Tuesday, July 14, 2015

"Мы - вундеркинды" (ФРГ, 1958 г.)

აკადემიკოსი დუბროვინი იმპერატორ პავლეს მიერ საქართველოს რუსეთის შემადგენლობაში მიღებისა და გიორგი XII-ის გარდაცვალების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი XV 

(გიორგის ავადმყოფობის გაძლიერება. – გაურკვევლობა და ქვეყნის მომავლის გამო საერთო შეშფოთება. – მეფის ძეთა ინტრიგები და ხრიკები. – დავით ბატონიშვილის ქცევები მამის სიცოცხლეში. – მღელვარებანი საქართველოში. – ძარცვები და ძალადობანი. – გიორგის თხოვნა ლაზარევისადმი თვითნებობათა დაწყნარებაზე. – ქართველი ელჩების ს.-პეტერბურგში მოსვლა. – პირობები, რომლებზედაც მეფეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლა სურდა. – გრაფ მუსინ-პუშკინის წერილი პავლე იმპერატორისადმი საქართველოს მდგომარეობისა და მისი შემოერთების სარგებლიანობათა შესახებ. – საფუძვლები, რომლებზედაც იმპერატორი პავლე საქართველოს რუსეთის ქვეშევრდომობაში ღებულობდა. – გიორგი XII-ის გარდაცვალება. – საქართველოს მდგომარეობა მისი სიკვდილის შემდეგ.)

1800 წლის ნოემბერში გიორგის ავადმყოფობამ ისეთი განვითარება მიიღო, რომ მის გარდაცვალებას დღითი-დღე მოელოდნენ. გრაფი მუსინ-პუშკინი, რომელიც მეფეს ესტუმრა, ეჭვობდა, რომ მას გაზაფხულამდე ეცოცხლა. გიორგის მკურნალი ექიმები მისი გამოჯანმრთელების შესაძლებლობაზე ვერანაირ იმედს ვერ იძლეოდნენ (Письмо Кнорринга Лошкареву 9-го ноября 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

მეფის მალე გარდაცვალების გამო საერთო შიშნეულობა, არცოდნა იმ საფუძვლებისა, რომლებზედაც მას რუსეთის ქვეშევრდომობაში შესვლა სურდა, და სახელდობრ როგორი მიზნით გაგზავნა ელჩობა პეტერბურგში, ბევრს აიძულებდა შეშფოთებულიყო. მეფის ძეთ, ერეკლეს შვილებს, ყველაზე მეტად იმისა ეშინოდათ, რომ გიორგი იმაზე ადრე არ მომკვდარიყო, ვიდრე ისინი თავიანთ წერილებზე ჩვენი მთავრობისგან პასუხს მიიღებდნენ. მთელი ძალებით ცდილობდნენ ისინი, რათა ტახტი მის ვაჟიშვილს დავითს არ რგებოდა, რომელიც თავის მხრივ თავისი პარტიის გასაზრდელად ყველა საშუალებას იყენებდა.

ერთიმეორისგან როგორ მალულადაც არ აწარმოებდა ორივე პარტია თავის ინტრიგებს, მათი საიდუმლოდ შენარჩუნება მაინც არ შეეძლოთ. ხრიკების საიდუმლოება მოწინააღმდეგეთ იმაზე კიდევ უფრო მეტად ამხედრებდა, ვიდრე ღია მტრობა და ერთმანეთის მიმართ აშკარად არაკეთილგანწყობა. საქმეები სულ უფრო და უფრო მეტად იხლართებოდა, და 1800 წლის მიწურულს საქართველოს მდგომარეობა შინაგან უთანხმოებათა და მტრობის გამო კიდევ უფრო გაძნელდა.

დავით ბატონიშვილი, აცხადებდა რა, რომ გიორგიმ სიცოცხლეშივე დანიშნა იგი მეფედ, ყველას უბრძანებდა მასთან გამოცხადებულიყო, თანაც ემუქრებოდა, რომ ყველა, ვინც მოწოდებაზე არ მოვიდოდა, რუსული ჯარების მიერ იქნებოდა დასჯილი. იგი ქართლის ყველა თავადს, აზნაურსა და ხალხს უცხადებდა, რომ თავის ძმას თეიმურაზ ბატონიშვილს ქართლის მმართველად ნიშნავდა, და (მისდამი) ურჩობის შემთხვევაში დასჯით იმუქრებოდა. ძმას თეიმურაზს იგი უბრძანებდა ციხესიმაგრეები თავდაცვით მდგომარეობაში მოეყვანა და ხალხი მის ერთგულებაზე დაეფიცებინა.

“შენ ციხესიმაგრეში იყავი, – წერდა დავითი თეიმურაზ ბატონიშვილს, – პური ბევრი დაამზადე. თუ შენი ბიძები გორში მოსვლას მოინდომებენ, არ შემოუშვა. ტყვია და დენთი მოიმარაგე. მე შენ ქართლის მმართველად დაგნიშნე. შეკრიბე ჯარები და მოამზადე, და თანაც გაარკვიე, შენს ბიძებთან რა ხდება” (Письмо царевича отъ 20-го декабря. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

საერთოდ დავით ბატონიშვილი ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში ცდილობდა თავისი პარტია გაეზარდა. ყველა მხარეში მის მიერ მომხრენი იქნენ დაგზავნილი, რომლებიც მისი მემკვიდრეობის სასარგებლოდ მუშაობდნენ. ლაზარევის შენიშვნებზე, რომ მეფე, მისი მამა, შეიძლება გამოჯანმრთელდეს, და ამიტომ მსგავსი განკარგულებებით აჩქარება საჭირო არ არის, დავით ბატონიშვილი თავის მოქმედებებს უარყოფდა და ლაზარევს არწმუნებდა, რომ მას სრულებით არაფერი უღონია.

მეფის ძმები, იცოდნენ რა ძმისწულის ხრიკების შესახებ, ერთად ქ. გორში “საკმარისი დაფარვით (ჯარებით)” იკრიბებოდნენ და იმ სახსრებზე საუბრობდნენ, რომლებითაც დავით ბატონიშვილის ჩანაფიქრების აღსრულებისთვის დაბრკოლება უნდა აღემართათ. ისინი ასევე ცდილობდნენ თავიანთი პარტია გაეზარდათ და, დავით ბატონიშვილის მსგავსად, ხშირად იძულებასა და ძალადობასაც კი მიმართავდნენ.

ვახტანგ ბატონიშვილი გრაფ მუსინ-პუშკინს ღიად ეუბნებოდა, რომ იგი და მისი ძმები ვერ მოითმენენ, რომ გიორგის სიკვდილის შემდეგ დავით ბატონიშვილი თავისი მამის ნაცვლად გამეფდეს (Донесенiе графа Мусина-Пушкина Государю Императору. Арх. Мин. Внутр. Делъ по Деп. Общ. Делъ. Дела Грузiи, кн. I).

დარეჯან დედოფალი თავადებს წერილებს უგზავნიდა, სთხოვდა მათ მისი შვილების მხარე დაეჭირათ, (სანაცვლოდ) პატივსა და წყალობას ჰპირდებოდა.

“მე შევიტყე, – წერდა იგი თავად თამაზ ორბელიანს (Письмо отъ 18-го декабря 1800 года. Константиновъ, ч. I, стр. 107), – რომ თქვენ დემურჩასალიში მოურავის თანამდებობა ჩამოგართვეს. ნუ სწუხართ ამაზე. თუ ღმერთი ჩემს შვილებს შეეწევა და ისინი ბედნიერნი იქნებიან, მაშინ თქვენც არაფერში უკმარისობა არ გექნებათ, ხოლო ჩემი შვილებისადმი თქვენი ერთგულების შესაბამისად კი ამის სანაცვლოდ მათგან ჯილდოსაც მიიღებთ”.

“დროა ახლა თქვენ ჩვენდამი თქვენი ერთგულება აღმოგვიჩინოთ, – წერდა იგი მასვე სხვა წერილში (Письмо отъ 20-го декабря 1800 года. Константиновъ, ч. I, стр. 107), – ფრთხილად იყავით, რათა თქვენ ამით არ ცდუნდეთ. თუმცა კი თქვენ მეორე მხარემ ბევრი წყალობა მოგცათ, მაგრამ ეს ყველაფერი დიდი ხნით არ იქნება.

ქართლი, კახეთი, ყაზახი და ყველა დანარჩენი ჩვენ გვეთანხმებიან; მალე ჩემი ვაჟი (ალექსანდრე) ტფილისს მოუახლოვდება. ეცადეთ მომთაბარე თათრები და ყაზახები შეაკავოთ, რათა მეორე მხარეს არ შეეძლოს მოქმედება და არ შეეძლოს მათგან რომელიმეს თავისთან მიყვანა და თანამოაზრედ გადაქცევა. როგორ არ შეგიძლიათ აქამდე მიხვდეთ, რომ დავითის სიტყვები უსაფუძვლოა, და რომ ამ საქმის აღსრულების შემდეგ ყველაფერს დაკარგავთ...”.

მოწინააღმდეგენი თავიანთთვის პარტიებს იკრებდნენ და ცდილობდნენ თავიანთი საკუთარი ინტერესები თავიანთ თანამზრახველთა ინტერესებთან შეერწყათ. აქედან დაიწყო მტრობა მთელ სოფლებს, ხოლო შემდგომში კი მთელ თემებს შორისაც. მზად იყო ძმათაშორისი ომი, რომ მთელი საქართველო მოეცვა... (Междоусобная бранъ готова была охватить всю Грузiю...)

დავით ბატონიშვილის ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ხევსურები არაგვის მცხოვრებთა მიმართ აშკარა მტრობას იჩენდნენ, რომლებიც ვახტანგ ბატონიშვილის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ და მათ მეზობლად ცხოვრობდნენ. თავს დაესხნენ რა არაგვის მცხოვრებლებს, კახეთიდან მათი ღვინით დაბრუნებისას, ხევსურებმა მათ ღვინო და ცხენები წაართვეს. მტრულ მხარეებს შორის შეტაკება ბევრს ჭრილობისა და სიცოცხლის ფასადაც კი დაუჯდა.

მცხოვრებთა ძარცვა და ძლიერის უფლება საქართველოში თავიანთ ძალაში შევიდა. თვით თავად დედაქალაქში, ტფილისშიც კი, ქართველები ერთმანეთს ძარცვავდნენ. ძლიერი ნივთებს ართმევდა სუსტს და ისე განკარგავდა, როგორც თავის საკუთრებას, რომელიც ყოველთვის მას ეკუთვნოდა. ბატონიშვილთა თვითნებობებმა და საერთო ძალადობამ აიძულეს გიორგი უწესრიგობათა შეწყვეტის თხოვნით ლაზარევისთვის მიემართა. მეფე თავის თხოვნაში იმას ემყარებოდა, რომ საქართველო ეკუთვნის რუსეთის იმპერატორს, “და თქვენ, – ამბობდა იგი, – თქვენი აქ ყოფნის გამო უნდა უფრთხილდებოდეთ ამ მიწას, არავის არ მისცემთ რა მისი ძარცვისა და გაჩანაგების ნებას”. იგი სთხოვდა დაენიშნათ ერთი ოფიცერი, რომელსაც კიდეც დაავალებდნენ, “რათა არ დაუშვას ვინმესთვის თუნდაც ერთი ფლურის წართმევა ან გაძარცვა, არ დაუშვას არც ჩვენი კაცი, ვინც არ უნდა იყოს იგი, არც ჩვენი შვილებისა და ძმების ხალხი, არც თავადებისა და აზნაურთა ხალხი, არც გლეხები” (Письмо Георгiя Лазареву 7-го декабря 1800 года. Акты. Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 183).

იულონ, ვახტანგ და ფარნაოზ ბატონიშვილები წერდნენ კნორინგს, რომ “ჩვენი მშობლიური ტახტის მოსარჩლე (დავით ბატონიშვილი) ყოველ დღე გვემუქრება ღიად გაგვყაროს ჩვენ სამშობლოდან საქართველოში მყოფი რუსული ძალების დახმარებით” (Письмо царевичей отъ 26-го ноября 1800 года. Тифл. Арх. Канц. Нам.). თუ, – წერდნენ ისინი, – ძმისწული თავისი მამის სიცოცხლეშივე ასე იქცევა, მაშინ რას უნდა მოელოდნენ ისინი მისგან, როცა გიორგი გარდაიცვლება?

ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ ისეთ მდგომარეობაში არიან ჩაყენებულნი, რომლიდანაც არ იციან როგორ გამოვიდნენ: ეწინააღმდეგებიან რა დავითს, ისინი საკუთარ თავზე იტეხენ პავლე იმპერატორის უკმაყოფილებას, ხოლო თუ არ შეეწინააღმდეგებიან, მაშინ რისკავენ, რომ სამშობლოდან განდევნილნი აღმოჩნდნენ. ისინი სთავაზობდნენ კნორინგს, თავიანთ თხოვნებზე ჩვენი კარისგან პასუხის მიღებემდე და გიორგის სიკვდილის შემთხვევაში, სამეფოს საქმეთა მართვა საკუთარ თავზე აეღო ან ისინი ლაზარევისთვის დაევალებინა.

“გსურთ, – წერდა კნორინგს ვახტანგ ბატონიშვილი (Отъ 14-го декабря 1800 года. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – ჩვენი ძმის ალექსანდრე ბატონიშვილის დაბრუნება: გარწმუნებთ, რომ ეს ჩემთვის უპირველესი სურვილია, და მისი დაბრუნების შესახებ ვიმეცადინებ. მაგრამ უნდა მოგახსენოთ, რომ ეს არ შეიძლება სხვანაირად იქნას აღსრულებული, თუ არა ისე, რომ ჩვენ დაგვრჩეს ჩვენი ნეტარხსენებული მშობლის მიერ დატოვებული უფლება, მეფობას ვღებულობდეთ ჩვენ ძმები, მისი შვილები, რიგის მიხედვით. თუ ასე არ იქნება, მაშინ შესაძლოა, ღმერთმა ნუ ქნას და, ზოგიერთი სხვაც იძულებული გახდეს წავიდეს თავისი სამშობლოდან”.

ლაზარევი ყოველივე მომხდარის შესახებ კნორინგს წერდა, ხოლო ის კი იმპერატორ პავლეს მოახსენებდა.

კნორინგის მოხსენებები პეტერბურგში ჩვენს დედაქალაქში ქართველი ელჩების მოსვლასთან თითქმის ერთდროულად ჩამოვიდა.

წარმოგზავნილებს ხელთ ჰქონდათ მეფისგან ვრცელი უფლებამოსილება, რომელიც მიეცა მათ, როგორც ყველას ერთად, ისე თითოეულს ცალ-ცალკეც, იმ შემთხვევაში, თუ რაიმე გარემოებათა გამო ერთს მოუწევდა ჩვენს მთავრობასთან მოლაპარაკებების წარმოება, “დაემტკიცებინა და ხელი მოეწერა ჩვენი მფლობელობისთვის, როგორც ერთი, ძველი დროიდან რუსეთისადმი კუთვნილი მიწის ან პროვინციისა” («утверждать и подписывать къ владычествованiю нашему, какъ одной, издавна принадлежащей Россiи земле или провинцiи») (Переводъ полной мочи оть 31-го декабря 1799 года. Арх. Мин. Внутр. Делъ по Деп. Общ. Делъ. Дела Грузiи, кн. I).

გიორგი ჰპირდებოდა თავისი მეფური სიტყვით მიეღო და აღესრულებია ყოველივე ის, რაც სამი წარმოგზავნილისა და ჩვენი მთავრობის მიერ დადგენილი იქნებოდა. 

წარმოგზავნილებმა გამოაცხადეს, რომ მეფეს, იყო რა ჯერ კიდევ ტახტის მემკვიდრე, ჰქონდა სურვილი, რომელსაც იგი ამ დრომდე გულდასმით მალავდა, საკუთარი თავი და თავისი სამეფო რუსეთის იმპერატორისთვის სამუდამოდ სრულ დამოკიდებულებასა და ქვეშევრდომობაში მიეცა და თავად კი ყველა ნაწილში მორჩილებასა და დამოკიდებულოებაში დარჩენილიყო (Нота пословъ грузинскихъ. Арх. Мин. Внутр. Делъ)

(Посланные объявили, что царь, будучи ещё наследникомъ, имелъ желанiе, до сихъ поръ тщательно имъ скрываемое, предать себя и царство своё русскому Императору навсегда въ полную зависимость и подданство и оставаться самому во всехъ частяхъ въ повиновенiи и зависимости.)

აღასრულებდნენ რა თავიანთი მეფის ასეთ ნებას, სრულუფლებიანი ელჩები ითხოვდნენ: მიეღოთ საქართველო რუსეთის ქვეშევრდომობაში, ვალდებულებით, რომ მეფე, სასულიერო წოდება, დიდებულები და ხალხი, რომელთაც გულწრფელად სურთ ეს ქვეშევრდომობა, წმინდად აღასრულებენ “ყოველივე იმას, რასაც რუსი ქვეშევრდომები ასრულებენ, არ იტყვიან რა უარს არც ერთ კანონსა და ბრძანებაზე, რამდენ შესაძლებლობასაც იმ სამეფოს ძალები მისცემთ, სრულიად რუსეთის იმპერატორის თავიანთ ბუნებრივ ხელმწიფედ და თვითმპყრობელად აღიარებით”.

გიორგის სურდა, რათა მისთვის, ხოლო მის შემდეგ კი მისი ძისა და მემკვიდრისთვის საქართველოს მეფის ტიტული დაეტოვებინათ, თუმცა კი იმ შეზღუდვით, რომ მეფეს ხალხი იმ კანონებით ემართა, რომლებიც რუსეთის იმპერატორის მიერ იქნებოდა ბოძებული, და თავად მეფისთვის ვალდებულებით საქართველოში არანაირი დაკანონებანი არ შემოეღო.

სრულუფლებიანი წარმომადგენლები ითხოვდნენ მეფისთვის ჯამაგირი განესაზღვრათ და რუსეთში სოფლები ეწყალობებინათ. საქართველოს სამეფოდან მიღებული შემოსავლები კი იქითკენ მიემართათ, საითკენაც რუსეთის მთავრობისთვის სასურველი იქნებოდა, და ხალხისთვისაც გადასახადებში იმდენი წლით მიეცათ შეღავათი, რამდენითაც ეს შესაძლებლად აღიარებული იქნებოდა.

“მეზობელი მაწანწალებისგან” საქართველოს დასაცავად ექვსი ათასი რუსული ჯარი გამოეგზავნათ, რომლებიც საქართველოს ყველა ციხესიმაგრეს დაიკავებდნენ. 

საქართველოში არსებული ვერცხლისა და ოქროს საბადოები თავიანთ გამგებლობაში მიეღოთ, და, გაზრდიდნენ რა ადგილობრივ ზარაფხანას, დაემზადებინათ მასზე მონეტა, რომლის ერთ მხარეს იმპერატორის ვენზელი იქნებოდა გამოსახული, რუსული წარწერით, ხოლო მეორე მხარეს კი – საქართველოს სამეფოს ღერბი, ქართული წარწერით.

აძლევდა რა თავს რუსეთის სრულ ქვეშევრდომობაში, გიორგის მაინც სურდა განჯისა და ერევნის ხანებზე თავისი გავლენის შენარჩუნება, რომლებიც უწინ საქართველოსადმი დამოკიდებულებაში იმყოფებოდნენ, და ამიტომ ითხოვდა, რათა, მათზე სპარსელთა თავდასხმის შემთხვევაში, მას შეძლებოდა მათთვის, ჩვენი ჯარების თანადგომით, დახმარება აღმოეჩინა.

ძნელი არ არის დავინახოთ, რომ გიორგის სურდა და იმედოვნებდა თავისთვის მეფის ყველა უპირატესობა გამოესარჯლა (выхлопотать) და, ამასთან ერთად, რუსული ჯარებითა და რუსული ფულებით ესარგებლა.

გრაფ მუსინ-პუშკინის მოხსენებამ, რომელიც საქართველოში იქაური მადნების მოძიებისთვის იმყოფებოდა, ჩვენი მთავრობა გიორგის ყველა თხოვნაზე დათანხმებისკენ მიდრიკა. გრაფი მუსინ-პუშკინი პავლეს წერდა, რომ საქართველოში ყველა წოდება გულწრფელადაა კეთილად განწყობილი რუსეთის იმპერატორისადმი.

“საერთო იმედი, – წერდა იგი, – და მგზნებარე სიყვარული თქვენი კურთხეული პიროვნებისადმი იმდენად სრულიად სახალხოა, რომ, ამ სამეფოში ჩემი ხანმოკლე ყოფნის დროს არ მინახავს არც ერთი თვალი, ცრემლებით რომ არ ავსებულიყო, ვერ ვპოვე ვერც ერთი გული, მომხრეობითა და იმედით რომ არ დაეწყო ძგერა, როგორც კი თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მხოლოდ უზენაესი სახელი წარმოითქმებოდა”.

გრაფი მუსინ-პუშკინი მოახსენებდა, რომ უპირველესი ქართველი თავადები და დიდმოხელენი ეუბნებოდნენ მას, რომ საქართველო არ შეიძლება დიდხანს რჩებოდეს ამჟამად გამეფებული საგვარეულოს მფლობელობაში, “არამედ, თუ სასოების მიუხედავად დაკარგავდა იმედს რუსეთის უშულო დერჟავის (სამპყრობელოს) ქვეშ ყოფილიყო”, ან სპარსელთა მფლობელობაში გადავიდეს, ან თურქებისა, ან მთიელ მტაცებელთა მიერ იქნას გაჩანაგებული.

(Графъ Мусинъ-Пушкинъ доносилъ, что первейшiе князья и вельможи грузинскiе говорили ему, что Грузiя не можетъ долго оставаться во владенiи ныне царствующей фамилiи, «а должна, если бы паче чаянiя лишилася надежды быть подъ непосредственной державой Россiи», перейти во владычество или персiянъ, или турокъ, или быть разорённою хищными горцами.)

მეფე გიორგი, რომლისგანაც მასზე ძმებისა და ქვეშევრდომთა უკმაყოფილების ყველა მიზეზი და საბაბი დაფარული არ ყოფილა, ხედავდა, რომ საქართველო თუნდაც დავით ბატონიშვილის ხელში გადასულიყო, ქვეყანას არ შეეძლო სიმშვიდის იმედი ჰქონოდა. ოჯახურმა დავებმა მოქალაქეობრიობის ისეთი უფლება შეიძინა, რომ ადვილი იყო იმის წინასწარ განჭვრეტა, რომ დავით ბატონიშვილი, რომელიც თავის ბიძებთან უკვე დავა-ჩხუბში იმყოფებოდა, მალე უკვე თავის ღვიძლ ძმებსაც ჩხუბს დაუწყებდა. ოჯახის უბედურებანი გიორგის თვალწინ ჰქონდა, რომელიც, როგორც გრაფი მუსინ-პუშკინი წერდა, “გამუდმებით იტანჯება ამ ფიქრებით, რომლებიც მის ავადმყოფობას ამძიმებს, და, როგორც მე ბევრისგან მომისმენია, ვერ ხედავს სხვა ხსნას, თუ არა მოგცეთ საკუთარი თავი და თავისი სამეფო თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უშულო მფლობელობაში” («...повергнуть себя и царство всоё въ непосредственное владенiе вашего императорскаго величества»).

გრაფ მუსინ-პუშკინის სიტყვებისა და დარწმუნებათა მიხედვით, მეფის ძმები, რომელთაგან მხოლოდ ერთ ვახტანგს “შეუძლია მოიპოვოს პოლიტიკური პატივისცემა”, უფრო მეტი ხალისით იხილავენ საქართველოს, რუსეთთან შეერთებულს, ვიდრე დავითის მეფობაში მიცემულს.

საქართველოს რუსეთთან შემოერთება, მისი საკუთარი სიკეთისა და ბედნიერების გარდა, მთავრობაში მყოფი ბევრი პირის აზრით, რუსეთის პოლიტიკური მიზნებისთვისაც მომგებიანი და აუცილებელი გახლდათ.

მისი შემოერთებით: 1) უზრუნველიყოფოდა კავკასიის ხაზი მთიელი ხალხებისთვის ორი მხრიდან ლაგამის ამოდებით, და, მათგან მტრობის შემთხვევაში, შესაძლებელი ხდებოდა მათი შიმშილით დაწყნარება, რადგანაც თავიანთი გამოკვებისთვის ყოველივე აუცილებელს ისინი ან საქართველოში, ან კიდევ მოზდოკში იძენდნენ.

2) საქართველოს შესახებ მაშინდელი ცნობების მიხედვით, იერთებდნენ სამეფოს, რომელიც ბუნებით უხვად გახლდათ დაჯილდოვებული.

3) ფართოვდებოდა ჩვენი სპარსული და ინდური ვაჭრობა.

4) თურქეთთან ურთიერთობების გაწყვეტის შემთხვევაში, რუსეთი, დაიკავებს რა საქართველოს, შეუძლია მისთვის იმდენადვე საშიში იყოს ანატოლიის მხრიდან, რამდენადაც მუქარას უქმნის მას თავისი შავი ზღვის ფლოტებით. თურქებს რომ მოესწროთ ჩვენზე უწინ საქართველოს დაკავება, მაშინ შეიძლებოდა საფრთხე დამუქრებოდა როგორც კავკასიის ხაზს, ისე თავად ყირიმსაც.

ბევრი – მათ რიცხვში გრაფი მუსინ-პუშკინიც – ვარაუდობდა, რომ რუსული დერჟავისადმი საქართველოს შემოერთებით, მის მაგალითს მიჰყვება იმერეთიც, და მაშინ, მათი აზრით, ყველა სარგებელი და უპირატესობა ასეთი შენაძენისგან ორმაგდებოდა.

თუ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთებაში სიძნელე შეიძლებოდა წამოჭრილიყო, ერთადერთი ვახტანგ ბატონიშვილისგან, რომელსაც, ჰქონდა რა თავისი სამფლობელოები თოვლიანი მთების ორივე მხარეზე, შეეძლო საქართველოში ჩვენი ჯარების შესვლა გაეძნელებინა. ერთგულება და გულმოდგინება – სულ მცირე როგორც გარეგნულად ჩანდა – რომლებსაც ბატონიშვილი აღმოუჩენდა, არ აძლევდა ადგილს ჩვენს მთავრობას, რომ ამ მხრიდანაც წარმატებაში დაეჭვებულიყო. ყოველ შემთხვევაში ეს საკითხი მალე, გიორგის მოსალოდნელ გარდაცვალებამდე უნდა გადაჭრილიყო, რადგანაც, ყველას აზრით, “ის, რაც მისი სიცოცხლისას კალმის ერთი მოსმით შეიძლება გადაწყდეს, შრომისა და სისხლის საფასურს მოითხოვს მისი მემკვიდრის დროს”.

გრაფი როსტოპჩინი იქნა რწმუნებული მოლაპარაკებების წარმოებაზე ქართველ ელჩებთან. მის დამხმარედ საიდუმლო მრჩეველი ლოშქარევი დაინიშნა.

14 ნოემბრის აუდიენციაზე გრაფმა როსტოპჩინმა და ლოშქარევმა მათ გამოუცხადეს, რომ იმპერატორი პავლე სამუდამო ქვეშევრდომობაში ღებულობს მეფესა და მის მთელ ხალხს და თანხმდება გიორგის ყველა თხოვნა დააკმაყოფილოს (Записка графа Ростопчина грузинскимъ полномочнымъ 14-го ноября 1800 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ, по Деп. Общ. Делъ), მაგრამ არა სხვანაირად, თუ არა მაშინ, როცა ერთი წარმოგზავნილთაგანი უკანვე საქართველოში გაემგზავრება, გამოუცხადებს მეფეს და ხალხს რუსეთის იმპერატორის თანხმობის შესახებ, და როცა ქართველები ხელმეორედ განაცხადებენ სიგელით რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავიანთი სურვილის შესახებ (Высочайше утверждённый докладъ отъ 15-го ноября 1800 года. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Дела Грузiи, кн. I).

ამასთან ერთად ჩვენმა მთავრობამ აუცილებლად მიიჩნია ეკითხა კნორინგისთვის: რამდენი ჯარის დამატებაა კიდევ საჭირო საქართველოში უკვე არსებულზე, მეზობელი ხალხების თავდასხმებისგან ქვეყნის დაცვისა და “ახალი მმართველობის შემოღებისას უკეთესი წესრიგის დამყარებისთვის”?

მეფეს დაპირება მიეცა სიკვდილამდე მისთვის უფლებები დაეტოვებინათ. გიორგის აღსრულების შემდეგ კი ფიქრობდნენ მისი ძე დავითი, მეფის ტიტულით, საქართველოს გენერალ-გუბერნატორის წოდებაში დაემტკიცებინათ, ხოლო თავად ქვეყანა კი, საქართველოს სამეფოს სახელწოდებით, რუსეთის გუბერნიათა შორის ჩაერიცხათ. ეს ზომა შესაძლებლად და ადვილად იქნა მიჩნეული, იმიტომ რომ დავით ბატონიშვილი რუსულ სამსახურში იმყოფებოდა და ადვილად შეიძლებოდა გენერალ-გუბერნატორად დანიშნულიყო.

ღებულობდა რა საქართველოს თავის ქვეშევრდომობაში, რუსეთის მთავრობას სულაც არ სურდა ქართველები მათ საშინაო მმართველობაში შეევიწროვებინა. გაგზავნა რა მხოლოდ ერთი რუსი მოხელე ტფილისში, წესრიგის დამყარებისა და მართლმსაჯულებაზე მეთვალყურეობისთვის, პავლე იმპერატორს სურდა მთელ დანარჩენ საშინაო მმართველობაში ქართველებისთვის სრული თავისუფლება მიეცა. მათ იგი უფლებას აძლევდა თავიანთთვის მოსამართლეები, სამოქალაქო და სასულიერო მმართველები აერჩიათ, ჰპირდებოდა გაეგზავნა ჯარები გარეშე მტრებისგან ხალხის დასაცავად; გიორგი მეფესა და მის უახლოეს ნათესავებს განუსაზღვრა ჯამაგირი საქართველოს შემოსავლებიდან, ხოლო თუ ზოგიერთი რუსეთში გამომგზავრებას მოისურვებდა, ჰპირდებოდა მათი წოდების შესაფერისი ქონება ეწყალობებინა (Высочайше утверждённый докладъ отъ 15-го ноября и конфиденцiальная записка гр. Ростопчина 14-го ноября 1800 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ, по Деп. Общ. Делъ. Дела Грузiи, кн. I).

“მამულებს, რომლებიც მაცხოვრის საფლავზეა მიწერილი და რომელთაგან შემოსავლები ყოველწლიურად იერუსალიმში იგზავნება, მოიყვანთ რა წესრიგში, გამოიყენეთ საქართველოს დიდი საპრიოროს საკომანდოროთა დაარსებაზე, რომელიც რუსეთის ენის ერთერთი უდიდესი საპრიორო შეიქნება”.

(«Именiя, приписанныя къ гробу Господню и съ коихъ доходы обращаются ежегодно въ Iерусалимъ, приведя въ порядокъ, употребить на установленiе командорствъ великаго прiорства грузинвкаго, кое составитъ одно изъ великихъ прiорствъ языка россiйскаго».) 

კნორინგმა მიიღო იმპერატორის ბრძანება, გიორგის სიკვდილის შემთხვევაში, ხალხისთვის გამოეცხადებინა, რომ საქართველოს ტახტზე მონაცვალის დანიშვნაზე ზრუნვას არ შესდგომოდნენ (Рескриптъ Кноррингу отъ 15-го ноября 1800 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

საქართველოში მყოფ ჯარებზე დამატებით, პავლემ გამოგზავნისთვის ერთი დრაგუნთა და სამი ქვეითი პოლკი დანიშნა. პოლკების არჩევა და დანარჩენი ჯარებით კავკასიის ხაზის უზრუნველყოფა თავად გენერალ კნორინგის ნებას მიეცა (Другой рескриптъ отъ того же числа. Тамъ же). მის ნებასა და სურვილზე იყო ასევე მინდობილი, რომ, ბრძანების მიღების შემდეგ, ან თავად წასულიყო დანიშნულ ჯარებთან ერთად, ან კიდევ რომელიმე გენერალი გაეგზავნა საქართველოში, რომელსაც იმპერატორი “უწყალობებს მფარველობას, შემოუერთებს რა რუსეთის იმპერიას ოლქს, რომელსაც მთელი მეზობელი ხალხები ემუქრებიან”. “მაშინ უკვე დაწყნარდება, – წერდა გრაფი როსტოპჩინი, – მთიელთა თვითნებობანიცა და კასპიის ზღვის ნაპირების მფლობელთა მოუსვენრობაც” (Письмо гр. Ростопчина Кноррингу. Тамъ же).

თავადები გიორგი ავალიშვილი და ელიაზარ ფალავანდიშვილი გაგზავნილ იქნენ უკანვე პეტერბურგიდან ტფილისში გიორგისადმი როსტოპჩინის წერილით, რომელშიც გრაფი სთხოვდა მეფეს განეხილა იმ პირობების შინაარსი, რომლებზედაც საქართველო რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოდიოდა. თანხმობის შემთხვევაში, ისინი თავისი ხელმოწერით დაემტკიცებინა და იმავე წარმოგზავნილების ხელით, სამადლობელ სიგელთან ერთად, პეტერბურგში დაებრუნებინა (Письмо гр. Ростопчина Георгiю 23-го ноября 1800 г. Тамъ же). უფრო მეტი ზეიმურობისთვის გიორგის თავისი რწმუნებულებისთვის ელჩები უნდა ეწოდებინა.

ნოემბერში რწმუნებულები საქართველოში გაემგზავრნენ. პეტერბურგში მათგან ერთი, თავადი გარსევან ჭავჭავაძე დარჩა. ტფილისიდან პეტერბურგში დაბრუნება მათ მხოლოდ თებერვლისთვის შეეძლოთ, ხოლო აპრილში კი კნორინგი ჯარებით საქართველოში უნდა გამგზავრებულიყო.

“მაგრამ ძალზედ საჭიროა, – წერდა გრაფი როსტოპჩინი, – რათა საგნები იმ ქვეყანაში მათ პირველყოფილ მდგომარეობაში დარჩეს. გამომგზავრებული თავადები თქვენ გაცნობებენ, თუ რამდენად მომგებიანია საქართველოსთვის დადგენილებები მისი ქვეშევდომობის შესახებ. დაამშვიდეთ ისინი მათი მეზობლების თაობაზე, ხოლო იქ კი ყველაფერი სათანადო წესრიგში იქნება მოყვანილი, და ჩვენ გვექნება კმაყოფილება ვმონაწილეობდეთ საქმეში, რომელიც ღვთისა და ხელმწიფისთვის ამდენად სასურველია” (Письмо гр. Ростопчина Кноррингу 26-го ноября 1800 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Кн. I).

კნორინგმა, ასრულებდა რა იმპერატორ პავლეს ბრძანებას, საქართველოში გამოგზავნისთვის დანიშნა პორტნიაგინის დრაგუნთა პოლკი, ტუჩკოვის გრენადერთა და თავისი მუშკეტერთა პოლკები, მათი კუთვნილი საპოლკო არტილერიითა და მე-5 საარტილერიო პოლკის საბატარეო არტილერიის ოთხი ქვემეხით. ამრიგად, უერთდებოდნენ რა ეს ჯარები საქართველოში უკვე მყოფებს, დგებოდა რაზმი ქვეითი ჯარის 8 ბატალიონის, კავალერიის 10 ესკადრონის, საბატარეო არტილერიის 4 ქვემეხის, საპოლკო არტილერიის 15 ქვემეხისა და კაზაკთა ასეულისგან* (*ჯარების განთავსებას ასე ვარაუდობდნენ: ტფილისში კნორინგის მუშკეტერთა პოლკი, გენერალ-მაიორ ლაზარევის პოლკის ერთი ბატალიონი, დრაგუნთა ორი ესკადრონი და მთელი საბატარეო არტილერია. თელავში – გულიაკოვის მუშკეტერთა პოლკის ერთი ბატალიონი, ეგერთა ერთი ასეული და დრაგუნების ორი ესკადრონი. სიღნაღში – გულიაკოვის პოლკის მეორე ბატალიონი, ეგერთა ასეული და დრაგუნთა ორი ესკადრონი. ლორეში – ტუჩკოვ მე-2-ის გრენადერთა პოლკის ერთი ბატალიონი, ეგერთა ასეული და დრაგუნების ორი ესკადრონი. გორში – ტუჩკოვის პოლკის მეორე ბატალიონი და იმავე რიცხვის ეგერები და დრაგუნები, რაც ლორეში, და, ბოლოს, დუშეთში – ეგერთა ერთი ასეული, კავკასიის ხაზთან შეტყობინების შენარჩუნებისთვის).

თითოეული ადგილი, რომლებშიც ჯარების განთავსება იყო ნავარაუდევი, ტფილისიდან ას ვერსზე მეტად არ იყო დაშორებული, და ამიტომ წარმოდგებოდა სრული შესაძლებლობა დაეცვათ ქვეყანა მისი მეზობლების მტრული მოქმედებებისგან, რომელი მხრიდანაც არ უნდა დასხმოდნენ თავს.

სანამ მთელი ეს მზადებები წარმოებდა, ტფილისში გავრცელდა ხმები, ვითომ გიორგი გარდაიცვალა. ბატონიშვილები, მისი ძმები, მაშინვე სოფელ ჭალაში შეიკრიბნენ და იქიდან დაუგზავნეს მოწოდებები ქალაქ გორის მცხოვრებლებს, სასულიერო წოდებასა და მთელ ქართველ ხალხს (Письмо царевичей отъ 20-го декабря 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.). ატყობინებდნენ რა, რომ ერეკლეს ანდერძითა და “ხალხის დამტკიცებით”, ახლა მეფედ უფროსი ძმა იულონი უნდა ყოფილიყო, ბატონიშვილები ყველას გორში მოუწოდებდნენ და ჰპირდებოდნენ, რომ ჯილდოსა და წყალობის გარდა, მათთან მოსულთა ცოლებისა და შვილების დასაცავად, საკუთარი სისხლიც არ დაეშურებინათ. მათ კი, ვინც გორში არ გამოცხადდებოდა, ბატონიშვილები სასჯელით ემუქრებოდნენ და არწმუნებდნენ, რომ ისინი თავიანთ გაზრახვაზე ხელს არანაირად არ აიღებდნენ. “ჩვენ ამ შემთხვევაში კიდეც გთხოვთ, კიდეც გირჩევთ და გიბრძანებთ ჩვენ დაგვიჯეროთ. ჩვენ ამ განზრახვიდან, სანამ ცოცხლები ვართ, უკან დახევა არ შეგვიძლია”.

თავის მხრივ, დავით ბატონიშვილმა მცხეთის იქით პიკეტი დააყენა, რომელიც ყველა ჩამოსულ ქართველს ძარცვავდა და მათ წერილებს ართმევდა.

ლაზარევი ეკითხებოდა დავითს, თუ რატომ არის პიკეტი დაყენებული, როცა იმ მხრიდან ლეკთაგან საშიშროება არ არის. ბატონიშვილი უარობდა და ამბობდა, რომ მას არანაირი პიკეტი არ დაუყენებია და არც მისი არსებობის შესახებ იცის რაიმე.

იმ ღამესვე პიკეტი მოხსნილ იქნა (Письмо Лазарева Кноррингу 2-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.); მაგრამ დავითს თავისი ხრიკებისთვის თავი არ დაუნებებია.

22 დეკემბერს ტფილისში ხმა დაირხა, რომ მეფემ ბრძანა იგი სიონის ტაძარში მიესვენებინათ, რათა ყველანი დავითისადმი ერთგულებაზე დაეფიცებინა. ხალხი, თავადები, ბატონიშვილები, ყველანი ტაძარს მიაწყდნენ. გენერლები ლაზარევიცა და გულიაკოვიც მათ მიჰყვნენ. ფიცის დადების წესის ნაცვლად, მათ წმინდა ნაწილების გახსნის წესი იხილეს, რომლებიც აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის დროიდან ეკლესიაში ცხრაკლიტულში ინახებოდა (Донесенiе Лазарева Кноррингу 25-го декабря 1800 г. Константиновъ, ч. I, стр. 115).

ძნელი არ არის მივხვდეთ, რომ ხმები დავით ბატონიშვლის პარტიის მიერ მიყო გავრცელებული, რომელიც მის სასარგებლოდ დაუღალავად მუშაობდა. ერთგულ პირთა დახმარებით, დავითმა მოახერხა კახეთის მცხოვრებთა დარწმუნება გენერალ-მაიორ ლაზარევისთვის თხოვნა მიერთვათ, რომელშიც ისინი, თავადების, აზნაურთა, სასულიერო წოდებისა და უბრალო ხალხის სახელით, ითხოვდნენ მეფედ დავითი ეღიარებინათ. მთხოვნელნი ამბობდნენ, რომ დავით ბატონიშვილის გარდა მეფედ არავინ არ სურთ, “და უფრო მეტად კი იმ მიზეზით, რომ ერეკლე მეფის სხვა შვილებს უნდოდათ საქართველო დაეტყვევებინათ და გაეძარცვათ და დაეთანხმენ ქართველი ხალხი ყაჩაღ ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ ჩაეგდოთ”, და რომ ისინი მხარში ედგნენ ომარ-ხანს, “ცდილობდნენ რა ჩვენი ცოლ-შვილი დაეტყვევებინათ” (Письмо кахетинцев Лазареву 23-го декабря 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

კახელები უმატებდნენ, რომ მათ უკვე შეჰფიცეს დავით ბატონიშვილს როგორც საქართველოს მეფეს.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები ჯერ კიდევ გიორგის სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში, როცა მისი ორი წარგზავნილი, ბრუნდებოდა რა პეტერბურგიდან, ტფილისს უახლოვდებოდა.

ლაზარევმა მიიღო ბრძანება, საქართველოს დედაქალაქში მათი ჩამოსვლის შემდეგ, გიორგის სურვილის აღსრულებისთვის ხელი შეეწყო და, საჭიროების შემთხვევაში, მისთვის ძალითაც მხარი დაეჭირა. “ყველანაირი თავგადასავლისთვის თქვენ საკმარისად ძლიერი ხართ”, წერდა მას კნორინგი და ატყობინებდა, რომ ზამთრის მიუხედავად, იგი მზად არის დანიშნული ჯარებით საქართველოსკენ დაიძრას.

სხვადასხვა პირებთან მოლაპარაკებებისა და მიმოწერის დროს მიღებულ იქნა ახალი ცნობები საქართველოს მეფის სწრაფი აღსასრულის შესაძლებლობაზე.

სახელმწიფო საბჭომ, რომელსაც საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ საკითხი განსახილველად გადაეცა, ასეთი გარემოებების გამო, იჩქარა მიეღო გადაწყვეტილება (Журналъ совета 17-го декабря. Арх. Мин. Внур. Делъ). მას მიაჩნდა, რომ იმპერატორმა, რომელმაც საკუთარ თავზე აიღო ქვეყნის მფარველობა, უნდა დაამკვიდროს მასში სიმშვიდე და დაიცვას საქართველო ყოველგვარი მოუწყობლობისა და გარედან შემოჭრებისგან.

მეორეს მხრივ, ყველასთვის ნათელი იყო, რომ გიორგის სიკვდილის შემდეგ საქართველოში დაიწყებოდა შიდა ბრძოლები გარდაცვლილი მეფის ძმებსა და ვაჟიშვილებს შორის; რომ მოუწყობლობა და არეულობანი ქვეყანაში მისცემდნენ შემთხვევასა და საშუალებას თურქებსა და სპარსელებს საქართველოს დასაუფლებლად, ხოლო მთიელ ხალხებს კი – გამაჩანაგებელი თარეშებისთვის. ასეთი უწესრიგობების დროს, სახელმწიფო საბჭო, ეშინოდა რა, რომ “ზიანი არ განეცადა საკუთრივ რუსეთის საზღვრების უსაფრთხოებასაც”, საქართველოს რუსეთთან შემოერთებას აუცილებლად მიიჩნევდა, მით უმეტეს, რომ “ეს განკარგულებანი, უეჭველად, რუსეთს დიდ სარგებელს მოუტანს” მეზობელ მტაცებელ მცხოვრებთათვის ლაგამის ამოდებითა და მტკიცე ვაჭრობის დამყარებით არა მხოლოდ მეზობლებთან, “არამედ ინდოეთის ხალხებთანაც”. 

სახელმწიფო საბჭოს აზრმა საბოლოოდ მიდრიკა იმპერატორი პავლე საქართველოს შემოერთების სასარგებლოდ. არ ელოდებოდა რა უკვე საქართველოს ელჩების პეტერბურგში დაბრუნებას, იმპერატორმა, დეკემბერში, გაუგზავნა კნორინგს მანიფესტი შემოერთების შესახებ, თუმცა კი ბრძანებით, რომ ის მხოლოდ მეფის სიკვდილის შემთხვევაში გამოექვეყნებინა. თუ გიორგი საქართველოს ელჩების პეტერბურგში ჩამოსვლამდე ცოცხალი დარჩებოდა, მაშინ კნორინგი მანიფესტის დაბეჭდვისა და შემდეგი დადგენილებების შესახებ ჩვენი მთავრობის ბრძანებებს უნდა დალოდებოდა. 

1800 წლის 22 დეკემბერს ხელმოწერილ იქნა პეტერბურგში მანიფესტი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ, ხოლო 28 დეკემბერს კი ტფილისში გიორგი გარდაიცვალა.

პირველ ჯერზე, როცა მეფე ცუდად შეიქნა, მისთვის ზეთის კურთხევა აღასრულეს, და ლაზარევმა მასთან მთელი ღამე გაატარა. მეორე დღეს, დილით, ლაზარევი, ინახულა რა გიორგი, სასახლის ჰაუპტვახტაში ჩავიდა, რათა ყოველი შემთხვევისთვის მზად ყოფილიყო. იქ მასთან მოვიდა ორი მღვდელმსახური და გამოუცხადა, რომ რაღაც მნიშვნელოვანი და საიდუმლო სათქმელი აქვთ. ყარაულში მყოფნი გარეთ იქნენ გაშვებულნი, და ლაზარევმა მღვდელმსახურთაგან შეიტყო, ვითომ გიორგიმ, აბარებდა რა მათ აღსარებას, უბრძანა მისი სახელით ლაზარევისთვის ეცნობებინათ, რომ იგი თავის მეუღლესა და შვილებს მათ აბარებს და უბრძანებს, რომ მისი აღსრულების შემდეგ მაშინვე ტახტზე დავით ბატონიშვილი აიყვანოს. უმართლობა და ტყუილი აშკარა იყო. გაუშვა რა ეკლესიის მწყემსნი, ლაზარევი გიორგისთან სასახლეში გაემართა.

მან მეფე ძალზედ სუსტად იხილა. ლაზარევის შეკითხვაზე, სიმართლეა თუ არა მღვდელმსახურთა მიერ მისთვის ნათქვამი, გიორგი უარყოფითად პასუხობდა. 

ავადმყოფობის მთელი დროის მანძილზე და სიცოცხლის უკანასკნელ წუთამდეც კი, მეფე განუწყვეტლივ ეკითხებოდა ლაზარევს, მალე დაბრუნდება თუ არა პეტერბურგიდან მისი სრულუფლებიანი (წარგზავნილი), თავადი ჭავჭავაძე.

ლაზარევი აიმედებდა ავადმყოფს, ეუბნებოდა რა, რომ ის გზაშია და მალე ტფილისშიც ჩამოვა.

– მე ვერ დავასრულებ მშვიდად ჩემს ცხოვრებას, – ამბობდა გიორგი სუსტი, მომაკვდავი ხმით, – თუ თავადი ჭავჭავაძე კეთისასურველი ცნობებით არ დაბრუნდება და თუ მისდამი მიცემულ დავალებებში წარმატებას ჩემს სიცოცხლეშივე ვერ ვიხილავ.

– რა თქმა უნდა, თავადი ჭავჭავაძე მალე დაბრუნდება, და წარმატებითაც, – პასუხობდა ლაზარევი, ცდილობდა რა მომაკვდავი მეფე დაემშვიდებინა.

ამ დროს ავადმყოფის ოთახში, თავად ლეონიძესთან ერთად, დავით ბატონიშვილი შემოვიდა.

თავად სოლომონ ლეონიძის პაპა, ეროვნებით ლეკი, მოინათლა რა საქართველოში, მისი ქვეშევრდომი შეიქნა. თავად სოლომონის მამა მღდელმსახური გახლდათ თელავში, რომელიც ტფილისიდან 102 ვერსითაა დაშორებული. სოლომონ ლეონიძე, თავისი მამის ხელმძღვანელობით, 24 წლის ასაკიდან რუსულსა და სხვადასხვა აზიურ ენებს სწავლობდა. გადავიდა რა შემდეგ ტფილისში, იგი ერთ ხანს მეფის ასულის ანას, გარდაცვლილი ერეკლე მეფის დის და იმერეთის ქვრივი დედოფლის ანა მათეს ასულის ბებიის კარზე იმყოფებოდა. მეფის ასულის ანას რეკომენდაციით, ლეონიძე ერეკლეს მიერ მწერლად იქნა აყვანილი და მალევე, ნიჭის გამო, რომელიც მეფემ მასში შენიშნა, და სპარსული და სხვა აღმოსავლური ენების სრულყოფილი ცოდნის გამოც, ლეონიძე მდივნის ხარისხში იქნა აყვანილი, და მეფე მას თავის მეზობლებთან უმნიშვნელოვანეს მიმოწერებში იყენებდა. შემდგომში მან მსაჯულის (წერია самджвухи) (მოსამართლის) წოდებამდე მიაღწია.

პოლკოვნიკ ბურნაშოვის უფროსობით საქართველოში რუსული ჯარების ყოფნის დროს, მას თავადის ღირსება ეწყალობა. იმყოფებოდა რა ამდენად მაღალ წოდებაში, თავადი ლეონიძე ერეკლეს განსაკუთრებული ნდობით სარგებლობდა და საქართველოში მნიშვნელოვანი მამულები შეიძინა. უბრალო წოდებიდან აღზევებული ადამიანი, იგი არ კმაყოფილდებოდა მდგომარეობით, რომელშიც იმყოფებოდა, და მას კიდევ უფრო მეტი სურდა. მან ერეკლე მეფის წინაშე მის ძეს გიორგის, მაშინ მემკვიდრეს, დასწამა ცილი იმაში, რომ ვითომ ძეს მამის მოწამვლა სურდა. გიორგის კი მან უთხრა, რომ ერეკლეს მისთვის თვალის ჩინის წართმევა უნდოდა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 21-го мая 1801 г., № 181. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, 334). ლეონიძის ხრიკები მალევე გამომჟღავნდა, და ის არა მხოლოდ გაძევებულ იქნა თანამდებობიდან, არამედ ქონებაც ჩამოერთვა და ცრუ და ცარიელ ცილისმწამებლად და ჭორიკანად იქნა გამოცხადებული, როგორადაც მთელ საქართველოში დიდხანს ცნობილი გახლდათ. თუმცა კი შემდეგ, პოლკოვნიკ სიროხნევის საქართველოში ყოფნის დროს, ლეონიძემ მიიღო პატიება, მაგრამ მხოლოდ დაშვებულ იქნა მეფესთან, და არანაირ საქმეებში არ გამოიყენებოდა. იმ ქონებიდან კი, რომელიც მას შეეძინა და მეფის ბრძანებით ჩამოერთვა, პატიებისას მას მხოლოდ ის დაუბრუნეს, რაც მის სახლში იქნა აღებული; დაუბრუნდა თუ არა მას თავადობის ხარისხი – ჩვენთვის უცნობია. ერეკლე მეფის გარდაცვალებისა და საქართველოს ტახტზე გიორგის ასვლის შემდეგ, ლეონიძე მთელი მეფობის მანძილზე არა თუ რაიმენაირი ნდობით არ სარგებლობდა, არამედ მას მეფესთან შესვლაც კი აკრძალული ჰქონდა. ინტრიგანი, რომელსაც არანაირი ზნეობრივი საწყისები არ გააჩნდა, ლეონიძე თავისთვის სხვა საქმიანობას ეძიებდა და დავით ბატონიშვილის ნდობაში შეაღწია (втёрся). 

უკანასკნელმა, რომელიც საკუთარ თავს ტახტის დასრულებულ მემკვიდრედ თვლიდა, და იცოდა რა იმ მოლაპარაკებების შესახებ, რომლებსაც მისი მამა პეტერბურგში აწარმოებდა, ლეონიძის დახმარებით თავის სასარგებლოდ დაიწყო მოქმედება.

სნეულმა მეფემ ამ ინტრიგების შესახებ იცოდა, და ბოლო ხანებში მამასა და ძეს შორის უთანხმოება წარმოიშვა. გიორგის არ შეეძლო არ დაენახა, რომ მისი ვაჟი, დავით ბატონიშვილი, მხოლოდ თავის პატივმოყვარულ სურვილებს მიჰყვება, საქართველოს ტახტს ეძიებს და თავისი მიზნების მიღწევისთვის მხოლოდ მამის გარდაცვალებასღა ელოდება. ბატონიშვილი სნეულ მამას იშვიათად სტუმრობდა. ხოლო როცა ხდებოდა კიდეც, რომ ზოგჯერ ავადმყოფის ოთახში შევიდოდა, მამა მისგან კედლისკენ გადაბრუნდებოდა, ან კიდევ თვალებს ხუჭავდა და თავს იმძინარებდა. ხოლო როცა მას ეუბნებოდნენ, რომ ძე მის ახლოსაა, და ეკითხებოდნენ, ხომ არ უნდა მას რაიმე უბრძანოს, გიორგი ან დუმდა, ან კიდევ საპირისპირო მხარეს მიბრუნდებოდა.

ზუსტად ასევე გიორგი გადაბრუნდა ახლაც მის ოთახში, თავად ლეონიძესთან ერთად, დავით ბატონიშვილის შემოსვლისას. მათ ყველა შეკითხვაზე იგი დუმილით პასუხობდა. რამდენიმე წუთის შემდეგ, სანამ ლაზარევი ბატონიშვილს ესაუბრებოდა, ლეონიძე ავადმყოფის ლოგინთან მივიდა.

– ხომ არ ინებებს თქვენი უმაღლესობა, – ჰკითხა მან, – უბრძანოს რაიმე მემკვიდრეს ტახტთან და სამეფოსთან მიმართებაში? (Изъ донесенiя Соколова. Арх. Мин. Иностр. Делъ. 1-5. 1802-1802, № 1.)

გიორგი დუმდა.

– თქვენი ჯანმრთელობა როგორია? ჰკითხა მაშინ დავით ბატონიშვილმაც.

– მე ახლა ისე ჯანმრთელი ვარ, – პასუხობდა გიორგი, – როგორც შენ ამას არ ისურვებდი. 

ამდენად მტკიცე პასუხის მიუხედავად, მეფე მომდევნო დღეს, დილის თერთმეტ საათზე აღესრულა.

იგი მოკვდა უბრობაში თავის ვაჟიშვილთან, რომლის გამოც ამდენად ბევრს ზრუნავდა და მეცადინეობდა. სიცოცხლის უკანასკნელი წუთები გიორგისთვის სასიხარულო არ ყოფილა: იგი ვერ ხედავდა თბილ განწყობას საკუთარი ოჯახისგან, რომლისთვისაც თავის მიერ მიცემული ფიცი დაარღვია. მეფეს შეგნებული ჰქონდა, რომ იმ ფიცისა და დაპირებების აღსრულება, რომლებიც ტახტის მემკვიდრეობის თაობაზე ერეკლე II-ის ანდერძის დაურღვევლობაში მისცა ძმებს, არ შეიძლებოდა კარგ საქმედ ყოფილიყო წოდებული, და ასეთი შეგნება გიორგის ღირსებას უნდა მივათვალოთ. როდესაც დარეჯან დედოფალი ნახულობდა მას მისი ცხოვრების უკანასკნელ დღეებში, მაშინ მისი ერთერთი სტუმრობისას, თავისი დედინაცვლის ხელს მიწვდა, ემთხვია მას და თავისი საქციელებიც გულახდილად აღიარა.

– მე დამნაშავე ვარ თქვენს წინაშე, ამბობდა სნეული, ემთხვეოდა რა ხელზე...

ცნობა მეფის გარდაცვალების შესახებ ტფილისში სწრაფად გავრცელდა. ყველამ, ვინც ამას მოელოდა, თავისი მოქმედება დაიწყო. დავით ბატონიშვილმა გაავრცელა ხმა, რომ გიორგიმ იმპერატორ პავლეს მისწერა წერილი, რომელშიც ატყობინებდა, რომ თავისი ძე უკვე საქართველოს ტახტზე დაამტკიცა. მეფის სიკვდილამდე ოთხი დღით ადრე მან დედოფალს (მარიამს) ყველა გასაღები და ბეჭედი გამოართვა, ქაღალდები გადაათვალიერა და სხვათა შორის ნახა პროექტი წერილისა, რომლითაც განსვენებული მეფე ფიქრობდა ხელმწიფისთვის 30.000 ყმა-გლეხი და წელიწადში 200.000 მანეთი ჯამაგირი ეთხოვა, ხოლო თავისი ძმებისთვის კი – საქართველოში ან რუსეთში პენსიების დანიშვნა.

მოუხმო რა თავისთან თავად თუმანიშვილს, დავითი ეკითხებოდა, იცოდა თუ არა მან ამ ქაღალდის არსებობის შესახებ. თავადმა თუმანიშვილმა, რომელიც წერდა ამ თხოვნას და შეჰფიცა გიორგის მისი შენაარსის შესახებ არავისთვის ეთქვა, ახლაც საჭიროდ მიიჩნია უცოდინრობა მოემიზეზებინა და (თავისი მონაწილეობაც) უარეყო (Изъ рапорта Кнорринга Государю Императору 13-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

– მამამ ჩვენ ყელი გამოგვჭრა (Батюшка насъ зарезалъ), ამბობდა მაშინ ბატონიშვილი. 

ლაზარევი, ამასობაში, ღებულობდა ყველა ზომას იმისთვის, რათა არც ტფილისში, არც საქართველოს რომელიმე სხვა ადგილას სიმშვიდე არ დარღვეულიყო. მისი განკარგულებით, მაშინვე მეფის გარდაცვალების შემდეგ სასახლეში გუშაგები იქნა დაყენებული ბრძანებით, რომ არაფრის გატანის ნება არ მიეცათ. დავით ბატონიშვილის მეშვეობით მან თავისთან შეკრიბა ტფილისში მყოფი ყველა დიდებული და დიდკაცი, იმპერატორ პავლეს ბრძანების მოსმენისთვის, რათა გიორგის სიკვდილის შემდეგ საქართველოს ტახტის მენაცვალედ დანიშნული არავინ ყოფილიყო.

ბრძანება რუსულად იქნა წაკითხული. სანამდე თარჯიმანი ამ ბრძანების ქართულად გადათარგმნას მოასწრებდა, შეკრებილთაგან წინ თავადი ლეონიძე გამოვიდა. იცოდა რა რუსული და მიმართა რა მსმენელებს, ლეონიძემ ყველა დაარწმუნა, რომ ლაზარევმა დავით ბატონიშვილს საქართველოს მეფობა მიულოცა.

შეიტყო რა ამის შესახებ, ლაზარევმა ხელმეორედ განმარტა ბრძანება და სთხოვა ლეონიძეს თარგმნაში არ ჩარეულიყო.

ლეონიძე ამაზე არ გაჩერებულა. ის ტფილისის ქუჩებში დარბოდა და ხალხს აშფოთებდა, თან დავით ბატონიშვილის ტახტზე ასვლის შესახებ მის მიერ შეთხზულ მანიფესტს აქვეყნებდა. ამის კვალდაკვალ ლაზარევმა შეიტყო, რომ ლეონიძე ღამით დარეჯან დედოფალთან იყო, რომელთანაც ხანგრძლივი თათბირი და საუბარი ჰქონდა. 

ცდილობდა რა სხვადასხვა საშუალებით შეეტყო თავად დავითისგან მისი განზრახვების შესახებ, ლეონიძე ღამ-ღამობით მათ საიდუმლოდ დარეჯან დედოფალს ატყობინებდა, რომელიც ზოგჯერ ტფილელი მიტროპოლიტის არსენის სენაკში – მათი თათბირების ადგილას – მოდიოდა (Лазаревъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 316).

მისი გაიძვერობა და ხალხის აღშფოთება სერიოზულ საქმედ იქცეოდა. ლაზარევმა თავადი ლეონიძე დააპატიმრა, ამის შესახებ კნორინგს მოახსენა*, და იმავე დღეს გარდაცვლილი მეფის ძმებს მისწერა, ეპატიჟებოდა რა მათ იმპერატორ პავლეს ნებისადმი მორჩილნი ყოფილიყვნენ.

(*Донесенiе Соколова кн. Куракину 30-го августа 1802 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ. 1-5. 1802-1803 г. Письмо Лазарева Кноррингу 2-го января 1801 г. Тыфл. Арх. Канц. Нам. 

ერთერთი მიზეზი, რომელმაც წაახალისა ლაზარევი საჩქაროდ დაეპატიმრებინა თავადი ლეონიძე, გახლდათ შემდეგი გარემოება, რომელიც სოკოლოვის მოხსენებაშია გადმოცემული. 

“თავადმა ლეონიძემ, – წერს იგი, – განიზრახა მოქმედებაში მოეყვანა თავისი შურისძიება თავად ჭავჭავაძის მეუღლესა და თავად ეგნატე თუმანიშვილზე, რუსეთისადმი მათი მომხრეობის გამო. შეიპარა რა მათ სახლებში, მას სურდა ისინი ხანჯლით განეგმირა; მაგრამ რადგანაც, საბედნიეროდ, თავადის მეუღლე ჭავჭავაძე იმ წუთას დაქვრივებულ დედოფალ მარიამთან იმყოფებოდა, ხოლო თავად ლეონიძეს კი სახლში მისი ძმა თავადი სოლომონ ავალიშვილი დახვდა, ამ უკანასკნელმა იგი სახლიდან გააძევა. თავადი თუმანიშვილი კი ლეონიძემ სახლში ვერ ჰპოვა, ვინაიდან იგი მაშინ საქართველოში ჯარების სარდალთან გენერალ-მაიორ ლაზარევთან ქართული მიმოწერისთვის იმყოფებოდა, რის გამოც ლაზარევმა, შეიტყო რა ამის შესახებ, ბრძანა, მათ დასაცავად, მათ სახლებთან ყარაულები დაეყენებინათ”.) 

“ყველა ბრძანება – წერდა იგი მათ (Письмо Лазарева царевичамъ 28-го декабря 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместн.) – ხალხის თავ-თავიანთ ფარგლებში დასაცავად, ხელმოწერილი და დაბეჭდილი იქნება მისი უგანათლებულესობის იოანე ბატონიშვილის, ობერ-სეკრეტარ ეგნატეს (თავად თუმანიშვილისა) და ჩემს მიერ”.

ბატონიშვილებს, გამოთქვამდნენ რა სინანულს ძმის გარდაცვალების გამო, უკვირდათ, რომ მათი ძმისწული, იოანე ბატონიშვილი, ბრძანებებს ხელს მოაწერდა. ისინი საკუთარ თავს გულნატკენად თვლიდნენ იმით, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან ქვეყნის მართავში მონაწილეობისთვის მოწოდებული არავინ ყოფილა (Письмо царевичей Вахтанга и Мирiана къ Лазареву отъ 29-го декабря 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ბატონიშვილები სთხოვდნენ ლაზარევს, რათა მას მარტოს ემართა საქართველო – და მაშინ გამოთქვამდნენ სრულ მზადყოფნას რუსეთის იმპერატორისთვის ემსახურათ – ან კიდევ (მმართველობაში) მონაწილეობისთვის გარდაცვლილი მეფის ერთერთი ძმა დაეშვა. ლაზარევი ბატონიშვილებს პასუხობდა, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან არავინ არ არის მოწოდებული ქვეყნის მმართველობაში, იმიტომ რომ ერეკლეს შვილებიდან ტფილისში არავინ ყოფილა, მაგრამ რომ თუ რომელიმე მოისურვებს საქართველოს დედაქალაქში ჩამოსვლას, მაშინ ის მიიჩნევს “პატივად რომელიმე მათგანის თანაწევრად მიღებას” (Письмо Лазарева царевичамъ 30-го декабря 1800 г. Тамъ же).

30 დეკემბერს მეფის სხეული ტაძარში იქნა გადასვენებული. გამოსვენება მთელი პატივით იქნა აღსრულებული; მოხელეებს გარდაცვლილის რეგალიები მოჰქონდათ და ჩვენი ჯარების სამივე ბატალიონიც სამწუხარო პროცესიაში მონაწილეობდა (Письмо Лазарева Кноррингу 31-го декабря 1800 г. Тамъ же).

დედოფალი მარიამი სთხოვდა ლაზარევს დაკრძალვა არ ეჩქარა და ისინი მხარის დამშვიდებამდე დაეტოვებინა. 1801 წლის 20 თებერვლის დილის ცხრა საათზე გიორგის სხეული ტფილისიდან მცხეთაში დასაკრძალად იქნა გაგზავნილი.

გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ საქართველო უფრო უარეს მდგომარეობაში დარჩა, ვიდრე ერეკლე II-ის სიკვდილის შემდეგ. ერეკლე II-ის აღსრულების შემდეგ მხოლოდ ძმები მტრობდნენ ურთიერთ შორის, რომლებიც ტახტის მემკვიდრეობის წესზე კამათობდნენ; ახლა კი, გიორგის გარდაცვალებასთან ერთად, გადამტერებულებს მათი ძმისწულებიცა და მრავალრიცხოვანი ნათესავებიც შეუერთდნენ, როგორც ერთი, ისე მეორე მხრიდან.

მარიამ დედოფალი მეტად საცოდავ მდგომარეობაში იმყოფებოდა, როგორც მწუხარებისგან, ისე იმიტომაც, რომ გარდაცვლილ მეფეს თავისი ოჯახის მატერიალური არსებობისთვის თითქმის არაფერი დაუტოვებია. ამასთან ერთად იგი ავადაც გახლდათ. 

“მოუთმენლად მოველი, – წერდა ლაზარევი კნორინგს (Письмо Лазарева Кноррингу 2-го января 1801 г. Тиф. Арх. Канц. Нам.), – თქვენს ჩამოსვლას, და ეს წრფელი გულითაც მსურს. ვგრძნობ რომ მეტად არასაკმარისი ვარ ამ უცნაური ადამიანებისა და გარემოებებისთვის თავის გასართმევად და სადაც ყოველი ნაბიჯი შესაძლოა დამღუპველიც იყოს; თუ თავად რაიმეს არ გააკეთებ, მაშინ ნამდვილად გამოიგონებენ, და სადაც მხოლოდ იმას თუ უყურებენ, რათა ერთმანეთი გაძარცვონ, მთელი მამული წაართვან, და თუ შესაძლებელი იქნება, სიცოცხლეც”.

(«Нетерпеливо ожидаю, – писалъ Лазарев Кноррингу, – прибытiя вашего, и отъ искреннего сердца онаго желаю. Чувствую, что весьма недостаточенъ съ сими странными людьми и обстоятельствами обходиться и где всякiй шагъ можетъ быть пагубный; если самъ чего не сделаешь, такъ верно выдумаютъ, и где только того и смотрятъ, что бы другъ друга ограбить, отнять всё именiе, и еслибъ можно было, то и жизнь».)

ასეთ მდგომარეობაში, რათა შეენარჩუნებინა ქვეყანა და მასში ურთიერთშორისი ომი თავიდან აეცილებინა, ლაზარევს ერთი საშუალება რჩებოდა – მოწინააღმდეგეთა არც ერთი და არც მეორე მხარისთვის უპირატესობა არ მიეცა.

გეგონებოდათ, რომ ლაზარევმა ბედნიერად მიაღწია ამას იმით, რომ დავითს იოანე ბატონიშვილი ამჯობინა, ჩართო რა უკანასკნელი იმ პირთა რიცხვში, რომლებიც ქვეყნის დროებით მმართველობას შეადგენდნენ. ტახტის ორივე პრეტენდენტი, დავითიცა და იულონიც, ჩამოცილებული იყო მმართველობისგან და ერთი-მეორის წინააღმდეგ მტრული მოქმედებებისთვის მიზეზი არ გააჩნდათ. დაიწყო რა ასე კარგად, ლაზარევმა საქმე ბოლომდე ისეთივე დაჟინებულობით უკვე ვეღარ მიიყვანა. დავითმა, როგორც ვნახავთ, მოახერხა დროებითი მმართველობის შემადგენლობაში შეეღწია (втереться), და ამიტომ ლაზარევის მიერ იოანე ბატონიშვილისთვის უპირატესობის მინიჭება მხოლოდ ნახევარზომა გახლდათ, რომელმაც თუმცა კი გააჩერა სისხლისღვრა, მაგრამ ქვეყნის სრული დამშვიდება ვერ გამოიწვია.

მოწინააღმდეგეთა ორივე პარტია, ასე ვთქვათ, ერთი-მეორის მიმართ თავდაცვით მდგომარეობაში დადგა და ცდილობდა, შეძლების და გვარად, გაძლიერებულიყო და ხალხში ფესვები უფრო ღრმად გაედგა. იკრებდნენ რა პარტიებს და აღელვებდნენ რა ხალხს, ისინი განუწყვეტლივ ერთი-მეორეზე საჩივრებით რუსული ჯარების სარდლებს მიმართავდნენ. ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები ჩიოდნენ (Письмо царевичей Кноррингу отъ 2-го января 1801 г. Тамъ же), რომ მათი ძმისწული ბაგრატი კახეთში ხმებს ავრცელებს, რომ მიიღო წერილი ლაზარევისგან, რომელიც მას სწერდა, ვითომ, უზენაესი ნების თანახმად, მისი ძმა, დავით ბატონიშვილი მეფედაა დამტკიცებული და რომ იგი ხალხს მის ერთგულებაზე ძალით აფიცებს. ვახტანგი და მირიანი იტყობინებოდნენ, რომ ის კახელი თავადები, რომლებმაც ერეკლეს ანდერძი გიორგის სიკვდილის შემდეგ ტახტის ძმებზე გადასვლის შესახებ თავიანთი ხელმოწერებით დაამტკიცეს, მათთან ჩამოვიდნენ, არ სურთ დავითს შეჰფიცონ და ამ ანდერძის დაცვას ითხოვენ.

ბაგრატი წერდა ლაზარევს (Письмо Баграта Лазареву отъ 2-го января 1801 г. Тиф. Арх. Канц. Нам.), რომ ბევრმა კახელმა თავადმა მიიღო წერილი, რომლებითაც მათ აიძულებენ პავლე იმპერატორის ბრძანებებს არ დაელოდონ.

“იულონი და ფარნაოზი, – წერდა დავით ბატონიშვილი (Лазареву отъ 3-го января 1801 г. Тамъ же), – გადადიან ყველგან ქართლში და ხალხს ამბოხებისთვის განაწყობენ, არწმუნებენ რა, რომ თქვენი განცხადება პირდაპირ ისეთი იყო, რომ საქართველოში ამიერიდან მეფე არ უნდა იყოს. ამასთან ხალხს ჩააგონებენ, რომ მას სრული ტყვეობა და დაღუპვა მოელის, ხოლო თავადებსა და აზნაურებს კი ისევე გახდიან, როგორც ჩერქეზებს, და ყოველგვარი პატივისცემის გარეშე დატოვებენ. ამრიგად, გასახელებენ რა თქვენ მთელი მათი მოძრაობისა და მღელვარების მიზეზად, ხალხს აჯანყებისთვის აგულიანებენ (ამხნევებენ)”.

ლაზარევმა მიიღო ცნობა, რომ ბატონიშვილებს, გარდაცვლილი მეფის ძმებს, განზრახული აქვთ კახეთში შეაღწიონ და იქ, დავით ბატონიშვილის სიტყვებით, აშკარა ამბოხება მოაწყონ. დავით ბატონიშვილი, რომელიც სავსებით იყო დარწმუნებული თავის აღმატებასა და უფლებებში, იმედოვნებდა, რომ საქართველოს ტახტს მემკვიდრეობით აუცილებლად მიიღებდა და ცდილობდა თავისი დამოუკიდებლობა ეჩვენებინა და გამოეცხადებინა.

“მე ვერაფრით ვერ დავიჯერებ, რომ ჩემს ბიძებს ამაზე ნება ჰქონდეთ – წერდა იგი ლაზარევს. – მე მჯერა, რომ ხელმწიფეს თავისი ერთი სიტყვით შეუძლია ყოველივე აღასრულოს და (ბატონიშვილების) მთელი ასეთი ჩანაფიქრები გააქარწყლოს.

თუ თქვენ არ გსურთ, რაიმენაირი მიზეზის გამო, ამაში ჩაერიოთ, მაშინ გთხოვთ მომცეთ ნება და მე მათ დავაწყნარებ, ვინაიდან თქვენ ხედავთ ჩემს მორჩილებას, რის მიყოლასაც მე ჩემს მოვალეობად და ღირსებად მივიჩნევ. ამის საპირისპიროდ, ჩემს ბიძებს თქვენ აშკარად ეზიზღებით, და, რათა ამ დროს მშვიდ მაყურებლად დავრჩე, მე არც თქვენგან, არც რუსეთისგან არ ვსასოებ, მით უმეტეს, როცა არ შეიძლება საჩივრისთვის მიზეზის წარხოცვა, და, რა თქმა უნდა, ასეთი მღელვარება დავიწყებული ვერ დარჩება.

მე გთხოვთ, სანამ ხალხი ჯერ არ შეკრებილა, ეს (საქმე) წინასწარ გამოვშიგნოთ. თქვენთვის ცნობილია, თუ როგორი უბედურება იქნება ეს ჩვენთვის, ხოლო თქვენთვის კი უზომო საზრუნავები. ამ ამბოხების დროს ავარელი ომარ-ხანი აუცილებლად ისარგებლებს და ადვილად შეუძლია ერთი ან ორი სოფელი მოგვტაცოს და გაძარცვოს; და ყოველივე ამაზე პასუხს ვინ აგებს?”

ამთავრებდა რა წერილს ასეთი შეკითხვით, დავით ბატონიშვილს, რა თქმა უნდა, სურდა ეთქვა, რომ პასუხისმგებლობა დაეკისრებათ ლაზარევს და ნაწილობრივ მასაც, როგორც საქართველოს კანონიერ წარმომადგენელს. ასე ფიქრობდა იგი, რამდენადაც დარწმუნებული იყო და, როგორც ვნახავთ, ასეც მოქმედებდა, თვლიდა რა საკუთარ ქვეყნის პატრონად. მეორეს მხრივ, ბატონიშვილები, მისი ბიძები, თავიანთ უფლებებს ასევე განუყოფელად თვლიდნენ და ძმისწულისადმი დაქვემდებარება არ უნდოდათ. 

კრიტიკული მდგომარეობა, რომელშიც საქართველო იმყოფებოდა, ქვეყნის გადარჩენისთვის სხვა ზომებს მოითხოვდა, ენერგიულ ზომებს, რომლებიც ორივე მტრულ მხარეს დააწყნარებდა და შინაომებსა და სისხლისღვრას არ დაუშვებდა... 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

Wednesday, July 8, 2015

რუსეთიდან უკრაინისკენ. კომუნიზმის საჩუქრები.

ყირიმი ბიძია ხრუშჩოვისგან: 1954 წელს სსრკ-ის ახალმა ბელადმა ყირიმი კომპარტიაში კიეველ ამხანაგებს მიუთვალა. ამ დროს ნახევარკუნძული რსფსრ-ის შემადგენლობაში იმყოფებოდა და უპირატესად რუსებით იყო დასახლებული... ყირიმი უკრაინის უკანასკნელ ტერიტორიულ შენაძენად იქცა. და რა არის გასაოცარი! წააგო რა ყველა ომი XX საუკუნის დასაწყისში როგორც დამოუკიდებელმა სახელმწიფომ, უკრაინამ როგორც საბჭოთა რესპუბლიკამ ისეთი მიწები „შეიმატა“, რომლებზედაც „მამილო გრუშევსკი“ და ცენტრალური რადა ვერც კი იოცნებებდნენ!

უკრაინაში საბჭოთა მემკვიდრეობას, ერთი უიღბლო ახლანდელი პოლიტიკოსის მჩატე დამოკიდებულების მიბაძვით, მიღებულია წყევლიდნენ. არაფერ კარგს, გოლოდომორის (მრავალი ადამიანის შიმშილით გაწყვეტის – ი. ხ.) გარდა, მაღალი ტრიბუნებიდან ახლა არ იხსენებენ. და სულ ამაოდ!


რუქა მიწებისა, რომლებიც საბჭოთა ხელისუფლებამ უკრაინას შეუერთა

დონეცკ – კრივოი როგის რესპუბლიკა (ბოლშევიკების მიერ შერწყმულია უკრაინაში 1918 წ.)
გალიჩინა და ვოლინი (პოლონეთს ჩამოერთვა 1939 წ.)
ბესარაბიისა და ბუკოვინის ნაწილი (რუმინეთს 1940 წ.)
კარპატებისძირა რუსეთი (ჩეხოსლოვაკიისგან იქნა აღებული და მას იმიერკარპატეთი ეწოდა)
ყირიმი (ხრუშჩოვის მიერაა ნაჩუქარი 1954 წ.)

სტალინი: 
„ამ ბოზი კრუპსკაიას გამო რუსეთის ნაცვლად სსრკ-ის შექმნა მოგვიწია“ 
(Сталин:
"Из-за этой б...ди Крупской пришлось сделать вместо России СССР")

უკრაინა ასე დიდი ხომ ბოლშევიკების წყალობით გამოვიდა. სამოქალაქო ომში რომ ნაციონალისტებს გაემარჯვათ, ის პატარა და მოკლე იქნებოდა – გალიჩინის გარეშე, ვოლინის გარეშე, ყირიმისა და დონბასის გარეშე. სინამდვილეში მოსკოვში უკრაინელები ძალზედ უყვარდათ. რა თქმა უნდა, თავიანთი, საბჭოთა (უკრაინელები). მაგრამ გვითხარით, რისთვის უნდა ჰყვარებოდათ იგივე „მეთაური ატამანი“ სიმონ პეტლიურა, თუ მან, ნაძირალამ, 1920 წელს მთელი დასავლეთ უკრაინა ლვოვით პილსუდსკის მიყიდა, ოღონდ კი თვენახევრით პოლონური არმიის აღალში კიევში შემოსულიყო? ასე რომ, მან მაშინ თავისი საქმეებისთვის კარგი ალიყურიც მიიღო!

ხოლო კომუნისტ-ლენინელებმა კი, მოიგეს რა, როგორც ბანქოს თამაშისას, უკრაინული მიწები, მათ გამუდმებით ზრდიდნენ და ზრდიდნენ. ამასთან, ხშირად და უხვად სრულებით არაუკრაინული ტერიტორიების ხარჯზე.

კრუპსკაიას „ბოზობის“ გამო (Из-за «бл…ва» Крупской). 1922 წლის ბოლოს მოსკოვის პარტიულ წრეებში ფართო დისკუსია იქნა გაჩარებული, თუ როგორ მოეწყოთ ყოფილი რუსეთის იმპერია, რომელსაც ახლა მხოლოდ წითელი არმია აერთიანებდა. ლენინი ავადმყოფობდა და მხურვალე დებატებში მონაწილეობას ვერ ღებულობდა. პარტიულ ორკესტრში პირველ ვიოლინოს ეროვნებათა საქმეებში სახალხო კომისარი და გენერალური მდივანი ამხანაგი სტალინი „უკრავდა“. იგი დარწმუნებული ცენტრალისტი გახლდათ, რომელიც თვლიდა, რომ ყველაფერი მოსკოვიდან უნდა იმართებოდეს, რადგან აქ ყველაზე უფრო გამოცდილი და ინტელექტუალური კადრები შეიკრიბნენ. ახალი სახელმწიფოს მოდელის სახით მან რუსეთის საბჭოთა ფედერაციული სოციალისტური რესპუბლიკა შესთავაზა, სადაც დანარჩენები ავტონომიების უფლებებით უნდა შესულიყვნენ.

ძალზედ ბევრმა პარტიელმა დაუჭირა მხარი ახალგაზრდა და ენერგიულ იოსებ ბესარიონის ძეს, რომელიც მაშინ ძალას იძენდა. მაგრამ, როგორც ყოველთვის, საქმე ქართველებმა ჩაფუშეს. მათ ავტონომიაში კი არ სურდათ ლეკურის ცეკვა და ჭაჭის სმა, არამედ სრულფასოვან რესპუბლიკაში. და თანაც ისეთში, რომელსაც საკავშირო სახელმწიფოდან გასვლის იურიდიული უფლება ექნებოდა. საქართველოს ბოლშევიკთა პარტიის მთელმა ცენტრალურმა კომიტეტმა ბრალი დასდო სტალინს „ველიკოროსულ შოვინიზმში“ და პროტესტის ნიშნად გადადგა. აღშფოთებული გახლდათ აგრეთვე გამოჩენილი უკრაინელი პარტიელი, ლენინის პირადი მეგობარი, ნიკოლოზ სკრიპნიკიც. მან ჩუმჩუმად ჩაუწვეთა სტალინზე ილიჩს, გადასცა რა მას კრუპსკაიას მეშვეობით წერილი კობას (ასეთი იყო მომავალი „ხალხთა მამის“ პარტიული ზედმეტსახელი) დიდმპყრობელური გეგმების შესახებ.

ილიჩი, თუმცა კი ინსულტით დაავადებული იყო, აფორიაქდა, შეშინდა, რომ ახალგაზრდა ამხანაგები მისთვის ძალაუფლების წართმევას აპირებდნენ, და განაცხადა რა, რომ „ზოგიერთი სხვატომელი რუს დერჟიმორდებზე უფრო უარესია“, სტალინს საჯარო კრიტიკით თავზე დაესხა. და თან აიძულა კიდეც იგი მოხუცი კრუპსკაიასთვის ბოდიში მოეხადა, რომელსაც იოსებ ბესარიონის ძემ გადაცემული წერილის გამო ტელეფონით „ბოზი“ უწოდა.

„მადლობა ილიჩს!“: 
„კრუპსკაიას „ბოზობის“ გამო ისტორიის უცნაური ირონიით, წარმოიქმნა სსრკ“ 
(«Спасибо Ильичу!»:
"из-за «бл…ства» Крупской, по странной иронии истории, возник СССР")

გაბოროტებულმა ლენინმა სტალინის გეგმა მოსპო, შესთავაზა შეექმნათ არა ფედერაცია, არამედ კონფედერაცია და თითოეული რესპუბლიკისთის კავშირიდან თავისუფლად გასვლის უფლებაც მიეცათ. ვითომ, თუ რესპუბლიკას სსრკ-ში ბალალაიკის ქვეშ ცეკვა მობეზრდება, დაე ოთხივე მხარეს გზა ხსნილი ჰქონდეს – თუნდაც ჭაჭა სვას, თუნდაც გოპაკი იცეკვოს. ეს პუნქტი მაშინვე მოხვდა 1924 წლის პირველ საბჭოთა კონსტიტუციაში. ამიტომ, არ უნდა გვიკვირდეს, რომ 1991 წელს კავშირი ჩხუბის გარეშე დაიშალა. სწორედ ასეთი დაშლა იქნა ჩადებული ამ კონსტიტუციაში, ილიჩის წყალობით.

საკავშირო და რესპუბლიკური მთავრობების ვალდებულებები კი იმავე 1922 წელს იქნა გაყოფილი. ეკონომიკის მართვის უფლებების ნაწილი ადგილებზე დატოვეს. მაგალითად, ისეთი „წვრილმანებისა“, როგორებიც იყო სოფლის მეურნეობა და კულტურა. ხოლო შეიარაღებული ძალების, დიპლომატიის, ტრანსპორტის, კავშირგაბმულობისა და საგარეო ვაჭრობის მართვას კი პირდაპირ მოსკოვიდან ახდენდნენ. სიტყვამ მოიტანა და, ახალი სახელმწიფოს სახელი მაშინვე არ აურჩევიათ. თავდაპირველად სთავაზობდნენ მისთვის ევროპისა და აზიის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკების კავშირი (ეასსრკ, СССРЕА) ეწოდებინათ, მაგრამ ეს აბრევიატურა ძალზედ აგონებდათ ერთ ნაკლებშესაფერის სიტყვას, და მასზე უარი თქვეს. დაგვეთანხმეთ, უსიამოვნოა, როცა ქვეყნის მოქალაქეები «с-с-с-реанц»-ებად იწოდებიან (ეს მართლაც გვაგონებს რუსულ სიტყვას «засранец», რომელსაც ქართულად „ჩასვრილი“ შეესაბამება – ი. ხ.).

სსრკ-ის შემადგენლობაში უკრაინა (მაშინ მას „უკრაინის სოციალისტური რადის რესპუბლიკა“ ეწოდებოდა /«Українськая Соціалістичная Радянськая Республіка»/ – შემოკლებით უსრრ /УСРР/, რაც ასევე არცთუ კარგად ჟღერს) სოლიდური საჩუქრით შევიდა – ყოფილი დონეცკ – კრივოი როგის რესპუბლიკით, რომელიც უკრაინოფილმა ლენინმა სკრიპნიკსა და კომპანიას გრძნობების მოზღვავებისას უფეშქაშა – აიღეთ და მისი უკრაინიზაციაც მოახდინეთ. მიწის ნაჭერი კი ნამდვილად პატარა არ ყოფილა! მის შემადგენლობაში ხარკოვისა და ეკატერინოსლავის გუბერნიები შედიოდა დონეცკის ქვანახშირის აუზით და მათი მიმდებარე დონის მხედრობის ყოფილი ოლქის სამრეწველო რაიონებიც. თანხმობა, ბუნებრივია, არც რესპუბლიკის მცხოვრებთათვის უკითხავთ და არც მისი პარტიული ხელმძღვანელობისთვის. 1918 წელს ხარკოვში გამოცხადებული ამ სახელმწიფო წარმონაქმნის ლიკვიდაცია მოსკოვის მითითებით ჯერ კიდევ სამოქალაქო ომის დროს მოახდინეს და იგი ახლადშობილი საბჭოთა უკრაინის გაუმაძღარ ხახაში გადაისროლეს. მან კი გადასანსლა და სასულეშიც არ გადაცდენია.

უსრრ-თვის დონბასის გადაცემის შესახებ უცნაური გადაწყვეტილების მოტივირებას მოსკოველი ამხანაგები იმით ახდენდნენ, რომ უკრაინელები – მთლიანად სოფლელები არიან, და მათ მუშური ელემენტი უნდა გაუძლიერონ. უკრაინის აღმოსავლეთ გვერდი რუკაზე სასიამოვნოდ დამრგვალდა.

სტალინმა ლვოვი უკრაინელებისთვის გაწმინდა (გაცხრილა) 

მაგრამ დასავლური გვერდი კი ცუდად გამოიყურებოდა. იმის გამო. რომ 1920 წელს პეტლიურამ პილსუდსკისთან ძალზედ ბევრი „გორზალკა“ დალია, მთელი გალიჩინა და ვოლინის უმეტესი ნაწილი პოლონეთის ხელში იმყოფებოდა. მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობა აქ ჭრელი გახლდათ. სოფლებში უკრაინელები სჭარბობდნენ, თუმცა კი გვერდით ბევრი პოლონელიც ცხოვრობდა. ქალაქებსა და დაბებში კი – მოსახლეობის უმრავლესობას პოლონელები და ებრაელები შეადგენდნენ. მაგალითისთვის, ლვოვში 1931 წლის აღწერის მიხედვით 198 ათასი პოლონელი ცხოვრობდა, 45 ათასი ებრაელი, ხოლო დასავლელ უკრაინელი კი მხოლოდ 35 ათას 173 ადამიანი გახლდათ.

ამ ისტორიული „უსამართლობის“ გამოსწორება სტალინმა 1939 წელს დაიწყო, და 1947-ში კი დაასრულა. რა თქმა უნდა, გარკვეული სახით არც თუ ჰიტლერის დახმარების გარეშე, რომელსაც ისტორიამ ყველაზე უფრო ბინძური სამუშაო გამოუყო (იკულისხმება ებრაელების განადგურება – ი. ხ.). აი „წყეულ ლიახებს“ კი (ლვოვიდან მათი გაყრა უკრაინელებმა ხმელნიცკის დროიდან ვერ შეძლეს!) პირადად იოსებ ბესარიონის ძემ მოჰკიდა ხელი. თავისი ახალგაზრდობის შეცდომები, ლენინის მიერ გასწორებული, მან აღიარა, და ახლა რეჩ პოსპოლიტასთვის დასავლეთ უკრაინის ჩამორთმევასა და აღმოსავლეთ უკრაინასთან მის შემოერთებას შეუდგა.

ამასთან პოლონელებს ამ ტერიტორიიდან დაუნდობლად დევნიდნენ. როგორც კი 39-ში მოვიდა გალიჩინაში, საბჭოთა ხელისუფლება მაშინვე დასავლეთუკრაინელი პოლონელების ციმბირში გადასახლებას შეუდგა. ამ კატეგორიაში ხვდებოდნენ, პირველ რიგში, ეგრეთ წოდებული „მოალყეები“ – პოლონელი სამხედრო ვეტერანები, რომლებმაც ომის წინ ვოლინში მიწის ნაკვეთები მიიღეს და ფერმერები გახდნენ. შეიძლება ითქვას, მოლოტოვ-რიბენტროპის პაქტმა, რომელმაც საბჭოთა-გერმანული კავშირი შექმნა და რომელსაც ახლა ასე აკრიტიკებენ, სარგებელი პირველ რიგში უკრაინას მოუტანა. მისი დასავლეთ გვერდი აღმოსავლურზე არანაკლებ გაბერა.

და ყველაფერი წყეული მოსკოვის წყალობით! 

მართალია, დიდმა სამამულო ომმა არცთუ დიდი ხნით შეწყვიტა ეს პროცესი. მაგრამ მისი ძლევამოსილად დასრულებისთანავე გალიჩინის დეპოლონიზაცია გაგრძელდა. თუ თქვენ ახლანდელ ლვოველებს ჰკითხავთ, სად წავიდა თითქმის 200 ათასი პოლონელი, ისინი მხოლოდ ხელებს გაშლიან: „გაემგზავრნენ!“ («Від’їхали!»)

წმინდა გულუბრყვილობა! საინტერესოა ვინ მოისურვებს წინაპრების მიერ აშენებულ ძველ სახლებში მოხერხებული ბინების საკუთარი ნებით დატოვებას – სწორედ ის სახლებში, რომლებიც ახლა ტურისტული ლვოვის მთავარ ღირსშესანიშნაობას შეადგენენ? პოლონელები განდევნეს – 1947 წელს სტალინმა აიძულა ისინი იმხანად შექმნილ პოლონეთის სახალხო რესპუბლიკაში მასობრივად გამგზავრებულიყვნენ. ხოლო მათ ბინებს კი მიაწყდნენ «вуйки» ახლო-მახლო სოფლებიდან. ასე, ზუსტად 60 წლის წინ, ლვოვი უკრაინული შეიქნა. იოსებ ბესარიონის ძემ ბანდერას თანამემამულეებისთვის ისეთი რამ გააკეთა, რისი ჩუქებაც მათთვის ვერც ერთმა შინგაზრდილმა ნაციონალისტმა ვერ შეძლო – ადგილი „უკრაინული პიემონტისთვის“. დასანანია, რომ უმადურმა ლვოველებმა ამის შესახებ დაივიწყეს. მე მათ ადგილზე ბანდერას ძეგლს ავიღებდი და მის ადგილზე სტალინს დავდგამდი – სწორედ იმ ზემოთ მოხსენიებული ისტორიული სამართლიანობის გულისთვის.

და, როგორღა დავივიწყოთ იმიერკარპატეთი? ის კრემლის ტირანმა როგორღაც სხვათა შორის მიაწება უკრაინას 1945-ში, აადღლიზა რა ჩეხოსლოვაკიას. ოლქი – მეტად წინააღმდეგობრივი. ამ დრომდე გაუგებარია, ვინ არიან იქ მეტნი – რუსინები, უნგრელები, უკრაინელები, სლოვაკები თუ უბრალოდ კონტრაბანდისტები და ტყის არალეგალურად მჩეხველნი მკაფიოდ გამოხატული ეროვნული თვითიდენტიფიკაციის გარეშე. მაგრამ მშვიდობიანად ცხოვრობენ. ეროვნულ ნიადაგზე არ ომობენ. მხოლოდ ზოგჯერ ბანდიტები ცელქობენ და ერთმანეთს რუმინელების მიერ გაბინძურებულ ტისაში ახრჩობენ.

ყირიმი ბიძია ხრუშჩოვისგან 

1954 წელს „მშვენიერი ტავრიდის“, როგორც პუშკინი ამბობდა, ჯერიც დადგა. სსრკ-ის ახალი ბელადი, რომელმაც იოსებ ბესარიონის ძე შეცვალა, უკრაინისადმი კიდევ უფრო მეტი სიყვარულით იწვოდა და მრგვალი რიცხვის გამო სიხარულისგან (იმხანად სწორედ უკრაინის რუსეთთან შემოერთების 300 წლისთავის ზეიმები მიდიოდა) ყირიმი კიეველ პარტიულ ამხანაგებს მიუთვალა. ამ დროს მას ოლქის სტატუსი ჰქონდა რსფსრ-ის შემადგენლობაში და უპირატესად რუსებით იყო დასახლებული. თათრები, როგორც ცნობილია, იქიდან 1944 წელს გაასახლეს, და ამავდროულად ყირიმის ავტონომიური რესპუბლიკის სტატუსიც უბრალო ოლქამდე ჩამოაქვეითეს.

სკანდალური გადაცემის მიზეზები ამ დრომდე იწვევს კამათს. ზოგიერთი ისტორიკოსი ამტკიცებს, რომ ეს ნაბიჯი ეკონომიკური (როგორც მაშინ ამბობდნენ „სახალხო-სამეურნეო“) მოსაზრებებით იქნა გადადგმული. იმ ხანად კახოვკის ჰიდროელექტრო სადგური შედიოდა სწორედ ექსპლუატაციაში მისი უზარმაზარი წყალსაცავით. იგეგმებოდა წყლის დიდი მასები არხებით ყირიმის ნახევარკუნძულის ტრამალის ნაწილში გადაესროლათ და ის მორიგ „აყვავებულ ბაღნარად“ გადაექციათ.

მაგრამ, ისმის კითხვა, რატომ იყო საჭირო ამისთვის საზღვრების გადაკეთება? ვერ უძლებს კრიტიკას ვერსიაც, რომ ნიკიტა ხრუშჩოვს ვითომდა სურდა საიუბილეო წელს უკრაინელებისთვის 30-იან და 40-იან წლებში გადატანილი ტანჯვის გამო „მადლობა გადაეხადა“. იგი, ვითომ, კიევში პარტიის პირველ მდივნად დიდხანს მუშაობდა და თავისი საყვარელი რესპუბლიკის პრობლემები გულთან ახლოს მიჰქონდა.

თუმცა კი, ვფიქრობთ, მიზეზი სხვა რამეშია. უბრალო კოლმეურნეს სადღაც პოლტავასთან სულაც არ ედარდებოდა, ყირიმი უსსრ-ში შედის თუ არა. ის სულ ერთია დასასვენებლად ლივადიაში ვერ მიემგზავრებოდა – პირდაპირ თავის ბოსტანში ირუჯებოდა. ხოლო უკრაინული პარხელმძღვანელობის ამბიციებს კი ასეთი ცალმხრივი როქირება სიამოვნებას ანიჭებდა. სწორედ მისი მხარდაჭერა სურდა მიეღო ხრუშჩოვს სრულიად საკავშირო პოლიტიკურ ინტრიგებში. იგი მხოლოდ ერთი წელი იყო ხელისუფლების სათავეში და საკუთარ თავს ყოვლისშემძლედ ჯერ კიდევ ვერ გრძნობდა.

როგორც არ უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ყირიმი უკრაინის უკანასკნელ ტერიტორიულ შენაძენად იქცა. და აი რა არის გასაოცარი! წააგო რა ყველა ომი XX საუკუნის დასაწყისში როგორც დამოუკიდებელმა სახელმწიფომ, უკრაინამ როგორც საბჭოთა რესპუბლიკამ ისეთი მიწები „შემოიმატა“, რომლებზედაც „მამილო გრუშევსკი“ და ცენტრალური რადა ვერც კი იოცნებებდნენ!

და ამის შემდეგ ვინმე კიდევ დაიწყებს მტკიცებას, რომ უკრაინა ბოლშევიკებს არ შეუქმნიათ?

საბჭოთა ხელისუფლებამ „მოკლა“ სამერთიანი რუსი ხალხი 

დაწყებული 20-იანი წლებიდან მეფის რუსეთის ყოფილ მალოროსიაში სსრკ თანამიმდევრულად მხარს მოსახლეობის მხოლოდ იმ ნაწილს უჭერდა, რომელიც საკუთარი თავის იდენტიფიკაციას – როგორც უკრაინელები – ახდენდა. ამის გულისთვის ტარდებოდა უკრაინიზაციის პოლიტიკა, ძღებოდა უნიჭო მწერალთა კავშირი, რომლის წევრთა უმრავლესობაც გრაფომანებისა და მუქთამჭამელებისგან შედგებოდა, შენდებოდა „შაროვარული“ (სოფლური) კულტურა და ნადგურდებოდა რუსულენოვანი ქალაქური. 

მაგრამ ყველაზე მთავარია! სწორედ ამის გულისთის ხელისუფლებამ სამერთიანი რუსი ხალხის კონცეფციაზე თქვა უარი, რომელიც ოქტომბრის რევოლუციამდე იყო მიღებული. გადაშლით რა ნებისმიერ თუნდაც ახლანდელ ისტორიის სახელმძღვანელოს, თქვენ წაიკითხავთ, რომ მონღოლების შემოსევამდე კიევი რუსეთის დედაქალაქი იყო, და მასში დასახლებული იყვნენ რუსები (მათთის შეეძლოთ ასევე ეწოდებინათ „რუსიჩები“,«русами», «руськими», მაგრამ ეს საქმეს არ ცვლის). მაინც საით წავიდნენ სამხრეთ რუსეთიდან სწორედ ეს «руськие» და საიდან (და, რაც მთავარია, როდის!) გამოვიდნენ უკრაინელები? 

საბჭოთა ხანაში ამტკიცებდნენ, რომ ეს ვითომდა XIV საუკუნეში მოხდა, როცა რუსეთი პოლონელებმა, ლიტველებმა და თათრებმა გაიყვეს. მაგრამ ეს სრული სიცრუეა! დოკუმენტები, ისტორიული მატიანეები, ქრონიკები გვიჩვენებს, რომ არა მხოლოდ ამ დროს, არამედ თვით XVII ასწლეულშიც – ხმელნიცკის საქმიანობის ხანაში – კიევისა და ჩერნიგოვის მხარეთა მცხოვრებნი უწინდებურად საკუთარ თავს რუს ადამიანებად თვლიდნენ, თუმცა კი პოლონეთის მიერ დამონებულაბად. თუ არ გჯერათ, გადაშალეთ ყველასთვის ხელმისაწვდომი „რუსების ისტორია“ (откройте общедоступную «Историю руссов»), რომელიც ნებისმიერ რაიონულ ბიბლიოთეკაშია, და დარწმუნდით. იქ არც ერთხელ არ არის გამოყენებული სიტყვა „უკრაინელები“, თუმცა კი თხრობა თითმის XVIII საუკუნის ბოლომდეა მოყვანილი.

როცა მონღოლობამდელი რუსეთის თითქმის მთელი მიწები ეკატერინე II-ის დროს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში ერთიანდებოდა, დედაქალაქით პეტერბურგში, საერთორუსლი ერთიანობის გრძნობა ახალი ძალით იქნა განცდილი. იმ დროიდან ითვლებოდა, რომ რუსი ხალხი შედგება სამი შტოსგან. „რუსები თავიანთი კილოკავების განსხვავების მიხედვით იყოფიან ველიკორუსებად, ბელორუსებად და მალორუსებად“, – ამტკიცებდა, მაგალითად, „რუსეთის იმპერიის გეოგრაფიის სახელმძღვანელო“, გამოცემული პეტერბურგში 1873 წელს.

სამოქალაქო ომის შემდეგ ეს აზრი გამარჯვებული წითლებისთვის კრამოლური გახლდათ. მალოროსების უზარმაზარი რაოდენობა ხომ თეთრგვარდიელთა რიგებში წითლების წინააღმდეგ იბრძოდა. სამხედრო ისტორიკოსის იაროსლავ ტინჩენკოს მტკიცებით, გენერალ ვრანგელის რუსული არმია 1920 წელს, სულ მცირე, სანახევროდ სწორედ მალოროსიის მცხვრებთაგან შედგებოდა – „უკრაინელებისგან“, როგორც ახლა ამბობენ. ამ ფაქტს გულმოდგინედ აჩუმათებდნენ. და ამასთანავე ცდილობდნენ უკრაინული სულიდან უძველესი ერთიანი რუსეთის მთელი მემკვიდრეობაც ამოეშანთათ.

ხუთი გუბერნია ცენტრალური რადასთვის 

თუ უარს ვიტყვით საბჭოთა მემკვიდრეობის „ბოროტებაზე“, მაშინ მოგვიწევს ახლანდელი უკრაინის შემცირება რევოლუციამდელი რუსეთის სულ ხუთ გუბერნიამდე – კიევის, პოდოლიეს, ვოლინის, პოლტავის და ჩერნიგოვისა. სწორედ ასეთ „ნაჭერზე“ აცხადებდა პრეტენზიას ცენტრალური რადა 1917 წელს. სამ ივლისს დროებითმა მთავრობამ მისი გენერალური სამდივნო მმართველობის „სამხარეო“ ორგანოდ სცნო აღნიშნულ მიწებზე – არსებითად, მხოლოდ ბოგდან ხმელნიცკის ყოფილ სამფლობელოებზე.

ნოვოროსიაზე – XVIII საუკუნეში რუსეთის მიერ ომით მოპოვებულ ყირიმის სახანოზე – ახლანდელი სამხრეთ უკრაინის ტერიტორიაზე – გრუშევსკი და პეტლიურა პრეტენზიას არც კი აცხადებდნენ. შემდგომმა მოვლენებმა გვიჩვენა, რომ „ერის მამილოები“ («батьки нації») არ ცდებოდნენ. ნოვოროსიელები სამოქალაქო ომში ან თეთრგვარდიელებს უჭერდნენ მხარს, ან კიდევ „ბატკა“ მახნოს. მხოლოდ არა პეტლიურელებს.

რადა არც გალიჩინაზე აცხადებდა პრეტენზიას. 1918 წელს გერმანიასთან დადებული ბრესტის სამშვიდობო ხელშეკრულების მიხედვით უკრაინის საზღვარი ავსტრია-უნგრეთთან ყოფილი რუსულ-ავსტრიული საზღვრის ხაზს მიუყვებოდა. მთელი ლვოვის მხარე და იმიერკარპატეთი დასავლეთ ევროპაში აღმოჩნდებოდა.

ოლეს ბუზინა 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა