაიტანს; მე შევეკამათე: „სამხედრო საბჭოს ნახევარი სრულებით არ არის კომპეტენტური ასეთი საკითხის გადაწყვეტაში და რომ უკეთესია უფროსი ოფიცრების მოწვევა და და იქ ამ საკითხის განსახილველად დასმა“. ეს საკითხი ასეთნაირად არც კი ყოფილა გადაწყვეტილი. 1920 წელს ჩემი გადადგომის შემდეგ სკოლის უნტერ-ოფიცრებს სამხედრო წოდება სკოლაშივე მიანიჭეს. ეს გენ. ოდიშელიძემ გააკეთა, ვისაც მე, უკვე გადამდგარი, იმავე მიზნით ვესტუმრე. გენ. ოდიშელიძეც იმავე აზრისა გახლდათ და ჯარისკაცები უნტერ-ოფიცრებად ნაწილებში გაგზავნამდე იქნენ წარმოებულნი. ასე მიდიოდა ჩემი ცხოვრება მუდმივ კამათებში ყველა უწყებასთან ანუ, უფრო სწორედ, სხვადასხვა უწყებების წარმომადგენლებთან.

შევედი მე პროექტით სკოლის შტატების გაზრდის შესახებ. სამხედრო უწყებამ მთავრობის მეშვეობით დამფუძნებელ კრებაში საერთო უწყისი შეიტანა; ჩემი პროექტიც ასევე საერთო ცნობაში იქნა გაგზავნილი. საქმე გარკვეული კამათების გარეშე ვერ გამოვიდა. ბოლოს, დამფუძნებელი კრების სამხედრო კომისიაში განხილვის დასაჩქარებლად ხანგრძლივი ზრუნვისა და მეცადინეობის შემდეგ, რომლის სხდომების „ქვორუმის“ ვერშეკრებათა გამო გადაიდებოდა, ასეთი მაინც შედგა. ხანგრძლივი კამათების შემდეგ, რომელთა დროსაც ჩემს მიერ წარდგენილი პროექტის ყველა მუხლს განიხილავდნენ, იგი თითქმის ცვლილებების გარეშე იქნა მირებული. ამ კამათების დროს მე არაერთხელ მომიწია, როცა დარწმუნების ყველა საშუალებას ამოვწურავდი, კომისიის წევრებისთვის მიმემართა და მათთის მეთქვა, რომ თუ ასეთი პუნქტი არ იქნება გატანილი, მაშინ მე ვეღარ შევძლებდი სკოლის უფროსად ყოფნას. თუ როგორ კვეცდნენ ყველაფერს, რასაც ვითხოვდი, გამოჩნდება შემდეგი მაგალითიდან. სკოლის უფროსსა და მის თანაშემწეს, აგრეთვე ადიუტანტს არ ერგებოდათ საჯდომი ცხენები; ამრიგად ეს პირები ფეხით უნდა ყოფილიყვნენ საველე მეცადინეობებზე, როცა სკოლა ველზე გადიოდა და (საარტილერიო) ბატარეა, ტყვიამფრქვევები და ცხენოსანი ოცეული სწორედ რომ ცხენოსან მწყობრში გააჩნდა. გადაწყვეტილება აშკარად არასწორია. და მაინც რა, დიდი შრომით მოხერხდა იმის მიღწევა, რომ სკოლის უფროსისა და მისი თანაშემწისათვის ცხენები დაენიშნათ. ადიუტანტს კი მაინც არ მისცეს. ასე რომ, ველზე მეცადინეობისთვის, სკოლის უფროსს ბრძანებების გადაცემისთვის უნდა ჰყოლოდა ქვეითი ადიუტანტი, ან კიდევ უკანონობა ჩაედინა და ცხენიდან ჩამოესვა რომელიმე ჯარისკაცი, ვისაც ცხენი კანონით ეკუთვნოდა და სჭირდებოდა. მაინც ვერ მოვახერხე ამის დამტკიცება. სხდომის შემდეგ, როცა ვიშლებოდით, სამხედრო მინისტრმა ნ. რამიშვილმა მითხრა, რომ მე ბედმა გამიღიმა, რადგანაც შტატით 33 ცხენი დამიმატეს, რაც არავისთვის არ გაუკეთებიათ. „თქვენ კმაყოფილი უნდა იყოთ“ – მითხრა მან. „თქვენ მე ისე მეუბნებით, თითქოს სკოლა – ჩემი მამულია, რომლიდან შემოსავლებსაც მე ვღებულობ პირადად“, – ვუპასუხე მას. – „მე მხოლოდ მმართველი ვარ და შემოსავლებს კი თქვენ მიიღებთ; რაც უფრო უკეთ მოაწყობთ მას, ისიც მით უფრო მეტ სარგებელს მოგიტანთ, და მე კი მხოლოდ მმართველი გახლავართ“. აღწერილი მოვლენები საკმარისად ახასიათებს იმას, თუ რანაირი შრომით გვიხდებოდა სკოლის მოწყობა. ასე თუ ისე საქმე წინ მიდიოდა.

12 დეკემბერს, როგორც ყოველთვის, გვარდიის დღსასწაული საზეიმოდ აღინიშნებოდა. ამ აღლუმზე მთელი ჯარები იქნა გამოყვანილი. ამ აღლუმისთვის, მიუხედავად იმისა, რომ საკმარისად ციოდა, აღლუმის უფროსის გენ. გედევანიშვილის მიერ გაიცა ბრძანება, რომ მაზარების გარეშე გამოსულიყვნენ. თუმცა კი მე მწყობრში არ ვიდექი, არამედ მხოლოდ იქ დამსწრე ვიყავი, მაინც აღლუმზე პალტოს გარეშე გამოვედი, ვინაიდან ჩემთვის უხერხული იყო პალტოში ვყოფილიყავი, როცა ჯარისკაცები და ოფიცრები მაზარების გარეშე იყვნენ. არ შეიძლება არ აღინიშნოს ის, რომ გვარდია ამ აღლუმზე, აღლუმის უფროსის ბრძანების მიუხედავად, ნახევარქურქებში გამოვიდა; არმია კი, როგორც უკვე ზემოთ ვთქვი, მაზარების გარეშე გახლდათ. მე გავცივდი და ლოგინში ჩავწექი. ექიმებმა გოპაძემ, ალექსი-მესხიშვილმა და ჩვენი სასწავლებლის ექიმმა ლოგინში ორი კვირა გამაჩერეს და დაწყებული ფილტვების ანთება თავიდან ამარიდეს, რომელიც ჩემი ფილტვების სისუსტის გამო, საკმარისად საშიში იქნებოდა. დამახასიათებელის ისიც, რომ სამხედრო მინისტრის თანაშემწეცა და თავად აღლუმის უფროსიც, ორივე გედევანიშვილი, პალტოებში იყვნენ.

დადგა შობა. იუნკრებს მე 2-კვირიანი შვებულების ნება მივეცი, საჭირო იყო შვებულებაში ჯარისკაცებიც გაგვეშვა. მე ისინი 5 დღით გავუშვი. დათქმულ ვადაში შედარებით ძალზედ ცოტანი დაბრუნდნენ. დროზე არდაბრუნებულნი, რა თქმა უნდა, დასჯილ იქნენ. მაგრამ იყვნენ ისეთებიც, რომლებიც სულ არ დაბრუნდნენ და, ადგილობრივ ხელისუფლებთან და შინაგან საქმეთა სამინისტროში ჩემ მიერ დაჟინებით მიწერილი წერილების მიუხედავად, მათი დაკავება მაინც ვერ მოხერხდა . . . . . . . . . . . . . . . . . . მე ჯარისკაცი და ამჯერად დათქმულ ვადაში არგამოცხადებულთა პროცენტი მეტად უმნიშვნელო აღმოჩნდა (აქ ხარვეზი თვითონ წიგნის ბეჭდურ ტექსტშია – ი. ხ.). 

აღვნიშნავ კიდევ ერთ დაკვირვებას, რომ საერთოდ მთელი არმიისთვის გაწვეულთაგან უზარმაზარი პროცენტი ან სამსახურისგან სრულებით თავისუფლდებოდა ან კიდევ გადავადებას ღებულობდა. იყო ორი გარემოება, რომლებიც ძალზედ უწყობდნენ ხელს სამსახურისგან თავის არიდებას. პირველი – ეს გახლდათ ფიზიკური განვითარებისთვის შეუსაბამო გაწვევის წელი (ასაკი); სამსახურში იწვევდნენ 20-წლიანებს. უნდა ვიფიქროთ, რომ 1914–1918 წლების ომმა და რევოლუციამ გასაწვევთა ფიზიკური განვითარება დააბრკოლეს. მე ამას საკითხის არასწორ გადაწყვეტად მივიჩნევდი, და მიუხედავად იმისა, რომ სკოლისთვის გაწვეულთაგან მსმენელებს იქ მივლინებული სკოლის ოფიცრები არჩევდნენ, მაინც სკოლაში საკმაოდ მნიშვნელოვანი პროცენტი აღმოჩნდა ისეთი ჯარისკაცებისა, რომლებიც ბავშვების შთაბეჭდილებას ახდენდნენ. ჯერ კიდევ სრულად ვერ ჩამოყალიბებულნი, რა თქმა უნდა, ისინი უფრო მეტად ექვემდებარებოდნენ სნეულებებს სამხედრო მომზადების ძნელ პირობებში, და კიდევ კმაყოფის შეზღუდულად მიღების დროსაც. მეორე გარემოება, ეს გახლავთ ჯარისკაცების მიერ ისეთი მოწმობების მიღების სიიოლე, რომლებიც მათ ან სრულიად ათავისუფლებდა ან კიდევ მათ მიერ სამხედრო ვალდებულების აღსრულებას გადაუვადებდა. ჰოსპიტალში ან ადგილობრივ საჰოსპიტალო დაწესებულებაში მოხვედრილი თითქმის ყოველი ჯარისკაცი ბრუნდებოდა მოწმობით, რომელიც უკეთეს შემთხვევაში მას 1-დან 3 თვემდე შვებულების უფლებას აძლევდა. რა თქმა უნდა, ამას არ შეიძლებოდა მუშაობის წარმატებისთვის შეეწყო ხელი.

ჯარისკაცებს მიცემული პური არ ჰყოფნიდათ. მე არაფრით არ შემეძლო საქმეს მივშველებოდი. ჩვენთან სკოლაში გამოჩნდა აზრი, ვისარგებლებდით რა პურისსაცხობი ღუმელებით, თვითონ გამოგვეცხო პური, და ვისარგებლებდით რა ამ ღუმელებით, გამოგვეცხო პური ჯარისკაცებისთვის კუთვნილ კმაყოფაზე დამატებით რომ მიგვეყიდა. რა თქმა უნდა, ეს პური საბაზრო ფასთან შედარებით მნიშვნელოვნად უფრო იაფი იქნებოდა და რამდენად შესაძლებელიც იქნებოდა ჩვენ ჯარისკაცებს შევეშველებოდით, რომლებიც ყოველდღიურად დამატებით პურს სავაჭროში ყიდულობდნენ, რომელიც სკოლის პირდაპირ იმყოფებოდა. ჩემი თხოვნები და ზრუნვა ამაო აღმოჩნდა. თბილისში საერთო პურისსაცხობი იყო, რომლიდანაც მთელი გარნიზონი გამომცხვარ პურს ღებულობდა, ამასთან გვიხდებოდა ეს პური მიგვეღო და გვეჭამა, მიუხედავად იმისა, როგორი ცუდი ხარისხისაც ის არ უნდა ყოფილიყო. ჯარისკაცების პურით უზრუნველყოფის ეს ხერხი ვერ უძლებს კრიტიკას, ხოლო მობილიზაციის დროს კი გარნიზონის პურისსაცხობი მომზადებულ პურისმცხობელთა კონტინგენტის არარსებობის გამო ჩაფლავდა (села в калошу). ასეთი და კიდევ უფრო უარესი სურათი გახლდათ ხორცთან დაკავშირებითაც. ასევე იყო ერთი მოიჯარადრე და ეს ბატონი იძლეოდა იმას, რაც სურდა, ჩვენ კი საჭირო იყო აგვეღო. ყველაზე უფრო კურიოზული ის გახლდათ, რომ კონტრაქტი სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტში იმყოფებოდა, სადაც ჩვენ ყოველთვის საჩივრებით მივმართავდით, მაგრამ ჩვენი მიმართვები უნაყოფოდ რჩებოდა. ბოლოს, რამდენიმე დაჟინებული თხოვნის შემდეგ მოვახერხე კონტრაქტის ასლის მიღება. ამან ვერ გვიშველა. მოიჯარადრე ჩვენს კანონიერ მოთხოვნებს არ ასრულებდა და პირდაპირ გვიცხადებდა: „არ გინდათ აიღოთ ის, რასაც გაძლევთ, ნუ აიღებთო“. კონტრაქტის რედაქციაც არ ვარგოდა და ზოგიერთ პუნქტში კამათებს იწვევდა.

ცხოვრება მიედინებოდა, დღეები დღეებს მუშაობასა და შფოთვა-წუხილში, შფოთვა-წუხილსა და მუშაობაში მიჰყვებოდა. მახსოვს, ამ ზამთრის განმავლობაში არაერთხელ გაგვაფრთხილეს თბილისში ბოლშევიკების გამოსვლის შესაძლებლობის შესახებ. როგორც ჩანდა, დაზვერვის ეს დარგი გვარდიის მთავარი შტაბის ხელში იყო. ჩვეულებრივ ჩემთან მოდიოდნენ ამ შტაბის წარმომადგენლები და მატყობინებდნენ, რომ „დღეს მოსალოდნელია ბოლშევიკების გამოსვლა“ და რომ, აქედან ამომდინარე, საჭიროა ზომების მიღება. ჩვენ ვღებულობდით ზომებს, გარეშემო და ტელეფონთან ვაყენებდით გუშაგებს, ვახდენდით განწესებს, ვაყენებდით მორიგე ოცეულებს და სხვა. ზემდგომი უფროსები ჩემს ბინაში იკრიბებოდნენ და ჩვენ ჩემს კაბინეტში ვფხიზლობდით, მზადყოფნაში რომ ყოველ წუთს იარაღზე გვეტაცა ხელი: ღამის განმავლობაში შემოწმების მიზნით ჩვენ დავივლიდით ყველა ეზოს, სადგომსა და სათავსოს. როგორც ყოველთვის ხდება ხოლმე ცხოვრებაში, იმ დღეს, როცა ბოლშევიკები სკოლას დაესხნენ თავზე, ჩვენ, რა თქმა უნდა, არავის გავუფრთხილებივართ.

ამასობაში სკოლა გაძლიერებით მეცადინეობდა და პოპულარობის შეძენაც დაიწყო. იუნკრები და ჯარისკაცები, ყოველთვის სუფთად ჩაცმულნი, ყოველთვის დისციპლინირებულნი, თავაზიანები და მხედრულად გამართულები, სამხედროების ყურადღებასაც იქცევდნენ და არასამხედროებისაც. ჩვენს უფროსობას არაერთხელ მოუყვანია ჩვენთან უცხოელები სკოლის ჩვენების მიზნით. ჩვენთან ბევრჯერ ყოფილან ინგლისელებიცა და ფრანგებიც. ამ უცხოელებს შორის მე მახსოვს ხმელთაშუა ზღვაში ინგლისელთა ესკადრის უფროსი; მან ყველა შენობა მოიარა; შევიდა სამზარეულოშიც, სადაც დიდი სიფრთხილით გასინჯა იუნკრების საჭმელი. ჩვენ გვესტუმრა გაზეთ „ლე ტამის“ რედაქტორი მ. ჟანტიზონი. ერთხელ შეგვატყობინეს, რომ ჩვენთან მოვიდოდა აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გენ. ალი-აღა შიხლინსკი. იგი იყო ჩვენთან; რამდენიმე საათს დაჰყო და მეტად კმაყოფილი დარჩა; განსაკუთრებით მას იუნკრებისა და ჯარისკაცების ერთობლივი მეცადინეობა მოეწონა, სადაც იუნკრები ჯარისკაცებს ასწავლიდნენ და იმავე დროს თვითონაც საინსტრუქტორო საქმეს სწავლობდნენ. ამავე ზამთრის განმავლობაში ჩვენ გვესტუმრა სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გენ. ოდიშელიძე. მან ჩვენთან დილის 10 საათიდან ნაშუადღევის 3 საათამდე დაჰყო. დაიარა სადგომები და სათავსოები, ესწრებოდა როგორც იუნკრების მეცადინეობებს, ისე მომავალი უნტერ-ოფიცრებისაც. მგონი, 1920 წლის მარტში გენ. ოდიშელიძე საზღვარგარეთ იქნა მივლინებული.


თ ა ვ ი XIII 

მივლინება ბაქოში და პირველი ომი ბოლშევიკებთან (1920 წ.). – მობილიზაცია. – სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო 


მივლინება ბაქოში და პირველი ომი ბოლშევიკებთან 1920 წელს 

აპრილში ერთხელ მე სამხედრო მინისტრთან, გრ. სპირ. ლორთქიფანიძესთან ვიყავი მიწვეული. მან გამომიცხადა, რომ მთავრობის დავალებით უნდა გავემგზავრო აზერბაიჯანში. ჩვენმა მთავრობამ ჯერ კიდევ 1919 წელს შეკრა სამხედრო კავშირი აზერბაიჯანთან, რომლის მიხედვითაც ორივე სახელმწიფგო შეიარაღებული ხელით უნდა მოსულიყო ერთმანეთის დასახმარებლად იმ შემთხვევაში, თუ ერთი მათგანი განიცდიდა თავდასხმას რომელიმე სახელმწიფოს მხრიდან. მე სრულებით არ ვყოფილვარ ამ მოლაპარაკებების კურსში, არ ვიცნობდი ხელშეკრულებასა და მთელ მის წინამორბედ და თანმხლებ პერიპეტიებს. ეს კავშირი ან უფრო სწორად ამ კავშირის მუშაობა, მისი დადებისთანავე ჩაკვდა. რატომ მოხდა ეს, მე არ ვიცი; ეს საქმე ბიუროკრატიული მიმოწერის უღრანებში ჩაიძირა თუ მან სიმწვავე დაკარგა, ან კიდევ სხვა რომლიმე მიზეზმა იგი უკანა პლანზე გადაწია, არ შემიძლია ვიცოდე, ვინაიდან ამ საქმისთვის არასოდეს მივუწვევივართ. სამხედრო მინისტრის მითითებების თანახმად მე ეს კავშირი უნდა „გამეცოცხლებინა“.

საქმე იმაშია, რომ 1920 წლის გაზაფხულზე დენიკინის მოხალისეთა არმია დამარცხებულ იქნა, და ის ნაწილობრივ დაიშალა, ნაწილობრივ ყირიმში მოხვდა, ნაწილობრივ კი იძულებული შეიქნა ჩვენს ტერიტორიაზე გადმოსულიყო, სადაც ინტერნირებულ იქნა. ინტერნირებულთათვის ბანაკი ფოთში იყო მოწყობილი. მოხალისეთა ნარჩენები თავიანთ ძალებს ყირიმში კრებდნენ. ბოლშევიკებმა ამასობაში ჩრდილოეთ კავკასია და დაღესტანი დაიკავეს, და ჩვენი სასაზღვრო ნაწილები უშუალო შეხებაში იყვნენ მათთან შავი ზღვის სანაპიროზე და დარიალის ხეობაში. დაღესტნის მხრიდან ბოლშევიკებმა მდინარე სამურამდე შეამოაღწიეს. ჩვენი წარმომადგენელი, ნიკო ურატაძე, მოსკოვში ბოლშევიკებთან აწარმოებდა მოლაპარაკებებს ბოლშევიკების მიერ ჩვენი დამოუკიდებლობის აღიარების შესახებ და კეთილმეზობლური ურთიერთობების თაობაზეც ხელშეკრულების დადების მიზნითაც. სამხედრო მინისტრი მირჩევდა თან რამდენიმე ცხენოსანი ჯარისკაცი წამეყვანა, როგორც იგი ამბობდა, წარმომადგენლობისთვის, თითქოსდა საპატიო ყარაულად. მე სრულებით არ ვყოფილვარ იმის კურსში ჩაყენებული, რომ იყო აზერბაიჯანში ბოლშევიკური ჯარების მშვიდობიანად შემოშვების შესაძლებლობა აზერბაიჯანის მიერ საბჭოთა ხელისუფლების აღიარების გზით. მაშინდელი აზერბაიჯანული განწყობები ჩემთვის არ იყო ცნობილი. ჩემი შემდგომი შთაბეჭდილებებით აზერბაიჯანის ინტელიგენტურ წრეებში იყო სამი დინება. ერთი ნაწილი, უფრო დიდი, ემხრობოდა თურქეთზე ორიენტაციას; მეორე, უფრო მცირე, იხრებოდა ამა თუ იმ დროშის ქვეშ რუსეთთან შეერთებისკენ. ეს მიმდინარეობა დენიკინის არმიის დაცემის შემდეგ და ბოლშევიკების უშუალოდ აზერბაიჯანის საზღვართან მოახლოების დროს გაიზარდა. და ბოლოს, იყვნენ აზერბაიჯანის დამოუკიდებლობის მომხრენიც, მაგრამ ასეთები ცოტანი გახლდნენ. ხალხის მასა კი თურქეთის მხარეზე იყო, რომელიც თავისი ღია და ფარული ემისრების მეშვეობით ამ მიმდინარეობას ხელს უწყობდა (подогревала это течение). როგორც შემდგომში გამოირკვა, აზერბაიჯანის მთავრობის გარკვეული ნაწილი, თურმე, მოლაპარაკებებს აწარმოებდა ბოლშევიკებთან საბჭოთა ხელისუფლების აღიარებისა და აზერბაიჯანული სახელმწიფოს რუსეთის ფედერაციაში შესვლის შესახებ. საჭიროა აღინიშნოს, რომ ბაქოში ძალზედ ბევრი რუსი მუშა იყო, რომლებიც რუსეთისკენ იყვნენ მიდრეკილნი, აგრეთვე რუსეთის მხარეზე იყვნენ ადგილობრივი სომხებიც, რომლებსაც ყოველთვის თათრების მხრიდან ხოცვა-ჟლეტის გაჩაღებისა ეშინოდათ.

დაახლოებით 20 აპრილს მე ბაქოში გავემგზავრე. ჩემთან ერთად გამოემგზავრნენ გენ. ქუთათელაძე, როგორც საქართველოსა და აზერბაიჯანის სამხედრო-სამოკავშირეო საბჭოს წევრი, და გენ. თაყაიშვილი, რომელიც სიმაგრეებს აპროექტებდა ბაქოში და მდინარე სამურზე, აგრეთვე შუალედურ პოზიციებსაც ბაქოსა და სამურს შორის. მე თან სამხედრო სკოლის 12 ცხენოსანი ჯარისკაცი წავიყვანე კაპ. თავ. მაყაშვილის მეთაურობით. ბაქოში ჩვენ საპატიო ყარაულით დაგვხვდნენ, რომელიც აზერბაიჯანის იუნკერთა სასწავლებლით გახლდათ შედგენილი. სკოლის უფროსი იყო გენ. ჩხეიძე, ჩემი თანაშემწის ძმა. საპატიო ყარაულმა ჩემზე ძალიან კარგი შთაბეჭდილება მოხდინა, და მე გაკვირვებულიც კი ვიყავი, თუ ასეთ მოკლე ვადაში იუნკრებმა როგორ მიიღეს ასეთი ყოჩაღი შესახედაობა. სამწუხაროდ, მათ თეორიულ და პრაქტიკულ ცოდნაში დარწმუნება ვერ მოვახერხე, რადგანაც უწინარეს ყოვლისა სამხედრო კავშირის საქმეებით უნდა დავკავებულიყავი და არ მქონდა იმის დრო, რომ სასწავლებელსაც ვწვეოდი. ჯერ კიდევ თბილისში მაფრთხილებდნენ, რომ სამხედრო-სამოკავშირეო საბჭოს სხდომაზე გენერლები ოდიშელიძე და მეხმანდეროვი (აზერბაიჯანის სამხედრო მინისტრი) დავობდნენ თავმჯდომარის ადგილის გამო. ჩვენი მთავრობა უდავოდ ემხრობოდა იმას, რომ ეს ადგილი საქართველოს წარმომადგენელს უნდა დაეკავებია, მაგრამ ეს საკითხი, როგორც ყოველთვის, გარკვევით არ ყოფილა გადაწყვეტილი. მე ვიცნობდი გენ. მეხმანდეროვს, ჯერ კიდევ უკანასკნელ ევროპულ ომამდე, როგორც პირველი კავკასიური კორპუსის არტილერიის ინსპექტორს. მე იმ დროს მხოლოდ გენერალური შტაბის კაპიტანი გახლდით და ოლქის შტაბში ვმსახურობდი. მე ჩინებულად მესმოდა, რომ გენ. მეხმანდეროვისთვის უსიამოვნო იქნებოდა, თუ მე დავიწყებდი ამ სამხედრო-სამოკავშირეო საბჭოში თავმჯდომარის ადგილის მოთხოვნას. მეორეს მხრივ, მისთვის ამ ადგილის დათმობაც არ შემეძლო, ვიცოდი რა ამაზე ჩემი მთავრობის შეხედულება. გადავწყვიტე სრულებით არ დამესვა ეს საკითხი, რათა ის განხეთქილების ვაშლად არ გადაგვექცია, მით უმეტეს, რომ ვითარება მოქმედებებს მოითხოვდა, და არა უნაყოფო დავა-კამათებს. ჩავედი რა ბაქოში, გავიგე, რომ გენ. მეხმანდეროვი ავადაა და რომ მის თანამდებობას მისი თანაშემწე გენ. ალი-აღა შიხლინსკი აღასრულებს, რომელიც დამხვდა კიდეც საგურში. სადგურიდან მე მთავრობის თავმჯდომარესთან ბ-ნ უსუბეკოვთან გავემგზავრე და ვუთხარი მას ჩემი ჩასვლის მიზეზი, სახელდობრ ის, რომ ჩავედი მათი საომარი მზადების გაცნობის მიზნით და რომ ამისთვის მომიხდება გავეცნო ბაქოსა და სამურის სიმაგრეებს. იგი თავაზიანი იყო ჩემს მიმართ; ჩვენ ერთმანეთს ჯერ კიდევ 1918 წლიდან ვიცნობდით, როცა იგი ამიერკავკასიის მთავრობის წევრი გახლდათ, მე კი იმავე მთავრობის სამხედრო მინისტრის თანაშემწე და ამიერკავკასიის არმიის მთავარსარდალი. მისგან მე გენ. შიხლინსკისთან გავემგზავრე. უკანასკნელს ვკითხე, შემიძლია თუ არა გენ. მეხმანდეროვის ნახვა. გენ. შიხლინსკიმ ტელეფონით ჰკითხა უკანასკნელს. გენ. მეხმამნდეროვმა მთხოვა მაშინვე მასთან მივსულიყავი. მე ვიყავი მასთან. შემდეგ შემდგომ დღეებში დავათვალიერე ბაქოს სიმაგრეები, როგორც სახმელეთო, ისე ზღვისპირაც. მე ვერ შევნიშნე ინტენსიური სამუშაოები, თუმცა კი ბოლშევიკები უკვე სამურზე იყვნენ და მათთან ომის სიახლოვეც საგრძნობი უნდა ყოფილიყო. მთელ სიმაგრეებზე, რომლებიც სულაც არ იყო დასრულებული, მე მხოლოდ რამდენიმე ათეული მუშა დავითვალე. შემდეგ სამურზე გავემგზავრე. სამურის სიმაგრეებიც ასევე არ იყო დასრულებული და სამუშაოები კი სრულებით არ წარმოებდა. მთებიდან ზღვამდე სიმაგრეების ხაზი 15–20 ვერსის სიგრძისა გახლდათ და მდინარე სამურის გაყოლებით იყო გადაჭიმული, რომელზედაც იყო ხიდი. ეს ხიდი, რა თქმა უნდა, აზერბაიჯანელთა ხელში უნდა ყოფილიყო, მაგრამ, როცა იქ მივედი, გავიგე, რომ ის ბოლშევიკების ხელში იმყოფება და ასეთ ნაირად ბოლშევიკებს, ჰონდათ რა თავიანთ ხელში ხიდი, შეეძლოთ ნებისმიერ მომენტში სრულებით დაუბრკოლებლად გადმოელახათ მდინარე და შემდეგ აზერბაიჯანული ჯარებისთვის მოულოდნელად შემოეტიათ. ამ მგზავრობაში აზერბაიჯანელთა მხრიდან მე გენ. უსუბოვი და პოლკ. კარგარეთელი მახლდნენ. პირველი ბაქოს ციხესიმაგრის კომენდანტი გახლდათ, მეორე კი აზერბაიჯანული ჯარების შტაბის გენ. კვარტერმაისერი. გენ. უსუბოვი კორპუსიდან ჩემი ძველი ნაცნობი იყო, და მე აზრადაც კი არ მომსვლია, რომ მას უკანასკნელად ვხედავდი. რამდენიმე დღის შემდეგ იგი ბოლშევიკების მიერ იქნა დახვრეტილი. მე მას ჯერ კიდევ რუსეთ-იაპონიის ომში შევხვედრივარ და მასზე ყოველთვის ჩინებული შეფასებები მესმოდა. უკანასკნელ ომში იგი გენერლის ჩინამდე იქნა დაწინაურებული, მიიღო გიორგის ჯვარი და ბოლშევიკების ხელით დაიღუპა, რომლებიც პრეტენზიას აცხადებდნენ განესახიერებიათ ის ხალხი, რომელსაც უსუბოვი ასე პაიოსნად და ერთგულად ემსახურებოდა. მივედი რა ბოლოს სადგურზე, მე მაშინვე გავემგზავრე პოზიციების დასათვალიერებლად, და თან ჩემი ბადრაგიც გავიყოლე. ჩვენ ამ სადგურზე საკმარისად გვიან მოგვიყვანეს, უკვე სადილის შემდეგ, მიუხედავად იმისა, რომ ვთხოვე ჩემი მატარებელი ჯერ კიდევ ღამით დაეძრათ ბაქოდან. გვიანი დროისა და ნისლის წყალობით მე ვერ შევძელი ყველაფრის დათვალიერება. უნდა აღვნიშნო, რომ, ინჟინრის ყოფნის მიუხედავად, რომელიც სამუშაოებს განაგებდა, ჩვენ გზა აგვებნა და სიმაგრეების ხაზიც კი დავკარგეთ. მე ცხენი უახლოესი სოფლისკენ მივაბრუნე, ადგილობრივი მაცხოვრებლისგან, რომელმაც ჩვენ თავიდან ბოლშევიკებად მიგვიჩნია, გავიგე თუ როგორ წავსულიყავით სადგურისკენ, და ჩამოწოლილი ბინდ-ბუნდის გამო სადგურზე გავემართე. როცა სადგურზე მივედი, შევიტყე, რომ აქვე სადგურში იმყოფება აზერბაიჯანის შეტყობინების გზათა მინისტრი, მელიქ-ასლანოვი, რომლის ვაგონიც ჩემი მატარებლის მახლობლად იდგა. მე იქვე გავიგე, რომ იგი აწარმოებს მოლაპარაკებებს ბოლშევიკებთან, მაგრამ სახელდობრ რა მოლაპარაკებებს, ამის გარკვევა კი ვერ მოვახერხე. გენ. უსუბოვმა მითხრა, რომ მინისტრს ჩემი ნახვა უნდა და მთხოვს მასთან ვაგონში მივიდე. მე მივედი მასთან. პაემანი ხანმოკლე გახლდათ. მისი მოსვლის მიზეზის შესახებ ჩემს შეკითხვაზე მან მიპასუხა, რომ იგი ჩამოვიდა რათა ამ გზის სამსახური და გამართულობა შეამოწმოს. დავბრუნდი რა უკან ვაგინში, გადავწყვიტე ბაქოში დავბრუნებულიყავი და შემდეგ კი თბილისისკენ ამეღო გეზი. ჩემთვის ნათელი იყო, რომ აზერბაიჯანი ბოლშევიკებთან ომისთვის არასაკმარისად ინტენსიურად ემზადება, რომ ბაქოს აღება მხოლოდ დროის საკითხია. აქ უნდა ვთქვა, რომ 15–20 ვერსის სიგრძის სამურის სიმაგრეებს მხოლოდ ერთი ბატალიონი იცავდა. დანარჩენი აზერბაიჯანული ჯარები სახელმწიფოს სამხრეთში გახლდნენ, სადაც ისინი სომხებთან ომს აწარმოებდნენ. ბატალიონს, რომელიც სამურის სიმაგრეებზე იდგა, მეთაურობდა ქართველი პოლკ. თუმანიშვილი. რამდენიმე დღის შემდეგ იგი ბოლშევიკების მიერ იქნა დახვრეტილი წინააღმდეგობისა და მისდამი ჩაბარებული პოსტის დაცვის მცდელობისთვის. 

ვბრუნდებოდი რა უკან ბაქოში, ჩემთან ვაგონში პირადი საუბრისთვის დავიტოვე პოლკ. კარგარეთელი. კარგარეთელს მე მეტ-ნაკლებად დიდი ხანი იყო ვიცნობდი. მე მას შევხვდი ომის დროს კავკასიის ფრონტზე, სადაც იგი უფროსი ადიუტანტი გახლდათ გენ. ბარათაშვილის შტაბში. შემდეგ მას უკვე ომის მერე შევხვდი. იგი 1918 წელს ქართული კორპუსის მე-2 დივიზიის უფროსის როლში იყო. როცა მე საქართველოს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანამდებობის აღსრულებას შევუდექი, იგი ჩემთან გამოვიძახე და მას ჩვენს შტაბში, სადაც შტაბის უფროსად მაშინ გახლდათ გენ. ანდრონიკაშვილი, გენერალ-კვარტერმაისტერის თანამდებობა შევთავაზე. მახსოვდა რა ჩვენი ამხანაგური ურთიერთობანი, ჩემთან კაბინეტში ორი საათი ვცდილობდი მის დაყოლიებას რომ ეს თანამდებობა მიეღო. ჩემი მოსაზრებანი ამაო აღმოჩნდა, მან კატეგორიული უარი განაცხადა: მისი მოსაზრებანი საფუძვლიანი არ გახლდათ; სულ მცირე რომლებიც მან წამოაყენა. მისი საბუთებიდან ერთ-ერთი გასაოცარიც კი იყო; იგი ამტკიცებდა, რომ უკვე ნახევარი წელია დივიზიას მეთაურობს და რომ შეთავაზებულ თანამდებობაზე წასვლა მისთვის ჩამოქვეითებაა. როცა ყველა ხერხი ამოვწურე, მე ვბრძანე რომ მისთვის წერილობით ეკითხათ. პასუხი თავისამრიდებლურად უარყოფითი გამოვიდა. მაშინ მე გადავწყვიტე რომ იგი დივიზიის მეთაურის თანამდებობიდან გამერიცხა, მაგრამ უფრო ადრე მე თვითონ აღმოვჩნდი გარიცხული ჩემი თანამდებობიდან. შემდგომში იგი ამ თანამდებობიდან ბაქოში ჩვენს ატაშედ იქნა დანიშნული, მაგრამ იქ შემთხვეულმა კამათებმა ჩვენი მთავრობის რწმუნებულ ბ-ნ ალშიბაიასთან გამოიწვია ის, რომ იგი შევიდა აზერბაიჯანულ ჯარებში სამსახურში. შევხვდი რა მას ახლა, მინდოდა მესაუბრა მასთან და თავისთან სამშობლოში მუშაობისკენ მომეწოდებია, სადაც გენერალური შტაბის ოფიცერს ოქროს ფასი უნდა ჰქონოდა. ჩვენს მეგობრულ, თბილ საუბარში კარგარეთელს გრძნობები მოერია, და მე დავრწმუნდი, რომ მას უყვარს სამშობლო, და მთელი სულითა და გულით სურს მას ემსახუროს. შესაძლოა, მას ჰქონდა გატაცებები და რწმენა რევოლუციის დასაწყისში (და ვის არ ჰქონდა ისინი), მაგრამ ახლა აუცილებელი იყო იგი თავისი სამშობლოსთვის გამოგვეყენებია, რომლისთვისაც სათანადო ფარგლებში ჩასმულ მის მუშაობას არ შეიძლებოდა მეტად ფასეული სარგებელი არ მოეტანა. ამ განზრახვით ბაქოდან გამოვემგზავრე.

სიმაგრეებზე ჩემს გამგზავრებებს შორის შესვენებებში მიხდებოდა მსჯელობები გენ. მეხმანდეროვთან და გენ. შიხლინსკისთან, რომლებსაც ასევე გენ. ქუთათელაძეც ესწრებოდა. ამ თათბირებზე გენ. მეხმანდეროვი, რომელთანაც, სიტყვამ მოიტანა და, მე ძალზედ კარგი ურთიერთობები ამეწყო, სულ დაჟინებით მოითხოვდა, რომ განგვესაზღვრა იმ ჯარების რაოდენობა, რომელთა გაგზავნასაც შეძლებდა საქართველო აზერბაიჯანის დასახმარებლად ბოლშევიკებთან ომის შემთხვევაში. ამ კითხვაზე მე ვუპასუხე, რომ ეს შექმნილ მდგომარეობაზე იქნება დამოკიდებული, ე. ი. სად მიაყენებენ ბოლშევიკები თავიანთ მთავარ დარტყმას, და იმაზეც, მოქმედებების როგორი გეგმა იქნება მიღებული სამხედრო-სამოკავშირეო საბჭოს მიერ შექმნილ ვითარებაში; შესაძლოა, მთელი ქართული არმია გამოცხადდეს აზერბაიჯანში, და შეიძლება, რომ მთელი აზერბაიჯანული არმია ჩართული მოქმედებებში საქართველოში. შემდეგ ამ თათბირებზე დაისახა მოქმედებების ზოგადი გეგმა პეტროვსკიდან ბაქოზე ბოლშევიკების შესაძლო შემოტევის შემთხვევისთვის. საფუძვლად დადებულ იქნა აზერბაიჯანული ჯარების ისეთი მოქმედება, რომ ისიბი ცალკე არ ყოფილიყვნენ დამარცხებული და რომ ქართულ ჯარებს მოესწროთ დასახმარებლად გამოცხადება. მე არ განვვრცელდები მოქმედებათა ამ გეგმის თაობაზე. მთავარია, რომ მოქმედებების ეს საერთო გეგმა მე მაკმაყოფილებდა. მე ის ყველაზე უფრო შესაბამისად მიმაჩნდა იმ ვითარებისადმი, რომელიც მწიფდებოდა. გავარკვიე რა ყველა საკითხი, რომლებიც გარკვევას მოითხოვდა, გადავწყვიტე უკან თბილისში დავბრუნებულიყავი. მაგრამ შეყოვნება მომიწია და ეს შეყოვნება კინაღამ ჩემთვის ტრაგიკულიც კი აღმოჩნდა. გენ. მეხმანდეროვი ჩემთან მოვიდა და მთხოვა ერთი დღეც დავრჩენილიყავი და მისი მასპინძლობა მიმეღო. მე დავრჩი და ამ ვახშამზე ვთხოვე თავაზიან მასპინძლებს შემდეგ დღეს იმავე რესტორანში თავისი მოსვლით ჩემთვის პატივი დაედოთ.

ამრიგად, მე ბაქოში ორ ზედმეტ დღეს შევყოვნდი. არ აღვწერ ამ სადილებსა და სადღეგრძელოებს. ჩვენი საპასუხო სადილი ნაშუაღამევს დასრულდა, და მე მხოლოდ დაახლოებით ღამის 2–3 საათზე შევედი ჩემს ვაგონში. შემდეგ კიდევ მოგვიანებით ჩემი მატარებელიც დაიძრა. შემდეგ აღმოჩნდა, რომ იმავე ღამეს ბოლშევიკები აზერბაიჯანის საზღვრებში შემოვიდნენ და მათმა ჯავშნოსანმა მატარებლებმა ღამის 1 საათზე უკვე სადგური ხაჩმასი დაიკავეს. მე ძალზედ ბედნიერად გამოვაღწიე ბალაჯარიში და მშვიდად მეძინა, არ ვიცოდი რა, თუ თავზე როგორი საფრთხე მადგა. 4 საათზე სადილის შემდეგ მე სადგურ ელისავეტპოლში მოვედი და აქ მინდოდა გენ. ჯავად-ბეგ შიხლინსკის, კორპუსში ჩემს ძველ ახლობელს შევხვედროდი. ახლა იგი აზერბაიჯანის რესპუბლიკის დივიზიის მეთაური გახლდათ და მე მინდოდა იგი მენახა. მე იგი ტელეფონით გამოვიძახე და გენ. ქუთათელაძესთან ერთად მასთან ბინაზე გავემგზავრე. მის ბინაში მისგან ახალი ამბავი შევიტყე და სულაც არ დამნანებია, რომ მასთან გავემგზავრე. მან მე მეხმანდეროვისგან მოსული ტელეგრამა მიჩვენა, რომელშიც მას ატყობინებდნენ, რომ ბოლშევიკები საზღვარზე გადმოვიდნენ და რომ მას ელისავეტპოლში მყოფი ორი ბატალიონი დაუყოვნებლივ ხაჩმასის მიმართულებით გაეგზავნა. სხვა ცნობები მას არ ჰქონდა და ფიქრობდა, რომ მე ბაქოდან კი არ მოვემგზავრები, არამედ პირიქით ბაქოში. ჩვენ ერთად ვისადილეთ, ხოლო შემდეგ კი მე სადგურზე გავემგზავრე.

გზაში მე ვნახე ბატალიონები, რომლებიც სადგურზე მატარებელში ჩასასხდომად მიდიოდნენ. ჩავჯექი რა მატარებელში, მე ის თბილისისკენ დავძარი. მეორე დღეს, დილის მხოლოდ დაახლოებით 7–8 საათზე ჩამოვედი თბილისში და 9 საათზე სამხედრო მინისტრთან ვიყავი. ბაქპოში გადატრიალების შესახებ ჯერ კიდევ არაფერი ვიცოდი. სამხედრო მინისტრმა მკითხა, თუ რა ვფიქრობ ბოლშევიკებთან საომრად აზერბაიჯანელთა მზადყოფნის შესახებ. მე ვუპასუხე, რომ ვფიქრობ, რომ აზერბაიჯანელები, როგორც ჩანს, არ გაუწევენ წინააღმდეგობას ბოლშევიკების შემოჭრას. „მით უმეტეს“, – შენიშნა სამხედრო მინისტრმა, – „რომ ბაქოში უკვე გადატრიალებაა, ძალაუფლება ბოლშევიკების ხელშია, რომელთა ჯარებიც შევიდნენ ბაქოში და უკვე დაიწყეს წინ წამოსვლა ელისავეტპოლისკენ“. ეს ჩემთვის გამაოგნებელი ახალი ამბავი გახლდათ. გულში მე საკუთარ თავს ვულოცავდი, რომ ასე ბედნიერად გამოვედი (გამოვხტი, выскочил) აზერბაიჯანიდან. როგორც მოგვიანებით გამოირკვა, ბოლშევიკების ტელეგრამა ჩემი მატარებლის დაკავების შესახებ გაგზავნილ იქნა, მაგრამ რადგანაც სადგურების კომენდანტებად უმეტესად ქართველი ოფიცრები იყვნენ, მხოლოდ ამ გარემოებას უნდა ვუმადლოდე კიდეც, რომ ჩემი მატარებელი არ დაუკავებიათ. საერთოდ, რომ არ მეჩქარა სიმაგრეების დათვალიერება და საერთოდ რომ არ მეჩქარა ჩემზე დაკისრებული დავალების შესრულება, მე ალბათ, ბუნებრივია, კიდევ დავყოვნდებოდი, თუ არა რამდენიმე, ალბათ ერთი დღთ მაინც და მაშინ კი ბოლშევიკების ხელში ჩავვარდებოდი. რამდენიმე დღის შემდეგ მე უფრო მეტი საფრთხე მემუქრებოდა, მაგრამ ამაზე შემდეგ.

1920 წლის 20 აპრილი. აზერბაიჯანის გაწითლებით ჩვენი მთავრობა შეშფოთებული გახლდათ. მთავრობამ, რომლიც სავსებით სწორად ითვალისწინებდა შექმნილ მდგომარეობას, გადაწყვიტა თავდაცვის ზომები მიეღო, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს გ. ურატაძე მოსკოვში აწარმოებდა მოლაპარაკებებს. მთავარი ღონისძიება ჩვენში გახლდათ მობილიზაცია. ჩვენი „კრებულის“ თანახმად, საჭირო იყო დაენიშნათ მთავარსარდალი. იმ პირის არარსებობა, რომლიც ჯერ კიდევ მშვიდობიანობის დროს, წინასწარ მოამზადებდა ქვეყანას ომისთვის, წინასწარ იქნებოდა ქვეყნის თავდაცვისა და მის ხელთ არსებული ბრძოლის მთელი საშუალებების კურსში, ჩვენი კანონმდებლობის ერთ-ერთი კაპიტალური შეცდომა გახლდათ. მთავარსარდალი მხოლოდ მობილიზაციის გამოცხადების შემდეგ ინიშნებოდა მთავრობის დეკრეტით. სანამ ირჩევდნენ, სანამ სამთავრობო სფეროებში მსჯელობდნენ იმაზე, თუ ვინ დაენიშნათ, დრო გადიოდა.

ეს აპრილის ბოლო რიცხვებში ხდებოდა. სამხედრო საბჭო თავის სხდომებს ყოველდღე დილას და საღამოს მართავდა. პირველივე სხდომაზე მე წამოვჭერი საკითხი სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს დაარსების შესახებ, ორგანოსი, რომელიც შეიმუშავებდა ქვეყნის თავდაცვის ძირითად დირექტივებს, ორგანოსი, რომელიც პასუხისმგებელი იქნებოდა ქვეყნის მომზადებაზე თავდაცვისთვის. მე შემომთავაზეს წარმედგინა პროექტი. მე შევადგინე პროექტი, რომელშიც გადმოცემული იყო როგორც ამ ორგანოს შემადგენლობა, ისე მისი მოვალეობებიცა და უფლებებიც. პროექტი მიღებულ იქნა სამხედრო საბჭოს მიერ და მოწონებული მთავრობის მიერაც რამდენიმე წვრილი შესწორებით. ბოლოს შედგა მთავარსარდლის არჩევაც. ასეთად დანიშნული ვიქენი მე, ვისაც სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობა მეკავა და თავდაცვისთვის ქვეყნის მომზადებასთან არაფერი საერთო არ მქონია.

მე, რა თქმა უნდა, არც მიფიქრია, რომ უარი მეთქვა ან მევაჭრა. მტერი უკვე წინ მოდიოდა და მისი ეშელონებიც უკვე ელისავეტპოლისა და აღსტაფისკენ მოემართებოდნენ. ქვეყნის თავდაცვის გეგმა არ იყო და, ბუნებრივია, ამ შეცდომისთვის პაუხისმგებელიც არავინ გახლდათ. სწორედ ამ გარემოებამ წამახალისა კიდეც მე, რომ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო შეგვექმნა.


მობილიზაცია 

მე შევუდექი ჩემს მუშაობას. ამავდროულად გამოცხადებულ იქნა მობილიზაცია. ჩვენი მობილიზაციის მიხედვით ჩვენი ბატალიონები 3-ბატალიონიან პოლკებად უნდა ყოფილიყვნენ გაშლილი. მობილიზაციის გეგმა ძალზედ ძოძროხი (грузный) იყო და ბევრ დროს მოითხოვდა. ჩემთვის ნათელი გახლდათ, რომ ჩვენ ვერ მოვსწრებთ მობილიზაციას და რომ მოწინააღმდეგე, რომელიც უკვე დიდი ხანია მობილიზებულია, იმაზე ადრე მოასწრებს საზღვარზე გადმოსვლას, ვიდრე ჩვენ მოვასწრებთ თავმოყრას; ამიტომ საჭირო იყო მოქმედებების ისეთი გეგმა შემედგინა, რომლის წყალობითაც შევძლებდი მოწინააღმდეფის შეკავებას, სანამ არმია მობილიზაციასა და თავმოყრას დაასრულებდა. ვითარება განსაკუთრებით რთული გახლდათ.

ბოლშევიკებს შეეძლოთ ჩვენთვის ორი მხრიდან შემოეტიათ: 1) ჩრდილოეთიდან, სახელდობრ კი შავი ზღვის სანაპიროს გამოყოლებით, მამისონისა და დარიალის მიმართულებაზე, აგრეთვე კავკასიონის ქედზე სხვა გადმოსასვლელების გამოვლით; 2) აღმოსავლეთიდან, აზერბაიჯანის მხრიდან. მოინააღმდეგის შესახებ ცნობები ჩვენ არ გვქონდა ან, უფრო სწორედ, თითქმის არ გვქონდა. როგორც ჩანს, ეს იმ ფულადი სახსრების უკმარისობის გამო ხდებოდა, რომლებიც დაზვერვაზე გამოიყოფოდა. ვვარაუდობ, რომ თვითონ დაზვერვაც საკმარისად სწორად არ იყო ორგანიზებული. იგი ცნობების მხოლოდ საზღვრისპირა ზოლში შეკრებით იფარგლებოდა, ხოლო თუ რა ხდებოდა სიღრმეში, და მით უმეტეს კავკასიონის ქედის იქით, რა თქმა უნდა, სრულებით არ იყო ცნობილი. გარდა ამისა, დაზვერვა რამდენიმე ხელში იყო. იგი გახლდათ სამხედრო მინისტრის თანაშემწის ხელში და გენერალური შტაბის ხელშიც, და მას აგრეთვე აწარმოებდა გვარდიის შტაბიც. ფულები იხარჯებოდა, მაგრამ არა გაერთიანებული გეგმის მიხედვით. ასეთ ნაირად მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობები ყველაზე უფრო ზოგადი ხასიათის, შემთხვევითი, დაგვიანებული, ეპიზოდური და ნდობის ნაკლებად აღმძვრელი იყო.

ამრიგად, მოწინააღმდეგეს შეეძლო თავი მოეყარა ნებისმიერ დასახელებულ მიმართულებაზე, და ჩვენ, მზვერავთა მუდმივი ქსელის არარსებობის წყალობით, შეგვეძლო მზერიდან გაგვპარვოდა ეს თავმოყრა, დაჯგუფება, რომ აღარაფერი ვთქვათ უკვე მისი ძალების რაოდენობის შესახებ. ჩრდილოეთიდან მოწინააღმდეგეს შეეძლო ჩვენთვის შავი ზღვის სანაპიროს გასწვრივ შემოეტია, მაგრამ ამისთვის, რკინიგზების არარსებობისა და საზღვაო ძალების სისუსტის გათვალისწინებით, მას ამ მიმართულებაზე წინასწარ უნდა მოეყარა თავი და ჩვენი საზღვრის მახლობლად მისი შეჯგუფება არ შეიძლებოდა ჩვენთვის შეუმჩნეველი დარჩენილიყო; გარდა ამისა, აქ დიდი ძალების თავმოყრა, შავი ზღვის ვერფლობის შედეგად და ყირიმში ვრანგელის არმიის ყოფნის გამოც, ბოლშევიკებისთვის განსაკუთრებით სარისკო გახლდათ. ჯარები, რომლებიც საქართვლოსკენ ზღვის გასწვრივ იმოძრავებდნენ, შესაძლო იყო ვრანგელის გაბედული დესანტით თავისი ზურგისგან ყოფილიყვნენ მოწყვეტილი; უკანასკნელის შესაძლებლობა იმით მტკიცდება, რომ გენ. ვრანგელმა შემდგომში ასეთი რამ კიდეც მოახდინა. ამრიგად, ამ მიმართულებაზე ბოლშევიკების მიერ დიდი ძალებით მოქმედებების განვითარება სარისკო გახლდათ, მომზადებისთვის დროს მოითხოვდა, არ შეიძლებოდა ჩვენს ყურადღებას გამოპარვოდა და, შესაბამისად, უახლოეს მომავალში ნაკლებ სავარაუდო საქმეს წარმოადგენდა. დარიალისა და მამისონის უღელტეხილის გადმოვლით შემოტევა დიდი სიძნელეებთან იყო შეუღლებული და, გამოვიყენებდით რა ადგილობრივ პირობებს, ჩვენ შეგვეძლო მცირე ძალებით წინააღმდეგობის გაწევით მოგვეგო დრო გაძლიერების ჯარების მოყვანისთვის. ამ რაიონების მოქმედებათა თეატრის პირობები გარდა ამისა არ უშვებდა დიდი ძალებით მოქმედების შესაძლებლობას. იყო როკის უღელტეხილზე გადმოსვლით შემოტევის შესაძლებლობაც. ამ მიმართულებით შემოტევა ყველაზე უფრო სავარაუდო გახლდათ, ვინაიდან ამას შეეძლო ოსურ მოსახლეობას შორის აჯანყება გამოეწვია, რომელიც ჩვენს წინააღმდეგ არაერთხელ აღმართულა. უკმაყოფილებას ამ მოსახლეობაში ყოველთვის აქეზებდნენ და მხარს უჭერდნენ ჩრდილოეთ კავკასიიდან იმ ოსების მეშვეობით, რომლებიც კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთით, ჩვენი ცხინვალელი ოსების უშუალო მახლობლობაში ცხოვრობდნენ.

რაც შეეხება ჩვენს აღმოსავლეთ ფრონტს, აქ ვითარება შემდეგი გახლდათ. აზერბაიჯანი არ იყო დაპყრობილი ბოლშევიკების მიერ, როგორც ჩრდილოეთ კავკასია და დაღესტანი. აქ, არსებითად, ბოლშევიკები მთავრობის ნაწილის მიერ იყვნენ მოწვეულნი და ბაქოში ხელისუფლებაც მათ ხელში ბრძოლის გარეშე გადავიდა. ხოლო აზერბაიჯანული ჯარები კი, რომლებიც აზერბაიჯანის სამხრეთ საზღვარზე იმყოფებოდნენ, საბჭოთა აზერბაიჯანის ახალ ხელისუფლებას დაემორჩილნენ, რის შედეგადაც ბოლშევიკები ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ყოველგვარი წინააღმდეგობის გარეშე გავრცელდნენ. ბოლშევიკური ჯარები უკვე ელისავეტპოლში იყვნენ და აღსტაფასკენ მოძრაობას აგრძელებდნენ, სადაც გადმოსხდებოდნენ კიდეც. ამ ჯარების შესახებ ჩვენი დაზვერვა უკვე უფრო ზუსტ ცნობებს იძლეოდა, და ჩვენ ვიცოდით, რომ ამ რაიონში ბოლშევიკების 32-ე დივიზიის ნაწილები იყრიდნენ თავს.

ჩვენს აღმოსავლეთ საზღვარზე ბოლშევიკებს შეეძლოთ ორი მიმართულებით შემოეტიათ: 1) ზაქათალას, ლაგოდეხის, გომბორ-თბილისის გამოვლით; 2) ბაქო-თბილისის რკინიგზის გამოყოლებით გზატკეცილზე განშტოებით აღსტაფადან წითელ ხიდზე. პირველი მიმართულება ჩვენთვის ნაკლებად სახიფათოს წარმოადგენდა, ვინაიდან ბოლშევიკებს დაღესტნიდან ან ელისავეტპოლიდან წნორის-წყლამდე რკინიგზა არ ჰქონდათ და, შესაბამისად, სანამდე ამ მიმართულებაზე მეტ-ნაკლებად მნიშვნელოვანი ძალებით შეტევაზე გადმოვიდოდნენ, მათ აუცილებლად უნდა გამოევლოთ გრუნტის გზებით ასეულობით ვერსი და შემდეგ ზაქათალაში მოემზადებიათ ბაზა შემდეგი შემოტევისთვის. ყველაფერი ეს ბევრ დროს მოითხოვდა. უფრო მეტად სავარაუდოსა და უფრო სახიფათოს, რომელიც დედაქალაქ თბილისს უშუალოდ დაემუქრებოდა, წარმოადგენდა მიმართულება რკინიგზის გამოყოლებით. ჯავშანოსანი მატარებლების მოყვანისა და მოქმედებების უზრუნველყოფა რკინიგზით ხდებოდა. მე ეჭვი არ მეპარებოდა, რომ მთავარი დარტყმა სწორედ ამ მიმართულებაზე იქნებოდა მომართული. საჭირო იყო ამისთვის ხელი შეგვეშალა ან უფრო სწორად მათი შემოტევა შეგვენელებია. როგორც ზემოთ ვამბობდი, ორგანიზებულ იქნა სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო. მისი თავმჯდომარე გახლდათ მთავრობის თავმჯდომარე. 


სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო 

როცა ჩემს მიერ წარდგენილ იქნა მისი ორგანიზაციის პროექტი, გამიკვირდა, რომ ამ დაწესებულების დაარსებამ ყოველგვარი სიძნელის გარეშე ჩაიარა. მე გაკვირვებული ვიყავი, რომ ჩემგან წამოსული წინადადება ჩემთვის ჩვეული ოპოზიციის გარეშე იქნა მიღებული. მხოლოდ შემდე გავიგე, თუ რაში იყო საქმე. მმართველ სფეროებში უკვე დიდი ხანია ლაპარაკობდნენ მთავარსარდალთან პოლიტიკური ხასიათის ორგანოს შექმნის შესახებ და ჩვენს „კრებულშიც“ იყო მითითებული, რომ მთავარსარდალთან შეიძლება იყოს დანიშნული ასეთი ორგანო. ეჭვი არ არის, რომ ყოველ სამხედრო პირს არ შეუძლია არ დაინახოს ის მავნებლობა, რომელიც უფროსის ხელ-ფეხის შეკვრის შედეგს წარმოადგენს. უეჭველია, ასეთი ორგანოს წარმოქმნას ჩემთან მე არ დავუშვებდი; უეჭველია, რომ მმართველები ითვალისწინებდნენ ამ გარემოებას. და აი, არ ჰქონდათ რა იმის შესაძლებლობა, რომ ეს ორგანო ჩემთან შეექმნათ, წინააღმდეგ შემთხვევაში მე მთავარსარდლის თანამდებობაზე დანიშვნის წინადადებას უარვყოფდი, მმართველები სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს დაარსებას დაეთანხმენ, წინასწარვე განიხილავდნენ რა მას, როგორც მათთვის სასურველი პოლიტიკური ხასიათის ორგანოს. მე შევთავაზე ამ ორგანოს დაარსება, იმიტომ რომ ვიცოდი, რომ ქვეყანა თავდაცვისთვის მზად არ არის; რომ დაწესებულება, რომელიც ამაზე უშუალოდ იქნებოდა პასუხისმგებელი, არ არსებობდა; რომ ქვეყნის თავდაცვის არანაირი გეგმა შედგენილი არ ყოფილა და ვფიქრობდი, რომ ეს საბჭო ამდენად მნიშვნელოვანი, მაგრამ სრულებით დავიწყებული საკითხით უნდა დაკავებულიყო. საქმით კი ასე არ გამოვიდა. ამრიგად სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს შექმნისას მმართველებისა და ჩემი მიზნები ურთიერთსაპირისპირო აღმოჩნდა.

ქვეყნის თავდაცვის გეგმის არარსებიბის გამო მე ვთხოვე სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს დირექტივა ომის შემთხვევისთვის, სახელდობრ კი დირექტივა, რომელზედაც ბაზირებული უნდა ყოფილიყო ქვეყნის თავდაცვა და რომელსაც უნდა მიჰყოლოდა მთავარსარდალიც. მე განსახილველად დავსვი საკითხი ქვეყნის თავდაცვის ზოგადი დირექტივის შესახებ, რომლის არსიც დაიყვანებოდა საკითხზე თბილისის შესახებ, ე. ი. აგრძელებს თუ არა ქვეყანა თავდაცვას თბილისის აღების შემდეგ, სხვანაირად რომ ვთქვათ, უნდა დაამთავრონ თუ არა ჯარებმა, შეიარაღებულმა ძალებმა თავიანთი წინააღმდეგობა თბილისში, თუ საჭირო შეიქნება მსხვერპლად შევწიროთ თბილისი არმიის გადარჩენისა და ომის გაგრძელებისთვის. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ, გააშუქა რა ეს საკითხი ყველა მხრიდან, დაადგინა, რომ თბილისის დათმობა არ ნიშნავს ომის დასრულებას, მაგრამ რომ ამ ნაბიჯის გადადგმაზე, ე. ი. დათმობაზე, საჭიროა წავიდეთ მხოლოდ შეიარაღებული ხელით მისი დაცვის შესაძლებლობის სრული ამოწურვის შემდეგ. მეორე დღეს მე წარვუდგინე თავდაცვის საბჭოს მობილიზებადი ჯარების გაშლის ჩემ მიერ დასახული გეგმა. ამ გეგმის აღსრულებაში მოყვანა არ მოგვიწია, ვინაიდან აღსრულებაში მისი მოყვანის დაწყებამდე დიდი ხნით ადრე მოწინააღმდეგემ ჩვენი საზღვარი წითელი ხიდის რაიონში გადმოლახა. დარწმუნებულს იმაში, რომ ჩვენ ვერ მოვასწრებთ მობილიზაციას და მობილიზებული ნაწილების დასახული გეგმის მიხედვით თავმოყრას, და, შესაბამისად, ინიციატივის ხელში აღებას, მე მოქმედებათა ისეთი გეგმისთვის უნდა მიმემართა, რომლიც უწინარეს ყოვლისა დროის მოგების შესაძლებლობას მომცემდა. გარდა ამისა, მე ვითვალისწინებდი, რომ ჩვენი შინაური ბოლშევიკები, აზერბაიჯანში ბოლშევიკების წარმატებით შეგულიანებულნი, ენერგიულ საქმიანობას გაშლიდნენ ქვეყნის შიგნით და განსაკუთრებით კი თბილისში; შეიძლებოდა გამოსულიყო ერთდროული ომის სურათი, შინა ომისა თბილისის ქუჩებში და გარე ომისა თბილისის კედლებთან. ამიტომ გამოდიოდა: 1) მოგვეგო დრო და 2) გადამწყვეტი ბრძოლა მოწინააღმდეგისთვის თბილისიდან შეძლებისდაგვარად შორს მიგვეცა.

მობილიზაციის დაჩქარება არ შეიძლებოდა. მობილიზაცია არ შეიძლებოდა ნელა არ წასულიყო, ვინაიდან ის არასწორად გახლდათ ორგანიზებული. ჩვენი არმია 5-ასეულიანი შემადგენლობის ცალკეული ბატალიონებისგან შედგებოდა, მე-6 ასეული ტყვიამფრქვევებისა გახლდათ. ჩვენი მობილიზაციის მიხედვით პირველი სამი ასეული ქმნიდა 1-ლ ბატალიონს, მე-4 და მე-5 ასეულები კი წარმოადგენდნენ კადრებს მე-2 და მე-3 ბატალიონების წარმოქმნისთვის. მე ამ საკითხს დაწვრილებით არ შევეხები; არ მივუთითებ იმ ნაკლოვანებებს, რომლებიც მობილიზაციის ასეთ ხერხს ახლდა. ვიტყვი მხოლოდ მობილიზაციის სისწრაფის შესახებ. მობილიზაციის სისწრაფისთვის მთავარ მუხრუჭს ის გარემოება წარმოადგენდა, რომ მთელი მარაგები: სანივთე, სასუსრსათო და თვით იარაღისაც კი ინახებოდა თბილისში, და არა პოლკების შტაბ-ბინებში. ამის შედეგად ყველა პოლკიდან მიმღებები უნდა ჩამოსულიყვნენ თბილისში, გაევლოთ სამეურნეო კომიტეტის ბიუროკრატიული სცილა და ქარიბდა, ამასთან რაიმე, ხშირად საქაღალდე ფორმალობის შეუსრულებლობას მოჰყვებოდა მიმღები ოფიცრების უკანვე ნაწილში დაბრუნება; შემდეგ მიმღებებს ეს ყველაფერი ცენტრალურ დაწესებულებებში უნდა მიეღოთ, ვაგონებში ჩატვირთათ და თავისთან ნაწილებში წაეღოთ; ამასთან ზოგიერთ ნაწილში გრუნტის გზებითაც უნდა წაეღოთ. ძნელი არ არის იმის წარმოდგენა, ყველაფერი ეს რა დიდხანს გაგრძელდებოდა. შემდეგ პოლკებში არ იყო ფული; მისთვისაც ასევე თბილისში ჩამოდიოდნენ, რაც ასევე მასა სიძნელეებსა და დროის დაკარგვას იწვევდა; რა თქმა უნდა, ეს ყველაფერი არ იქნებოდა, თუ მობილიზაციის შემთხვევისთვის მარაგები პოლკებში იქნებოდა შენახული და ამ უკანასკნელებს შესაბამისი ავანსებიც ექნებოდათ. ადგილობრივ სამხედრო-სამობილიზაციო ორგანოებშიც რამდენადმე მსგავსი ვითარება არსებობდა; თადარიგში მყოფები მოდიოდნენ, მათი კვების სახსრები კი არ იყო, ვინაიდან ფულების გამოგზავნა გვიანდებოდა.

27 აპრილი. ამრიგად, საჭირო იყო მოწინააღმდეგის შეჩერებისთვის ზომების მიღება. პირველი ზომა გახლდათ სასაზღვრო ხიდების დაუყოვნებლივ დაუფლება: 1) სარკინიგზო ხიდისა ფოილოსთან – მტკვარზე, 2) წითელი ხიდისა ხრამზე. ეს ხიდები ჩვენს სასაზღვრო ხიდებად ითვლებოდა, მაგრამ ორივე აზერბაიჯანის ხელისუფალთა ხელში იყო. თუ რითი იყო გამოწვეული ასეთი მდგომარეობა, ჩემთვის არ არის ცნობილი, მაგრამ ვიცი, რომ აზერბაიჯანული სასაზღვრო ჯარების გუშაგები ხიდების აქეთა მხარეს ჩვენს ტერიტორიაზე იდგნენ. მე აზერბაიჯანის რესპუბლიკის სამხედრო წარმომადგენელი ჩემთან მოვიწვიე და ვთხოვე მას, რომ შექმნილი მდგომარეობის გათვალისწინებით ფოილოში ტელეგრამა გაეგზავნა, რათა აზერბაიჯანელი გუშაგი უკანვე მტკვრის იქით გადაეყვანათ. და ეს ხიდი მთლიანად ჩვენს ხელში აღმოჩნდებოდა. ეს უმტკივნეულოდ იქნა გაკეთებული. წითელ ხიდთან ეს არ მომხდარა, ვინაიდან იქითკენ ტელეგრაფი არ იყო და იქ საქმემ დავა-კამათების გარეშე ვერ ჩაიარა. ამასთან ერთად ფოილოს ხიდთან საჩქაროდ იქნა გაგზავნილი ერთი ვერმობილიზებული ბატალიონი, რომლის მეთაურმა პოლკ. კონჩუევმა ჩემგან მიიღო ბრძანება აეფეთქებია ხიდი, როცა მისი თავდაცვისთვის ყველა საშუალებას ამოწურავდა. ჩვენი საინჟინრო ნაწილების მიერ ხიდი აფეთქებისთვის იქნა მომზადებული.

ამავდროულად წითელ ხიდთან გაიგზავნა ერთი გვარდიული კახური ბატალიონი, რომელიც უცნობი იყო თუ რა მიზეზით იმყოფებოდა ნავთლუღში არტილერიით; იქითვე გავაგზავნე გვარდიის ცხენოსანი დივიზიონიც. ამ დრომდე მქონდა შთაბეჭდილება, რომ გვარდიას, სახალხო გვარდიის შესახებ დებულების თანახმად, საარმიო ნაწილებზე უფრო სწრაფად შეუძლია მობილიზაცია. მაგრამ ეს ასე სულაც არ ყოფილა; რადგანაც ვიცოდი, რომ გვარდიის ერთ-ერთი ბატალიონი თავისი სადგომიდან მხოლოდ 12-ე დღეს გამოვიდა მას შემდეგ, რაც მიიღო ბრძანება მობილიზაციის შესახებ, რაც არ შეიძლება სწრაფ გამოსვლად ჩაითვალოს, თუ მივიღებთ მხედველობაში იმ გარემოებას, რომ გვარდიას მატერიალური კმაყოფის მეტი სახსრები და საშუალებები გააჩნდა. მთლიანობაში კი, უნდა ითქვას, რომ გვარდიის ბატალიონები უფრო სწრაფად იყვნენ მზად გამოსვლისთვის, ვიდრე არმიისა, რომლებიც სამჯერ უნდა გაზრდილიყვნენ. თუმცა კი უკანასკნელნი ასევე სწრაფად იქნებოდნენ მზად, და შესაძლოა, უფრო სწრაფადაც, რომ არ ყოფილიყო დაყოვნება შეიარაღებითა და მატერიალური კმაყოფით მათ უზრუნველყოფაში.


თ ა ვ ი XIV 

ბოლშევიკების თავდასხმა სამხედრო სკოლაზე. – ბოლშევიკების შემოტევა. – წითელი ხიდი 


ბოლშევიკების თავდასხმა სამხედრო სკოლაზე 

ასეთი გახლდათ ჩემი პირველი ღონისძიებანი, როცა გაჩაღებულ იქნა მოვლენა, სამახსოვრო მთელი თბილისისთვის. ეს იყო ბოლშევიკების ღამის თავდასხმა სამხედრო სკოლაზე. 1-ლ მაისს თბილისში, როგორც ყოველთვის, „1-ლი მაისის დღესასწაულს“ ზეიმობდნენ. დემონსტრაციის დროს, როგორც გადმომცეს, ბრბომ სცემა ბოლშევიკებს, რომლებიც თავიანთ ცალკე ორგანიზაციად გამოვიდნენ. მგონი, იმავე საღამოს, და ყოველ შემთხვევაში, თუ არა 1-ლ, მაშინ 2 მაისს* (*2 მაისს ღამის 1-ლ საათზე), სახალხო სახლში მუშათა დეპუტატების საბჭოს სხდომა იყო დანიშნული. მე ვესწრებოდი ამ სხდომას, სადაც მთავრობის წევრები გამოდიოდნენ სიტყვებით შექმნილი ვითარების შესახებ. სხდომა თითქმის ღამის თორმეტ საათამდე გაგრძელდა, როცა მე ჩემთან სახლში გვემგზავრე. მაშინ სამხედრო სკოლის შენობაში ვცხოვრობდი. მე გენ. ზაქარიაძე მაცილებდა. როგორც კი ავტომობილი სკოლის სადარბაზოსთან მივიდა, სადღაც ახლოს გასროლა გაისმა. გენ. ზაქარიაძემ შენიშნა: „ისვრიან“; მე ვუპასუხე, რომ ეს პირველი არ არის და არც ყურადღება მიმიქცევია. ზაქარიაძე გაემგზავრა, მე კი, ავედი რა ჩემთან, მაგიდას მივუჯექი და ჭამა დავიწყე. სახლში ყველას ეძინა. 10–15 წუთი გავიდა, როცა ხმაური, ფეხების ტყაპუნი და ყვირილები მომესმა. ეს ხმა ვესტიბიულის ან სამორიგეო ოთახის მხრიდან მოდიოდა. რადგანაც ხმაური ხანგრძლივი იყო, ამიტომ მე, შეშფოთებული, ტელეფონთან მივედი და ვითხოვე მორიგე ოფიცრის ოთახთან შევეერთებინე. მიპასუხეს, რომ სამორიგეო ოთახი არ პასუხობს. მე პირადად გავემართე სამორიგეო ოთახისკენ. როცა იქ შევედი, დავინახე პალტო, რომელიც იატაკზე ეგდო. ირგვლივ სრული სიჩუმე იდგა. მე გამიკვირდა, რომ სამორიგეო ოთახში არავინ არ იყო, ვინაიდან ოფიცრის არყოფნისას იქ მორიგე იუნკერი უნდა ყოფილიყო. მე კიბის ბაქანზე გამოვედი. ზევით ფულის ყუთთან იმყოფებოდა ყარაული 3 ადამიანისგან. ყარაულის უფროსად ყოველთვის იუნკერი ინიშნებოდა. ამჯერად ყარაულის უფროსად იუნკერი გეგეჭკორი გახლდათ. მე ქვემოდან ვკითხე ყარაულის უფროსს, თუ აქ რა მოხდა. მან გაურკვევლობით მიპასუხა, მაგრამ შემდეგ დაუმატა, რომ, მგონი, იუნკრებმა იჩხუბესო; რომ იქ ასევე გარეშე პირებიც იყვნენო. მაშინ მე ყარაულიდან ერთ-ერთ ჯარისკაცს ვუბრძანე იუნკრების სადგომში მისულიყო და გაეგო, თუ რაში იყო საქმე. ჯარისკაცი ჩამოვიდა და დანიშნულების მიხედვით წავიდა. მე ბაქანზე დავრჩი და დაველოდე. შესაძლოა, 2–3 წუთი გავიდა. ჯარისკაცი დაბრუნდა და მომახსენა, რომ ყველა იუნკერი სადგომშია თავმოყრილი და რომ იქ ასევე ჩვენი ოფიცრებიც არიან, და რომ გარეშეთაგან იქ არავინაა. მე მაშინ იქ პირადად წავედი. რაღაც წინათგრძნობით მინდოდა ჩემთან ბინაზე დავბრუნებულიყავი და „ნაგანი“ ამეღო. მამრამ ჯარისკაცის მოხსენებითა და სრული სიჩუმით დამშვიდებული აღარ დავბრუნებულვარ, არამედ მარტო იუკნერთა სადგომისკენ გავემართე. მისაღები ოთახი გავიარე, რომელიც სამორიგეო ოთახის გვერდით იყო, და დერეფანში შევუხვიე, რომელიც მისაღები ოთხის პერპენდიკულარულად მიემართებოდა. ამ დერეფნიდან 4 კარი გადის: ერთი კიბეზე, რომლითაც ზემოთ უნდა ახვიდეთ იუნკრების სადგომსა და მეზობელ ასეულებში; მეორეს დერეფნის სიღრმეში ასევე კიბეზე გავყავართ, რომლიდანაც შეიძლება სკოლის პლაცზე გასვლა; მესამე და მეოთხე კარებს სამასწავლებლო ოთახსა და ერთ-ერთ კლასთან მივყავართ. როგორც კი დერეფანში შევუხვიე, რომელიღაც სამოქალაქო ბატონი შევნიშნე, რომელიც, გამოვიდა რა იმ კარიდან, რომელსაც კიბეზე და შემდეგ იუნკერთა სადგომიკენ შევყავდით, სწრაფი ნაბიჯით სხვა კარისკენ გაემართა, რომელიც იმ კიბეზე გადიოდა, საიდანაც სკოლის შიდა პლაცზე გასვლა შეიძლებოდა. მას გრძელი ლაბადა ეცვა და თავზე ველოსიპედისტის რბილი ქუდი ეხურა. მან ვერ მოასწრო კარამდე მისვლა და მასში მიმალვა, როცა მას შევეხმიანე. ეს ბატონი ჩემსკენ შემობრუნდა და, რაღაცის ყვირილით, მომვარდა. იგი 10–12 ნაბიჯზე გახლდათ, როცა მის აწეულ ხელში რევოლვერი დავინახე, რომელიც ჩემსკენ ჰქონდა მომართული. მე ჯიბეში პატარა ჯიბის რევოლვერი მქონდა, რომელიც ჯერ კიდევ 1894 წელს ვიყიდე და რომელსაც არასოდეს ვიშორებდი. ეს რევოლვერი მოძვლებული გახლდათ და უკანასკნელ წლებში შევნიშნე, რომ ყოველთვის ვერ ისროდა, ხშირად მიმტყუნებდა ხოლმე. მე არ მახსოვს, ჩვენ ორიდან პირველმა ვინ გაისროლა, მგონი, მან. ჩემი რევოლვერი თვითშემართვადი იყო და მისი საპასუხო გასროლა მხოლოდ მეორე თუ მესამე ჯერზე გაისმა; ყოველ შემთხვევაში ჩახმახის ჩემს პირველ გამოკვრას გასროლა არ მოჰყოლია. ამასობაში ეს ბატონი, ჩემთან მოახლოებისას, სროლას განაგრძობდა. მეორე გასროლა მე არ გამომივიდა. მე იმ კართან ვიდექი, რომელსაც მისაღებში შევყავდი. ის არ იხურებოდა. მე შემოვბრუნდი და იქით შევვარდი. გავირბინე რა მისაღები, მე კიბით იმ ბაქანზე ავირბინე, რომელიც სამორიგეო ოთახის წინ იმყოფებოდა. აქ გავჩერდი და ზურგისკენ შემოვბრუნდი. ჩემი მოწინააღმდეგე იმ კარში იდგა, რომლის მახლობლადაც მე ვიდექი, როცა იგი მესროდა. მე კიბის ბაქანზე ვიმყოფებოდი და ზემოდან ელექტრული ჭაღი დამნათოდა. ვეცადე კიდევ გამესროლა; ჩემმა რევოლვერმა ერთხელ კიდევ გაისროლა და შემდეგ კი ისევ რამდენჯრმე მიმტყუნა. იგი, ჩემი მოწინააღმდეგე, სროლას განაგრძობდა. შემდეგ კარში, რომელიც ჩემს უკან იმყოფებოდა, ხუთი ნატყვიარი იპოვეს; ერთ-ერთმა ტყვიამ ის კარი გაიარა და სხვა კარში გაიჭედა, რომელსაც ჩემს ოთახში შევყავდით. მაშინ მე ჩემს ოთახში შევვარდი. ახლაც არ შემიძლია ზუსტად ავხსნა, თუ როგორ შევძელი ასე სწრაფად ჯიბეში გასაღების მოძებნა და კარის გაღება: გასაღები ერთ გოჯზე მეტი არ არის, ბრტყელია; ამასთან ის ინგლისური შიდა საკეტის ძლივს შესამჩნევ ღრიჭოში უნდა შემეყო. შევირბინე რა ჩემს ოთახში, მე უწინარეს ყოვლისა „ნაგანით“ შევიარაღდი, რომელიც ჩემს ღამის პატარა მაგიდაში იმყოფებოდა.

ეზოში გასროლების ხმა ისმოდა. მე გავივე, რომ სამხედრო სკოლაზე ხდება თავდასხმა. ტელეფონთან მივედი და გენერალურ შტაბს დავუკავშირდი; ტელეფონთან დადგენილი წესის მიხედვით მორიგე ოფიცერი იმყოფებოდა. მე ვკითხე მას, თუ ცნობს ვინ ელაპარაკება. მან იცნო ჩემი ხმა და მაშინ, ავუხსენი რა მოკლედ ვითარება, მე მას ვუბრძანე, რათა მას დაუყოვნებლივ ეცნობებია ტელეფონით ყველასთვის სამხედრო სკოლაზე თავდასხმის შესახებ, სამხედრო მინისტრისთვისაც, შტაბის უფროსისთვისაც, გვარდიის შტაბშიც, გარნიზონის უფროსისთვისაც, რათა დაუყოვნებლივ ყოფილიყვნენ გამოძახებული ჯავშნოსანი ავტომობილები, აგრეთვე გვარდიის ან არმიის ნაწილები. 

ჩემთან ბინაში ამ დროს პეტრე ციციშვილი ცხოვრობდა, რომელსაც გორში სახლი მიწისძვრის დროს დაენგრა; იგი ჩემი საბრძოლო ამხანაგი გახლდათ რუსეთ-იაპონიის ომიდან, სადაც ჩვენ ერთსა და იმავე პოლკსა და ბატალიონში ასეულებს ვმეთაურობდით. იაპონიის ომის შემდეგ მან საინტენდანტო აკადემია დაამთავრა. უკანასკნელი ომის დროს ჯერ დივიზიის ინტენდანტი გახლდათ, ხოლო შემდეგ კი კორპუსისა, და კავკასიის ფრონტზე ერთ-ერთ საუკეთესო ინტენდანტადაც ითვლებოდა. იგი ჩვენს ქართულ არმიაში სამსახურიდან ჯერ კიდევ 1919 წელს იქნა დათხოვნილი; არ ვფიქრობ, რომ მას შეეძლო რაიმე დანაშაული ჩაედინა. უეჭველად ძალზედ ენერგიული და უნარიანი ოფიცერია. დავტოვე რა ტელეფონი, მე მის ოთახთან მივედი და კარზე დავუკაკუნე. იგი სახლში არ აღმოჩნდა; სახლში მხოლოდ მისი ცოლი გახლდათ. მაშინ მე ტელეფონით ჩემს თანაშემწეს პოლკ. ჩხეიძეს დავურეკე. ტელეფონთან მისი ერთ-ერთი ვაჟიშვილი, 16–17 წლის ბიჭი აღმოჩნდა, რომელმაც კითხვაზე „სად არის მამაშენი“, მიპასუხა, რომ „მამამ ტანზე ჩაიცვა, კარაბინი აიღო და სადღაც წავიდა“. მან დაუმატა, რომ ახლა თვითონ მოვა ჩემთან. ამ დროს ეზოში შორეულ კუთხეში, გვარდიის იარაღის საწყობთან, სროლის ხმები გაისმა. მე პოდპ. გარდაფხაძის ბინაში დავიწყე ტელეფონით რეკვა, მაგრამ ყურმილს არავინ იღებდა. ამ დროს ჩემთან პოლკ. ჩხეიძის ვაჟიშვილი მოვიდა, რომელსაც არაფერ ახლის შეტყობინება არ შეეძლო და სრულიად არაფერი იცოდა, თუ სკოლაში რა ხდებოდა. არ მქონდა რა შესაძლებლობა გამეგო, თუ ნამდვილად რა ხდება სკოლაში, როგორია თავდასხმის ზომები, მე ეზოში, სკოლის პლაცზე გამოვედი. სავსე მთვარე დაგვნათოდა. იარაღის გვარდიული საწყობის მახლობლად ბრბო მოჩანდა, გასროლებისა და ყვირილის ხმა ისმოდა. რაიმეს გარკვევა შეუძლებელი გახლდათ. იმ კორპუსის მხრიდან, სადაც იუნკრებისა და უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ზოგიერთი ასეულის სადგომ-სათავსოები იმყოფებოდა, სრული სიმშვიდე იდგა; ფანჯრებში არავინ იყურებოდა, თითქოსდა არც ამ გასროლების ხმა ესმოდათ და არც ადამიანთა ყვირილისა. მე პოლკ. ჩხეიძის ბინაში შევედი და იქიდან ტელეფონით გენერალურ შტაბს კიდევ დავუკავშირდი. მორიგე ოფიცერმა შემატყობინა, რომ მან ყველგან გადასცა განკარგულებები და რომ ჯავშნოსანი ავტომობილები მალე გამოცხადდებიან. მე მას ვუთხარი, რომ დაეჩქარებინა. მესმოდა რა გასროლები იარაღის გვარდიული საწყობის მხრიდან, რომლის რაიონშიც უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის სამი ასეული იმყოფებოდა, ვხედავდი რა იქ ბრბოს, მე დავიწყე იმ ფიქრის დაშვება, ხომ არ გადავიდა ბატალიონი ბოლშევიკების მხარეზე, მით უმეტეს, რომ არავინ მოდის ჩემთან მითითებების მისაღებად, არც ოფიცრები, და არც ჯარისკაცები. უკანასკნელმა ფიქრმა, ჩემი სიცოცხლის ხელყოფასთან დაკავშირებით, მაიძულა მეფიქრა, რომ, უეჭველია, ბოლშევიკებს შეუძლიათ ტყვედ ჩამიგდონ. ამიტომ ჩემს ბინაში არ დავბრუნებულვარ, და მთელ დროს ან ეზოში ვიმყოფებოდი, ან პოლკ. ჩხეიძის ბინაში. შევეცადე პოლკ. ჩხეიძის ბინიდან ფანჯარა გამეღო; პლეხანოვის გამზირზე გადიოდა. პოლკ. ჩხეიძის ბინა დაბლა სართულზე იმყოფებოდა, რომელიც ქუჩის დონეს შეესაბამებოდა. ამ ქუჩაზე შენობის გასწვრივ ვიღაც ადამიანები იდგნენ და იქ იშვიათად გასროლების ხმაც ისმოდა. მე განსაკუთრებით გამაკვირვა იმ გარემოებამ, რომ იუნკერთა მხრიდან არაფრის ხმა არ მოდიოდა; მათ შესახებ ვერაფერს გაიგებდით. მე ვერაფერს მივმხვდარიყავი. თუ ფიქრი გამიჩნდა, რომ ჯარისკაცები ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მათი ნაწილი შეიძლებოდა ბოლშევიკების მხარეზე გადასულიყვნენ, იუნკერთა მიმართებაში ამის დაშვება არ შემეძლო.

როცა პოლკ. ჩხეიძის აივანზე ვიმყოფებოდი, მეზობელი აივნიდან კლასების ინსპექტორი გენ. ჩხეტიანი შემომეხმიანა, რომელმაც მკითხა, თუ რაში იყო საქმე. მე ვუპასუხე, რომ ხდება ბოლშევიკების თავდასხმა სკოლაზე, რომ გვარდიის საწყობთან ბრბო იკრიბება, რომ იქ გასროლების ხმა ისმის და გარდა ამისა არ მაქვს შესაძლებლობა გავარკვიო, თუ რაშია საქმე, იქ ჩემი წასვლა შეუძლებლად მიმაჩნია, ვინაიდან მოქმედებების სულ დასაწყისშივე მე, მთავარსარდალი, შეიძლება ბოლშევიკების ხელში ჩავვარდე. მან გამოთქვა მზადყოფნა პირადად წასულიყო, მაგრამ სინანული გამოხატა, რომ მას რევოლვერი არ ჰქონდა. მე მას რევოლვერი შევთავაზე, მაგრამ საქმეში მისი მეუღლე ჩაერია, რომელმაც შეუშალა კიდეც ხელი მისი სურვილის აღსრულებას. მე აღარ დამიჟინია, რადგანაც იგი, როგორც ოფიცერი, უეჭველად დაპატიმრებული იქნებოდა ბრბოში, რომლის განწყობაც ჩემთვის ცნობილი არ იყო. და მე ასე მაინც ვერ შევიტყობდი ვითარებას. ამ მიზნისთვის უმჯობესი იყო ჯარისკაცი გამეგზავნა, მაგრამ ასეთი ჩემს განკარგულებაში არავინ ყოფილა. დრო გადიოდა. იუნკრების დუმილმა, გაურკვევლობამ, თუ რა მოუვიდა პოლკ. ჩხეიძეს, მოქმედების სრულიად შეუძლებლობამ და ლოდინის აუცილებლობამ ისეთი გამტანჯველი ვითარება შემიქმნეს, რომელიც ჩემს ცხოვრებაში არასოდეს განმიცდია. ერთხელ რუსეთ-იაპონიის ომში მე შეცდომაში ვიქენი შეყვანილი და მოულოდნელად, ღამით, ჩემს ჯარისკაცთან (ординарец) ერთად ქალქ პუშუნში შევედი, რომელიც იაპონელებს ჰქონდათ დაკავებული, და მათ ბანაკს მივადექი; იაპონელები მხოლოდ მაშინ ვიცანი, როცა მათთან ლაპარაკი დავიწყე. ჩვენ ცეცხლი გაგვიხსნეს, ჩემი ჯარისკაცი მოკლულ იქნა, მე კი ამ ქალაქიდან ცხენით გამოვაღწიე. მე უსუსური გახლდით, მტრის რაიონში, და არ ვიცოდი, როგორ მეხსნა თავი ამ მდგომარეობიდან. მაშინ არ განვიცდიდი იმ ტანჯვას, რომელმაც ახლა მომიცვა. მე მთელ დროს პოლკ. ჩხეიძის ბინაში მიმოვდიოდი და პლაცზეც გავდიოდი, ველოდებოდი რა მოვლენებს რევოლვერით ხელში, რომლის სასხლეტიც სულ შემართული მქონდა. მე ის ავიღე, რათა მოულოდნელი შეხვედრისას შესაძლებლობა მქონოდა მაშინვე დამემიზნებია და გამესროლა. მხოლოდ სამორიგეო ოთახში, სადაც ჩვენ ბოლშევიკების მოგერიებისა და სრული სიმშვიდის დამყარების შემდეგ, 1–2 საათის მერე შევიკრიბეთ, შევნიშნე, რომ ჩემი რევოლვერის ჩახმახი ისევ შემართული მქონდა.

ამასობაში მოხდა შემდეგი. ბოლშევიკები რამდენიმე ათეული ადამიანის რაოდნობით, დააყენეს რა სკოლის შენობის გარშემო თავიანთი გუშაგები, თვითონ 25–30 ადამიანის რაოდენობით გადმოძვრენ სკოლის კედელზე დიდი მთავრის ქუჩის მხრიდან და სკოლის შიდა ეზოში შემოაღწიეს, სადაც ერთ-ერთ შენობაში გვარდიის ყარაული იმყოფებოდა, რომელიც გუშაგებს აყენებდა იმ კართან, რომელსაც დიდი მთავრის ქუჩაზე გავყავართ, შემდეგ თავიანთ ყაზარმებთან, სადაც მათ სასურსათო და სანივთე მარაგები ჰქონდათ, და ვაზნების საწყობთანაც. ამრიგად ამ რაიონზე მეთვალყურეობა ამ ყარაულის მოვალეობას წარმოადგენდა, უეჭველად რჩეული გვარდიელებისა. შემოაღწიეს რა ეზოში, ბოლშევიკები შიდა აივანზე და იქიდან მისაღებ ოთახში მიმავალ იმ კართან ამოვიდნენ, რომლის მახლობლადაც მე ერთ-ერთი მათგანი მესროდა. ამ დროს მორიგე ოფიცერი კაპ. ქარუმიძე იდგა ამ კართან, მისდამი ზურგით, და იუნკერს ესაუბრებოდა. ბოლშევიკები ბრბოდ 10–12 ადამიანი, მას ზურგიდან ეცნენ და, შეიპყრეს რა, კიდეც განაიარაღეს. ამ სცენას უყურებდა იუნკერი ისკანდერაშვილი, რომელიც სამორიგეო ოთახის შორიახლოს გაიქცა, საპარადო სადარბაზოში გამოვარდა და იქიდან პოლკ. ჩხეიძისა და პოდპ. ბალუევის ბინაზე მივიდა. ბოლშევიკები, როცა კაპ. ქარუმიძე შეიპყრეს, სამორიგეო ოთახში შეცვივდნენ, სადაც იქ თავს დაესხნენ მძინარე კაპ. ჯაფარიძეს. შემდეგ მათ ორივე პატიმარი იუნკერთა სადგომში წაიყვანეს, გაწყვიტეს რა სატელეფონო სადენები. იუნკერთა სადგომი 5 ოთახისგან შედგებოდა; 4 მათგანი საძინებელი გახლდათ, მე-5 კი, შუა, შესაკრები ოთახი იყო და მასში შაშხანები და ვაზნები ინახებოდა. მორიგე იუნკერი მხოლოდ ხიშტით იყო შეიარაღებული. ეს 5 ოთახი ერთ რიგად იყო განლაგებული; მათი გაყოლებით შემინული დერეფანი მიემართებოდა, საიდანაც იუნკერთა სადგომში იმ კარის გავლით შეიძლებოდა მოხვედრა, რომელიც შუა ოთახში შედიოდა, სადაც იარაღი და ვაზნები იმყოფებოდა. იუნკრებს ეძინათ; დაახლოებით 12 საათი გახლდათ. შევიდნენ რა ოთახში, სადაც იარაღი და ვაზნები იმყოფებოდა, ბოლშევიკები ბატონ-პატრონები აღმოჩნდნენ მძინარე და უიარაღო იუნკრებთან მიმართებაში. მათ ისინი გააღვიძეს და ყველანი იმ კიბის მახლობელ განაპირა ოთახში შეიყვანეს, რომელსაც ქვემოთ სამორიგეო ოთახისკენ მივყავართ. დატოვეს რა აქ ორი გუშაგი ხელში მაუზერებით ერთად შეყრილი უიარაღო იუნკრების წინააღმდეგ, ბოლშევიკები ყაზარმების რაიონისკენ გაემართნენ, რომლებიც გვარდიელთა ვაზნების საწყობთან იმყოფებოდნენ. აქ მათ გუშაგები განაიარაღეს, ვაზნების საწყობის კარი გატეხეს, მათი ნაწილი ყაზარმებში შევიდა და ჯარისკაცების გაღვიძება დაიწყო. მათ გამოუცხადეს, რომ მთავრობა უკვე დაპატიმრებულია, რომ გენ. კვინიტაძე და პოლკ. ჩხეიძე ასევე დაპატიმრებულნი არიან, რომ მთელი გარნიზონი მათ მხარესაა, რომ სკოლა ჯავშნოსანი ავტომობილებით და მათ მხარეზე გადასული ჯარებითაა გარშემორტყმული. ისინი რევოლვერებით იმუქრებოდნენ და მოითხოვდნენ, რომ ჯარისკაცებს ტანზე ჩაეცვათ და ეზოში გამოსულიყვნენ, და ვაზნებიც გაენაწილებიათ. 40 კაცი ძალით იქნა გამოყვანილი და სწორედ იმ ბრბოს შეადგენდნენ გვარდიული ვაზნების საწყობის მახლობლად, რომელიც მე მაშფოთებდა და რომლის განწყობაც ჩემთვის საიდუმლო გახლდათ.

აი რა მოხდა ამასობაში ბოლშევიკთა შემოღწევის სულ დასაწისშივე. როცა ბოლშევიკები ღობეზე გადმოძვრენ, ერთ-ერთი გვარდიელი გუშაგი, რომელიც სურსათისა და ნივთების საწყობთან იდგა, ხედავდა რა, რომ ბოლშევიკები ვაზნების საწყობს დაეცნენ, გვარდიული ყარაულის სადგომში გაიქცა და მომხდარი თავდასხმის შესახებ შეატყობინა. მაშინ გვარდიის ყარაული, აიღო რა შაშხანები, დასახმარებლად წამოვიდა. მათი ლაშქრობა იღბლიანი ვერ გამოდგა. როგორც კი ისინი პლაცს მიუახლოვდნენ, რომლისკენაც სკოლის შიდა ეზოს მხრიდან მიდიოდნენ, მათ რამდენიმე ბოლშევიკი დაუხვდა და მათი მოთხოვნით, წინააღმდეგობის გარეშე, იქნენ განიარაღებულნი და დაპატიმრებულნი.

სანამ ყველაფერი ეს ხდებოდა, ამ დროს სრულდებოდა მეორე ლაშქრობაც, პოლკ. ჩხეიძის ლაშქრობა, მარტოდ მარტო. იგი ლოგინში იწვა, როცა მასთან იუნკერმა ისკანდერაშვილმა მოირბინა. მისი მოხსენებიდან პოლკ. ჩხეიძემ მიიღო შთაბეჭდილება, რომ ხდება თავდასხმა ფულის ყუთზე. მან ტანზე ჩაიცვა, კარაბინი აიღო და ეზოში გავიდა. როცა იგი იმ კარს უახლოვდებოდა, რომელსაც პლაციდან შენობაში შევყავართ, სადაც იუნკრები და უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ასეულების ნაწილი იყვნენ განთავსებულნი, მან ამ კარის ზღურბლზე ორი სილუეტი შენიშნა, რომელთაგან ერთ-ერთში პოდპ. ბალუევი ამოიცნო. იუნკერმა ისკანდერაშვილმა, როგორც ზემოთ მივუთითებდი, პოდპ. ბალუევიც გააფრთხილა, რომელსაც არც ეძინა და არც ტანზე ჰქონდა გახდილი. მან აიღო რევოლვერი და იმ გზით წავიდა, რომლითაც შემდეგ პოლკ. ჩხეიძეც მიდიოდა. როცა მან კარი გააღო და შენობაში შედიოდა, იგი მაშინვე 5 ბოლშევიკის მიერ იქნა ალყაშემორტყმული, რომლებმაც იგი განაიარაღეს, მასთან მხოლოდ ერთი გუშაგი დატოვეს, ხოლო თვითონ კი ყაზარმებში გაემართნენ. საფრთხის შესახებ ყოველგვარი ფიქრისგან შორს მყოფი, და ერთ-ერთ სილუეტში თან თავისი ოფიცრის შემცნობიც, პოლკ. ჩხეიძე მათ მშვიდად უახლოვდებოდა. იგი მათ 3–4 ნაბიჯის მანძილზე მიუახლოვდა, ბოლშევიკმა მას ესროლა, მაგრამ, საბედნიეროდ, ააცდინა. პოლკ. ჩხეიძემაც უპასუხა, მაგრამ ასევე ააცდინა. ეს ბოლშევიკი შენობის გაყოლებით ტროტუარზე გაიქცა, თან მაუზერიდან უკან ისროდა. მან მხოლოდ 60 ნაბიჯის გარბენა მოასწრო, როცა მას პოლკ. ჩხეიძის ტყვიამ უწია, რომელიც რუსული ჯარების რიგებში მსროლელისა და შესანიშნავი მონადირის სახელით იყო ცნობილი, და ყოველწლიურად პრიზებსაც იღებდა. ბოლშევიკი სკოლის ეკლესიის მახლობლად წაიქცა, საიდანაც მისი გვამი შემდეგ კიდეც წაღებულ იქნა.

ამის შემდეგ პოლკ. ჩხეიძე თავის მარშს აგრძელებდა, თუმცა კი მარშრუტი შეიცვალა. მან შვეიცარი გააღვიძა და ვესტიბიულში შემოვიდა. იქიდან იგი მაღლა ამოვიდა, ჩემს ბინაში დააკაკუნა, როგორც ჩანს, უნდოდა გავეფრთხილებინე. მე ამ დროს უკვე ან პლაცზე ვიყავი, ან კიდევ მის ბინაში. ჩვენი ბაბალე, შვილების ძიძა, რომელმაც მისი ხმა ვერ იცნო და ვარაუდობდა, რომ ეს ბოლშევიკები აკაკუნებენ, კარების გაუღებლად პასუხობდა, რომ გენერალი სახლში არ არის. პოლკ. ჩხეიძე მაღლა ავიდა, ფულის ყუთის ხელშეუხებლობაში დარწმუნდა, ყარაული გააფრთხილა, რათა ის სრულ მზადყოფნაში ყოფილიყო, და იუნკერთა სადგომში წავიდა. როგორც ჩანს, ყარაულში მყოფებს იგი არ გაუფრთხილებიათ იმის შესახებ, თუ მე რა მომივიდა. საერთოდ ყარაული თავის უფროსთან ერთად დაუშვებლად ინერტული გახლდათ. ჩამოვიდა რა სამორიგეო ოთახთან, პოლკ. ჩხეიძე იმავე გზით წამოვიდა, რომელსაც მე მივყვებოდი. ამჯერად იგი სიფრთხილით დადიოდა, ჰქონდა რა კარაბინი, მონადირესავით, სრულ მზადყოფნაში რომ ესროლა. როცა იგი დერეფანში შედიოდა, სწორედ იმაში, სადაც პირველად მესროლეს, მან ვიღაც ბატონი შენიშნა. ეს ბოლშევიკების გუშაგი გახლდათ, რომელიც მათ მიერ ამჯერად იმისთვის იყო დაყენებული, რომ მოულოდნელად თავს არავინ დასხმოდათ. ერთდროულად ორი გასროლა მოხდა. ბოლშევიკმა ააცდინა, მაგრამ თვითონ პოლკ. ჩხეიძის ტყვიისგან წაიქცა. იატაკზე დავარდნილი ბოლშევიკი ცდილობდა მეორე გასროლაც მოეხდინა, მაგრამ პოლკ. ჩხეიძის მეორე გასროლამ მას საბოლოოდ მოუღო ბოლო. მასთან გამკლავების შემდეგ პოლკ. ჩხეიძე იუნკერთა სადგომში ავიდა.

როცა მან შემინულ გალერეას მიაღწია, რომელიც იუნკერთა სადგომის გაყოლებით მიდიოდა, მან ფანჯრიდან შეკრებილი იუნკრები დაინახა. მათ იგი შენიშნეს, ფანჯარა გააღეს და უთხრეს, რომ მათ ორი ბოლშევიკი დარაჯობს მაუზერებით. უნდა ითქვას, რომ როცა იუნკრები დაპატიმრებულ იქნენ, ბოლშევიკებმა შესთავაზეს მათ რომ მათთან შეერთებულიყვნენ, მაგრამ იუნკრებმა ეს გადაჭრით უარყვეს. პოლკ. ჩხეიძეს უნდოდა მათთან შესაბმელად წასულიყო, მაგრამ იგი არ გაუშვეს. მაშინ იგი უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის მეზობელ ასეულში წავიდა, იქიდან სამი შაშხანა მოიტანა და იუნკრებს ისინი ფანჯრიდან გადააწოდა. მათვე მან ვაზნების თავისი შეკვრაც გადასცა, რომელიც ბინიდან ჰქონდა წამოღებული. მე უნდა გაგაფრთხილოთ, რომ უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ასეულებში ჩემი ბრძანებით ვაზნები არ ინახებოდა. მიიღეს რა შაშხანები, იუნკრები იერიშზე გადავიდნენ, ვისაც იარაღი არ ჰქონდათ, იმათ ტაბურეტებს სტაცეს ხელი. პოლკ. ჩხეიძე შემინულ გალერეაში რჩებოდა, რათა ბოლშევიკებისთვის უკანდახევის გზა მოეჭრა. იუნკრებმა სინათლე ჩააქრეს და ბოლშევიკებს მივარდნენ, ტყვიებსა და ტაბურეტებს ესროდნენ. ბოლშევიკები გაიქცნენ, რომლებსაც კვალში გასროლები და ტაბურეტები მიჰყვებოდათ. ისინი საძინებელი ოთახების გავლით გარბოდნენ და უკანასკნელი ოთახიდან საწვმარი მილის ჩაყოლებით პლეხანოვის გამზირზე გავიდნენ. ერთი მათგანი დაჭრილი გახლდათ, მე ვნახე სისხლის კვალი ფანჯარაზე, საიდანაც ისინი დაბლა ჩაეშვნენ; მაგრამ მან გაქცევა მოახერხა. მეორე დაბლა მილიციელთა მიერ იქნა დაპატიმრებული. გასროლებმა, რომლებიც სკოლის შენობაში ხდებოდა, განგაში გამოიწვია და ისინიც დასახმარებლად მოვიდნენ. ერთ-ერთმა მათგანმა ფანჯრიდან გაქცეული ზემოხსენებული ბოლშევიკი შეიპყრო. მათგან სხვა ორმა დიდი მთავრის ქუჩიდან სკოლის შენობაში შემოაღწია. ერთ-ერთი მათგანი, რომელიც კავალერიის ოცეულის შემადგენლობიდან ცხენების დასაცავად დაყენებულ გუშაგს მიუახლოვდა, ამ გუშაგის მიერ იქნა განიარაღებული, რომელსაც იგი ბოლშევიკი ეგონა; თუმცა კი ეს გუშაგი მხოლოდ ცივი იარაღით გახლდათ შეიარაღებული.

ბოლშევიკთა გუშაგების გაქცევის შემდეგ იუნკრებმა შაშხანები გაინაწილეს, ვაზნები აიღეს და მაშინ პოლკ. ჩხეიძემ ისინი პლაცზე გამოიყვანა, სადაც მე ტანჯვით ველოდი მოვლენებს. როგორც კი იუნკრები დავინახე, რომლებოც კარებიდან პლაცზე მწყობრად გამოდიოდნენ, მაშინვე დავმშვიდდი. ახლა უკვე შემეძლო მემოქმედა.

ამასობაში ყაზარმების მხრიდან, რომლებიც გვარდიული ვაზნების საწყობის მახლობლად იყო განლაგებული, ისევ გასროლებისა და ადამიანთა ხმები გაისმოდა. იქ, როგორც შემდეგ გამოირკვა, კურიოზული მოვლენა ხდებოდა. ოფიცრები, რომლებიც სკოლის შენობაში ცხოვრობდნენ, ამ განგაშზე თავიანთ ასეულებში მივიდნენ და ბოლშევიკებთან ერთად, რომლებიც ჯარისკაცებს მოუწოდებდნენ მათ მხარეზე გადასულიყვნენ, ასევე თავიანთ მხრივ მოუწოდებდნენ ჯარისკაცებს, რომ წამქეზებლებისთვის არ მოესმინათ. ბოლშევიკებს მათი დაპატიმრება უნდოდათ, მაგრამ ჯარისკაცებმა არ მისცეს უფლება რომ თავიანთ ოფიცრებზე ძალადობა მოეხდინათ. კაპ. ჯაფარიძე, სწორედ ის, რომელსაც სამორიგეო ოთახში მძინარეს თავს დაესხნენ ბოლშევიკები, რამდენჯერმე იქნა დაპატიმრებული, მაგრამ ჯარისკაცების მიერ განთავისუფლებული.

მივიღე რა ხელთ იუნკრები, მაშინვე ვბრძანე სადაზვერვო რაზმები გაეგზავნათ; ერთი ბრბოს მხარეს, სადაც გასროლების ხმა ისმოდა, რათა გამერკვია, თუ იქ რა ხდება, რა ბრბოა ეს; მეორე იმ კარების მხარეს იქნა გაგზავნილი, რომელსაც დიდი მთავრის ქუჩაზე გავყავართ. ეს უკანასკნელი რაზმი პოდპ. აბულაძის უფროსობით იყო და სამი იუნკრისგან შედგებოდა, თოხაძის, კიკიანისა და მესამესგან, რომლის გვარიც აღარ მახსოვს. როდესაც ეს რაზმი ამ რაიონს მიუახლოვდა, მაშინ ერთ-ერთი ბოლშევიკისგან შეკითხვა მოესმათ: „თქვენ ვისკენ ხართ, ჩვენსკენ თუ არა?“ ოფიცერმა პოდპ. აბულაძემ, დროის მოგებისა და თავისი რაზმით მათთან უფრო ახლოს მისვლის მიზნით, უპასუხა: „და ეს ჩვენ ვინ არის, თქვენ ვინ ხართ?“ ამაზე საპასუხოდ ბოლშევიკმა მას ესროლა, მაგრამ ააცდინა. სამწუხაროდ, ტყვია იუნკერ კიკიანს მოხვდა, რომელიც მისგან ამ დრომდე იტანჯება. იუნკერმა თოხაძემ უპასუხა და ძალზედ იღბლიანადაც უპასუხა, ვინაიდან მისმა ტყვიამ ამ ბატონს ნახევარი თავი წააცალა. მაშინვე დაიწყო სროლა. ბოლშევიკები კარების მხრიდან ისროდნენ. ინკრები, რომლებიც ჩვენთან ახლოს პლაცზე იმყოფებოდნენ, მაშინვე დაწვნენ და იმ მიმართულებით ხშირი ცეცხლი გახსნენ. მე ამ დროს იუნკერთა ფლანგზე ვიმყოფებოდი იმ კართან ახლოს, რომლის გავლითაც იუნკრები გამოვიდნენ. მე ზღურბლზე შევხტი. რამდენიმე წამის შემდეგ ჩემთან ორმა ოფიცერმა მოირბინა ბოლშევიკების მხრიდან. ჩვენ ვესტიბიულში შევედით და მე ისევ კარის ზღურბლზე გამოვედი. გამოვედი რა ზღურბლზე, შევნიშნე, რომ ბოლშევიკების მხრიდან შეწყდა გასროლები. მეც ვბრძანე სროლა შეეწყვიტათ. სროლა მაშინვე შეწყვეტილ იქნა. იუნკერთა შორის სასიკვდილოდ დაჭრილი აღმოჩნდა იუნკერი მაყაშვილი. სროლის შეწყვეტის შემდეგ ჩვენი მზვერავები მოვიდნენ და მოგვახსენეს, რომ უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ასეულები ჩვენს მხარეზე არიან და რომ, როგორც ჩანს, ბოლშევიკები მდინარე მტკვრის ნაპირით გაიქცნენ. პირველი განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი გახლდათ და მე ძალიან გამახარა. ვუბრძანე მთელი ბატალიონი პლაცზე გამოეყვანათ და მათთვის ვაზნები გაეცათ. ამასთან ერთად იუნკერთა ნაწილი მე სასწავლებლის გარშემო გავაგზავნე, მათ ყველგან საგუშაგოები დააყენეს. თავად შენობაში ჩვენ ყველა სადგომისა და სათავსოს ჩამოვლა დავიწყეთ ბოლშევიკების შეპყრობის მიზნით, თუ ისინი იქ აღმოჩნდებოდნენ. ერთ-ერთი ბოლშევიკი კურიოზულ გარემოებებში იქნა შეპყრობილი. მას სურდა ერთ-ერთი ასეულის სადგომში შეერბინა. სწორედ ამავე მომენტში ამ კარიდან გამოსვლა უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ერთ-ერთ ჯარისკაცსაც უნდოდა; სამწუხაროდ, მისი გვარი ახლა არ მახსენდება. ხედავდა რა შემოსვლის მოსურნე ბატონს მაუზერით ხელში, მან უეცრად კარი მიკეტა და იგი კარში მოაყოლა. თავი და რევოლვერიანი მარჯვენა ხელი ოთახში იყო, დანარჩერნი სხეული გარეთ. მან თხოვნა დაუწყო რომ გაეშვა; ჯარისკაცმა მოსთხოვა, რათა მას იარაღი დაეგდო. ბოლშევიკმა ხელიდან იარაღი დააგდო; მაშინ ჯარისკაცი რევოლვერს დაეუფლა და იგი დააპატიმრა. ამრიგად, ორი გვამის გარდა ბოლშევიკებმა ჩვენს ხელში 3 ადამიანი დატოვეს, ერთ-ერთი მათგანი სულ დასაწყისშივე დაჭრილი პოლკ. ჩხეიძის მიერ. იმავე დღეს დანიშნულ იქნა სასამართლო, რომლის დადგენილებითაც ისინი იმ დღესვე იქნენ დახვრეტილი.

ასეულები პლაცზე გამოვიდნენ და მოქმედებისთვის მზად იყვნენ. მხოლოდ მაშინ მოვიდა ჯავშნოსანი ავტომობილი, რომელიც ახლა უკვე აღარ იყო საჭირო. სკოლაში მოვიდნენ სამხედრო მინისტრი ლორთქიფანიძე, გენ. ზაქარიაძე, ვ. ჯუღელი და სხვები. სამხედრო მინისტრმა იუნკრებსა და ჯარისკაცებს მადლობა გადაუხადა. გათენება დაიწყო.

როცა საბოლოოდ გაირკვა, რომ ქალაქში სიმშვიდეა და რომ თავდასხმა მხოლოდ სკოლაზე იქნა მოწყობილი, მე შეკრებილი ასეულები გავუშვი. ჩვენ ყველამ სადგომებისა და სათავსოების ჩამოვლა მოვახდინეთ, ხოლო შემდეგ კი სამორიგეო ოთახში შევიკრიბეთ. ერთმანეთს ვუზიარებდით შთაბეჭდილებებს. ერთ-ერთი გამოთქმული შთაბეჭდილება დამრჩა მეხსიერებაში. პოლკ. ჩხეიძემ ასეთი ფრაზა თქვა: „ეს ქეციანები ცუდად ისვრიან, ორ ნაბიჯში არ შეუძლიათ მოარტყან“. ეს გახლდათ შესანიშნავი და ჩვენი ფლეგმატური ჩხეიძის შესაფერისი. „და რა“, – შევეპასუხე, – „შენ ნანობ ამის გამო?“ 

იმავე დღეს ჩემი წინადადებით სკოლაში მთავრობის თავმჯდომარე მოვიდა, რომელსაც თავიდან მოსვლა არ უნდოდა, მაგრამ ჩემი დაჟინებული თხოვნით მოვიდა და სკოლის შემადგენლობას თავისი მოვალეობისადმი ერთგულების გამო მადლობა გამოუცხადა. სკოლაზე ეს თავხედური თავდასხმა ასე დასრულდა.

ამ საქმის გამო გამოძიებას შინაგან საქმეთა სამინისტრო აწარმოებდა და მან გამოძიებით მოპოვებული შედეგები არც სკოლას შეატყობინა, და არც სამხედრო უწყებას. მე შემდგომი მოვლენებით ვიყავი მოცული და ამისი დრო არ მქონდა. პირადად მე ვუშვებ, რომ ბოლშევიკებს შეიძლებოდა ჰყავდათ თანამონაწილენი სკოლის მუშებს შორის, მაგრამ ამის მტკიცებულებები არა მაქვს. ამბობდნენ, რომ ვითომ ბოლშევიკები ვარაუდობდნენ საერთო თავდასხმის მოხდენას ყველგან თბილისში და რომ სკოლაზე თავდასხმა მხოლოდ შემთხვევით იქცა ცალკეულ, ერთეულ ქმედებად. ასევე ამბობდნენ, რომ თავდასხმის ორგანიზატორი გახლდათ საშა გეგეჭკორი, რომელმაც ვითომდა მსგავსი თავდასხმა მოახდინა სასწავლებელზე, სადღაც რუსეთში, რომელიც წარმატებით იქნა დასრულებული; მოსკოვსა და პეტროგრადს ასახელებდნენ. იუნკრები მარწმუნებდნენ, რომ მე საშა გეგეჭკორმა მესროლა; მისი ტანისამოსის ჩემეული აღწერით მათ იგი შეიცნეს; მათ იგი იუნკერთა სადგომში ნახეს და ზოგიერთმა სახითაც ამოიცნო. 

იმავე დღის დილიდან მე ჩემს საქმიანობას ვაგრძელებდი. ამ დროის მანძილზე მახსენდება ორი მოვლენა. არ შემიძლია გავიხსენო, თუ როდის მოხდა ისინი.

პირველი მოვლენა დამფუძნებელი კრების სხდომაზე მოხდა, რომელზედაც მოწონებულ იქნა მთავრობის მოქმედებები, რომლებსაც უკანასკნელმა ქვეყნის თავდაცვისთვის მიმართა. ის, როგორც ვიხსენებ, ბოლშევიკების თავდასხმამდე მოხდა. მე ამ სხდომას ვესწრებოდი და მთავრობის ლოჟაში ვიჯექი. დაბნეულად ვუსმენდი ორატორებს; ჩემი ფიქრები დარბოდა რუკიდან, რომელიც გენერალურ შტაბში იმყოფებოდა და რომელსაც მე სულ ახლახანს მოვწყდი, ფოილოსა და წითელ ხიდებამდე, რომლებიც საომარ მოქმედებათა თეატრად უნდა ქცეულიყვნენ. მე მთლიანად ჩემს ფიქრებში ვიყავი ჩაფლული, ვიხსენებდი რა გაცემულ განკარგულებებს და ვცდილობდი გამეხსენებია, თუ კიდევ რა არ უნდა დამვიწყებოდა. ამ დროს, ვგრძნობ, გვერდში ხელს მკრავს სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გენ. გედევანიშვილი. მიმოვიხედე. ვხედავ, დამფუძნებელი კრების წევრები, ფეხზე წამომდგრები, ვიღაცას ესალმებიან. მე ვფიქრობდი, რომ ეს მოლაპარაკე ორატორს გრ. ვეშაპელს ეხება, რომელიც ამ დროს ესტრადიდან ჩამოდიოდა. მაშინ გენ. გედევანიშვილმა მითხრა: „ადექი, შენ გესალმებიან“. მე ავდექი და თავის დაკვრა დავიწყე. მე ძალზედ დარცხვენილი ვიყავი, ვინაიდან საერთოდ საჯარო ოვაციები ძალზედ მბოჭავს. მართალია, ეს ძალიან სასიამოვნო იყო, მაგრამ უახლოესი საომარი მოქმედებები ჩემს ფიქრებს სულ სხვა მხარეს მიმართავდა. რა თქმა უნდა, მე მოვალე ვიყავი სიტყვა მეთხოვა და დამფუძნებელი კრებისთვის მადლიერების სიტყვებით მიმემართა; მაგრამ მაშინ რაიმე უნდა მეთქვა. და ეს რაიმე კი იყო მხოლოდ: „გავაკეთებ, რაც შემიძლია“, რაც, რა თქმა უნდა, სულაც არ იყო საკმარისი და, შესაძლოა, ასეთ გარემოებებში ფერმკრთალიც იქნებოდა.

სხვა ასეთივე გრძნობა წმ. გიორგის დღეს დამეუფლა, რომელიც ახალი სტილით 6 მაისზე მოვიდა. სამხედრო ტაძრის გალავანში იყო პარადი, რომელშიც თბილისის გარნიზონის ნაწილები მონაწილეობდნენ, რომლებიც მობილიზაციის პერიოდში იმყოფებოდნენ. ლოცვის შემდეგ სამხედრო მინისტრმა გრ. ლორთქიფანიძემ ნაწილებს სიტყვით მიმართა. მე უკან ვიდექი. უეცრად მესმის, რომ სამხედრო მინისტრი წმ. გიორგის დღეზე ლაპარაკობს და იმაზეც, რომ წმ. გიორგი ყოველთვის საქართველოს დამცველია, რომ სააკაძე, საქართველოს ცნობილი გმირი, ასევე გიორგია და რომ ახლანდელი მთავარსარდალიც ასევე გიორგია, რომელიც, იგი იმედოვნებს, დაამარცხებს ჩვენს მტერს. ასეთი მისალმება ჩემთვის აგრეთვე მოულოდნელი გახლდათ. მე რამდენიმე ნაბიჯი გადვდგი წინ და გამოვაცხადე „გაუმარჯოს სამშობლოს“, ხოლო შემდეგ კი „ვაშა“ ჩვენს მთავრობას.


ბოლშევიკების შემოტევა 

ამასობაში მოვლენები თავისი გზით სწრაფად მიდიოდა. ბოლშევიკებმა ჩვენს ნაწილებს შემოუტიეს, რომლებიც ფოილოს ხიდთან იმყოფებოდნენ.

1-ლ მაისს ფოილოს ხიდისკენ ორი ჯავშნოსანი მატარებელი მოემართებოდა; მათ აქეთ-იქიდან კი ქვეითი ჯარი მოდიოდა. როცა მოწინააღმდეგე ხიდს მოუახლოვდა, მაშინ მისი შუა მალი (средний пролет), რომელიც დანაღმული გვქონდა, ავაფეთქეთ და ასეთ ნაირად მის შემდგომ შემოტევას ზღვარი დაედო. შემდეგ, 3–4 კვირის მერე, გამოირკვა, რომ გულადი მაიორის მახარაძის ბატარეამ სერიოზული დანაკარგები მიაყენა ჯავშნოსან მატარებლებს და რომ მოწინააღმდეგის ერთ ჯავშნოსან მატარებელზე ერთი ქვემეხიც აუფეთქა.

რუსი ბოლშევიკები გვიტევდნენ. ომი ყოველგვარი გაფრთხილების გარეშე დაიწყო, და იმის მიუხედავადაც, რომ ჩვენი წარმომადგენელი მოსკოვში ამ დროს ბოლშევიკებთან სამშვიდობო ხელშეკრულებას დებდა. ეს ხელშეკრულება მოსკოვში 7 მაისს იქნა ხელმოწერილი. ჩვენი მთავრობის შეკითხვებზე (запросы) იქიდან პასუხობდნენ, რომ ეს „ადგილობრივი ინციდენტია“. ბოლშევიკების შემოტევა გრძელდებოდა. როგორც ზემოთ მივუთითე, გვარდიის ბატალიონები გასავლელად უფრო ადრე იყვნენ მზად, და მე ისინი წითელ ხიდზე გავგზავნე, სადაც უნდა მომხდარიყო კიდეც მათი პირველი შეხვედრა. ამასთან ერთად ვვარაუდობდი, რომ გვარდია, რომელიც უმეტესი პროცენტით მენშევიკებისგან ან კიდევ ამ პარტიისადმი თანამგრძნობთაგან შემდგარი, უფრო საიმედო ელემენტი იქნება ბოლშევიკებთან პირველი შეხვედრისთვის, ვიდრე არმიის ნაწილები, სადაც ის ყოფილი ჯარისკაცები იქნენ გაწვეული, რომლებიც უკვე რუსულ არმიაში გახლდნენ ბოლშევიზმით დასნებოვნებულნი; სწორედ ისინი, რომელთა სახლებში გაშვებაც მოგვიხდა 1919 წელს მათ შორის გაბატონებულ ბოლშევიკურ მიმდინარეობათა გამო. მე ამით მინდოდა უზრუნველმეყო, რომ პირველივე შეხვედრისას ჩვენს ჯარებს წინააღმდეგობაზე უარი არ ეთქვათ, რისი მოლოდინიც შეიძლებოდა გვქონოდა, რადგანაც ჩვენი მოწინააღმდეგენი იყვნენ რუსები, რომლებთანაც ჩვენი ჯარისკაცები ერთად და მხარდამხარ ომობდნენ საერთო მტრის წინააღმდეგ. მეორეს მხრივ, საარმიო ნაწილები ჯერ კიდევ მობილიზაციის პერიოდში იმყოფებოდნენ. მაგრამ შევცდი: სწორედ მტერთან პირველი შეხვედრისას გვარდიის ნაწილებმა ბოლშევიკებთან ანუ რუსებთან ომი არ მოისურვეს. რაკი რკინიგზა უკვე აღარ ჰქონდათ, ბოლშევიკები ყარაიაზიდან წითელი ხიდისკენ უნდა მობრუნებულიყვნენ. მტკვარზე დიდი ძალებით გადმოსვლა მათთვის სარისკო გახლდათ, რადგანაც მტკვარი გაზაფხულის წყალუხვობის გამო ყოველდღე შეიძლებოდა ადიდებულიყო, და მაშინ ისინი შეიძლებოდა თავიანთ ზურგს მოწყვეტილი დარჩენილიყვნენ. მათ მხოლოდ წითელი ხიდიღა რჩებოდათ გადმოსასვლელად. ფოილოს ხიდის აფეთქებას ჩვენთვის უზარმაზარი მნიშვნელობა ჰქონდა. ის ჩვენ დროს გვჩუქნიდა: მოწინააღმდეგე წითელი ხიდის გამოვლით თბილისზე უნდა წამოსულიყო, რისი გაკეთებაც მაშინვე, ზურგის, ე. ი. მარაგების მოზიდვის გარეშე მათ არ შეეძლოთ, ხოლო ეს კი დროს მოითხოვდა. მათ ერთმეოდათ ბრძოლაში თავიანთი ჯავშნოსანი მატარებლების დახმარების შესაძლებლობაც. შემდეგ მათი მოქმედებები ზაქათალასა და თბილისის მიმართულებებზე განცალკევებული (განკერძოებული) აღმოჩნდა და, პირიქით, ჩვენი კავშირი კახეთთან უფრო მეტად მყარი გახლდათ. ეს უკანასკნელი გარემოება შესაძლებლობას გვაძლევდა ჩვენი ჯარების უმეტესი ნაწილისთვის იქ მოგვეყარა თავი, სადაც ვითარება ამას მოითხოვდა; სხვანაირად რომ ვთქვათ, მთავარსარდალი მოქმედებების უფრო მეტ თავისუფლებას ღებულობდა, ვიდრე მაშინ, ფოილოს ხიდი რომ მტრის ხელთ აღმოჩენილიყო. უკანასკნელ შემთხვევაში მოწინააღმდეგეს შეეძლო საგარეჯოს რაიონს დაუფლებოდა და, შესაბამისად, ჩვენ კახეთისგან იზოლაციაში მოვქციეთ. ჩვენ კავშირი მხოლოდ გომბორის გზატკეცილით ვაზიანზე გავლით დაგვრჩებოდა, რომელიც საგარეჯოს მხრიდან დარტყმების ქვეშ აღმოჩნდებოდა. გარდა ამისა, რადგანაც ფოილოს ხიდის აფეთქების შემდეგ მოწინააღმდეგეს რკინიგზის გასწვრივ დიდი ძალებით ოპერირება აღარ შეეძლო, ამიტომ მხოლოდ წითელ ხიდზე მიმართულებით უნდა ესარგებლა; მისი საოპერაციო ხაზი ჩვენთვის ცნობილი ხდებოდა, სხვანაირად რომ ვთქვათ, მისთვის ნაკარნახევი გახლდათ (ему было продиктовано) წითელ ხიდზე წამოსულიყო, ე. ი. იქითკენ, სადაც შეგვეძლო ჩვენი ძალებისთვის თავი მოგვეყარა.

ხიდის აფეთქებამ ჩვენს მთავრობაზე უსიამოვნო შთაბეჭდილება მოახდინა, და მთავრობის თავმჯდომარეც ამით მეტად უკმაყოფილო დარჩა; მან ისიც კი ბრძანა, რომ გამოძიება ჩაგვეტარებინა. ჩემს მიერ იქ გენ. სუმბათაშვილი იქნა მივლინებული. შევიტყვე რა ყველაფერი ზედმიწევნით, მე ადგილობრივი უფროსის პოლკ. კონჩუევის მოქმედებები გავამართლე. რამდენიმე დღის შემდეგ გაშლილმა მოვლენებმა ხიდის აფეთქების მიზანშეწონილობა თვალნათლივ დაადასტურეს, და მთავრობის თავმჯდომარემ მითხრა, – ძალიან კარგია, რომ ხიდი აფეთქებულიაო. როგორც ადრე ვთქვი, წითელ ხიდზე პირველი ერთ-ერთი გვადიული ბატალიონი იქნა გაგზავნილი; იგი გვარდიის ერთ ბატარეასთან ერთად მიდიოდა. კვალში მათ გვარდიის ცხენოსანი დივიზიონიც მიჰყვებოდათ.


წითელი ხიდი 

ჩვენი პირველი შეტაკება ჩვენთვის უიღბლო და მეტად გულსატკენიც აღმოჩნდა. ბატალიონმა, შეხვდა რა ბოლშევიკებს, მათთან ბრძოლზე უარი განაცხადა და უკან სანდარიში დაბრუნდა, თანაც უმეტეს წილად დაიშალა. ეს ცნობა ჩვენ ღამით შევიტყეთ და ეს ღამე რამდენადმე განგაშის შემცველი გახლდათ; გავიგე რა, რომ უკან მხოლოდ ქვეითი ჯარი და არტილერია წამოვიდნენ, და რომ გვარდიის ცხენოსან ჯარზე ცნობები არ არის, მე დავმშვიდდი. ნათელია, რომ მოწინააღმდეგე მეტად მცირე ძალებით იყო მოსული, თუ ცხენოსან ჯარს შეეძლო სადღაც წითელი ხიდის რაიონში პოზიციები შეენარჩუნებია; გარდა ამისა, სანდარის უკვე მობილიზებული გვარდიული ბატალიონების თავი უახლოვდებოდა. გვარდიის მთავარი შტაბის წევრები იქ ჩემი მიწვევით გაემგზავრენ, შესაბამისი ზომების მიღების მიზნით და იმისთვისაც, რათა პირადი გავლენით მსგავსი მოვლენა მომავალში აღარ დაეშვათ.

ამ ინციდენტმა მე გამაოცა; მე ვიცნობდი გვარდიის ორგანიზაციას, ვიცოდი მათთან დისციპლინის თითქმის სრულიად არარსებობის შესახებაც, მაგრამ არ ვვარაუდობდი, რომ ბოლშევიკების საწინააღმდეგო სულისკვეთება მათში ასე სუსტი გახლდათ. მე იმედს ვამყარებდი იმ გავლენაზე, რომელიც მათ ხელმძღვანელებს ჰქონდათ გვარდიის შტაბების წევრთა სახით და ამიტომ განსაკუთრებული დაჟინებით მოვითხოვდი იმას, რომ ისინი იქ გამგზავრებულიყვნენ. მხოლოდ ამ მიზეზმა მომცა იმის საშუალება, რომ შემდგომშიც დამეშვა მათი ყოფნა გვარდიის სამწყობრო უფროსებთან, რომელთა პრესტიჟიც გვარდიელთა თვალში არცთუ ისე მაღალი გახლდათ. არ შეიძლება არ გვესმოდეს უფროსთან რომელიმე პირების ყოფნის მთელი მავნებლობა, განსაკუთრებით საომარ მოქმედებათა დროს, მით უმეტეს თუ ეს უკანასკნელნი, რომელთაც გავლენა აქვთ მასებზე, უფროსის მოქმედებებში დაიწყებენ ჩარევას. მაგრამ საჭირო იყო მოგვეთმინა ეს ბოროტება, რათა არ მომხდარიყო ის, რაც კახურ ბატალიონს მოუვიდა. ამრიგად წითელი ხიდის რაიონში ბოლშევიკები საზღვარზე გადმოვიდნენ და ჩვენს ტერიტორიაზე 10 ვერსი გამოიარეს; გვარდიის ცხენოსანი დივიზიონი, გოგი ხიმშიშვილის მეთაურობით, მათ აკავებდა. და ჩამოსული გვარდიული ბატალიონებიც მის გასაძლიერებლად უკვე მიდიოდნენ.

წითელს ხიდს, სადახლოსა და სანდარის შორის რაიონი წარმოადგენს დაბლობს, რომელსაც გადაკვეთავს სამი მდინარე ალგეთი, ხრამი და დებედა-ჩაი. ეს მდინარეები თოვლის დნობის შედეგად ადიდდა და ფონით მათზე გასვლა შეუძლებელი გახლდათ; ხიდი სულ ორი იყო: ერთი მდინარე ხრამზე, ეგრეთ წოდებული წითელი ხიდი, და მეორეც სადახლოსთან. ვაგზავნიდი რა ჯარებს წითელ ხიდზე, გადავწყვიტე მათთვის თავი ორ ჯგუფად მომეყარა: ერთი სანდარიდან მოწინააღმდეგესთან შესახვედრად, რომელიც წითელ ხიდზე იყო გადმოსული, მეორე სადახლოსთან მოწინააღმდეგის ღია ფლანგზე; მოწინააღმდეგის მეორე ფლანგს მტკვარი უზრუნველყოფდა. მე დავისახე მოწინააღმდეგისთვის ფრონტიდან შემეტია და იმ ჯგუფით კი, რომელსაც სადახლოსთან ვუყრიდი თავს, მისთვის ფლანგში დამერტყა. მე გადავწყვიტე ამ ჯგუფისთვის პირადად მეხელმძღვანელა. ამასობაში პოლკ. ხიმშიაშვილს, ცხენოსანი დივიზიონის მეთაურს, მოწინააღმდეგესთან შეტაკებები უხდებოდა. მახსენდება ერთი ასეთი შეტაკება, როგორიც ძალზე დამახასიათებელია მეწინავე ნაწილებისთვის და განსაკუთრებით იმ ვითარებაში, რომელშიც მოქმედება უხდებოდათ. ერთი ჩვენი ცხენოსანი საგუშაგო ღამის გასათევად თათრულ სოფელში განლაგდა. ღამით ამ სოფელში 40-მდე მხედრის ძალის მქონე მოწინააღმდეგის ცხენოსანი რაზმი შემოვიდა რომელიც ჩვენს საგუშაგოს თითქმის ზედ მოადგა და მისგან დანებება მოითხოვა. საგუშაგომ გასროლებით უპასუხა, რომლებითაც რაზმის უფროსი, ოფიცერი დასცეს; მთელმა რაზმმა ცხენები შეაბრუნა და სიბნელეში თვალს მიეფარა. საგუშაგოზე მხოლოდ სამი ადამიანი იყო. მოკლულ ოფიცერს ბრძანება უპოვნეს, რომლიდანაც გამოირკვა, რომ საქმე თბილისზე შემოტევის შესახებ მიდიოდა, რაც ნიშნავს, რომ ეს „ადგილობრივი ინციდენტი“ არ ყოფილა, როგორც ამას მოსკოვი იტყობინებოდა.

ამრიგად ჩვენი ფრონტალური ჯგუფი პირდაპირ წითელ ხიდზე მიდიოდა, ხოლო მეორე ჯგუფი კი, რომელიც ასევე გვარდიელებისგან იყო შემდგარი, სადახლოდან უტევდა. მარჯვენა ჯგუფს მიეთითა ტარეს გორას დაუფლებოდა, დომინირებულ სიმაღლეს, რომელიც მდინარე ხრამის იმ ნაპირზე იყო და რომლის აღებითაც მარჯვენა ჯგუფი მოწინააღმდეგის პოზიციის ფლანგზე აღმოჩნდებოდა და მის ზურგს დაეუქრებოდა. ჩვენი დაზვერვა, საჯარისო და საჰაერო, მოწინააღმდეგის განლაგების შესახებ ზუსტად მოგვახსენებდა, და ამ სიმაღლეზე მოწინააღმდეგე მას არ აღმოუჩენია.

გამთენიისას ავირჩიე პუნქტი, რომლიდანაც პირადად შემეძლო ამ ჯგუფის შეტევა თვალით მეხილა, ხოლო მარცხენა ჯგუფთან კი ტელეფონით ვიყავი დაკავშირებული და მხოლოდ რაიონის დანახვა შემეძლო; ჯარების გარჩევა კი შეუძლებელი გახლდათ; ამ ჯგუფებს შორის კავშირს გვარდიის ცხენოსანი ჯარით ვინარჩუნებდით. მარჯვენა ჯგუფმა შეასრულა ამოცანა, ტარეს სიმაღლეს დაეუფლა და მოწინააღმდეგის მხარეს გასწია. ამასობაში მარცხენა ჯგუფმა მოწინააღმდეგეს ღია ადგილმდებარეობაზე შეუტია და ბრძოლის შემდეგ მოწინააღმდეგის პოზიციას დაეუფლა, რომელიც საველე სანგრებით იყო გამაგრებული. მე ბრძოლის შემდეგ ვიყავი ამ პოზიციაზე, და როგორც ვვარაუდობდი, მოწინააღმდეგის უმნიშვნელო ძალები აღმოვაჩინე. ბრძოლის წინ ფრონტალურ ჯგუფში მყოფ ვალიკო ჯუღელს მივუთითებდი, რომ მათი ჯგუფი წინ არ გაჭრილიყო, არამედ მხოლოდ მოწინააღმდეგე თავის პოზიციაზე მიჯაჭვა, რათა შესაძლებლობა მიეცა მარჯვენა ჯგუფისთვის რომ მოწინააღმდეგის ფლანგსა და ზურგში დაერტყა. მაგრამ ბუნებით ფიცხი ჯუღელი ბრძოლამ გაიტაცა და პოზიცია ფრონტიდან იქნა აღებული. უეჭველია, ფლანგში დარტყმა უფრო ნაყოფიერი აღმოჩნდებოდა. მაგრამ გამარჯვებულებს არ ასამართლებენ. მთავარი ისაა, რომ იყო წარმატება და მოწინააღმდეგე ჩვენი ტერიტორიიდან იქნა განდევნილი. მე მთელი ჯარები მეორე ჯგუფის უფროსს გენ. ჯიჯიხიას დავუმორჩილე, მივეცი მას მითითებები შეტევის გასაგრძელებლად და თავად თბილისში დავბრუნდი.

გვარდიის ბატალიონებს, მათი მზადყოფნის და მიხედვით, მას გაძლიერებისთვის ვუგზავნიდი. გენერალ ჯიჯიხიას მე რუსული არმიის რიგებში სამსახურის მიხედვით არ ვიცნობდი. მე ვიცი, რომ იგი გენერალური შტაბის ოფიცერია და ევროპული ომის დროს 15-ე საარმიო კორპუსის შტაბში გენერალური შტაბის კაპიტანი გახლდათ, რომელთან ერთადაც 1914 წლის აგვისტოში სამსონოვის შეტევაში მონაწილეობდა და ტყვედ ჩავარდა. ტყვეობიდან იგი 1918 წელს დაბრუნდა, ჩვენი ქართული ჯარების რიგებში პოლკოვნიკად იქნა წარმოებული და გენერალ მაზნიაშვილის დივიზიაში შტაბის უფროსად დანიშნული. ქართულ-სომხური ომის დროს იგი გენ. ახმეტელთან იქნა დანიშნული შტაბის უფროსად, რომელიც ეკატერინენფელდის რაზმს მეთაურობდა, რომელიც გვარდიული ნაწილებისგან შედგებოდა. ამ ომის განმავლობაში, რომელიც მე ზემოთ მოკლედ აღვწერე, იგი გენერლად იქნა წარმოებული და ომის შემდეგ უწინდებურად გენ. მაზნიაშვილის დივიზიის შტაბის უფროსის მოვალეობებს ასრულებდა. 1919 წელს ახალციხის მაზრაში მოქმედებების დროს გენ. მაზნიაშვილმა წარუმატებლობა განიცადა, რომლის შემდეგაც გენ. ჯიჯიხია მე-4 პოლკის მეთაურად იქნა დანიშნული; მე კი თადარიგიდან მის ადგილზე ვიქენი გაწვეული. მე გადმომცემდნენ, რომ გენ. მაზნიაშვილსა და გენ. ჯიჯიხიას შორის ხდებოდა კამათები. შემდეგ გენ. მაზნიაშვილი გაიწვიეს და ჯარები მე ჩამაბარეს. გენ. ჯიჯიხიამ მაშინ ჩემზე ძალიან კარგი შთაბეჭდილება მოახდინა; ეს გახლდათ მეტად დაფიქრებული (вдумчивый) და მზრუნველი პოლკის მეთაური დიდი ენერგიითა და სამხედრო საქმისადმი მისწრაფებით. მაგრამ სამსახურეობრივი და, განსაკუთრებით კი, მეთაურობის გამოცდილების უკმარისობა მასში ბრძოლის დროს ვლინდებოდა. იგი ხშირად ზომაზე მეტად ფიცხი, ნერვიულობამდე ფიცხიც კი გახლდათ. არც გატაცება იყო მისთვის უცხო. მახსოვს, თუ ჩვენი ახალციხური ლაშქრობის დროს როგორ გამომიგზავნა მან მოხსენება, რომელშიც მთავაზობდა ლაშქრობას ბათუმის ოლქში, რომელიც მაშინ ინგლისელების მიერ იყო ოკუპირებული. 1919 წელს რეორგანიზაციის მიხედვით იგი დავალებების შემსრულებელ გენერლად იქნა დანიშნული სამხედრო მინისტრთან და უსაქმობისგან იტანჯებოდა. ამასთან ერთად ეს მეტად თავმოყვარე ადამიანია, ავადმყოფურად თავმოყვარეც. მე როცა სამხედრო სკოლის უფროსი ვიყავი, რამდენჯერმე ვუთხარი გენ. ზაქარიაძეს, რომ საჭირო იყო გენ. ჯიჯიხია რომელიმე საქმეში ჩაებათ და მისი სამხედრო-სამეცნიერო განათლება გამოეყენებიათ. 1919/1920 წლის ზამთარში იგი გვარდიაში გადავიდა სამსახურში, სადაც ის ფორმირების (ჩამოყალიბების) განყოფილების უფროსის თანამდებობაზე მიიწვიეს. მისი საქმიანობა ამ სარბიელზე ჩემთვის სრულიად უცნობია.

ამრიგად, მარჯვენა და მარცხენა ჯგუფების შეერთების შემდეგ, რომლებიც წითელ ხიდზე უტევდნენ, მან როგორც ზემდგომმა უფროსმა მიიღო ამ ჯარებზე უფროსობაც. წითელ ხიდზე შეტევას მე მივმართე, როდესაც ბრძოლის ველზე დაახლოებით 6 ბატალიონი მყავდა; კახეთის გვარდიის ბატალიონი უკვე აღარ შეიძლებოდა ერთეულად ჩათვლილიყო.

4 მაისი. ამასობაში ჩვენი მთავრობა ეკითხებოდა მოსკოვს ბოლშევიკური ჯარების შემოტევის მიზესის შესახებ, რომლებიც ჩვენს საზღვარზე იმ დროს გადმოვიდნენ, როცა მოსკოვში ხელი ეწერებოდა ხელშეკრულებას საქართველოსთან. მოსკოვიდან პასუხობდნენ, რომ ეს გაურკვევლობაა, რომ ეს ადგილობრივი ინციდენტია და სხვა. მთავრობა მაინც იქითკენ იხრებოდა, რომ უკვე მომხდარი შეჯახება მშვიდობიანი მოლაპარაკებებით დაესრულებია. მე მივუთითებდი, რომ ბოლშევიკების შემოტევა ამტკიცებს მათ სურვილს ჩვენ დაგვიპყრონ და არანაირი მონაცემები არ არის იმისთვის რომ საომარი მოქმედებები შევწყვიტოთ, როცა მოწინააღმდეგე უკვე ჩვენს ტერიტორიაზეა და აგრძელებს შემოტევას; რომ მოკლულ ოფიცერს უპოვნეს დოკუმენტები, რომლებიც ნათლად და გარკვევით მოწმობენ მათი შემოტევის შესახებ თბილისზე. მთავრობის თავმჯდომარე სულ მერყეობდა; მე არაფერი ვიცოდი მოსკოვში ურატაძის მოლაპარაკებათა შესახებ და უნდა ვიფიქროთ, რომ ეს იყო კიდეც მისი მერყეობის მიზეზი. მიღებული ცნობებიდან მე დარწმუნებული ვიყავი, რომ ჩვენ აღვემატებიდით მოწინააღმდეგეს ქვეითი ჯარითა და არტილერიით; ცხენოსანი ჯარით კი არ ჩამოვრჩებოდით. გარდა ამისა, ჩვენი ჯარების ერთი ჯგუფი მათ სიმაღლიდან ემუქრებოდა. ეს გარემოებები მე წარმატების რწმენაში მარწმუნებდა და მეც დაჟინებით ვურჩევდი (შეტევის გაგრძელებას). ნ. ნ. ჟორდანია ისევ არ მეთანხმებოდა და მეკითხებოდა, ძალები საკმარისი მყავს თუ არა და რამდენი. ვხედავდი რა, რომ დარწმუნების სხვა ხერხი არ არის, ვპასუხობდი, რომ ჯარები საკმარისია, რომ ჩვენი მდგომარეობა წარმატებისთვის მეტად ხელსაყრელია, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ არმიის ნაწილები, როცა მობილიზაციას დაამთავრებენ, იქვე იქნებიან გადაყვანილი, რომ არ შეიძლება დრო ვაჩუქოთ მოწინააღმდეგეს, რომელიც ჯარების მოყვანით ძლიერდება და რომ გარკვეული დროის შემდეგ წარმატების მიღწევა უფრო ძნელი შეიქნება. „და თქვენ მაინც იქ რამდენი ჯარები გყავთ“ – მკითხა მან. უნდა ვაღიარო, რომ მას მე სიმართლე არ ვუთხარი. მე ვუთხარი, რომ 9 ბატალიონია. სხვანაირად არ შემეძლო მოვქცეულიყავი, ვინაიდან, მას რომ სცოდნოდა, რომ მხოლოდ 6 ბატალიონია, შეტევაზე ჩვენს გადასვლას იგი არასოდეს დათანხმდებოდა. ჩვენი მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ გვაძლევდა მოწინააღმდეგის ფლანგიდან შემოვლის შესაძლებლობას (положение наше было охватывающее), და მე დარწმუნებული გახლდით წარმატებაში და იმაშიც, რომ მოწინააღმდეგე, გაძლიერების შემდეგ, ჩვენ დაგვასწრებდა და გაბატონებულ სიმაღლეებს დაიკავებდა, რაც ჩვენს შემდგომ მოქმედებებს ძალიან გააძნელებდა. ყოველივე ეს მიკარნახებდა რომ შეტევა არ გადამედო. ჩემმა 9 ბატალიონმა და ჩემმა დარწმუნებულობამ, აშკარად, იგი შეტევაზე გადასვლის მხარეს გადახარა. ჯარები შეტევაზე გადავიდნენ და იმავე დღეს არა მარტო გაწმინდეს მტრისგან ჩვენი ტერიტორია, არამედ საზღვარზეც გადავიდნენ.

როგორც მივუთითებდი, საჭრო იყო დროის მოგება ჩვენი ჯარების მობილიზაციისა და მათი თავმოყრისთვის. ამისთვის საჭირო გახლდათ, წავწევდით რა ჩვენს ნაწილებს უფრო შორს ჩვენი მოწინააღმდეგის ტერიტორიის სიღრმეში, მოგვეგო უფრო მეტი სივრცე. ეს ჩვენ საშუალებას მოგვცემდა მშვიდად მოგვეხდინა მთელი გადაადგილებები ჩვენი მეწინავე ნაწილებისგან დაფარვის ქვეშ, რომლებსაც თუნდაც წარუმატებლობის შემთხვევაში შეეძლოთ იმდენად შეეკავებინათ მოწინააღმდეგე, რომ შესაძლებელი იქნებოდა მოგვესწრო გაშლის ეტაპზე მყოფი არმიის მოქმედებებით მათი გაძლიერება. ამრიგად გენ. ჯიჯიხიას რაზმი ომის ბედის გადამწყვეტი კი არ იყო, არამედ მხოლოდ მეწინავე ნაწილები, ასე ვთქვათ ავანგარდი. ამ მოსაზრების ძალით მე ვუბრძანე უკანდახეული მოწინააღმდეგის დევნა გაეგრძელებიათ. რამდენიმე დღის განმავლობაში ვღებულობდი მოხსენებებს, რომლებშიც მოწინააღმდეგის ყოველდღიურ დამარცხებათა შესახებ ცხადდებოდა; მეორეს მხრივ, ჩვენი ნაწილები ნამდვილად წინ მიიწევდნენ. მაგრამ, ვშიშობდი რა ამ რაზმის გამო, მე მაინც განუწყვეტლივ ვაძლიერებდი მას მობილიზებული გვარდიული ბატალიონებით, და არც ერთს არ ვიტოვებდი ჩემს პირად განკარგულებაში. მაინც შეშფოთებული გახლდით რა მისი წინწაწეულობის გამო, მე მივუთითე ამ რაზმს მთისწინების ხაზისთვის მიეღწია, რომლებიც დაბლობ ადგილმდებარეობაზე ბატონობდნენ, და შემდეგ აღმოსავლეთისკენ აღსტაფის მხარეს ვრცელდებოდნენ. ეს ხაზი ჩვენი საზღვრიდან 20–25 ვერსზე უფრო შორს არ იყო და ზოგიერთმა ნაწილმა მას ჩვენს საზღვარზე გადასვლის შემდეგ მე-4–5 დღეს მიაღწია. მოხსენებები ყველაზე უფრო დამამშვიდებელი ხასიათისა გვეგზავნებოდა და არანაირ განგაშს არ იწვევდა, როცა უეცრად ერთ ღამეს ვითარება მკვეთრად შეიცვალა.

ღამით მე აპარატთან სადახლოდან ვიქენი გამოძახებული და გვარდიის შტაბის წევრმა ხარაშმა კატასტროფის შესახებ გადმომცა. იგი ამბობდა, რომ მთელი რაზმი დამარცხებულია, რომ ნაწილების მასა სრულებითაა განადგურებული და ძალზედ სამწუხარო სურათს მიხატავდა. ამასთან ერთად მან რჩევებიც მომაყარა, თუ რისი გაკეთებაა საჭირო გადარჩენისთვის. დილით იმავე აპარატთან ვალიკო ჯუღელმა გამომიძახა. იგი ასევე მიხატავდა მდგომარეობას როგორც კატასტროფულს; მიმითითებდა, რომ მთელი ბატალიონები განადგურებულია, რომ სავარაუდოდ არტილერია მოწინააღმდეგის ხელში ჩავარდა, რომ ნარჩენები წითელ ხიდთან იკრიბებიან, რომ აუცილებელია მთელი სამშობლოს ფეხზე დაყენება და, როგორც ჩანდა, მდგომარეობას უიმედოდ თვლიდა. ერთი თუ ორი საათის შემდეგ მე ამ ცნობებს სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს მოვახსენებდი და მივუთითებდი, რომ ეს ცნობები, შეიძლება დარწმუნებული ვიყოთ, სრულებით არ შეესაბამება სინამდვილეს, რომ ეს წარუმატებლობის შთაბეჭდილების ქვეშაა შეტყობინებული, რომლის ზომებიც უეჭველად არ არის ისეთი, როგორც მოგვახსენებენ; რომ ღამის განმავლობაში ყველანი გაერკვევიან და ადგილზე და სახეზეც აღმოჩნდებიან.

მართლაც, მალე მივიღეთ მოხსენებები, რომლებიც მოწმობდა, რომ ყველანი წითელ ხიდთან შეიკრიბნენ, რომ ნაწილები მოწინააღმდეგის მხარეს წინსვლას იწყებენ. მე ამ ფრონტზე გავემგზავრე. აღმოჩნდა, რომ ერთი გვარდიული ბატალიონის, სამტრედიის ბატალიონის ნაწილობრივმა წარუმატებლობამ გამოიწვია ყველას პანიკური, სრული უწესრიგობით უკანდახევა წითელ ხიდთან, სადაც დიდი შრომით მოახერხეს მათი გაჩერება. როცა მე იქ ჩავედი, დავრწმუნდი, რომ არანაირ დამარცხებას ადგილი არ ჰქონია. უფრო მეტიც, მოწინააღმდეგე მათ არა თუ არ დაედევნა, არამედ უკეთეს შემთხვევაში ადგილზე დარჩა, თუ უკან არ წავიდა. საერთოდ ერთ საღამოს 20–25 ვერსზე უკანდახევისთვის არანაირი მიზეზი არ ყოფილა. კურიოზული შემდეგი რამ გახლდათ. საბრძოლო მოქმედებების დროს გრძელდებოდა მოლაპარაკებები და აი მივიღე ერთ-ერთი ტელეგრამა, რომელშიც მოწინააღმდეგე საომარი მოქმედებების შეწყვეტასა და მოლაპარაკებების დაწყებაზე თანხმდებოდა, თუ ჩვენ ამა და ამ სოფლებს დავტოვებდით. ეს სოფლები ჩვენს მიერ იმ საუბედურო ღამეს იქნა დატოვებული, მაგრამ მოწინააღმდეგეს ისინი არ დაუკავებია. ეს ძალზედ კურიოზული მოთხოვნა იყო იმ სოფლების დატოვებისა, რომლებიც ჩვენ წინა დღეს დავტოვეთ. ნათელი იყო, რომ გვარდიის მოშლას მიზეზად დამარცხება არ ჰქონია. ეს მოშლა შეიქნა პანიკის, კერძო უფროსების თავმოუბმელობისა და საერთოდ ისეთი ორგანიზაციის შედეგი, როგორიც გახლდათ სახალხო გვარდია.

6 მაისი. ორ დღეში შევქმენი ჯარების ჯგუფი სადახლოსთან არმიის ნაწილებისგან; სამხედრო სკოლაც ასევე ფეხზე იქნა დაყენებული. ჯარების ამ ჯგუფის უფროსად დავნიშნე პოლკ. ჩხეიძე, რომლის თადარიგიანობასა და საბრძოლო ვითარების სწორად შეფასების უნარში კავკასიის ფრონტზე ომის დროს არაერთხელ დავრწმუნებულვარ. ამრიგად ჩემს მიერ ამ მომენტისთვის აღმოსავლეთ საზღვარზე ჯარების 4 ჯგუფი იყო შექმნილი.

1) პოლკოვნიკ ჩხეიძისა სადახლოდან აღმოსავლეთით კერპილთან, 2) გენ. ჯიჯიხიასი წითელი ხიდის აღმოსავლეთით; 3) გენ. იოსებ გედევანიშვილისა სალ-ოღლისთან ფოილოს ხიდის მხარეს და 4) გენ. სუმბათაშვილისა ლაგოდეხთან. მთელი ამ ძალების 4/5 მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე იყო თავმოყრილი სადახლო – წითელი ხიდის ხაზიდან აღმოსავლეთით. ამ ძალების გარდა მე განვალაგე გვარდიის ორი ბატალიონი ცხინვალის რაიონში და მისგან ჩრდილოეთით ოსური მოსახლეობის მორჩილებაში შეკავების მიზნით და მოწინააღმდეგისთვის პირველად დასახვედრად, თუ უკანასკნელი დაგვიწყებს შემოტევას როკის უღელტეხილზე გადმოსვილით. შემდეგ არმიის ერთი ბატალიონი მოხალისეებით – ადგილობრივი მაცხოვრებლებით იდგა ყაზბეგში და იფარავდა ვლადიკავკაზის მიმართულებას. გვარდიის ერთი ბატალიონი ონთან იმყოფებოდა და მამისონის უღელტეხილს იფარავდა. გაგრის მიმართულებას იფარავდა გენ. მაჭავარიანის რაზმი. ყველა ჩამოთვლილი რაზმის გარდა გენ. ვარდენ წულუკიძის ჯარები, რომელთა ნაწილიც აჭარაში, ხულოსა და არტანუჯში იქნა შეყვანილი, ხალციხის მაზრაში აჭარასთან საზღვარზე იყრიდნენ თავს.

როგორც ცნობილია, ბათუმის ოლქი ინგლისური ჯარებით იყო ოკუპირებული. ჯერ კიდევ 1919–1920 წლის ზამთარში ნატანებ-ოზურგეთის რაიონში თავმოყრილი იყო ჯარები იოსებ გედევანიშვილის უფროსობით. რისთვის იყო ეს გაკეთებული, ჩემთვის უცნობია. მაგრამ ვფიქრობ, რომ რაკი ჯარები მობილიზებული და თავმოყრილია, ისინი უნდა მოქმედებდნენ. ეს ჯარები კი არანაირად არ მოქმედებდნენ. როგორც ჩანს, განწყობა მაშინ იქით იხრებოდა, რომ ბათუმის ოლქი ძალით დაგვეკავებია, მაგრამ ვერ გარისკეს; იქ, ბათუმში, ინგლისური ჯარები იყვნენ.

მე მყავდა ჯარები აჭარასთან, ვინაიდან უკვე ისახებოდა ბოლშევიკების კავშირი ანგორასთან, და თურქები კი თავიანთი ემისრების მეშვეობით აჭარლებს ჩვენს წინააღმდეგ აქეზებდნენ. ინგლისელი ხელისუფალნი თვალს ხუჭავდნენ, ხოლო ძალზედ სანდო ხასიათის ზოგიერთი ცნობა ამტკიცებდა კიდეც, რომ ისინი ამას ხელსაც უწყობდნენ; თვით სისხლიანი შეტაკებებიც კი მოხდა, რომლებსაც შედეგად ახალციხის ფრონტზე ჩვენი იზოლირებული რაზმისთვის ხულოში ალყის შემორტყმა მოჰყვა; მაგრამ ამის შესახებ შემდეგში მოვყვები. ამრიგად, გვარდიელების წითელ ხიდთან უკანდახევის შემდეგ ორ დღეში ჯარები წითელ ხიდ – სადახლოს ფრონტზე შეტევაზე გადასვლისთვის მზად იყვნენ. ამ დროისთვის მე მივიღე ცნობები, რომ ჩვენს წინააღმდეგ ამ ფრონტზე მოქმედი ბოლშევიკების 32-ე დივიზია ძლიერად შეფერთხილი აღმოჩნდა. გარდა ამისა, მისი ნაწილები მიმართული იყო დილიჟანის მხარეს. ძალებში აღმატებულობა ჩვენს მხარეს ჩნდებოდა. შემდეგ ვღებულობდი ცნობებს ჩვენი დაზვერვისგან, აგრეთვე აზერბაიჯანიდან გამოქცეული ქართველი ოფიცრებისა და აზერბაიჯანის მთავრობის ყოფილი წევრებისგან, რომლებიც ასევე ბოლშევიკებისგან იყვნენ გამოქცეულნი. ეს ცნობები მიჩვენებდა, რომ აზერბაიჯანში სულაც არ არის მშვიდი მდგომარეობა; რომ მოსახლეობაში დუღს განწყობები დამპყრობელთა წინააღმდეგ; რომ აზერბაიჯანულ ჯარებს პასიურად უჭირავთ თავი და მოვლენებს ელოდებიან; რომ მათმა ზოგიერთმა ნაწილმა აქტიურობაც კი გამოიჩინა; რომ ამრიგად მოსახლეობაც, გავლენიანი ლიდერებიცა და ჯარებიც ჩვენი მხრიდან განთავისუფლებას მოელიან და ქართული ჯარების შეტევას მგზნებარედ ელოდებიან, რათა მათ შემოუერთდნენ.

აზერბაიჯანში ამ დროს ბოლშევიკური ჯარები ცოტა იყო; ჩვენი ეს ცნობები სწორი აღმოჩნდა, ვინაიდან ჩვენი წარმომადგენლების შემდგომ პირად მოლაპარაკებებში აზერბაიჯანის ბოლშევიკური ხელისუფლების წარმომადგენლებთან ეს უკანასკნელნი ღიად აღიარებდნენ, რომ ჩვენ თავისუფლად შეგვეძლო შევჭრილიყავით მათ ტერიტორიაზე და თითქმის არც შეგვხვდებოდა წინააღმდეგობა.

დადგა ერთ-ერთი იმ მომენტებიდან, როცა სახელმწიფოს ბედი წყდება. საჭირო იყო გაბედული გადაწყვეტილება და საჭირო იყო სასწორზე მახვილის დადება. მზად კი ვიყავით ჩვენ ასეთი შეტევისთვის? მე უნდა ვაღიარო, რომ შექმნილ ვითარებაში ჩვენ მზად ვიყავით. ჯარები მობილიზებული იყვნენ და 3-ბატალიონიანი პოლკები წარმოქმნეს. ჯარისკაცების განწყობა ჩინებული გახლდათ; მათ ესმოდათ მომენტის სერიოზულობა და მზად იყვნენ მოქმედებებისთვის. ჩვენმა ჯარებმა წარმატებას მიაღწიეს და მტრის ტერიტორიაზე იყვნენ, რაც მათ ფრთებს ასხამდა. დისციპლინა ჯარებში მნიშვნელოვნად უფრო მაღალი გახლდათ, ვიდრე წინამორბედ 1919 წლის ახალციხის ლაშქრობაში. კმაყოფა, როგორც სასურსათო, ისე სანივთეც, დამაკმაყოფილებელი იყო. ვაზნების შესახებ საკითხი რამდენადმე სუსტი გახლდათ. მე უნდა ვთქვა, რომ გვარდიის განკარგულებაში არსებული ვაზნების რაოდენობა ყოველთვის საიდუმლო იყო. საომარ მოქმედებათა დაწყების წინ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სხდომაზე გვარდიის მთავარი შტაბის თავმჯდომარემ ვ. ჯუღელმა დაასახელა ციფრი 10 000 000. შემდეგ მათი იარაღის საწყობის გამგე კახიანი მეუბნებოდა, რომ მსგავსი არაფერი ყოფილა, მაგრამ რა თქმა უნდა, მათი მარაგების ნამდვილი ციფრი ჩემთვის არ დაუსახელებია. მათგან ვინ იყო მართალი, არ ვიცი; ყოველ შემთხვევაში კურიოზულია, რომ გვარდიის მეთაური მოდის სხდომაზე, სადაც წყდება საკითხი ომისა და მშვიდობის შესახებ, და წარმოადგენს ციფრებს, რომლებსაც უშუალოდ ამ საქმეზე დაყენებული პირი სადაოდ ხდის. მართალია, კახიანი მოითხოვდა არმიის საწყობებიდან ვაზნების მარაგების ერთდროულ შევსებას და, მეტად სავარაუდოა, რომ ამით უნდა აიხსნას კიდეც მისი სურვილი შეემცირებია მათი მარაგების ნამდვილი რაოდენობა. საარმიო საწყობების განკარგულებაში არსებული ვაზნების ციფრები, მიმატებული გვარდიის მიერ მოცემულ ციფრებზე, თავდაცვის საბჭოს სხდომაზე საკმარისად იქნა მიჩნეული ომის წარმოებისთვის. წითელ ხიდამდე გვარდიელების გამოქცევიდან რამდენიმე დღის შემდეგ გვარდიიდან მოვიდა მოთხოვნები ვაზნებით მათი მომარაგების შესახებ. ჩემთვის ეს გასაოცარი გახლდათ, მით უმეტეს, რომ მათი მარაგები, როგორც ამას სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სხდომაზე მოახსენებდნენ, არმიის მარაგებზე უფრო მეტი იყო. კითხვაზე, თუ რატომ მოხდა ეს, მივიღეთ პასუხი, რომ ბევრს ისროდნენ და მორჩა.

ჩვენს არსენალში იყო თურქული მასრების მარაგები; ისინი სცადეს ჩვენი შაშხანებისთვის, ვარგისი აღმოჩნდა და მათი დატენაც დაიწყეს. მათ დღეში 30 ათასს ტენიდნენ. ომის დაწყებიდან რამდენიმე დღის შემდეგ მათ უკვე დღეში 50 ათასს ტენიდნენ, ხოლო ერთი-ორი კვირის შემდეგ კი – დღეში 100 ათასს. იმ მომენტში, რომლის შესახებაც მე ვიხსენიებ, ჯარები იყვნენ მომარაგებული ვაზნებით 200 ცალი ადამიანზე; ნაწილებს ჰქონდათ თავიანთი მარაგები. საარმიო მარაგებში ვაზნები სამჯერ მეტი იყო, ვიდრე მე მახსოვს ომის დროს კავკასიის ფრონტზე იმ დივიზიაში, სადაც მე შტაბის უფროსი გახლდით; ეს დივიზია აწარმოებდა შეტევას, რომლის დროსაც მან ბრძოლებში 3–4 კვირა დაჰყო. დივიზიაში არსებული მარაგი ამ დროის მანძილზე სულაც არ ყოფილა ამოწურული. გარდა ამისა, მე მქონდა ქართულ-სომხური ომისა და ახალციხური ომის გამოცდილებაც და დარწმუნებული ვიყავი, რომ გვარდიელების განცხადება, რომ მათ უკვე ამოწურეს თავიანთი მარაგები, სინამდვილეს არ შეესაბამებოდა. ასე თუ ისე, საბრძოლო მარაგები საკმარისი იყო იმისთვის, რათა ბოლშევიკები ამიერკავკასიიდან გაგვედევნა; მე დარწმუნებული ვიყავი, რომ აზერბაიჯანის მოსახლეობა, რომელიც მხოლოდ ბიძგს ელოდა, საბრძოლველად აღიმართებოდა.

ჩემი ეს აზრი შემდეგ ელისავეტპოლის აჯანყებით იქნა დამტკიცებული, აგრეთვე აზერბაიჯანული ჯარების ზოგიერთი ნაწილის მცდელობებითაც აეფეთქებინათ მტკვარზე ევლახის ხიდი. ჯერ კიდევ როცა ომს ვიწყებდი, მე ვუბრძანე შტაბის უფროსს გენ. ზაქარიაძეს ევლახთან ხიდის აფეთქების ორგანიზება მოეხდინა. და როგორი იყო ჩემი გაოცება, როცა შევიტყე, რომ გენ. ზაქარიაძემ ჩემთვის უცნობი მოსაზრებების ძალით მისი აღსრულებაში მოყვანა გააჩერა, ისე რომ ჩემთვის არაფერი მოუხსენებია. ეს იყო, შესაძლოა, კერძო ინიციატივა, მაგრამ ინიციატივა, თუნდ ბოროტი ნების გარეშეც, მაგრამ მავნე. შეიძლება მასზე გავლენა მოახდინა ფოილოს ხიდის აფეთქების გამო მთავრობის თავმჯდომარის უკმაყოფილებამ და მან ეს საქმე გააჩერა. შეიძლება, მას ჰქონდა სხვა მოსაზრებანი, მაგრამ ჩემს შეკითხვაზე მან უბრალოდ მიპასუხა, რომ იგი ვარაუდობდა, რომ ამის საჭიროება უკვე აღარ იყო. სხვა პასუხის მიღება მე მისგან ვერ მოვახერხე. უნდა შეგახსენოთ, რომ ამ დროს ბოლშევიკებს მთავარი ყურადღება ჰქონდათ გადატანილი მოქმედებებზე პოლონეთისა და ვრანგელის წინააღმდეგ, და არ შეეძლოთ ამ მომენტში ჩვენი ქვეყნისათვის საკმარისი ყურადღება მოექციათ. მე ვითარებას ჩვენთვის ყველაზე უფრო ხელსაყრელად ვთვლიდი, როგორც არასოდეს სხვა დროში. საჭირო იყო ეს გამოგვეყენებია. ჩემი მოსაზრებებისა და საბუთების მიუხედავად, მთავრობის თავმჯდომარე იქითკენ იხრებოდა, რომ საომარი მოქმედებები არ გაეგრძელებია.

ბოლოს იგი დამთანხმდა. მე გადავწყვიტე აღმოსავლეთის ფრონტის ხელმძღვანელობა საკუთარ თავზე ამეღო, რადგანაც აქ ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი და გადამწყვეტი მოვლენები უნდა გათამაშებულიყო. მე ფრონტზე გავემგზავრე. სამხედრო მინისტრმა გ. ს. ლორთქიფანიძემ გამოხატა სურვილი ჩემი თანამგზავრი გამხდარიყო. ჩვენ ავტომობილით წითელი ხიდისკენ გავემგზავრეთ. სამხედრო მინისტრმა ისურვა პირადად ყოფილიყო სანგრებში და იქ წავიდა. მე არ წავედი. ამაზე უწინ ვიყავი მეწინავე სანგრებში, ვიხილე მდგომარეობა, დავათვალიერე ადგილმდებარეობა და ყველაფერი ვიცოდი. სამხედრო მინისტრი დაბრუნდა და, როცა თავის შთაბეჭდილებებს მიზიარებდა, მითხრა, რომ იგი გაოცებულია იმით, რასაც უკვირდებოდა. „შაშხანის საუკეთესო მოვლაა“, – ამბობდა იგი, – „როცა ის ხიშტით მიწაშია ჩარჭობილი, სხვანაირად კი შაშხანებიც, სავაზნე ლენტებიცა და ვაზნებიც, ყველაფერი მიწაზე ყრია ჭუჭყში“. მე უნდა აღვნიშნო, რომ საბანაკო წესრიგით განლაგება გამორიცხული გახლდათ გვარდიის ჩვეულებებიდან; ისინი არ აღიარებდნენ სალაშქრო კარვებს და არასოდეს ისინი თან არ დაჰქონდათ. ეს იწვევდა მხოლოდ ზედმეტ გაჭირვებას ჯარისკაცებისთვის და მათ შორის ბადებდა ავადმყოფობებსაც. შინაგანი წესრიგის არარსებობას გვარდიაში მე არ გავუკვირვებივარ. ამის წინააღმდეგ ბრძოლა შეუძლებელი გახლდათ; ეს იყო დისციპლინის სტიქიური და სრული დასუსტება, მოვლენა, რომელსაც ხელს უწყობდნენ თავად გვარდიის ორგანიზაცია და ის გავლენები, რომლებიც მასში ინერგებოდა. დაიწყო წვიმა; ჩვენ უკან ვბრუნდებოდით, გზები დალბა და ჩვენც შემდეგი მგზავრობა აღარ შეგვეძლო. ჩვენ ვიმგზავრეთ ან უფრო სწორედ ფეხით მივედით ერთ სოფლამდე, საიდანაც გვარდიის შტაბის წარმომადგენელი ილიკო ქარცივაძე დაგვპირდა, რომ ცხენებით ან საზიდრით რკინიგზის ხაზამდე მიგვიყვანდა. სამხედრო მინისტრი და მთავარსარდალი ამაოდ ელოდებოდნენ 3–4 საათს; შეხსენებეზე გვპასუხობდნენ: „ახლა, ახლა“. ბოლოს ბინდიც ჩამოწვა. ჩვენ შემოგვთავაზეს ღამის გასათევად დავრჩენილიყავით, მე არ ვთანხმდებოდი და დაჟინებით მოვითხოვდი გამგზავრებას. ამ დროს შევნიშნე ორი საზიდარი, რომლებმაც სურსათი მოიტანეს. მე კაპ. ედიგაროვს ვუბრძანე გაერკვია, ბრუნდებიან თუ არა ისინი უკან და ამ შემთხვევაში მათზე ჩვენი უკან გამგზავრების ორგანიზებაც მოეხდინა. დადგა ღამე, წვიმდა. სამხედრო მინისტრისთვის ოთახი მაინც ვერ გამოძებნეს; ყველაფერი გვარდიელების მიერ იყო დაკავებული და მათი შევიწროვება სამხედრო მინისტრისთვის სადგომის გასანთავისუფლებლად ძალაუფლების მქონეებმა ვერ მოახერხეს. სამხედრო მინისტრმა გადაწყვიტა ჩვენთან ერთად გამომგზავრებულიყო. ჩვენ ზემოხსენებული საზიდრებით გამოვემგზავრეთ. ამავდროულად მე ტელეფონით ჩემი ვაგონი ხიდთან მომავალ სარკინიგზო ლიანდაგზე გამოვიძახე, სადაც ჩვენ საზიდრებით მივემართებოდით, რადგანაც გზა უფრო მოკლე გახლდათ, ვიდრე სადგურ სანდარიმდე რომ გვემგზავრა. გზაში მხოლოდ ერთი პატარა თავგადასავალი გადაგვხდა. ჩვენ ორი საზიდრით ვმგზავრობდით. ჩვენმა წამყვანმა, როდესაც რკინიგზის ლიანდაგს მიუახლოვდა, ვერ შენიშნა, რომ ლიანდაგი უფრო დაბლა გადიოდა და ჩვენც საზიდრითა და ცხენებით ლიანდაგზე ჩავგორდით. მაგრამ ყველაფერი კეთილად დასრულდა. ჩვენ საერთო ძალისხმევით საზიდარი ლიანდაგის მეორე მხარეს ამოვათრიეთ. მე ძალიან მეშინოდა, რომ სანდარიდან წამოსული ჩემი ვაგონი საზიდარს არ დასჯახებოდა. შემდეგ ჩვენ სარკინიგზო ხიდისკენ გავემართეთ. ხიდთან ყარაული იდგა. მოლაპარაკებების შემდეგ გუშაგმა გვიცნო და ჩვენც ჯიხურში შევედით, საიდანაც ვითხოვდით კავშირს სანდარისთან, რათა გაგვერკვია, გამოვიდა თუ არა სადგურიდან ჩემს მიერ მოთხოვნილი ვაგონი. ჩვენ ვერ მოვასწარით ამის გაკეთება, როცა ვაგონი უკვე მოგვადგა. ჩვენ შევედით და სადახლოსკენ გავემგზავრეთ, სადაც ამ ღამეს საარმიო ნაწილები უნდა ყოფილიყვნენ მოყვანილი. ისინი მართლაც ღამით მოვიდნენ.

დილით ადრე, როცა გავიღვიძე, სადგურის ახლოს კარვების რიგები ვიხილე. მზიანი დღე იდგა. ყველა ასეულში ჯარისკაცები თავიანთი კარვების წინ შაშხანებს წმენდდნენ. სამხედრო მინისტრმა მე დამასწრო. იგი უკვე გამოსულიყო და ასეულებს შორის დადიოდა. იგი გაოცებული გახლდათ არმიის ნაწილებში არსებული წესრიგით. „რა შედარებაა გვარდიასთან“, – ამბობდა იგი, – „ეს ცა და მიწაა“.

ამასობაში, ვემზადებოდი რა შეტევისთვის, მე უკვე გავეცი წინასწარ ბრძანება, რომლის თანახმადაც ჯარებს შეტევა მომდევნო დღეს 19 მაისს უნდა დაეწყოთ. სამხედრო მინისტრი და მე სადახლოში 18 მაისს ვიყავით. ამ დღეს მივიღე მოკლე ტელეგრამა მთავრობის თავმჯდომარისგან, რომელშიც ბრძანება მეძლეოდა შემეწყვიტა საომარი მოქმედებები და მოწინააღმდეგესთან მშვიდობიან მოლაპარაკებებს შევდგომოდი.


თ ა ვ ი XV 


ბოლშევიკები ამიერკავკასიაში 

19 მაისი. აღსრულდა; ბოლშევიკები ამიერკავკასიაში დაემკვიდრნენ. მე ამის შესახებ სამხედრო მინისტრს შევატყობინე; ჩვენ ერთად თბილისში დავბრუნდით და მე გადადგომაზე პატაკი ჩავაბარე. მაგრამ თადარიგში წასვლა არ მომიწია. სამხედრო მინისტრი თბილისამდე მთელ გზაზე მეუბნებოდა რომ ეს ნაბიჯი არ გადამედგა. მე არანაირად არ მესმოდა, როგორ შეიძლებოდა ასე მკვეთრად და სწრაფად შეეცვალათ ისეთი განსაკუთრებული გადაწყვეტილებები, როგორიცაა საკითხი მშვიდობისა და ომის შესახებ. ეს მიუთითებდა იმაზეც, რომ მთავრობა არა მარტო გაუთავებლად ყოყმანობს, არამედ რომ იგი ზედმეტად თავქარიანად წყვეტს ასეთ მნიშვნელოვან საკითხებს, ან კიდევ რომ ნამდვილ გადაწყვეტილებებს უმალავდნენ მთავარსარდალს. მან თავისი თავმჯდომარის სახით მიუთითა მთავარსარდალს საომარი მოქმედებები გაეგრძელებია და 24 საათზე ნაკლები დროის შემდეგ დიამერტულად შეცვალა ეს, და ეს ისეთ საკითხში, როგორიცაა ვიომოთ თუ არ ვიომოთ. მე გადადგომაზე მივეცი პატაკი. დამიწყეს ლაპარაკი, რომ ჩემი წასვლა შექმნის კრიზისს, რომ ბოლშევიკებთან მოლაპარაკებების მომენტში ჩემი წასვლა, ე. ი. მთავარსარდლის შეცვლა არასასურველ შთაბეჭდილებას მოახდენს მოლაპარაკებების მსვლელობაზე, რომ მე უწინარეს ყოვლისა უნდა მახსოვდეს სამშობლოს შესახებ და სხვა და სხვა. საბოლოო ფაქტი ისაა, რომ მე დავრჩი. ნ. ჟორდანიას წინადადებაზე, როცა დავთანხმდი დავრჩენილიყავი, ჩემი პატაკი გადადგომის შესახებ გამეტანა, მე ვუპასუხე: „დაე დარჩეს საქმეებში“.

საომარი მოქმედებების ამ შეწყვეტას მე ვთვლი ძალიან დიდ პოლიტიკურ შეცდომად. მე არ დავიწყებ მკითხაობას, თუ რა მოხდებოდა, მაგრამ მივუთითებ, რომ ეს გახლდათ ბოლშევიკების ყველაზე დიდი სისუსტის მომენტი ამიერკავკასიაში და მათთვის ყველაზე უფრო დიდი საფრთხისა პოლონეთისა და ვრანგელის მხრიდან. შემდგომში ჩვენ არასოდეს გვეყოლებოდა ჩვენს წინააღმდეგ ბოლშევიკები ასეთი სუსტები, როგორც ამ დროს. ბოლშევიკები, როცა ბაქოს დაეუფლენ, თბილისზე წამოვიდნენ სულაც არა იმ განზრახვით, რომ პირველივე უიღბლობის შემთხვევაში მთელი ამიერკავკასიის დაუფლებაზე უარი ეთქვათ. ნათელი იყო, რომ ისინი გაიმეორებენ თავიანთ მცდელობას. და რაკი ეს ასეა, ამიტომ მათთან მაშინ იყო საჭირო გვეომა, როცა ისინი ყველაზე უფრო სუსტები იყვნენ, როცა ვითარება ასე ხელსაყრელ-ბედნიერი შეიქმნა ჩვენთვის. ახლახანს ხელში აღებულ აზერბაიჯანში ბოლშევიკების ხელისუფლების არამყარობა, მათი ძალების სისუსტე (სულ 3–4 დივიზია ამ ფრონტზე), მოსახლეობის მტრული განწყობა (განჯის აჯანყება), აზერბაიჯანული ჯარების ჩვენსკენ მოდრეკილობა (მომხრეობა, склонность), პოლონეთთან და ვრანგელთან ომი, არ შეიძლება არ ჩაითვალოს ჩვენთვის უიშვიათესად ხელსაყრელ მონაცემებად.

თავიანთი ჯარების გაძლიერებას ბოლშევიკები დროულად ვერ შეძლებდნენ მათი მაშინდელი ტრანსპორტის პირობებში და მოქმედებათა თეატრის სიშორის გათვალისწინებით და ჩვენი წარმატებული წინსვლა ბაქოსკენ უეჭველად გამოიწვევდა მთიელთა აჯანყებას და, აქედან ამომდინარე, რუსეთის ამიერკავკასიასთან შეტყობინების შეწყვეტასაც. შესაძლოა, მე ვაჭარბებ ხელსაყრელ მონაცემებს; დაე მომავალი თაობის ცივსისხლიანმა ისტორიამ მიუკერძოებლად აწონ-დაწონოს და თავისი გადაწყვეტილებაც გამოიტანოს.

დაიწყო მოლაპარაკებები და ამავდროულად დაიწყო ამიერკავკასიაში ბოლშევიკური ჯარების გაძლიერებაც. ბოლშევიკების წარმომადგენლები ჩვენს წარმომადგენლებთან შესახვედრად აღსტაფაში ჩამოვიდნენ. ამ შეხვედრებს მიტინგების ხასიათი ჰქონდა; ეს იყო მხურვალე სიტყვები, კეთილშობილური ჟესტები, მოწოდებანი მშვიდობიანი შრომისკენ, ანტიმილიტარიზმისკენ და სხვა და სხვა. მთელი ეს წამოძახილები უნახავი შედეგით დასრულდა. ბოლშევიკებმა იმას მიაღწიეს, რომ ჩვენს ჯარებს უკან წითელი ხიდის აქეთ უნდა დაეხიათ და ბოლშევიკური აზერბაიჯანის გუშაგებმა დაიკავეს პოსტები წითელ და ფოილოს ხიდებთან. გამარჯვებულმა დაუთმო დამარცხებულს, რომელიც იმავე „მიტინგებზე“ ღიად აღიარებდა, რომ არ შეუძლია წინააღმდეგობა გაუწიოს ჩვენს შემდგომ შეჭრას. ეს გახლდათ არაშორსმჭვრეტელობა და ძალზედ დამღუპველიც ჩვენი სახელმწიფოსთვის; ნახევარი წლის შემდეგ ის ჩვენთვის ყველაზე უფრო კატასტროფული სახით გამოვლინდა. მოლაპარაკებები სულ უფრო და უფრო მეტად საგანგაშო ხასიათს ღებულობდა. ბოლშევიკები ძლიერდებოდნენ; ამას ყველა ხედავდა და გრძნობდა, და მთავრობამ უკვე ციებ-ცხელებიანივით დაიწყო მშვიდობიანი ხელშეკრულებისკენ მისწრაფება.

მე მახსოვს ერთი განგაშიანი ღამე. სახელმწიფო თეატრში რომელიღაც სპექტაკლს თამაშობდნენ, რომელსაც მთავრობა უნდა დასწრებოდა; იქ მეც უნდა მყოფილიყავი. სპექტაკლის ნაცვლად მე და სამხედრო მინისტრს მოგვიწია ვმჯდარიყავით თეატრის ადმინისტრაციის ერთ-ერთ ოთახში. სამხედრო მინისტრმა სადგურიდან მიიღო ცნობები, რომ ბოლშევიკთა წარმომადგენლების დელეგაცია, რომელიც ჩვენთან საბოლოო მოლაპარაკებებისთვის მოემგზავრებოდა, ჩამოვიდა რა სალ-ოღლში, უკანვე გაემგზავრა და რომ ამ ცნობის გადმომცემი ამ სადგურიდან ორთქლმავლით მოხსენებისთვის გამოემგზავრა. ჩვენ ეს მივიღეთ როგორც დიპლომატიური ურთიერთობების გაწყვეტის ნიშანი და როგორც საომარ მოქმედებათა დაწყების გამოხატულება. სამხედრო მინისტრმა და მე ამ ბატონს (გვარი არ მახსოვს) სადგურში ღამის 3–4 საათამდე ვუცადეთ. ბოლოს ორთქლმავალი მოვიდა და გამოირკვა, რომ სადგურ სალ-ოღლიში ჩამოვიდა ჩვენი წარმომადგენელი აზერბაიჯანში და რომ, ვერ ნახა რა ღამის გასათევი ადგილი, უკანვე აღსტაფაში დაბრუნდა, სადაც ამ დროს ჩვენთან მოლაპარაკებებისთვის გამომგზავრებული ბოლშევიკური დელეგაცია იმყოფებოდა. განგაში კი დიდი იყო.

თავი იჩინეს ჩვენი თავდაპირველი შეცდომის, საომარ მოქმედებათა შეწყვეტის ნაყოფებმა. საომარი მოქმედებების შეწყვეტაზე ბრძანებიდან ერთ კვირაზე ნაკლებ დროში, ე. ი. 25 მაისს, ელისავეტპოლში იფეთქა აჯანყებამ. ორი-სამი დღის შემდეგ ის სასტიკად იქნა ჩახშობილი ბოლშევიკების მიერ. მსხვერპლი ამაოდ იქნა გაღებული. ასე არ იქნებოდა, ჩვენი ჯარები 19 მაისს რომ შეტევაზე გადასულიყვნენ. მაგრამ წარსულზე ოცნება აღარ გვიხდება. ბოლშევიკებთან მოლაპარაკებები უსასრულობამდე გაიწელა და არაფრით დასრულდა. ჩვენ მივიღეთ უფლება რომ გუშაგები წითელი და ფოილოს ხიდის აქეთა მხარეს დაგვეყენებია; და სხვანაირად როგორ შეიძლებოდა, ეს ხომ სასაზღვრო ხიდებია; თითქოს და ეს უფლება ჩვენ ამ ომამდეც არ გვქონოდა. ნავთობი, რომელსაც ბოლშევიკები ამ ხელშეკრულებით დაგვპიდნენ, ჩვენ, რა თქმა უნდა, არ მიგვიღია. ამრიგად, ჩვენმა დიპლომატიამ კიდევ ერთხელ ვერ შეძლო იარაღით მიღწეული წარმატების გამოყენება და ვერ შეძლო გამოეტანა სარგებელი იმ არახელსაყრელი მდგომარეობიდან, რომელშიც მოწინააღმდეგე იმყოფებოდა. მდგომარეობის საგანგაშობის გამო ჯარები თავიანთ ადგილებზე დგომას განაგრძობდნენ.


თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა