Tuesday, December 8, 2015

აკადემიკოსი დუბროვინი საქართველოს რუსეთთან შეერთებაზე პავლე I-ის მანიფესტის ტფილისში საჯაროდ წაკითხვისა და ქვეყანაში ახალი რუსული ჯარების შემოსვლის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი XVII

(საქართვლოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი. – მოვლენები საქართველოში მანიფესტის გამოცხადების შემდეგ. – საქართველოს ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა. – იმპერატორ პავლეს გარდაცვალება. – ტუჩკოვ მე-2-ის გრენადერთა, ლეონტიევის მუშკეტერთა და კაზაკთა პოლკების საქართველოში გამოგზავნა. – ლაზარევის მიერ მოხდენილი ჯარების განლაგება.)

სიონის ტაძარში, 16 თებერვალს, ლაზარევის მოწოდებით, ტფილისის მცხოვრებნი საღვთო ლიტურგიის მოსასმენად შეიკრიბნენ. მისი დასრულების შემდეგ, ლაზარევმა იქ მყოფთ მათი მიწვევის მიზეზის შესახებ გამოუცხადა. ორ ენაზე – რუსულსა და ქართულზე – ხალხისთვის 1800 წლის 18 დეკემბრის მანიფესტი იქნა წაკითხული, რომლის მიხედვითაც საქართველო სამარადისოდ (на вечныя времена) რუსეთს უერთდებოდა.

საქართველოს კათოლიკოსმა, ანტონ ბატონიშვილმა, სამადლობლი ლოცვა მუხლმოდრეკით აღასრულა. მთელი დღის განმავლობაში ტფილისის ქუჩებს ეკლესიების ზარების რეკვა აყრუებდა, რომლებიც ამჯერად ხალხის დიდი თავყრილობით იყო გამოცოცხლებული, რომელსაც უხაროდა, “რომ მათმა სურვილებმა სანუკვარ დასასრულს მიაღწია” (Кноррингъ гр. Ростопчину 3-го марта 1801 г.).

მეორე დღეს, 17 რიცხვში, კვირას, იმავე მანიფესტის გამოცხადება ყველა სომხისთვის ხდებოდა, რომლებიც საქართველოს დედაქალაქში ცხოვრობდნენ. სრულიად სომხეთის პატრიარქმა, თავადმა იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვმა, რომელიც პირველსატახტო ეჩმიაძინის მონასტრისკენ მგზავრობისას, შემთხვვით ტფილისში იმყოფებოდა, ცერემონიაში თავისი მონაწილეობით მანიფესტის გამოცხადების ზეიმურობა მნიშვნელოვნად გაზარდა.

ხალხი ციხესიმაგრის სომხურ ეკლესიაში შეიკრიბა და, მასში დილის ლიტურგიის მოსმენის შემდეგ, ჯვრით მსვლელობით მთელი ქალქის გავლით ქალაქგარე ვანქის სომხური ეკლესიისკენ გაემართა.

დიაკვნები და მედავითნეები ჯვრებით, დროშებითა და ანთებული სანთლებით 74 მღვდელმსახურს წინ უძღოდნენ, რომლებიც ორ რიგად მიდიოდნენ. მღვდელმსახურებს 8 არქიმანდრიტი მიჰყვებოდა, მათ კი სამი დიაკვანი, რომელთაგან ერთს ვერცხლის დიდი ჯვარი მიჰქონდა, ორს კი ანთებული სანთლები. დიაკვნების უკან, იმპერატორ პავლეს პორტრეტით, ორი ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი სომეხი მიდიოდა, რომლებსაც კვაკდაკვალ შემოსილი მიტროპოლიტი მიჰყვებოდა, მაგრამ მიტრის გარეშე, ედო რა თავზე, ვერცხლის სინზე, უზენაესი მანიფესტი, რომელიც წითელი ფლერით იყო დაფარული. ორ დიაკვანს, ერთს მიტროპოლიტის მიტრა, ხოლო მეორეს კი მისი კვერთხი მიჰქონდა. მანიფესტის შემდეგ ორ არქიმანდრიტს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატი მიჰქონდა, რომელსაც უკან, ჯვრით ხელში, სრულიად ტფილისის სომეხთა მთავარეპისკოპოსი სერგი მიჰყვებოდა.

ჯვრით მსვლელობას ხალხის უზარაზარი ბრბო მისდევდა.

ციხესიმაგრის კარებიდან პროცესიის გამოსვლისას, მას დავით ბატონიშვილი შეუერთდა თავისი ძმებითა და ბევრი თავადით, აგრეთვე გენერალ-მაიორები ლაზარევი და გულიაკოვი და ჩვენი ჯარების ყველა ოფიცერი, რომლებიც იმ დროს ტფილისში იმყოფებოდნენ.

პატრიარქი იოსები, სრულ შესამოსელში, ოთხი მთავარეპისკოპოსითა და ოთხი ეპისკოპოსით, საზეიმო პროცესიას ვანქის სომხური სატაძრო ეკლესიის ღობის შიგნით დახვდა.

პატრიარქმა თავისი ჯვარი და კვერთხი მის თანმხლებ ეპისკოპოსებს მისცა, პავლე იმპერატორის პორტრეტთან მივიდა, უკმია მას, შემდეგ მიწამდე თაყვანი სცა, ემთხვია და, ასწია რა იქ მყოფთა თავებს ზემოთ, მქუხარედ წარმოთქვა:

– იდღეგრძელოს დიდმა უავგუსტესმა მონარქმა მთელი თავისი ოჯახით!

– დაე იქმნას, დაე იქმნას! ამინ! პასუხობდა ამაზე ხალხი.

მისცა რა პორტრეტი მათ, ვისაც ის მოჰქონდა, პატრიარქმა მანიფესტი აიღო და, დაიდო რა თავზე, გამოაცხადა:

– დაე სრულიად ცათა შემოქმედმა აღამაღლოს და განამტკიცოს დიდი პავლეს მეფობა, როგორც მზე და მთვარე, სამუდამო შთამომავლობით ხანებში...

– ამინ! ამინ! პასუხობდა ხმები ბრბოდან.

პროცესია ეკლესიაში შევიდა. იქ, საკურთხევლის წინაშე, მაგიდაზე, რომელზეც მდიდრული ფარჩა იყო გადაფარებული, დადებულ იქნა მანიფესტი და იმპერატორ პავლეს სურათიც დაიდგა.

პატრიარქი ლიტურგიას აღასრულებდა. ხალხის სიმრავლის გარდა, რომელიც ეკლესიაში იყო შეკრებილი, აქ ტფილისის მოსახლეობის მთელი ნაღები ესწრებოდა. მეფის ძენი, მეფის ასულნი, დარეჯან დედოფალი, საქართველოს კათოლიკოსი ბატონიშვილი ანტონი, თავადები და უმაღლესი სასულიერო წოდება. ეკლესია თავის კედლებში ვერ იტევდა მთელ ხალხს, რომელსაც ამ ცერემონიაზე დასწრება სურდა.

ლიტურგიის დასრულების შემდეგ, პატრიარქი ხალხთნ გამოვიდა, სთხოვდა მას რუსეთის ტახტისა და რუსეთის იმპერატორისადმი ერთგულება შეენარჩუნებინა.

– როგორი სიხარულია ასახული თქვენს სახეებზე, ღვთისმოსავო ქრისტიანო ხალხო! – ამბობდა იოსები. – მე, ვიხილე რა ეს, ვხალისდები მოწიწებით, რომლითაც ახლა ჩემი გულია აღვსებული, რათა ვთქვა: ო, ჩვენი გადარჩენის დღეო! ო, კეთილდღეობის დღეო, დღეო, რომელსაც ჩვენ ნამდვილი ნეტარებისა და სიმშვიდისკენ მიგყევართ! ო, ჩვენი კეთილდღეობითი წილის განმტკიცების დღეო! დღეო, რომელიც ჩვენმა წინაპრებმა ვერ შეიცნეს! და რას მივიტანთ ჩვენ ყოვლადუზენაეს შემოქმედთან? განა მადლობას, განა ლოცვას, განა კი ყოველივე მისგან მომდინარისადმი ჩვენი სულების მდაბალ მიდრეკას?... არ შევწყვეტთ ცრემლების ღვრას, არ შევწყვეტთ მისი ყოვლადპატიოსანი სახელის ქება-დიდებას, მივიღეთ რა კაცთმოყვარე იმპერატორ პავლეს გულუხვობანი, რომელიც, ჩამოვიდა რა ჩვენს მდაბალ ვედრებამდე ქვეშევრდომობაში ჩვენი მიღების შესახებ, არა თუ არ გვიუცხოებს, არამედ კეთილდღეობასა და სიმშვიდესაც გვპირდება, არ მოელის რა ჩვენგან სხვას არაფერს, თუ არა მხოლოდ თავისი ღვთივდაცული ტახტის მიმართ ერთგულებას.

– მე, თქვენი უმდაბლესი მწყემსი, – აგრძელებდა პატრიარქი, – განუწყვეტლად ვევედრები ყოვლადკეთილ ღმერთს, დაე გაახანგრძლივოს ჩვენი მონარქის დღეები მთელ მის პორფიროსან ოჯახთან ერთად.

– დაე გააძლიეროს ღმერთმა ჩვენი ხელმწიფის, დიადი პავლეს, სრულიად რუსეთის იმპერატორის დღეები! პასუხობდა ხალხი.

პატრიარქის სიტყვის დასრულების შემდეგ, წაკითხულ იქნა მანიფესტი რუსულ, სომხურ და ქართულ ენებზე, და სამადლობელი ლოცვაც აღესრულა.

სწორედ იმავე დროს ეგერთა პოლკის კაპიტანი ტაგანოვი, 24 კაზაკით, ცხენზე ამხედრებული ტფილისის ქუჩებში დადიოდა და მანფესტს რუსულ, ქართულ, სომხურ და თათრულ ენებზე კითხულობდა.

საეკლესიო მსახურების შემდეგ, პატრიარქი იოსები ყველაზე უფრო გამოჩნილ პირებს სადილით უმასპინძლდებოდა, რომელიც ეკლესიის გალავნის შიგნით კარვებში იყო გამართული. ზარების რეკვამ მთელი დღის განმავლობაში, ხოლო საღამოს კი ქალაქის ილუმინაციამ, მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი დაასრულა.

მანიფეტის გამოცხადებამ ხალხზე ყველაზე უფრო სასიხარულო შთაბეჭდილება მოახდინა.

“ვცხოვრობ რა აქ წელიწადნახევარია, – წერდა ლაზარევი (Письмо Лазарева Кноррингу 21-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – ჯერ არ მინახავს ისეთი სრულყოფილი კმაყოფილება, როგორიც ახლა არსებობს. მანიფესტის მიღების დღიდან ყველაფერი თითქოს ახლად დაიბადა და გაცოცხლდაო; შეიძლება კიდეც ითქვას, რომ ბრაზდებიან, თუ მათ ქართველებს უწოდებენ, და არ ეუბნებიან, რომ ისინი რუსების არიან”.

ბატონ ზოლოტარიოვს, რომელიც კნორინგის მიერ საქართველოში იყო გაგზავნილი, თან ბატონიშვილებისადმი წერილებიც მიჰქონდა, რომელთა მიხედვითც მათ ს.-პეტერბურგში იწვევდნენ. მოუწოდებდა რა სამეფო სახლის პირებს რუსეთში გამომგზავრებისკენ, იმპერატორი მდედრობითი სქესის პირებს სრულ მატერიალურ უზრუნველყოფას დაპირდა, ხოლო მეფის ძეთ კი ჯილდოებსა და სოფლებს. სამსახურში შესვლის მსურველთ ისეთი ჩინებით მიღებას პირობა მიეცათ, როგორიც მათ წოდებას შეეფერებოდა (Изъ записки Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

მეფის ძეთ იოანემ, ბაგრატმა და მიხეილმა, გარდაცვლილი გიორგის შვილებმა, მაშინვე გამოთქვეს სურვილი ჩვენს დედაქალქში გამომგზავრებულიყვნენ.

ისინი ტფილისიდან 9 მარტს გამოემგზავრნენ, ხოლო 15 მარტს კი მირიან ბატონიშვილიც გამოემგზავრა. მოვიდნენ რა კავკასიის ხაზზე, ბატონიშვილები სთხოვდნენ კნორინგს, რომ მათი კუთვნილი მთელი მამულები აუცილებლად იმავე მდგომარეობაში დარჩენილიყო, რომ გლეხები მათი ოჯახებისადმი მორჩილნი ყოვილიყვნენ და ყველა ბრძანება შეესრულებინათ. კნორინგმა ლაზარევს დაავალა ბატონიშვილთა თხოვნის აღსრულებისთვის თვალყური ედევნებინა (Предписанiе Кнорринга Лазареву 12-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.).

23 მარტს ბატონიშვილები გეორგიევსკიდან გამოემგზავრნენ და 12 მაისს პეტერბურგში ჩამოვიდნენ.

გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ტფილისში არ იყვნენ. თეიმურაზი გორში ცხოვრობდა, ვახტანგი დუშეთში, დანარჩენები კი იმერეთში, სადაც ისინი 296 ადამიანის ამალით წავიდნენ.

მხოლოდ ვახტანგმა მიიღო სიხარულით – თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მხოლოდ გარეგნულით, ცნობა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ და იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს დარეჯან დედოფალთან ერთად გაუგზავნა წერილები, თხოვნით, რომ თავიანთ სამშობლოში დაბრუნებულიყვნენ. რუსეთში გამომგზავრების წინადადებაზე კი ის იმით ამბობდა უარს, რომ თითქოს კნორინგმა მას დაავალა საქართველოში მიმავალი რუსული ჯარების სურსათით მომარაგებისთვის ეზრუნა (Изъ донесенiя Лазарева Кноррингу отъ 2-го марта 1802 г. Тифл. Арх. Канц. Намест.). არსებითად იგი ფიქრობდა გაზაფხულამდე მიეღწია და, გარემომცველ მფლობელთა დახმარებით, საქართველოში ახალი არეულობა მოეხდინა (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу отъ 8-го марта 1801 г. Тамъ же). იულონ, ფარნაოზ და ალექსანდრე ბატონიშვილებთან ასევე გაიგზავნა მოპატიჟება ჩვენს დედაქალაქში გამომგზავრებაზე. თავადმა მაჩაბელმა, ვისი ხელითაც გაგზავნილ იქნა მოპატიჟება, ბატონიშვილები ქუთისამდე ცხენით ერთი დღის სავალზე ჭალაში ჰპოვა. ისინი ბანაკად განლაგდნენ, რომელსაც გარეშემო დაწნული ღობე შემოავლეს. მათი ამალა ორივე სქესის 300 ადამიანამდე ადიოდა. არ ჰქონდათ რა საარსებო სახსრები, ბატონიშვილებმა ამის შესახებ თხოვნით იმერეთის მეფეს სოლომონს, თავიანთ ნათესავს მიმართეს. მეფემ მთელ იმერეთს ხარკი (подать) დააკისრა, რომელიც “ქართველებისთვის ხარკის” სახელითაა ცნობილი. თითოეულ კომლს ორი ფუთი პური და რვა თუნგი ღვინო უნდა მიეცა.

მიიღეს რა თავად მაჩაბლისგან წერილები, ბატონიშვილები მათ თავისთან დაახლოებულ პირებს გულდასმით უმალავდნენ, რომელთა შეკითხვებზეც პასუხობდნენ, რომ ეს ყველაფერი ძველია, ყველაფერი ლაზარევის მიერაა შეთხზული, და რომ იმის შესახებ, რაც საქართველოში ხდება, ხელმწიფემ არაფერი იცის.

იმერეთის მეფემ სოლომონმა, რომელიც იმ დროს ბატონიშვილებთან იყო, წერილების წაკითხვის შემდეგ, მეორე დღესვე დატოვა ბანაკი და ქუთაისს გაემგზავრა. მოუხმო რა თავისთან გამგზავრების წინ მაჩაბელს, სოლომონ II-მ მას გამოუცხადა, რომ ბატონიშვილები მას არასოდეს მოუპატიჟია, მაგრამ როცა ისინი მასთან თავად ჩამოვიდნენ, მაშინ, როგორც ახლო ნათესავი, თავს ვალდებულად მიიჩნევს მათ არსებობის სახსარი მისცეს.

ბატონიშვილებთან მაჩაბლის მოლაპარაკებები დიდხანს არ გაგრძელებულა. მათ გამოუცხადეს, რომ ურჩევნიათ იმერეთში დაიხოცონ, “ვიდრე საქართველოში გამოემგზავრონ ან რუსეთისკენ გამოეშურონ” (Изъ письма Лазарева Кноррингу 16-го марта 1801 г.).

იულონ ბატონიშვილმა უბრძანა დავითისთვის ეთქვა, რომ თავს ტყუილად ისულელებს – “მემკვიდრის ტიტულით მხიარულობს, მეფობას კი კარგავს”. მეფობა 1.700 წელია მის საგვარეულოში იმყოფება, ის კი მას კარგავს. იულონი ამბობდა, რომ ახლა მათ რუსეთში ეძახიან, ხოლო მალე კი თავად დავითსაც იქ მოუწოდებენ. სამეფო საგვარეულოს დანარჩენი პირებიც, რომლებიც საქართველოში იმყოფებოდნენ, ასევე არაკეთილმოსურნედ იყურებოდნენ. თვით საქართველოს კათოლიკოსსაც კი, ანტონ ბატონიშვილს, რომელიც სადღესასწაულო მსახურებას აღასრულებდა, მანიფესტის კითხვის დროს “არ შეეძლო თავისი უკმაყოფილების დამალვა, რომელიც სახეზე აღბეჭდვოდა” (Письмо Лазарева Кноррингу отъ 21-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместн.).

სამეფო სახლის ზოგიერთ წევრს არ უხაროდა, სამაგიეროდ ხალხი ხარობდა. საქართველოს სხვადასხვა ადგილას მანიფესტით გაგზავნილმა პირებმა ყოველი მხრიდან მოიტანეს ცნობა, რომ ხალხმა ის სიხარულით მიიღო; მხოლოდ ბამბაკში მაჰმადიანებს განსაკუთრებული აღტაცება არ გამოუხატავთ.

საქართველოში ისეთი სიმშვიდე შეიქნა, “რომ უკეთესად ცხოვრება არ შეიძლებოდა”. ბატონიშვილებთან ერთად იმერეთში წასული ბევრი თავადი, შეიტყვეს რა მანიფესტის გამოქვეყნების შესახებ, ყოველდღიურად თავიანთ სახლებში ბრუნდებოდნენ, ან პატიების შესახებ თხოვნით წერილებს გზავნიდნენ. საქართველოში ყველაზე უფრო მეტი გავლენის მქონე საგვარეულოების თავადებმა, როგორებიც იყვნენ სარდალი ორბელიანი, თუმანიშვილები, მელიქი ბებუთაშვილი, მხარგრძელ-არღუთაშვილი, რუსეთისადმი გუწრფელი ერთგულება გამოავლინეს. “თავადების ჭავჭავაძისა და ავალიშვილის სახლის შესახებ კი, რომელთაც დიდი ოჯახი აქვთ და დიდი გავლენაც აქაურ საქმეებზე, რუსეთისადმი რომ მეტად ერთგულნი არიან, აქ უკვე სალაპარაკოც არაფერია”.

ასეთი ერთსულოვნების დროს, რა თქმა უნდა, გამონაკლისების გარეშეც ვერ იქნებოდა. პირები, რომლებიც მანამდე მმართველობაში გავლენით სარგებლობდნენ, მნიშვნელოვანი ადგილებიც ეკავათ, რომლებიც ხშირად საგვარეულოში მემკვიდრეობითი იყო, “და, ჰქონდათ რა საშუალებები და ხერხები ძარცვისა და გამდიდრებისთვის”, საქართველოს ახალი ბედით კმაყოფილი არ შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ, იცოდნენ რა, რომ მათი ქცევები დაუსჯელი ვერ დარჩებოდა, და მათი თვითნებობაც შეიზღუდებოდა. ასეთი პირები ბევრნი არ აღმოჩნდნენ, და ჩამოსათვლელადაც ისინი ცნობილი იყვნენ...

ასეთ პირთა მეტად შეზღუდული რიცხვის მიუხედავად, მათ მაინც მოახერხეს დავით ბატონიშვილზე გავლენა მოეხდინათ და ის სწორი გზიდან გადაეყვანათ. ლაზარევისგან საიდუმლოდ მან ერთ პირებს, მათდამი მისი განწყობის მიხედვით, მამულების ჩამორთმევა დაუწყო და სხვებს აძლევდა. მარიამ დედოფალი ლაზარევს გერზე შესჩიოდა, რომ მისი ბრძანებით, მოურავებმა იმ ადამიანს სცემეს, რომელიც დედოფალს მამულებში შემოსავლების შესაკრებად ჰყავდა გაგზავნილი, და იქიდან გამოაგდეს. 

დავითმა მუხრანბატონის მეუღლეს წილკნის საეპისკოპოსო ჩამოართვა. სომეხი მღვდელმთავრის სიკვდილის შემდეგ, იმავე დავითმა მისი მამული თვითნებურად სამ ნაწილად დაჰყო: ერთი თავისთვის აიღო, მეორე ერთერთ თავადს მისცა, მესამე კი მონასტერს უბოძა* (*“კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის აქტებში” იმ პირთა გრძელი სიაა დაბეჭდილი, რომლებსაც მამულები ჩამოართვეს და სხვებს მისცეს. იხ. ტ. I, გვ. 301-304). ეს თვითნებობა ხალხისთვის იმდენად მძიმე იყო, რომ ქართველებს ყოველთვის უხაროდათ, როდესაც შეიტყობდნენ, რომ რომელიღაც ბატონიშვილი საქართველოს ტოვებდა და რუსეთში მოემგზავრებოდა. “ხალხსა და ერთგულებს იმდენად უხარიათ ბატონიშვილების გამგზავრება, – მოახსენებდა ლაზარევი, – რომ არ შემიძლია ეს აგიწეროთ, და ზოგიერთი თითქმის ხმამაღლა ყვირის, რომ ხელმწიფის დიდი წყალობა იქნებოდა უკანასკნელი მათგანიც აქედან წაეყვანა” (Изъ письма Лазарева Кноррингу 18-го марта 1801 г.).

ამასობაში დავით ბატონიშვილი თავის ხრიკებს აგრძელებდა. ახალი მმართველობის შემოღებისას ის არწმუნებდა თავადებს, იმპერატორისთვის მიეწერათ და განეცხადებიათ, რომ მათ მეფედ სურთ დავითი ჰყავდეთ. რათა ისინი თავის მხარეზე გადაეყვანა, დავითმა, სარგებლობდა რა საქართველოს მმართველის დროებითი ძალაუფლებით, ბევრ მათგანს ის სოფლები დაურიგა, რომლოებიც მანამდე იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს ეკუთვნოდა (Изъ предписанiя Кнорринга Лазареву 2-го iюля 1801 г., № 1324). წარუმატებლობის შემთხვევაში, ის ფიქრობდა მთებში წასულიყო და ამიტომ ლეკებს საჩუქრებს უგზავნიდა, და მათ თავის ნივთებს ურიგებდა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 24-го марта 1801 г.).

ხოლო როცა ბატონიშვილის საქციელი ცნობილი შეიქნა, მაშინ დავითი მისთვის მიცემულ შენიშვნებს უარყოფდა და ირწმუნებოდა, რომ მას ამის მსგავსი არაფერი გაუკეთებია. მან გარს ახალგაზრდა ადამიანები შემოიკრიბა, რომლებიც არანაირ ყურადღებას არ იმსახურებდნენ (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го марта 1801 г.) და საზოგადოების საკმარისი პატივისცემითაც ვერ სარგებლობდნენ. თათბირობდა რა მუდმივად მათთან, ბატონიშვილი ხშირად შეცდომებს უშვებდა და საკუთარი თავის მიმართ ქართველთა არაკეთილგანწყობას აღაგზნებდა. ჯერ კიდევ ეძიებდა რა ტახტზე დამტკიცებას, მაგრამ საამისოდ ნაკლები იმედები ჰქონდა, დავითი “მოღუშული”, გულჩათხრობილი, საკუთარ თავში ჩაკეტილი შეიქნა. იგი ნათლად ხედავდა, რომ მისი ანგარიშები ვერ გამართლდა, რომ მისი საქმეები სულაც ვერ მიდის ისე, როგორც თავად ვარაუდობდა...

დავითს არაერთხელ უთქვამს ლაზარევისთვის, რომ ჩვენი მთავრობის ქცევებში გარდაცვლილი მეფე გიორგის თხოვნების საწინააღმდეგოდ ცვლილებას ხედავს; რომ თუ იულონი საქართველოს მეფედ იქნება დამტკიცებული, მაშინ ის (დავითი) თურქებთან წავა. ბატონიშვილის გარშემო მყოფნი, ხედავდნენ რა, რომ მათი მმართველობა და გავლენა კიდევ მეტად მცირე ხანს თუ გაგრძელდება, სარგებლობდნენ რა მისი სისუსტით, ქეიფისა და გარყვნილებისადმი მიდრეკილებით, ძარცვისა და ჯიბის გასქელებისთვის მუდამ მოხერხებულ შემთხვევას პოულობდნენ.

“წესიერი ადამიანები კი, – მოახსენებდა ლაზარევი, – ყველანი მხოლოდ მოუთმენლად მოელიან, რომ აქ რაც შეიძლება მალე იქნას ჩვენი წესრიგი შემოღებული”.

ამის შესახებ ასევე პეტერბურგის კაბინეტიც ზრუნავდა.

შემოუერთებდა რა საქართველოს სამეფოს სამარადისოდ თავის დერჟავას, იმპერატორი პავლე დაპირდა მის მცხოვრებთათვის მთელი უფლებები, უპირატესობანი, თითოეულის საკუთრების სრული უზრუნველყოფა შეენარჩუნებინა და ხალხი ყველა გარეშე თავდასხმისა და შინაგანი მოუწყობლობისგან დაეცვა (მოეზღუდა) (Манифестъ о присоединенiи Грузiи).

უკანასკნელი დაპირების აღსრულება საქართველოში ჯარების დაუყოვნებლივ შეყვანას მოითხოვდა. ქართველთა საკუთარ ძალებზე იმედის დამყარება ამაო იყო: თუმცა კი, სამეფოს მმართველობის სათავეში მდგომ პირთა სიტყვებით, ქართველებს 50.000-მდე ჯარის გამოყვანა შეეძლოთ, ეს ციფრი უკიდურესად გადაჭარბებული გახლდათ. მაშინდელ ურთიერთშორის მტრობათა და შინაგანი მოუწყობლობის პირობებში, მეფეს ამ რიცხვის მესამედის შეკრებაც კი არ შეეძლო. მართალია, თავადთაგან ბევრი კარგი და საკმარისად მამაცი მხედარი გახლდათ, მაგრამ ქართული ქვეითი ჯარი, რომელიც გლეხებისგან შედგებოდა, “არაფრად არ ვარგოდა თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების გამოკლებით, რომლებიც მთებში ცხოვრობდნენ”. ამასთან მთელი ეს ჯარები ისე იყვნენ “დაშინებულნი, რომ გაძლიერების გარეშე თვით ყველაზე უფრო სუსტ მოწინააღმდეგესთანაც კი საქმის დაჭერა არ შეეძლოთ” (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 186).

მთელი ეს მიზეზები საქართველოში რუსული ჯარების ახალ შემოყვანას მოითხოვდა. დანიშნული პოლკების მოძრაობის შესახებ განკარგულების გაცემამდე წინსაწარ, აუცილებელი გახლდათ ისინი სურსათით იმდენად უზრუნვლეყოთ, რომ მასში უკმარისობა არ ყოფილიყო. ამ უკანასკნელი პირობის შესრულება, საქართველოს მაშინდელი მდგომარეობისა და მისი ადმინისტრაციული მმართველობის დროს, დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ უწინარეს ყოვლისა ქვეყნის ადმინისტრაციული გარდაქმნების მოთხოვნილება წარმოიშვებოდა, რომლებიც ჩვენი მთავრობის მთავარ საზრუნავს შეადგენდა. მმართველობის უსწრაფესად შემოღებისთვის, ლაზარევის მოხსენების მიხედვით, კიდევ ის გარემოებაც ახალისებდათ, “რომ ახლა ყველანი მონაცვლეობით ერთი-მეორეს ძარცვავენ, და მათი შეკავება არანაირად არ შეიძლება”... “მეტად საჭიროა, – წერდა ლაზარევი კნორინგისადმი სხვა მოიხსენებაში (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 332), – ჩვენი წესრიგის სწრაფად შემოღება, ხოლო ამის გარეშე კი ვშიშობ, რომ ხალხს გული არ დავწყვიტოთ. სიტყვები მანიფესტში: ყველა შეინარჩუნებს თავის ქონებას, რომელიც თითოეულს კანონიერად ეკუთვნის, აქაურმა უხეშმა ხალხმა სრულიად სხვანაირად განმარტა, რომ ვითომ ხელმწიფემ ისინი ყველაფრისგან გაანთავისუფლა და რომ ახლა მათ არანაირი ხარკი არ უნდა გადაიხადონ და რომ მათ უკვე აღარაფერი მოეთხოვებათ”...

“...ვფიქრობ, რომ მეტად საჭიროა სწრაფად ფიცის დადება, როგორც ყველაზე უფრო მყარი საფუძველი, ხოლო მეორე კი რაიმენაირი კანონდებულებანი, ვინაიდან ახლა არავინ არაფერი იცის და ამიტომ მეტად ბევრი უჯერო რამეს აკეთებს” (Донесенiе Лазарева Кноррингу отъ 16-го марта 1801 г. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 334). ისინი, რომლებიც ფულების ნაწილს შემოსავლებიდან ღებულობდნენ, ახლა, მათი არქონისას, ცილისწამებითა და დაბეზღებით იყვნენ დაკავებულნი, რათა ქვეყნის ადათ-წესების მიხედვით, საჯარიმო ფულების ნაწილი თავიანთ სასარგებლოდ მიეღოთ (Изъ письма Лазарева Кноррингу отъ 8-го марта 1801 г.). ბატონიშვილები, თავიანთ მხრივ, ხალხის აღელვებასა და ძარცვას თავს არ ანებებდნენ, რომელსაც სურდა, რათა ყველა ბატონიშვილი “მათგან წაეყვანათ, და თვით დარეჯან დედოფალიც, რომელიც მთელი ბოროტებისა და გაღატაკების ძირ-ფესვია”.

ქვეყნის მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ არაკეთილმოსურნე პირთათვის მღვრიე წყალში თევზის ჭერა ადვილი გახლდათ. ქართველთაგან ბევრი, რომლებიც ხალხის მმართველობისთვის იყვნენ დაყენებულნი, თავიანთი ქცევებით საერთო უბედურებას ზრდიდნენ. ისინი ლეკებს მტაცებლობისთვის თავად ეპატიჟებიდნენ, მათ გზებს უთითებდნენ და რაც ქვეყანაში ხდებოდა, იმის შესახებაც ატყობინებდნენ (См. донесенiе Алексеева Лазареву отъ 3-го августа 1803 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 340). არანაირი მმართველობა არ არსებობდა: “ქართულს ჩამოშორდნენ, ჩვენთან კი ვერ მოვიდნენ...” – “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი, – რომ გადამჭრელი მდგომარეობა დადგეს, რათა უკვე ყველამ იცოდეს, თუ რას ჩაეჭიდონ და მიჰყვნენ, ხოლო ამის გარეშე კი ყველანი ჯერ ისევ შიშსა და იმედს შორის არიან. ვინც უფრო ჭკვიანია, მათ ესმით, მაგრამ ვერგამგებებად მოაქვთ თავი; ხოლო ვინც უფრო მიამიტია, ისინი საერთოდ ვერაფერს გებულობენ, რამდენსაც არ უნდა ვუხსნიდე მათ” (Письмо Лазарева Кноррингу 12-го марта 1801 г.).

ქვეყნის შესახებ ჩვენი მთავრობის ხელთ არსებული ცნობები ყველა მიმართებით განსაკუთრებით მწირი იყო. ცნობების ეს უკმარისობა აიძულებდა მთავრობას ბევრ შემთხვევაში ვარაუდით, ხელის ცეცებით ემოქმედა და, არ იცნობდა რა ქვეყანას, მის მიმართ იმ წესრიგის გამოყენებით შემოსაზღვრულიყო, რომელიც რუსეთში არსებობდა. სენატის მიმართ 1801 წლის 6 მარტის ბრძანებულებით (Арх. Мин. Внутр. Делъ по Департ. Общ. Делъ. Дела Груз., кн. I), მთელმა ქვეყანამ ერთი საქართველოს გუბერნია შეადგინა, და ასეთნაირად, რუსეთის შემადგენლობაში შემოვიდა.

ახლანდელი ამიერკავკასიის ცენტრალური სამფლობელო, ჩრდილოეთში კავკასიონის ქედს ესაზღვრებოდა; დასავლეთში იმერეთს, რომლისგანაც ხოფის ველით იყო გამოყოფილი, ხოლო ახალციხის საფაშოსგან კი მთებით, მთელ გაყოლებაზე თავფარავნის სამანიდან ახბაბამდე. სამხრეთში ყარსის საფაშოსგან ის მდინარე არპაჩაით, ხოლო ერევნის სახანოსგან კი გოქჩის ტბით იყო გამოყოფილი. აღმოსავლეთში მდინარე ჯაგორი საქართველოს განჯის სახანოსგან, ხოლო მდინარე ალაზანი კი ჭარ-ბელაქნისგან გამოჰყოფდა.

რუსეთთან შემოერთებული ქვეყანა საკუთარ თავში ქართლსა და კახეთს შეიცავდა, რომლებიც ერთი-მეორისგან არაგვის დინებით იყვნენ გაყოფილნი. ქართლში მაშინ 1.682 სოფელი (деревни и сёла) მოითვლებოდა, ხოლო კახეთში კი 324; ყველა ისინი უმეტეს წილად დარბეული და გაჩანაგებული იყო (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 193). ქართლი ზემო და შუა საქართველოდ და სომხითად იყოფოდა, რომელიც (ე. ი. სომხითი – ი. ხ.) თრიალეთისა და ბორჩალოსგან შედგებოდა, ასევე ყაზახად, შამშადილად, ბამბაკად და შურაღელად. ხევსურების, ფშავლების, თუშებისა და ოსების მიწებიც ასევე საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა. მისი მთელი სივრცე აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ 280 ვერსს და ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ 300 ვერსს არ აღემატებოდა. ხალხმოსახლეობა დაახლოებით 160.000 სული იყო* (*ქართველებმა თავიანთი მოსახლეობის ზუსტი ციფრი თავადაც არ იცოდნენ. “მცხოვრებთა სწორი (სარწმუნო) ანგარიში არ გააჩნიათ, – წერდა ლაზარევი. – ერთი ჩემი ახლობელი თავად მეუბნებოდა, რომ მანამდე ცხრა წლით ადრე აღწერისთვის იყო გაგზავნილი, მაგრამ, როცა ერთ სოფელში მივიდა, მისი მოკვლაც კი უნდოდათ და აღწერის ნება არ მისცეს, ხოლო თავისთან კი მან 15 კომლი არ მიუთითა. მე ვკითხე მიზეზი; იგი ამაზე მპასუხობდა, რომ მას რომ ყველანი ეჩვენებინა, მაშინ უფრო მეტად გაიძარცვებოდა. ამის მიხედვით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ ბევრმაც იგივე გააკეთა; მაგრამ ვარაუდობენ, რომ მთელ სამეფოში 40.000-მდე კომლია. თუ თითოეულში ოთხ სულს ვივარაუდებთ, 160.000 სული უნდა იყოს”. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 183. ეს არის კიდეც მთელი მონაცემები, რომელთა საფუძველზეც საქართველოში მცხოვრებთა რიცხვი განისაზღვრებოდა).

საქართველოს ახალმა მდგომარეობამ, როგორც რუსეთის შემადგენელი ნაწილისა, მას ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა (разграниченiе) მისცა.

მდინარე იორი ახლა მას ორ პროვინციად ჰყოფდა: ქართლისა და კახეთისა. ქართლში საგუბერნიო ქალაქად ტფილისი იქნა დანიშნული, რომელიც ამასთან ერთად მთელი საქართველოს საგუბერნიო ქალაქიც შეიქნა; კახეთში კი – ქალაქი თელავი.

ქართლის პროვინციაში ექვსი ქალაქი იქნა მოწყობილი ოკრუგებით: ტფილისი, დუშეთი, გორი, სურამი, ლორე და ყაიყული; კახეთის პროვინციაში ორი ქალაქი: თელვი და სიღნაღი. ამ ქალაქებზე რამდენიმე სოფელი იქნა მიწერილი, რომლებიც თითოეულის ოკრუგს შეადგენდნენ. დანარჩენი ქალაქები კი, რომლებიც საქართველოში რუსეთთან მის შემოერთებამდე იმყოფებოდა, იმავე მდგომარეობაში იქნა დატოვებული, როგორშიც მანამდე იყვნენ.

მთელი გუბერნია გენერალ-გუბერნატორს უნდა ემართა, ხოლო თითოეული პროვინცია კი – ვიცე-გუბერნატორს. მთავარ სადამსწრებო ადგილად (დაწესებულებად, присутственное место) დანიშნულ იქნა საგუბერნიო მმართველობა. მმართველობას საპროვინციო კანცელარიები ექვემდებარებოდა, “რომლებიც უნდა იყოს ტფილისსა და თელავში, მათი საქმეების დაყოფით ორ დეპარტამენტად: პირველი – სასამართლო და აღსრულებისა, ხოლო მეორე კი – კამერალური ანუ სახაზინო საქმეების. ამ კანცელარიებზე არიან დამოკიდებული სამაზრო სასამართლოები და საერობო პოლიციები, რომლებიც ყველა სამაზრო ქალაქში უნდა იყოს. სამაზრო ქალაქების ყველა მაგისტრატი და არასამაზრო ქალქების რატუშები რატჰაუზებს ექვემდებარება, რომლებიც ორ საპროვინციო ქალაქში უნდა იყოს” (Указъ сенату 6-го марта 1801 г. П. С. З., т. XXVI, № 19.770).

სასულიერო მმართველობის მიმართებაში, საქართველოში ორი ეპარქიის დაარსება ივარაუდებოდა: ტფილის-ქართლისა და თელავ-კახეთისა, პირველისა მეორე, ხოლო უკანასკნელის კი – მესამე კლასში. ორივე ეპარქიაში დეკასტერიებისა და სემინარიების დაარსებას ვარაუდობდნენ, ხოლო ქალაქებში კი – სასულიერო მმართველობებისა. ტფილის-ქართლის ეპარქიაში კოადიუტორის დაარსებას, გორის ეპისკოპოსის სახელწოდებით. სასულიერო პირთა ჯამაგირი ისეთივე უნდა დაედგინათ, როგორსაც რუსეთის ეპარქიების პირები ღებულობდნენ (Записка Хвостова 11-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

იმპერატორ პავლეს გარდაცვალებამ მთელი ეს ვარაუდები აღუსრულებელი დატოვა და საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ საკითხის გადწყვეტაც დროებით შეაჩერა.

ცნობამ, რომელიც ტფილისში იმპერატორის სიკვდილის შესახებ მიიღეს, ქართველები დაამწუხრა, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ მმართველობაში ცვლილებასთან ერთად, გასული წლების მაგალითის მიხედვით, რუსული ჯარები საქართველოდან გაყვანილ იქნება, და ქვეყანა ისევ ძარცვა-გლეჯასა და ბატონიშვილების ურთიერთ მტრობას მიეცემა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 8-го апреля 1801 г.).

ხალხის შიში მით უფრო მეტად საფუძვლიანი იყო, რომ იმ ქართველების პარტიამ, რომელთაც რუსეთთან შემოერთება არ სურდათ, ხმების გავრცელება დაიწყო იმის შესახებ, რომ ვითომ რუსული ჯარები ყველაზე მოკლე ხანებში ამიერკავკასიას დატოვებენ. ამ გარემოებამ ხალხში მღელვარება გამოიწვია. რუსეთისადმი ერთგული რამდენიმე პირის დახმარებით, ლაზარევმა მოარული ხმების სიცრუეში ქართველთა დარწმუნება მოახერხა და დააჯერა ისინი, რომ ჯარები არა თუ არ დატოვებენ საქართველოს, არამედ, პირიქით, მათი რიცხვი გაიზრდება და მათი ნაწილი საქართველოსკენ უკვე კიდეც მოემართება. ხალხი დამშვიდდა და ლაზარევს მით უფრო ხალისით დაუჯერა, რომ შეტყობინება საქართველოს დედაქალაქში ტუჩკოვ 2-ის გრენადერთა პოლკის მალე მოსვლის შესახებ, რომელიც ჯერ კიდევ იმპერატორ პავლეს ბრძანებით იქნა გამოგზავნილი, ტფილისში უკვე მოვიდა.

ჩვენ გვქონდა შემთხვევა იმაზე მიგვეთითებინა, რომ ჩვენს მთავრობას ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში ჩვენი ჯარების რიცხვის გაზრდის აუცილებლობა შეგნებული ჰქონდა. ასეთი გაზრდის გარეშე მტაცებელთა შემოჭრებისგან საქართველოს დაცვა შეუძლებელი გახლდათ. კნორინგმა მიიღო ბრძანება საქართველოში ახალი პოლკები გაეგზავნა. კავკასიის ხაზის სარდალს საქმეს მხოლოდ გზაში ჯარების სურსათის უზრუნველყოფისა და მთების გავლით ზამთარში გადასვლის სიძნელეები ურთულებდა. მან თავისი ამ სიძნელეების შესახებ იმპერატორ პავლეს გამოუთქვა, რომელიც ამაზე საპასუხოდ სწერდა:

“თქვენ მე შეუძლებლობათა შესახებ მეუბნებით. მე ვიცი ისინი, მაგრამ მათ ჩემი ჯარების ჩემდამი გულმოდგინებით ვზომავ, ხოლო ისინი კი თავიანთ დამსახურებებს ჩემი მადლიერებისა და გულუხვობათა ზომის მიხედვით უნდა ზომავდნენ. გენერალი როსტოპჩინი უფრო დაწვრილებით აგიხსნით ამის შესახებ”.

როსტოპჩინმა იმპერატორის სახელით ამ ლაშქრობისთვის ყველა ჩინს ჯილდოები აღუთქვა. მოუხმო რა თავისთან ტუჩკოვ 2-ს, კნორინგმა მას იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი უჩვენა და უბრძანა მისი სახელობის გრენადერთა პოლკით საქართველოსკენ დაძრულიყო.

გადავიდა რა ქალაქ მოზდოკში მდინარე თერგზე, 16 მარტს, ტუჩკოვმა თავისი სახელობის ბატალიონით მცირე ყაბარდო გაიარა, რომლის გავლის შემდეგ საზღვარზე მას ოსებისა და თაგაურელების თავკაცები დახვდნენ, რომლებიც ლაშქრობის შესახებ წინასწარ იყვნენ შეტყობინებულნი. ხალხების ამ წარმომადგენელთა თანხლებით, იგი მათ პირველ სოფლამდე, ბალთამდე მივიდა.

ვლადიკავლაზიდან ბალთამდე გზა მდინარე თერგის ნაპირს მიუყვებოდა, რომელიც კავკასიონის მთების ვიწრობებში მიდიოდა. ბალთასთან დაწყებული ხეობა ჯერ კიდევ საკმარისად ვრცელი იყო, მაგრამ ბალთადან მაშინ დანგრეულ დარიალის ციხესიმაგრემდე მთელი ის სიძნელეები დაიწყო, რომლებსაც კავკასიონის უზარმაზრი მთები ჩვენს რაზმს წინ უხვედრებდა. ზამთრის დრო სიძნელებს კიდევ უფრო აძლიერებდა. რაზმში მყოფი ექვსი ქვემეხი* (*სამი 12-გინვარქიანი ზარბაზანი და სამი 24-გინვარქიანი მარტორქა) ტუჩკოვ 2-ის მთავარ საზრუნავს საწმოადგენდა. აღალი უკან იქნა დატოვებული; ცხენების უმეტესი ნაწილი ქვემეხების გასაწევად შეაბეს, და, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ამის გარდა ადამიანებიც ეხმარებოდნენ, რაზმს დღეში სამ ვერსზე მეტის გავლა არ შეეძლო. მოაღწიეს რა ასეთი სიძნელეები დარიალს, ტუჩკოვი აქ გაჩერდა, რათა ადამიანებს დაესვენათ და აღალის მოსვლასაც დალოდებოდნენ.

აქ რაზმს კნორინგის მიერ გამოგზავნილი შიკრიკი დაეწია ცნობით პავლე I-ის გარდაცვალებისა და ტახტზე ალექსანდრე I-ის ასვლის შესახებ. შეჰფიცა რა გზაზე ახალ იმპერატორს, პოლკი დარიალიდან სოფელ ყაზბეგისკენ დაიძრა, რომელიც კავკასიონის ქედის იმავე სახელობის ერთერთი უმაღლესი მთის მახლობლად მდებარეობს. რაზმი ამ გზაზე ნაკლებ სიძნელეებს განიცდიდა: მთათა ხეობები უფრო ვრცელი ხდებოდა, აღმართები და დაღმართები ისე მაღლი და ციცაბო აღარ იყო, ხოლო გზებზე კი მსხვილი ქვები ნაკლებად ეყარა.

“მოვედი რა ყაზბეგში, – წერს ტუჩკოვი თავის ჩანაწერებში (Записки Тучкова. Арх. Глав. Шт. въ С.-Петербурге), – მოვისურვე იმ მონასტერს ვწვეოდი, რომელიც მთის მწვერვალზე იმყოფება. დავპატიჟე რა ჩემთან ერთად პოლკოვნიკი სიმონოვიჩი და ჩემი პოლკის რამდენიმე ოფიცერი, ჩვენ ბანაკიდან ცხენებით გავემგზავრეთ. მოვედით რა მთის ძირას მდებარე სოფელში, სადაც მონასტრის გასაღების მცველი მღვდელმსახური ცხოვრობდა, ჩვენ ცხენები უნდა დაგვეტოვებინა და მთას დაკლაკნილი ბილიკით, რომელიც საშინელი უფსკრულის პირას მიემაერთებოდა, მაღლა ავყოლოდით. რამდენჯერმე დასვენებს შემდეგ ჩვენ ბოლოს მონასტერს მივაღწიეთ. ჩვენს წინ მინდორი იყო განფენილი, სწორ ადგილზე, რომელიც მაღლი ნაძვნარი ტყით თავდებოდა. ჩვენ ამ შენობის შიდა არე ცნობისმოყვარეობით დავათვალიერეთ, და, შევედით რა ეკლესიაში, მღვდელმსახურმა ჩვენთვის ლოცვითი მსახურება აღასრულა. ჩვენი ლოცვის დროს, რომელიც ნახევარ საათზე მეტ ხანს არ გაგრძელებულა, ამინდი განუწყვეტლივ იცვლებოდა: თოვლი, წვიმა, სეტყვა, ქარიშხალი, მზის შესანიშნავი ნათება ერთი-მეორეს ენაცვლებოდა”.

მონასტრიდან დაბრუნების შემდეგ, რაზმმა გზა განაგრძო და სოფელ სიონში მოვიდა, სადაც ბანაკად დადგა. რამდენიმე საათის შემდეგ, თუ ბანაკს დაათვალიერებდით, ძნელი იქნებოდა იმის თქმა, რომ ჯარისკაცები დაიღალნენ. ბანაკში მოხდა არეულობა. ჯარისკაცები ყოველგვარი შესაძლო სიჩქარითა და დაჩქარებულობით კარვებს, პროვიანტს, ეკიპაჟებსა და ყველანაირ ქონებას უახლოესი მაღლობი ადგილებისკენ ეზიდებოდნენ. გაცოფებული თერგისგან, თოვლის სამი ზვავის ერთმანეთის მიყოლებით ჩამოწოლის გამო ნაპირებიდან რომ გადმოვიდა, ყველანი მთაში გარბოდნენ. თუმცა კი, საბედნიეროდ, ეს სოფელ სიონიდან მნიშვნელოვან მანძილზე მოხდა, სადაც ჩვენი რაზმი იყო განლაგებული.

ერთი საათის შემდეგ წყალმა კლება დაიწყო, და ამის მერე მალევე გაცოფებული მდინარე ისევ თავის კალაპოტს დაუბრუნდა. გაჩერდა რა სამ დღეს ბანაკში, და მოიმარაგა რა მარხილები არტილერიისა და აღალის კავკასიონის მთების თოვლიან თხემზე გადმოსატანად, ტუჩკოვმა გზა განაგრძო და სოფელ კობამდე მოვიდა, უკანასკნელ სოფლამდე, რომელიც ქედის ჩრდილოეთ მხარეს მდებარეობს. აქ რაზმი თოვლიან მთებში გავლის შესაძლებლობის შესახებ ცნობას უნდა დალოდებოდა. არაუადრეს ხუთი დღისა შეატყობინეს, რომ შეიძლებოდა ჩამოსული თოვლის ნამქერებისგან გზის გაწმენდას შედგომოდნენ. სამი დღეღამის განმავლობაში 800 ოსი ამ სამუშაოთი იყო დაკავებული და იმდენი მოახერხეს, რომ შეიძლებოდა პოლკის მცირე ნაწილებით მთების გამოვლით გადმოსვლა დაეწყოთ.

თავიდან ტუჩკოვმა ორი ასეული კაიშაურის დასაკავებლად გამოგზავნა, პირველი სოფლისა, რომელიც ქედის სამხრეთ მხარეს მდებარეობს. შემდეგ მან აქ მთელი ბატალიონი და არტილერია გამოგზავნა, რომელიც დაშლილი იყო და მარხილებზე გახლდათ განთავსებული. პირველი ეშელონი დანიშნულების ადგილამდე მშვიდობიანად მოვიდა; მაგრამ როგორც კი მეორე რაზმი თვალს მიეფარა, ბანაკში თოვლის ახალი ზვავის ჩამოწოლის გრუხუნი გაიგონეს.

“ჩვენ დიდად ვიყავით შეშფოთებულნი, – წერს ტუჩკოვი, – იმ დრომდე, სანამ ჩემ მიერ იქ გაგზავნილმა მაცხოვრებლებმა არ შემატყობინეს, რომ ბატალიონმა და ზარბაზნებმა სოფლამდე მშვიდობიანად მისვლა მოასწრეს; რომ ზვავი ზარბაზნებსა და დანარჩენ
აღალს შორის ჩამოწვა და გზა სამ ვერსზე თოვლის უზარმაზარი ნამქერებით ჩახერგა”. 

კობში დარჩენილი ჯარებისთვის გზის გაწმენდის სამუშაოები ორ დღეს გრძელდებოდა. გადმოვიდა რა საბოლოდ მთელი რაზმით კაიშაურში, ტუჩკოვმა ჯარისკაცები დაასვენა, აღალში მომხდარი დაზიანებები შეაკეთა და მდინარე არგვის ნაპირის გამოყოლებით გზა განაგრძო, სოფელ ანანურამდე, შემდეგ კი დუშეთის გამოვლით მცხეთამდე მოვიდა და ბოლოს ცერემონიით ტფილისშიც შემოვიდა* (*რაზმში შედგებოდა: 3 შტაბ-ოფიცერი, 22 ობერ-ოფიცერი, 4 მოხელე, 54 უნტერ-ოფიცერი, 24 მუსიკოსი, 616 რიგითი, 105 არასამწყობრო ადამიანი. 4 ქვემეხი და მათთან 2 ობერ-ოფიცერი, 10 უნტერ-ოფიცერი, 62 კანონირი და 42 არასამწყობრო. 162 ცხენი და 41 სხვადასხვანაირი საზიდარი. См. рапортъ Тучкова Лазареву 28-го марта 1801 г., № 259. Тифл. Арх. Канц. Нам.).

ახალი ჯარების საქართველოში მოსვლა სწორედ რომ დროული იყო (было какъ нельзя кстати) და მხარეში მშვიდობის დამყარებასაც ხელი ბევრად შეუწყო.

ტუჩკოვ 2-ის გრენადერთა პოლკი, ორი ქვემეხით, გორში, სურამსა და ცხინვალში განლაგდა (Рапорты Лазарева Кноррингу 7-го и 26-го апреля 1801 г.). ამ პუნქტების დაკავებამ იმერეთის მეფე სოლომონი აიძულა თავისი ჯარები დაეშალა, რომლებიც რუსების მიერ საქართველოს დატოვების შესახებ პირველი ცნობების მიღების თანავე შეეკრიბა. მეფე, რომელსაც გაქცეული ბატონიშვილები აქეზებდნენ, ფიქრობდა ქვეყანაში შემოჭრილიყო და ქართლი დაერბია. ბატონიშვილთა განზრახვები აღუსრულებელი დარჩა. მათი იმედი რაიმე დადებითისთვის მიეღწიათ კიდევ უფრო დაეცა, როცა, ტუჩკოვ 2-ის კვალდაკვალ, ლეონტიევის მუშკეტერთა პოლკი და კაზაკთა ერთი პოლკიც იქნა გამოგზავნილი, რომლებიც, თუმცა კი, საქართველოში მხოლოდ მაისის თვეში ჩამოვიდნენ (Предписанiе Кнорринга Лазареву 23-го марта 1801 года, № 649).

ამრიგად უკანასკნელი პოლკების მოსვლის შემდეგ საქართველოში შეიქმნა რაზმი გრენადერთა ერთი, მუშკეტერთა ორი, ეგერთა ერთი და კაზაკთა ერთი პოლკებისგან 18 ქვემეხით (Рапортъ Кнорринга Г. И. 7-го апреля 1801 года).

ამ ჯარების მოსვლის შემდეგ უკვე იმის შესაძლებლობა გამოჩნდა, რომ ქვეყანა მისი მეზობლების გარედან შემოჭრებისგან დაეცვათ, რომლებიც უმეტეს წილად ვერაგები იყვნენ და საკუთარ ინტერესებს მიჰყვებოდნენ. მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი დაყენებულ იქნა, დაწყებული სიღნაღის ციხესიმაგრიდან, სოფლებში, რომლებიც ქვემოთ მდინარე ალაზნის გაყოლებით მდებარეობნენ, და “რომლებიც 15 ვერსის მანძილზე საკმარისად იყო”. ყარაღაჯის ციხესიმაგრიდან მდინარე მტკვრამდე, რომელიც სოფელ შიქალოს პირდაპირ მიედინებოდა, ნაბრძანებ იქნა კაზაკთა პიკეტების დაეყენებინათ, და მათ მოვალეობად ცხენოსანი რაზმებით ხშირი დაზვერვის წარმოება დაეკისრათ. ამ ჯაჭვის გაძლიერებისთვის, ლეკების მიერ გარღვევის შემთხვევაში, იმავე პოლკის მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი მარტყოფიდან კაკაბეთამდე სოფლებში უნდა დამდგარიყო და, ასეთნაირად, მეორე ჯაჭვი შეედგინა.

ამდენად ძლიერი კორდონი აუცილებლად იმიტომ მიიჩნეოდა, რომ ლეკები, საქართველოში მათი შემოჭრებისას, უმეტეს წილად მდინარე ალაზანს კარაგოს დანგრეული ციხესიმაგრის ქვემოთ (სიღნაღის მახლობლად) გადმოლახავდნენ და, მოჰყვებოდნენ რა ხეობას, რომელშიც მდინარე იორი მიედინება, საგურამოს დანგრეულ ციხესიამგრემდე შემოაღწევდნენ. აქ, დააფუძნებდნენ რა თავიანთ ბანაკს, ისინი ცალკეულ პარტიებს ქართლში აგზავნიდნენ და დუშეთიდან მცხეთამდე გზის მეტად სახიფათოდ გადაქცევით, ამ ორ ქალაქს შორის შეტყობინებას წყვეტდნენ.

მოსპობდნენ რა ამ მხრიდან ლეკების შემოჭრის შესაძლებლობას, ჯერ კიდევ არ შეიძლებოდა დარწმუნებულნი ყოფილიყვნენ, რომ საქართველო მათი თარეშებისგან სრულიად დაცულია. ლეკებს შეეძლოთ თავიანთთვის სხვა გზა აერჩიათ. გადმოლახავდნენ რა მდინარეებს ალაზანსა და მტკვარს, ისინი განჯისა და ერევნის ხანების სამფლობელოთა მახლობლად გაივლიდნენ და შეაღწევდნენ რა ახალციხეში, მათ შეეძლოთ როგორც ქართლზე მოეხდინათ თავდასხმები, ისე კახეთზეც. განვალაგეთ რა ბატალიონი ბამბაკის პროვინციის სოფლებში, გარკვეული რიცხვის კაზაკებთან ერთად, ჩვენ ლეკებს საქართველოში შემოსაჭრელად ეს უკანასკნელი შესაძლებლობაც მოვუსპეთ. ამ ბატტალიონს, იმავე დროს, ბაბა-ხანის ყოველგვარი თავდასხმების წინააღმდეგ მოქმედებებისთვის, ავანგარდის სამსახურიც შეეძლო გაეწია.

გრენადერთა ერთი ბატალიონი ტფილისში იქნა დატოვებული, ხოლო მეორე კი გორში განალაგეს, გამოყვეს რა მისგან თითო-თითო ასეული სურამისა და ცხინვალის ციხესიმაგრეებისთვის. ეს საგუშაგო (პოსტი) აუცილებელი იყო როგორც მოსაზღვრე მცხოვრებლებზე მეთვალყურეობისთვის, ისე იმ ძარცვებისგან დასაცავადაც, რომლებსაც ხშირად ოსები და იმერლები აწყობდნენ.

ოსები, რომლებიც სხვადასხვა ქართველი თავადების ძალაუფლების ქვეშ შედიოდნენ, როგორც ლაზარევი გამოთქვამდა, “ყველანაირ შფოთს (озорничество)” ახდენდნენ (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 381), მიჰყავდათ ადამიანები, ძარცვავდნენ და თავიანთ მემამულეებს სრულებით არ ემორჩილებოდნენ. იმერეთში მყოფი ბატონიშვილების მიერ წაქეზებულნი, ისინი დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ რუსული ჯარები კავკასიის ხაზზე დაბრუნდებოდნენ. მათი დაწყნარებისთვის ლაზარევი იარაღის გამოყენებაზე ნებართვას ითხოვდა (Тамъ же, стр. 382).

შამშადილში განჯის ხანის შემოჭრისგან უზრუნველსაყოფად ეგერთა პოლკის ერთი ბატალიონი ბორჩალოში იქნა განლაგებული. იმავე პოლკის მეორე ბატალიონის ორი ასეული დუშეთში განალაგეს, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან შეტყობინების შენარჩუნებისთვის, ხოლო დანარჩენ სამ ასეულს კი დუშეთიდან მცხეთამდე მთელ სივრცეზე საგუშაგოები უნდა დაეყენებინა.

“სურამის ციხესიმაგრიდან მდინარე ალგეთის სათავემდე, იქიდან მდინარე მატავერას სათავემდე, ხოლო იქიდან კი ბამბაკამდე ქართული ან კაზაკთა პიკეტები (бекеты) უნდა ყოფილიყო განლაგებული” (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу отъ 8-го апреля 1801 г., № 200).

ჯარების ასეთი განთავსებისას, შესაძლებელი იყო ლეკებისა და მომიჯნავე ხანების მოგერიების იმედი ჰქონოდათ, რომლებიც მტაცებლობის, ძარცვისა და მცხოვრებთა ტყვედ წაყვანისთვის საქართველოში იჭრებოდნენ.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა