Tuesday, December 8, 2015

აკადემიკოსი დუბროვინი საქართველოს რუსეთთან შეერთებაზე პავლე I-ის მანიფესტის ტფილისში საჯაროდ წაკითხვისა და ქვეყანაში ახალი რუსული ჯარების შემოსვლის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი XVII

(საქართვლოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი. – მოვლენები საქართველოში მანიფესტის გამოცხადების შემდეგ. – საქართველოს ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა. – იმპერატორ პავლეს გარდაცვალება. – ტუჩკოვ მე-2-ის გრენადერთა, ლეონტიევის მუშკეტერთა და კაზაკთა პოლკების საქართველოში გამოგზავნა. – ლაზარევის მიერ მოხდენილი ჯარების განლაგება.)

სიონის ტაძარში, 16 თებერვალს, ლაზარევის მოწოდებით, ტფილისის მცხოვრებნი საღვთო ლიტურგიის მოსასმენად შეიკრიბნენ. მისი დასრულების შემდეგ, ლაზარევმა იქ მყოფთ მათი მიწვევის მიზეზის შესახებ გამოუცხადა. ორ ენაზე – რუსულსა და ქართულზე – ხალხისთვის 1800 წლის 18 დეკემბრის მანიფესტი იქნა წაკითხული, რომლის მიხედვითაც საქართველო სამარადისოდ (на вечныя времена) რუსეთს უერთდებოდა.

საქართველოს კათოლიკოსმა, ანტონ ბატონიშვილმა, სამადლობლი ლოცვა მუხლმოდრეკით აღასრულა. მთელი დღის განმავლობაში ტფილისის ქუჩებს ეკლესიების ზარების რეკვა აყრუებდა, რომლებიც ამჯერად ხალხის დიდი თავყრილობით იყო გამოცოცხლებული, რომელსაც უხაროდა, “რომ მათმა სურვილებმა სანუკვარ დასასრულს მიაღწია” (Кноррингъ гр. Ростопчину 3-го марта 1801 г.).

მეორე დღეს, 17 რიცხვში, კვირას, იმავე მანიფესტის გამოცხადება ყველა სომხისთვის ხდებოდა, რომლებიც საქართველოს დედაქალაქში ცხოვრობდნენ. სრულიად სომხეთის პატრიარქმა, თავადმა იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვმა, რომელიც პირველსატახტო ეჩმიაძინის მონასტრისკენ მგზავრობისას, შემთხვვით ტფილისში იმყოფებოდა, ცერემონიაში თავისი მონაწილეობით მანიფესტის გამოცხადების ზეიმურობა მნიშვნელოვნად გაზარდა.

ხალხი ციხესიმაგრის სომხურ ეკლესიაში შეიკრიბა და, მასში დილის ლიტურგიის მოსმენის შემდეგ, ჯვრით მსვლელობით მთელი ქალქის გავლით ქალაქგარე ვანქის სომხური ეკლესიისკენ გაემართა.

დიაკვნები და მედავითნეები ჯვრებით, დროშებითა და ანთებული სანთლებით 74 მღვდელმსახურს წინ უძღოდნენ, რომლებიც ორ რიგად მიდიოდნენ. მღვდელმსახურებს 8 არქიმანდრიტი მიჰყვებოდა, მათ კი სამი დიაკვანი, რომელთაგან ერთს ვერცხლის დიდი ჯვარი მიჰქონდა, ორს კი ანთებული სანთლები. დიაკვნების უკან, იმპერატორ პავლეს პორტრეტით, ორი ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი სომეხი მიდიოდა, რომლებსაც კვაკდაკვალ შემოსილი მიტროპოლიტი მიჰყვებოდა, მაგრამ მიტრის გარეშე, ედო რა თავზე, ვერცხლის სინზე, უზენაესი მანიფესტი, რომელიც წითელი ფლერით იყო დაფარული. ორ დიაკვანს, ერთს მიტროპოლიტის მიტრა, ხოლო მეორეს კი მისი კვერთხი მიჰქონდა. მანიფესტის შემდეგ ორ არქიმანდრიტს ყოვლადწმინდა ღვთისმშობლის ხატი მიჰქონდა, რომელსაც უკან, ჯვრით ხელში, სრულიად ტფილისის სომეხთა მთავარეპისკოპოსი სერგი მიჰყვებოდა.

ჯვრით მსვლელობას ხალხის უზარაზარი ბრბო მისდევდა.

ციხესიმაგრის კარებიდან პროცესიის გამოსვლისას, მას დავით ბატონიშვილი შეუერთდა თავისი ძმებითა და ბევრი თავადით, აგრეთვე გენერალ-მაიორები ლაზარევი და გულიაკოვი და ჩვენი ჯარების ყველა ოფიცერი, რომლებიც იმ დროს ტფილისში იმყოფებოდნენ.

პატრიარქი იოსები, სრულ შესამოსელში, ოთხი მთავარეპისკოპოსითა და ოთხი ეპისკოპოსით, საზეიმო პროცესიას ვანქის სომხური სატაძრო ეკლესიის ღობის შიგნით დახვდა.

პატრიარქმა თავისი ჯვარი და კვერთხი მის თანმხლებ ეპისკოპოსებს მისცა, პავლე იმპერატორის პორტრეტთან მივიდა, უკმია მას, შემდეგ მიწამდე თაყვანი სცა, ემთხვია და, ასწია რა იქ მყოფთა თავებს ზემოთ, მქუხარედ წარმოთქვა:

– იდღეგრძელოს დიდმა უავგუსტესმა მონარქმა მთელი თავისი ოჯახით!

– დაე იქმნას, დაე იქმნას! ამინ! პასუხობდა ამაზე ხალხი.

მისცა რა პორტრეტი მათ, ვისაც ის მოჰქონდა, პატრიარქმა მანიფესტი აიღო და, დაიდო რა თავზე, გამოაცხადა:

– დაე სრულიად ცათა შემოქმედმა აღამაღლოს და განამტკიცოს დიდი პავლეს მეფობა, როგორც მზე და მთვარე, სამუდამო შთამომავლობით ხანებში...

– ამინ! ამინ! პასუხობდა ხმები ბრბოდან.

პროცესია ეკლესიაში შევიდა. იქ, საკურთხევლის წინაშე, მაგიდაზე, რომელზეც მდიდრული ფარჩა იყო გადაფარებული, დადებულ იქნა მანიფესტი და იმპერატორ პავლეს სურათიც დაიდგა.

პატრიარქი ლიტურგიას აღასრულებდა. ხალხის სიმრავლის გარდა, რომელიც ეკლესიაში იყო შეკრებილი, აქ ტფილისის მოსახლეობის მთელი ნაღები ესწრებოდა. მეფის ძენი, მეფის ასულნი, დარეჯან დედოფალი, საქართველოს კათოლიკოსი ბატონიშვილი ანტონი, თავადები და უმაღლესი სასულიერო წოდება. ეკლესია თავის კედლებში ვერ იტევდა მთელ ხალხს, რომელსაც ამ ცერემონიაზე დასწრება სურდა.

ლიტურგიის დასრულების შემდეგ, პატრიარქი ხალხთნ გამოვიდა, სთხოვდა მას რუსეთის ტახტისა და რუსეთის იმპერატორისადმი ერთგულება შეენარჩუნებინა.

– როგორი სიხარულია ასახული თქვენს სახეებზე, ღვთისმოსავო ქრისტიანო ხალხო! – ამბობდა იოსები. – მე, ვიხილე რა ეს, ვხალისდები მოწიწებით, რომლითაც ახლა ჩემი გულია აღვსებული, რათა ვთქვა: ო, ჩვენი გადარჩენის დღეო! ო, კეთილდღეობის დღეო, დღეო, რომელსაც ჩვენ ნამდვილი ნეტარებისა და სიმშვიდისკენ მიგყევართ! ო, ჩვენი კეთილდღეობითი წილის განმტკიცების დღეო! დღეო, რომელიც ჩვენმა წინაპრებმა ვერ შეიცნეს! და რას მივიტანთ ჩვენ ყოვლადუზენაეს შემოქმედთან? განა მადლობას, განა ლოცვას, განა კი ყოველივე მისგან მომდინარისადმი ჩვენი სულების მდაბალ მიდრეკას?... არ შევწყვეტთ ცრემლების ღვრას, არ შევწყვეტთ მისი ყოვლადპატიოსანი სახელის ქება-დიდებას, მივიღეთ რა კაცთმოყვარე იმპერატორ პავლეს გულუხვობანი, რომელიც, ჩამოვიდა რა ჩვენს მდაბალ ვედრებამდე ქვეშევრდომობაში ჩვენი მიღების შესახებ, არა თუ არ გვიუცხოებს, არამედ კეთილდღეობასა და სიმშვიდესაც გვპირდება, არ მოელის რა ჩვენგან სხვას არაფერს, თუ არა მხოლოდ თავისი ღვთივდაცული ტახტის მიმართ ერთგულებას.

– მე, თქვენი უმდაბლესი მწყემსი, – აგრძელებდა პატრიარქი, – განუწყვეტლად ვევედრები ყოვლადკეთილ ღმერთს, დაე გაახანგრძლივოს ჩვენი მონარქის დღეები მთელ მის პორფიროსან ოჯახთან ერთად.

– დაე გააძლიეროს ღმერთმა ჩვენი ხელმწიფის, დიადი პავლეს, სრულიად რუსეთის იმპერატორის დღეები! პასუხობდა ხალხი.

პატრიარქის სიტყვის დასრულების შემდეგ, წაკითხულ იქნა მანიფესტი რუსულ, სომხურ და ქართულ ენებზე, და სამადლობელი ლოცვაც აღესრულა.

სწორედ იმავე დროს ეგერთა პოლკის კაპიტანი ტაგანოვი, 24 კაზაკით, ცხენზე ამხედრებული ტფილისის ქუჩებში დადიოდა და მანფესტს რუსულ, ქართულ, სომხურ და თათრულ ენებზე კითხულობდა.

საეკლესიო მსახურების შემდეგ, პატრიარქი იოსები ყველაზე უფრო გამოჩნილ პირებს სადილით უმასპინძლდებოდა, რომელიც ეკლესიის გალავნის შიგნით კარვებში იყო გამართული. ზარების რეკვამ მთელი დღის განმავლობაში, ხოლო საღამოს კი ქალაქის ილუმინაციამ, მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი დაასრულა.

მანიფეტის გამოცხადებამ ხალხზე ყველაზე უფრო სასიხარულო შთაბეჭდილება მოახდინა.

“ვცხოვრობ რა აქ წელიწადნახევარია, – წერდა ლაზარევი (Письмо Лазарева Кноррингу 21-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – ჯერ არ მინახავს ისეთი სრულყოფილი კმაყოფილება, როგორიც ახლა არსებობს. მანიფესტის მიღების დღიდან ყველაფერი თითქოს ახლად დაიბადა და გაცოცხლდაო; შეიძლება კიდეც ითქვას, რომ ბრაზდებიან, თუ მათ ქართველებს უწოდებენ, და არ ეუბნებიან, რომ ისინი რუსების არიან”.

ბატონ ზოლოტარიოვს, რომელიც კნორინგის მიერ საქართველოში იყო გაგზავნილი, თან ბატონიშვილებისადმი წერილებიც მიჰქონდა, რომელთა მიხედვითც მათ ს.-პეტერბურგში იწვევდნენ. მოუწოდებდა რა სამეფო სახლის პირებს რუსეთში გამომგზავრებისკენ, იმპერატორი მდედრობითი სქესის პირებს სრულ მატერიალურ უზრუნველყოფას დაპირდა, ხოლო მეფის ძეთ კი ჯილდოებსა და სოფლებს. სამსახურში შესვლის მსურველთ ისეთი ჩინებით მიღებას პირობა მიეცათ, როგორიც მათ წოდებას შეეფერებოდა (Изъ записки Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

მეფის ძეთ იოანემ, ბაგრატმა და მიხეილმა, გარდაცვლილი გიორგის შვილებმა, მაშინვე გამოთქვეს სურვილი ჩვენს დედაქალქში გამომგზავრებულიყვნენ.

ისინი ტფილისიდან 9 მარტს გამოემგზავრნენ, ხოლო 15 მარტს კი მირიან ბატონიშვილიც გამოემგზავრა. მოვიდნენ რა კავკასიის ხაზზე, ბატონიშვილები სთხოვდნენ კნორინგს, რომ მათი კუთვნილი მთელი მამულები აუცილებლად იმავე მდგომარეობაში დარჩენილიყო, რომ გლეხები მათი ოჯახებისადმი მორჩილნი ყოვილიყვნენ და ყველა ბრძანება შეესრულებინათ. კნორინგმა ლაზარევს დაავალა ბატონიშვილთა თხოვნის აღსრულებისთვის თვალყური ედევნებინა (Предписанiе Кнорринга Лазареву 12-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.).

23 მარტს ბატონიშვილები გეორგიევსკიდან გამოემგზავრნენ და 12 მაისს პეტერბურგში ჩამოვიდნენ.

გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ტფილისში არ იყვნენ. თეიმურაზი გორში ცხოვრობდა, ვახტანგი დუშეთში, დანარჩენები კი იმერეთში, სადაც ისინი 296 ადამიანის ამალით წავიდნენ.

მხოლოდ ვახტანგმა მიიღო სიხარულით – თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მხოლოდ გარეგნულით, ცნობა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ და იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს დარეჯან დედოფალთან ერთად გაუგზავნა წერილები, თხოვნით, რომ თავიანთ სამშობლოში დაბრუნებულიყვნენ. რუსეთში გამომგზავრების წინადადებაზე კი ის იმით ამბობდა უარს, რომ თითქოს კნორინგმა მას დაავალა საქართველოში მიმავალი რუსული ჯარების სურსათით მომარაგებისთვის ეზრუნა (Изъ донесенiя Лазарева Кноррингу отъ 2-го марта 1802 г. Тифл. Арх. Канц. Намест.). არსებითად იგი ფიქრობდა გაზაფხულამდე მიეღწია და, გარემომცველ მფლობელთა დახმარებით, საქართველოში ახალი არეულობა მოეხდინა (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу отъ 8-го марта 1801 г. Тамъ же). იულონ, ფარნაოზ და ალექსანდრე ბატონიშვილებთან ასევე გაიგზავნა მოპატიჟება ჩვენს დედაქალაქში გამომგზავრებაზე. თავადმა მაჩაბელმა, ვისი ხელითაც გაგზავნილ იქნა მოპატიჟება, ბატონიშვილები ქუთისამდე ცხენით ერთი დღის სავალზე ჭალაში ჰპოვა. ისინი ბანაკად განლაგდნენ, რომელსაც გარეშემო დაწნული ღობე შემოავლეს. მათი ამალა ორივე სქესის 300 ადამიანამდე ადიოდა. არ ჰქონდათ რა საარსებო სახსრები, ბატონიშვილებმა ამის შესახებ თხოვნით იმერეთის მეფეს სოლომონს, თავიანთ ნათესავს მიმართეს. მეფემ მთელ იმერეთს ხარკი (подать) დააკისრა, რომელიც “ქართველებისთვის ხარკის” სახელითაა ცნობილი. თითოეულ კომლს ორი ფუთი პური და რვა თუნგი ღვინო უნდა მიეცა.

მიიღეს რა თავად მაჩაბლისგან წერილები, ბატონიშვილები მათ თავისთან დაახლოებულ პირებს გულდასმით უმალავდნენ, რომელთა შეკითხვებზეც პასუხობდნენ, რომ ეს ყველაფერი ძველია, ყველაფერი ლაზარევის მიერაა შეთხზული, და რომ იმის შესახებ, რაც საქართველოში ხდება, ხელმწიფემ არაფერი იცის.

იმერეთის მეფემ სოლომონმა, რომელიც იმ დროს ბატონიშვილებთან იყო, წერილების წაკითხვის შემდეგ, მეორე დღესვე დატოვა ბანაკი და ქუთაისს გაემგზავრა. მოუხმო რა თავისთან გამგზავრების წინ მაჩაბელს, სოლომონ II-მ მას გამოუცხადა, რომ ბატონიშვილები მას არასოდეს მოუპატიჟია, მაგრამ როცა ისინი მასთან თავად ჩამოვიდნენ, მაშინ, როგორც ახლო ნათესავი, თავს ვალდებულად მიიჩნევს მათ არსებობის სახსარი მისცეს.

ბატონიშვილებთან მაჩაბლის მოლაპარაკებები დიდხანს არ გაგრძელებულა. მათ გამოუცხადეს, რომ ურჩევნიათ იმერეთში დაიხოცონ, “ვიდრე საქართველოში გამოემგზავრონ ან რუსეთისკენ გამოეშურონ” (Изъ письма Лазарева Кноррингу 16-го марта 1801 г.).

იულონ ბატონიშვილმა უბრძანა დავითისთვის ეთქვა, რომ თავს ტყუილად ისულელებს – “მემკვიდრის ტიტულით მხიარულობს, მეფობას კი კარგავს”. მეფობა 1.700 წელია მის საგვარეულოში იმყოფება, ის კი მას კარგავს. იულონი ამბობდა, რომ ახლა მათ რუსეთში ეძახიან, ხოლო მალე კი თავად დავითსაც იქ მოუწოდებენ. სამეფო საგვარეულოს დანარჩენი პირებიც, რომლებიც საქართველოში იმყოფებოდნენ, ასევე არაკეთილმოსურნედ იყურებოდნენ. თვით საქართველოს კათოლიკოსსაც კი, ანტონ ბატონიშვილს, რომელიც სადღესასწაულო მსახურებას აღასრულებდა, მანიფესტის კითხვის დროს “არ შეეძლო თავისი უკმაყოფილების დამალვა, რომელიც სახეზე აღბეჭდვოდა” (Письмо Лазарева Кноррингу отъ 21-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместн.).

სამეფო სახლის ზოგიერთ წევრს არ უხაროდა, სამაგიეროდ ხალხი ხარობდა. საქართველოს სხვადასხვა ადგილას მანიფესტით გაგზავნილმა პირებმა ყოველი მხრიდან მოიტანეს ცნობა, რომ ხალხმა ის სიხარულით მიიღო; მხოლოდ ბამბაკში მაჰმადიანებს განსაკუთრებული აღტაცება არ გამოუხატავთ.

საქართველოში ისეთი სიმშვიდე შეიქნა, “რომ უკეთესად ცხოვრება არ შეიძლებოდა”. ბატონიშვილებთან ერთად იმერეთში წასული ბევრი თავადი, შეიტყვეს რა მანიფესტის გამოქვეყნების შესახებ, ყოველდღიურად თავიანთ სახლებში ბრუნდებოდნენ, ან პატიების შესახებ თხოვნით წერილებს გზავნიდნენ. საქართველოში ყველაზე უფრო მეტი გავლენის მქონე საგვარეულოების თავადებმა, როგორებიც იყვნენ სარდალი ორბელიანი, თუმანიშვილები, მელიქი ბებუთაშვილი, მხარგრძელ-არღუთაშვილი, რუსეთისადმი გუწრფელი ერთგულება გამოავლინეს. “თავადების ჭავჭავაძისა და ავალიშვილის სახლის შესახებ კი, რომელთაც დიდი ოჯახი აქვთ და დიდი გავლენაც აქაურ საქმეებზე, რუსეთისადმი რომ მეტად ერთგულნი არიან, აქ უკვე სალაპარაკოც არაფერია”.

ასეთი ერთსულოვნების დროს, რა თქმა უნდა, გამონაკლისების გარეშეც ვერ იქნებოდა. პირები, რომლებიც მანამდე მმართველობაში გავლენით სარგებლობდნენ, მნიშვნელოვანი ადგილებიც ეკავათ, რომლებიც ხშირად საგვარეულოში მემკვიდრეობითი იყო, “და, ჰქონდათ რა საშუალებები და ხერხები ძარცვისა და გამდიდრებისთვის”, საქართველოს ახალი ბედით კმაყოფილი არ შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ, იცოდნენ რა, რომ მათი ქცევები დაუსჯელი ვერ დარჩებოდა, და მათი თვითნებობაც შეიზღუდებოდა. ასეთი პირები ბევრნი არ აღმოჩნდნენ, და ჩამოსათვლელადაც ისინი ცნობილი იყვნენ...

ასეთ პირთა მეტად შეზღუდული რიცხვის მიუხედავად, მათ მაინც მოახერხეს დავით ბატონიშვილზე გავლენა მოეხდინათ და ის სწორი გზიდან გადაეყვანათ. ლაზარევისგან საიდუმლოდ მან ერთ პირებს, მათდამი მისი განწყობის მიხედვით, მამულების ჩამორთმევა დაუწყო და სხვებს აძლევდა. მარიამ დედოფალი ლაზარევს გერზე შესჩიოდა, რომ მისი ბრძანებით, მოურავებმა იმ ადამიანს სცემეს, რომელიც დედოფალს მამულებში შემოსავლების შესაკრებად ჰყავდა გაგზავნილი, და იქიდან გამოაგდეს. 

დავითმა მუხრანბატონის მეუღლეს წილკნის საეპისკოპოსო ჩამოართვა. სომეხი მღვდელმთავრის სიკვდილის შემდეგ, იმავე დავითმა მისი მამული თვითნებურად სამ ნაწილად დაჰყო: ერთი თავისთვის აიღო, მეორე ერთერთ თავადს მისცა, მესამე კი მონასტერს უბოძა* (*“კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის აქტებში” იმ პირთა გრძელი სიაა დაბეჭდილი, რომლებსაც მამულები ჩამოართვეს და სხვებს მისცეს. იხ. ტ. I, გვ. 301-304). ეს თვითნებობა ხალხისთვის იმდენად მძიმე იყო, რომ ქართველებს ყოველთვის უხაროდათ, როდესაც შეიტყობდნენ, რომ რომელიღაც ბატონიშვილი საქართველოს ტოვებდა და რუსეთში მოემგზავრებოდა. “ხალხსა და ერთგულებს იმდენად უხარიათ ბატონიშვილების გამგზავრება, – მოახსენებდა ლაზარევი, – რომ არ შემიძლია ეს აგიწეროთ, და ზოგიერთი თითქმის ხმამაღლა ყვირის, რომ ხელმწიფის დიდი წყალობა იქნებოდა უკანასკნელი მათგანიც აქედან წაეყვანა” (Изъ письма Лазарева Кноррингу 18-го марта 1801 г.).

ამასობაში დავით ბატონიშვილი თავის ხრიკებს აგრძელებდა. ახალი მმართველობის შემოღებისას ის არწმუნებდა თავადებს, იმპერატორისთვის მიეწერათ და განეცხადებიათ, რომ მათ მეფედ სურთ დავითი ჰყავდეთ. რათა ისინი თავის მხარეზე გადაეყვანა, დავითმა, სარგებლობდა რა საქართველოს მმართველის დროებითი ძალაუფლებით, ბევრ მათგანს ის სოფლები დაურიგა, რომლოებიც მანამდე იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს ეკუთვნოდა (Изъ предписанiя Кнорринга Лазареву 2-го iюля 1801 г., № 1324). წარუმატებლობის შემთხვევაში, ის ფიქრობდა მთებში წასულიყო და ამიტომ ლეკებს საჩუქრებს უგზავნიდა, და მათ თავის ნივთებს ურიგებდა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 24-го марта 1801 г.).

ხოლო როცა ბატონიშვილის საქციელი ცნობილი შეიქნა, მაშინ დავითი მისთვის მიცემულ შენიშვნებს უარყოფდა და ირწმუნებოდა, რომ მას ამის მსგავსი არაფერი გაუკეთებია. მან გარს ახალგაზრდა ადამიანები შემოიკრიბა, რომლებიც არანაირ ყურადღებას არ იმსახურებდნენ (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го марта 1801 г.) და საზოგადოების საკმარისი პატივისცემითაც ვერ სარგებლობდნენ. თათბირობდა რა მუდმივად მათთან, ბატონიშვილი ხშირად შეცდომებს უშვებდა და საკუთარი თავის მიმართ ქართველთა არაკეთილგანწყობას აღაგზნებდა. ჯერ კიდევ ეძიებდა რა ტახტზე დამტკიცებას, მაგრამ საამისოდ ნაკლები იმედები ჰქონდა, დავითი “მოღუშული”, გულჩათხრობილი, საკუთარ თავში ჩაკეტილი შეიქნა. იგი ნათლად ხედავდა, რომ მისი ანგარიშები ვერ გამართლდა, რომ მისი საქმეები სულაც ვერ მიდის ისე, როგორც თავად ვარაუდობდა...

დავითს არაერთხელ უთქვამს ლაზარევისთვის, რომ ჩვენი მთავრობის ქცევებში გარდაცვლილი მეფე გიორგის თხოვნების საწინააღმდეგოდ ცვლილებას ხედავს; რომ თუ იულონი საქართველოს მეფედ იქნება დამტკიცებული, მაშინ ის (დავითი) თურქებთან წავა. ბატონიშვილის გარშემო მყოფნი, ხედავდნენ რა, რომ მათი მმართველობა და გავლენა კიდევ მეტად მცირე ხანს თუ გაგრძელდება, სარგებლობდნენ რა მისი სისუსტით, ქეიფისა და გარყვნილებისადმი მიდრეკილებით, ძარცვისა და ჯიბის გასქელებისთვის მუდამ მოხერხებულ შემთხვევას პოულობდნენ.

“წესიერი ადამიანები კი, – მოახსენებდა ლაზარევი, – ყველანი მხოლოდ მოუთმენლად მოელიან, რომ აქ რაც შეიძლება მალე იქნას ჩვენი წესრიგი შემოღებული”.

ამის შესახებ ასევე პეტერბურგის კაბინეტიც ზრუნავდა.

შემოუერთებდა რა საქართველოს სამეფოს სამარადისოდ თავის დერჟავას, იმპერატორი პავლე დაპირდა მის მცხოვრებთათვის მთელი უფლებები, უპირატესობანი, თითოეულის საკუთრების სრული უზრუნველყოფა შეენარჩუნებინა და ხალხი ყველა გარეშე თავდასხმისა და შინაგანი მოუწყობლობისგან დაეცვა (მოეზღუდა) (Манифестъ о присоединенiи Грузiи).

უკანასკნელი დაპირების აღსრულება საქართველოში ჯარების დაუყოვნებლივ შეყვანას მოითხოვდა. ქართველთა საკუთარ ძალებზე იმედის დამყარება ამაო იყო: თუმცა კი, სამეფოს მმართველობის სათავეში მდგომ პირთა სიტყვებით, ქართველებს 50.000-მდე ჯარის გამოყვანა შეეძლოთ, ეს ციფრი უკიდურესად გადაჭარბებული გახლდათ. მაშინდელ ურთიერთშორის მტრობათა და შინაგანი მოუწყობლობის პირობებში, მეფეს ამ რიცხვის მესამედის შეკრებაც კი არ შეეძლო. მართალია, თავადთაგან ბევრი კარგი და საკმარისად მამაცი მხედარი გახლდათ, მაგრამ ქართული ქვეითი ჯარი, რომელიც გლეხებისგან შედგებოდა, “არაფრად არ ვარგოდა თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების გამოკლებით, რომლებიც მთებში ცხოვრობდნენ”. ამასთან მთელი ეს ჯარები ისე იყვნენ “დაშინებულნი, რომ გაძლიერების გარეშე თვით ყველაზე უფრო სუსტ მოწინააღმდეგესთანაც კი საქმის დაჭერა არ შეეძლოთ” (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 186).

მთელი ეს მიზეზები საქართველოში რუსული ჯარების ახალ შემოყვანას მოითხოვდა. დანიშნული პოლკების მოძრაობის შესახებ განკარგულების გაცემამდე წინსაწარ, აუცილებელი გახლდათ ისინი სურსათით იმდენად უზრუნვლეყოთ, რომ მასში უკმარისობა არ ყოფილიყო. ამ უკანასკნელი პირობის შესრულება, საქართველოს მაშინდელი მდგომარეობისა და მისი ადმინისტრაციული მმართველობის დროს, დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ უწინარეს ყოვლისა ქვეყნის ადმინისტრაციული გარდაქმნების მოთხოვნილება წარმოიშვებოდა, რომლებიც ჩვენი მთავრობის მთავარ საზრუნავს შეადგენდა. მმართველობის უსწრაფესად შემოღებისთვის, ლაზარევის მოხსენების მიხედვით, კიდევ ის გარემოებაც ახალისებდათ, “რომ ახლა ყველანი მონაცვლეობით ერთი-მეორეს ძარცვავენ, და მათი შეკავება არანაირად არ შეიძლება”... “მეტად საჭიროა, – წერდა ლაზარევი კნორინგისადმი სხვა მოიხსენებაში (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 332), – ჩვენი წესრიგის სწრაფად შემოღება, ხოლო ამის გარეშე კი ვშიშობ, რომ ხალხს გული არ დავწყვიტოთ. სიტყვები მანიფესტში: ყველა შეინარჩუნებს თავის ქონებას, რომელიც თითოეულს კანონიერად ეკუთვნის, აქაურმა უხეშმა ხალხმა სრულიად სხვანაირად განმარტა, რომ ვითომ ხელმწიფემ ისინი ყველაფრისგან გაანთავისუფლა და რომ ახლა მათ არანაირი ხარკი არ უნდა გადაიხადონ და რომ მათ უკვე აღარაფერი მოეთხოვებათ”...

“...ვფიქრობ, რომ მეტად საჭიროა სწრაფად ფიცის დადება, როგორც ყველაზე უფრო მყარი საფუძველი, ხოლო მეორე კი რაიმენაირი კანონდებულებანი, ვინაიდან ახლა არავინ არაფერი იცის და ამიტომ მეტად ბევრი უჯერო რამეს აკეთებს” (Донесенiе Лазарева Кноррингу отъ 16-го марта 1801 г. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 334). ისინი, რომლებიც ფულების ნაწილს შემოსავლებიდან ღებულობდნენ, ახლა, მათი არქონისას, ცილისწამებითა და დაბეზღებით იყვნენ დაკავებულნი, რათა ქვეყნის ადათ-წესების მიხედვით, საჯარიმო ფულების ნაწილი თავიანთ სასარგებლოდ მიეღოთ (Изъ письма Лазарева Кноррингу отъ 8-го марта 1801 г.). ბატონიშვილები, თავიანთ მხრივ, ხალხის აღელვებასა და ძარცვას თავს არ ანებებდნენ, რომელსაც სურდა, რათა ყველა ბატონიშვილი “მათგან წაეყვანათ, და თვით დარეჯან დედოფალიც, რომელიც მთელი ბოროტებისა და გაღატაკების ძირ-ფესვია”.

ქვეყნის მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ არაკეთილმოსურნე პირთათვის მღვრიე წყალში თევზის ჭერა ადვილი გახლდათ. ქართველთაგან ბევრი, რომლებიც ხალხის მმართველობისთვის იყვნენ დაყენებულნი, თავიანთი ქცევებით საერთო უბედურებას ზრდიდნენ. ისინი ლეკებს მტაცებლობისთვის თავად ეპატიჟებიდნენ, მათ გზებს უთითებდნენ და რაც ქვეყანაში ხდებოდა, იმის შესახებაც ატყობინებდნენ (См. донесенiе Алексеева Лазареву отъ 3-го августа 1803 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 340). არანაირი მმართველობა არ არსებობდა: “ქართულს ჩამოშორდნენ, ჩვენთან კი ვერ მოვიდნენ...” – “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი, – რომ გადამჭრელი მდგომარეობა დადგეს, რათა უკვე ყველამ იცოდეს, თუ რას ჩაეჭიდონ და მიჰყვნენ, ხოლო ამის გარეშე კი ყველანი ჯერ ისევ შიშსა და იმედს შორის არიან. ვინც უფრო ჭკვიანია, მათ ესმით, მაგრამ ვერგამგებებად მოაქვთ თავი; ხოლო ვინც უფრო მიამიტია, ისინი საერთოდ ვერაფერს გებულობენ, რამდენსაც არ უნდა ვუხსნიდე მათ” (Письмо Лазарева Кноррингу 12-го марта 1801 г.).

ქვეყნის შესახებ ჩვენი მთავრობის ხელთ არსებული ცნობები ყველა მიმართებით განსაკუთრებით მწირი იყო. ცნობების ეს უკმარისობა აიძულებდა მთავრობას ბევრ შემთხვევაში ვარაუდით, ხელის ცეცებით ემოქმედა და, არ იცნობდა რა ქვეყანას, მის მიმართ იმ წესრიგის გამოყენებით შემოსაზღვრულიყო, რომელიც რუსეთში არსებობდა. სენატის მიმართ 1801 წლის 6 მარტის ბრძანებულებით (Арх. Мин. Внутр. Делъ по Департ. Общ. Делъ. Дела Груз., кн. I), მთელმა ქვეყანამ ერთი საქართველოს გუბერნია შეადგინა, და ასეთნაირად, რუსეთის შემადგენლობაში შემოვიდა.

ახლანდელი ამიერკავკასიის ცენტრალური სამფლობელო, ჩრდილოეთში კავკასიონის ქედს ესაზღვრებოდა; დასავლეთში იმერეთს, რომლისგანაც ხოფის ველით იყო გამოყოფილი, ხოლო ახალციხის საფაშოსგან კი მთებით, მთელ გაყოლებაზე თავფარავნის სამანიდან ახბაბამდე. სამხრეთში ყარსის საფაშოსგან ის მდინარე არპაჩაით, ხოლო ერევნის სახანოსგან კი გოქჩის ტბით იყო გამოყოფილი. აღმოსავლეთში მდინარე ჯაგორი საქართველოს განჯის სახანოსგან, ხოლო მდინარე ალაზანი კი ჭარ-ბელაქნისგან გამოჰყოფდა.

რუსეთთან შემოერთებული ქვეყანა საკუთარ თავში ქართლსა და კახეთს შეიცავდა, რომლებიც ერთი-მეორისგან არაგვის დინებით იყვნენ გაყოფილნი. ქართლში მაშინ 1.682 სოფელი (деревни и сёла) მოითვლებოდა, ხოლო კახეთში კი 324; ყველა ისინი უმეტეს წილად დარბეული და გაჩანაგებული იყო (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 193). ქართლი ზემო და შუა საქართველოდ და სომხითად იყოფოდა, რომელიც (ე. ი. სომხითი – ი. ხ.) თრიალეთისა და ბორჩალოსგან შედგებოდა, ასევე ყაზახად, შამშადილად, ბამბაკად და შურაღელად. ხევსურების, ფშავლების, თუშებისა და ოსების მიწებიც ასევე საქართველოს შემადგენლობაში შედიოდა. მისი მთელი სივრცე აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ 280 ვერსს და ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ 300 ვერსს არ აღემატებოდა. ხალხმოსახლეობა დაახლოებით 160.000 სული იყო* (*ქართველებმა თავიანთი მოსახლეობის ზუსტი ციფრი თავადაც არ იცოდნენ. “მცხოვრებთა სწორი (სარწმუნო) ანგარიში არ გააჩნიათ, – წერდა ლაზარევი. – ერთი ჩემი ახლობელი თავად მეუბნებოდა, რომ მანამდე ცხრა წლით ადრე აღწერისთვის იყო გაგზავნილი, მაგრამ, როცა ერთ სოფელში მივიდა, მისი მოკვლაც კი უნდოდათ და აღწერის ნება არ მისცეს, ხოლო თავისთან კი მან 15 კომლი არ მიუთითა. მე ვკითხე მიზეზი; იგი ამაზე მპასუხობდა, რომ მას რომ ყველანი ეჩვენებინა, მაშინ უფრო მეტად გაიძარცვებოდა. ამის მიხედვით შეგვიძლია ვიმსჯელოთ, რომ ბევრმაც იგივე გააკეთა; მაგრამ ვარაუდობენ, რომ მთელ სამეფოში 40.000-მდე კომლია. თუ თითოეულში ოთხ სულს ვივარაუდებთ, 160.000 სული უნდა იყოს”. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 183. ეს არის კიდეც მთელი მონაცემები, რომელთა საფუძველზეც საქართველოში მცხოვრებთა რიცხვი განისაზღვრებოდა).

საქართველოს ახალმა მდგომარეობამ, როგორც რუსეთის შემადგენელი ნაწილისა, მას ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა (разграниченiе) მისცა.

მდინარე იორი ახლა მას ორ პროვინციად ჰყოფდა: ქართლისა და კახეთისა. ქართლში საგუბერნიო ქალაქად ტფილისი იქნა დანიშნული, რომელიც ამასთან ერთად მთელი საქართველოს საგუბერნიო ქალაქიც შეიქნა; კახეთში კი – ქალაქი თელავი.

ქართლის პროვინციაში ექვსი ქალაქი იქნა მოწყობილი ოკრუგებით: ტფილისი, დუშეთი, გორი, სურამი, ლორე და ყაიყული; კახეთის პროვინციაში ორი ქალაქი: თელვი და სიღნაღი. ამ ქალაქებზე რამდენიმე სოფელი იქნა მიწერილი, რომლებიც თითოეულის ოკრუგს შეადგენდნენ. დანარჩენი ქალაქები კი, რომლებიც საქართველოში რუსეთთან მის შემოერთებამდე იმყოფებოდა, იმავე მდგომარეობაში იქნა დატოვებული, როგორშიც მანამდე იყვნენ.

მთელი გუბერნია გენერალ-გუბერნატორს უნდა ემართა, ხოლო თითოეული პროვინცია კი – ვიცე-გუბერნატორს. მთავარ სადამსწრებო ადგილად (დაწესებულებად, присутственное место) დანიშნულ იქნა საგუბერნიო მმართველობა. მმართველობას საპროვინციო კანცელარიები ექვემდებარებოდა, “რომლებიც უნდა იყოს ტფილისსა და თელავში, მათი საქმეების დაყოფით ორ დეპარტამენტად: პირველი – სასამართლო და აღსრულებისა, ხოლო მეორე კი – კამერალური ანუ სახაზინო საქმეების. ამ კანცელარიებზე არიან დამოკიდებული სამაზრო სასამართლოები და საერობო პოლიციები, რომლებიც ყველა სამაზრო ქალაქში უნდა იყოს. სამაზრო ქალაქების ყველა მაგისტრატი და არასამაზრო ქალქების რატუშები რატჰაუზებს ექვემდებარება, რომლებიც ორ საპროვინციო ქალაქში უნდა იყოს” (Указъ сенату 6-го марта 1801 г. П. С. З., т. XXVI, № 19.770).

სასულიერო მმართველობის მიმართებაში, საქართველოში ორი ეპარქიის დაარსება ივარაუდებოდა: ტფილის-ქართლისა და თელავ-კახეთისა, პირველისა მეორე, ხოლო უკანასკნელის კი – მესამე კლასში. ორივე ეპარქიაში დეკასტერიებისა და სემინარიების დაარსებას ვარაუდობდნენ, ხოლო ქალაქებში კი – სასულიერო მმართველობებისა. ტფილის-ქართლის ეპარქიაში კოადიუტორის დაარსებას, გორის ეპისკოპოსის სახელწოდებით. სასულიერო პირთა ჯამაგირი ისეთივე უნდა დაედგინათ, როგორსაც რუსეთის ეპარქიების პირები ღებულობდნენ (Записка Хвостова 11-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

იმპერატორ პავლეს გარდაცვალებამ მთელი ეს ვარაუდები აღუსრულებელი დატოვა და საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ საკითხის გადწყვეტაც დროებით შეაჩერა.

ცნობამ, რომელიც ტფილისში იმპერატორის სიკვდილის შესახებ მიიღეს, ქართველები დაამწუხრა, რომლებიც ვარაუდობდნენ, რომ მმართველობაში ცვლილებასთან ერთად, გასული წლების მაგალითის მიხედვით, რუსული ჯარები საქართველოდან გაყვანილ იქნება, და ქვეყანა ისევ ძარცვა-გლეჯასა და ბატონიშვილების ურთიერთ მტრობას მიეცემა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 8-го апреля 1801 г.).

ხალხის შიში მით უფრო მეტად საფუძვლიანი იყო, რომ იმ ქართველების პარტიამ, რომელთაც რუსეთთან შემოერთება არ სურდათ, ხმების გავრცელება დაიწყო იმის შესახებ, რომ ვითომ რუსული ჯარები ყველაზე მოკლე ხანებში ამიერკავკასიას დატოვებენ. ამ გარემოებამ ხალხში მღელვარება გამოიწვია. რუსეთისადმი ერთგული რამდენიმე პირის დახმარებით, ლაზარევმა მოარული ხმების სიცრუეში ქართველთა დარწმუნება მოახერხა და დააჯერა ისინი, რომ ჯარები არა თუ არ დატოვებენ საქართველოს, არამედ, პირიქით, მათი რიცხვი გაიზრდება და მათი ნაწილი საქართველოსკენ უკვე კიდეც მოემართება. ხალხი დამშვიდდა და ლაზარევს მით უფრო ხალისით დაუჯერა, რომ შეტყობინება საქართველოს დედაქალაქში ტუჩკოვ 2-ის გრენადერთა პოლკის მალე მოსვლის შესახებ, რომელიც ჯერ კიდევ იმპერატორ პავლეს ბრძანებით იქნა გამოგზავნილი, ტფილისში უკვე მოვიდა.

ჩვენ გვქონდა შემთხვევა იმაზე მიგვეთითებინა, რომ ჩვენს მთავრობას ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში ჩვენი ჯარების რიცხვის გაზრდის აუცილებლობა შეგნებული ჰქონდა. ასეთი გაზრდის გარეშე მტაცებელთა შემოჭრებისგან საქართველოს დაცვა შეუძლებელი გახლდათ. კნორინგმა მიიღო ბრძანება საქართველოში ახალი პოლკები გაეგზავნა. კავკასიის ხაზის სარდალს საქმეს მხოლოდ გზაში ჯარების სურსათის უზრუნველყოფისა და მთების გავლით ზამთარში გადასვლის სიძნელეები ურთულებდა. მან თავისი ამ სიძნელეების შესახებ იმპერატორ პავლეს გამოუთქვა, რომელიც ამაზე საპასუხოდ სწერდა:

“თქვენ მე შეუძლებლობათა შესახებ მეუბნებით. მე ვიცი ისინი, მაგრამ მათ ჩემი ჯარების ჩემდამი გულმოდგინებით ვზომავ, ხოლო ისინი კი თავიანთ დამსახურებებს ჩემი მადლიერებისა და გულუხვობათა ზომის მიხედვით უნდა ზომავდნენ. გენერალი როსტოპჩინი უფრო დაწვრილებით აგიხსნით ამის შესახებ”.

როსტოპჩინმა იმპერატორის სახელით ამ ლაშქრობისთვის ყველა ჩინს ჯილდოები აღუთქვა. მოუხმო რა თავისთან ტუჩკოვ 2-ს, კნორინგმა მას იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი უჩვენა და უბრძანა მისი სახელობის გრენადერთა პოლკით საქართველოსკენ დაძრულიყო.

გადავიდა რა ქალაქ მოზდოკში მდინარე თერგზე, 16 მარტს, ტუჩკოვმა თავისი სახელობის ბატალიონით მცირე ყაბარდო გაიარა, რომლის გავლის შემდეგ საზღვარზე მას ოსებისა და თაგაურელების თავკაცები დახვდნენ, რომლებიც ლაშქრობის შესახებ წინასწარ იყვნენ შეტყობინებულნი. ხალხების ამ წარმომადგენელთა თანხლებით, იგი მათ პირველ სოფლამდე, ბალთამდე მივიდა.

ვლადიკავლაზიდან ბალთამდე გზა მდინარე თერგის ნაპირს მიუყვებოდა, რომელიც კავკასიონის მთების ვიწრობებში მიდიოდა. ბალთასთან დაწყებული ხეობა ჯერ კიდევ საკმარისად ვრცელი იყო, მაგრამ ბალთადან მაშინ დანგრეულ დარიალის ციხესიმაგრემდე მთელი ის სიძნელეები დაიწყო, რომლებსაც კავკასიონის უზარმაზრი მთები ჩვენს რაზმს წინ უხვედრებდა. ზამთრის დრო სიძნელებს კიდევ უფრო აძლიერებდა. რაზმში მყოფი ექვსი ქვემეხი* (*სამი 12-გინვარქიანი ზარბაზანი და სამი 24-გინვარქიანი მარტორქა) ტუჩკოვ 2-ის მთავარ საზრუნავს საწმოადგენდა. აღალი უკან იქნა დატოვებული; ცხენების უმეტესი ნაწილი ქვემეხების გასაწევად შეაბეს, და, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ამის გარდა ადამიანებიც ეხმარებოდნენ, რაზმს დღეში სამ ვერსზე მეტის გავლა არ შეეძლო. მოაღწიეს რა ასეთი სიძნელეები დარიალს, ტუჩკოვი აქ გაჩერდა, რათა ადამიანებს დაესვენათ და აღალის მოსვლასაც დალოდებოდნენ.

აქ რაზმს კნორინგის მიერ გამოგზავნილი შიკრიკი დაეწია ცნობით პავლე I-ის გარდაცვალებისა და ტახტზე ალექსანდრე I-ის ასვლის შესახებ. შეჰფიცა რა გზაზე ახალ იმპერატორს, პოლკი დარიალიდან სოფელ ყაზბეგისკენ დაიძრა, რომელიც კავკასიონის ქედის იმავე სახელობის ერთერთი უმაღლესი მთის მახლობლად მდებარეობს. რაზმი ამ გზაზე ნაკლებ სიძნელეებს განიცდიდა: მთათა ხეობები უფრო ვრცელი ხდებოდა, აღმართები და დაღმართები ისე მაღლი და ციცაბო აღარ იყო, ხოლო გზებზე კი მსხვილი ქვები ნაკლებად ეყარა.

“მოვედი რა ყაზბეგში, – წერს ტუჩკოვი თავის ჩანაწერებში (Записки Тучкова. Арх. Глав. Шт. въ С.-Петербурге), – მოვისურვე იმ მონასტერს ვწვეოდი, რომელიც მთის მწვერვალზე იმყოფება. დავპატიჟე რა ჩემთან ერთად პოლკოვნიკი სიმონოვიჩი და ჩემი პოლკის რამდენიმე ოფიცერი, ჩვენ ბანაკიდან ცხენებით გავემგზავრეთ. მოვედით რა მთის ძირას მდებარე სოფელში, სადაც მონასტრის გასაღების მცველი მღვდელმსახური ცხოვრობდა, ჩვენ ცხენები უნდა დაგვეტოვებინა და მთას დაკლაკნილი ბილიკით, რომელიც საშინელი უფსკრულის პირას მიემაერთებოდა, მაღლა ავყოლოდით. რამდენჯერმე დასვენებს შემდეგ ჩვენ ბოლოს მონასტერს მივაღწიეთ. ჩვენს წინ მინდორი იყო განფენილი, სწორ ადგილზე, რომელიც მაღლი ნაძვნარი ტყით თავდებოდა. ჩვენ ამ შენობის შიდა არე ცნობისმოყვარეობით დავათვალიერეთ, და, შევედით რა ეკლესიაში, მღვდელმსახურმა ჩვენთვის ლოცვითი მსახურება აღასრულა. ჩვენი ლოცვის დროს, რომელიც ნახევარ საათზე მეტ ხანს არ გაგრძელებულა, ამინდი განუწყვეტლივ იცვლებოდა: თოვლი, წვიმა, სეტყვა, ქარიშხალი, მზის შესანიშნავი ნათება ერთი-მეორეს ენაცვლებოდა”.

მონასტრიდან დაბრუნების შემდეგ, რაზმმა გზა განაგრძო და სოფელ სიონში მოვიდა, სადაც ბანაკად დადგა. რამდენიმე საათის შემდეგ, თუ ბანაკს დაათვალიერებდით, ძნელი იქნებოდა იმის თქმა, რომ ჯარისკაცები დაიღალნენ. ბანაკში მოხდა არეულობა. ჯარისკაცები ყოველგვარი შესაძლო სიჩქარითა და დაჩქარებულობით კარვებს, პროვიანტს, ეკიპაჟებსა და ყველანაირ ქონებას უახლოესი მაღლობი ადგილებისკენ ეზიდებოდნენ. გაცოფებული თერგისგან, თოვლის სამი ზვავის ერთმანეთის მიყოლებით ჩამოწოლის გამო ნაპირებიდან რომ გადმოვიდა, ყველანი მთაში გარბოდნენ. თუმცა კი, საბედნიეროდ, ეს სოფელ სიონიდან მნიშვნელოვან მანძილზე მოხდა, სადაც ჩვენი რაზმი იყო განლაგებული.

ერთი საათის შემდეგ წყალმა კლება დაიწყო, და ამის მერე მალევე გაცოფებული მდინარე ისევ თავის კალაპოტს დაუბრუნდა. გაჩერდა რა სამ დღეს ბანაკში, და მოიმარაგა რა მარხილები არტილერიისა და აღალის კავკასიონის მთების თოვლიან თხემზე გადმოსატანად, ტუჩკოვმა გზა განაგრძო და სოფელ კობამდე მოვიდა, უკანასკნელ სოფლამდე, რომელიც ქედის ჩრდილოეთ მხარეს მდებარეობს. აქ რაზმი თოვლიან მთებში გავლის შესაძლებლობის შესახებ ცნობას უნდა დალოდებოდა. არაუადრეს ხუთი დღისა შეატყობინეს, რომ შეიძლებოდა ჩამოსული თოვლის ნამქერებისგან გზის გაწმენდას შედგომოდნენ. სამი დღეღამის განმავლობაში 800 ოსი ამ სამუშაოთი იყო დაკავებული და იმდენი მოახერხეს, რომ შეიძლებოდა პოლკის მცირე ნაწილებით მთების გამოვლით გადმოსვლა დაეწყოთ.

თავიდან ტუჩკოვმა ორი ასეული კაიშაურის დასაკავებლად გამოგზავნა, პირველი სოფლისა, რომელიც ქედის სამხრეთ მხარეს მდებარეობს. შემდეგ მან აქ მთელი ბატალიონი და არტილერია გამოგზავნა, რომელიც დაშლილი იყო და მარხილებზე გახლდათ განთავსებული. პირველი ეშელონი დანიშნულების ადგილამდე მშვიდობიანად მოვიდა; მაგრამ როგორც კი მეორე რაზმი თვალს მიეფარა, ბანაკში თოვლის ახალი ზვავის ჩამოწოლის გრუხუნი გაიგონეს.

“ჩვენ დიდად ვიყავით შეშფოთებულნი, – წერს ტუჩკოვი, – იმ დრომდე, სანამ ჩემ მიერ იქ გაგზავნილმა მაცხოვრებლებმა არ შემატყობინეს, რომ ბატალიონმა და ზარბაზნებმა სოფლამდე მშვიდობიანად მისვლა მოასწრეს; რომ ზვავი ზარბაზნებსა და დანარჩენ
აღალს შორის ჩამოწვა და გზა სამ ვერსზე თოვლის უზარმაზარი ნამქერებით ჩახერგა”. 

კობში დარჩენილი ჯარებისთვის გზის გაწმენდის სამუშაოები ორ დღეს გრძელდებოდა. გადმოვიდა რა საბოლოდ მთელი რაზმით კაიშაურში, ტუჩკოვმა ჯარისკაცები დაასვენა, აღალში მომხდარი დაზიანებები შეაკეთა და მდინარე არგვის ნაპირის გამოყოლებით გზა განაგრძო, სოფელ ანანურამდე, შემდეგ კი დუშეთის გამოვლით მცხეთამდე მოვიდა და ბოლოს ცერემონიით ტფილისშიც შემოვიდა* (*რაზმში შედგებოდა: 3 შტაბ-ოფიცერი, 22 ობერ-ოფიცერი, 4 მოხელე, 54 უნტერ-ოფიცერი, 24 მუსიკოსი, 616 რიგითი, 105 არასამწყობრო ადამიანი. 4 ქვემეხი და მათთან 2 ობერ-ოფიცერი, 10 უნტერ-ოფიცერი, 62 კანონირი და 42 არასამწყობრო. 162 ცხენი და 41 სხვადასხვანაირი საზიდარი. См. рапортъ Тучкова Лазареву 28-го марта 1801 г., № 259. Тифл. Арх. Канц. Нам.).

ახალი ჯარების საქართველოში მოსვლა სწორედ რომ დროული იყო (было какъ нельзя кстати) და მხარეში მშვიდობის დამყარებასაც ხელი ბევრად შეუწყო.

ტუჩკოვ 2-ის გრენადერთა პოლკი, ორი ქვემეხით, გორში, სურამსა და ცხინვალში განლაგდა (Рапорты Лазарева Кноррингу 7-го и 26-го апреля 1801 г.). ამ პუნქტების დაკავებამ იმერეთის მეფე სოლომონი აიძულა თავისი ჯარები დაეშალა, რომლებიც რუსების მიერ საქართველოს დატოვების შესახებ პირველი ცნობების მიღების თანავე შეეკრიბა. მეფე, რომელსაც გაქცეული ბატონიშვილები აქეზებდნენ, ფიქრობდა ქვეყანაში შემოჭრილიყო და ქართლი დაერბია. ბატონიშვილთა განზრახვები აღუსრულებელი დარჩა. მათი იმედი რაიმე დადებითისთვის მიეღწიათ კიდევ უფრო დაეცა, როცა, ტუჩკოვ 2-ის კვალდაკვალ, ლეონტიევის მუშკეტერთა პოლკი და კაზაკთა ერთი პოლკიც იქნა გამოგზავნილი, რომლებიც, თუმცა კი, საქართველოში მხოლოდ მაისის თვეში ჩამოვიდნენ (Предписанiе Кнорринга Лазареву 23-го марта 1801 года, № 649).

ამრიგად უკანასკნელი პოლკების მოსვლის შემდეგ საქართველოში შეიქმნა რაზმი გრენადერთა ერთი, მუშკეტერთა ორი, ეგერთა ერთი და კაზაკთა ერთი პოლკებისგან 18 ქვემეხით (Рапортъ Кнорринга Г. И. 7-го апреля 1801 года).

ამ ჯარების მოსვლის შემდეგ უკვე იმის შესაძლებლობა გამოჩნდა, რომ ქვეყანა მისი მეზობლების გარედან შემოჭრებისგან დაეცვათ, რომლებიც უმეტეს წილად ვერაგები იყვნენ და საკუთარ ინტერესებს მიჰყვებოდნენ. მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი დაყენებულ იქნა, დაწყებული სიღნაღის ციხესიმაგრიდან, სოფლებში, რომლებიც ქვემოთ მდინარე ალაზნის გაყოლებით მდებარეობნენ, და “რომლებიც 15 ვერსის მანძილზე საკმარისად იყო”. ყარაღაჯის ციხესიმაგრიდან მდინარე მტკვრამდე, რომელიც სოფელ შიქალოს პირდაპირ მიედინებოდა, ნაბრძანებ იქნა კაზაკთა პიკეტების დაეყენებინათ, და მათ მოვალეობად ცხენოსანი რაზმებით ხშირი დაზვერვის წარმოება დაეკისრათ. ამ ჯაჭვის გაძლიერებისთვის, ლეკების მიერ გარღვევის შემთხვევაში, იმავე პოლკის მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი მარტყოფიდან კაკაბეთამდე სოფლებში უნდა დამდგარიყო და, ასეთნაირად, მეორე ჯაჭვი შეედგინა.

ამდენად ძლიერი კორდონი აუცილებლად იმიტომ მიიჩნეოდა, რომ ლეკები, საქართველოში მათი შემოჭრებისას, უმეტეს წილად მდინარე ალაზანს კარაგოს დანგრეული ციხესიმაგრის ქვემოთ (სიღნაღის მახლობლად) გადმოლახავდნენ და, მოჰყვებოდნენ რა ხეობას, რომელშიც მდინარე იორი მიედინება, საგურამოს დანგრეულ ციხესიამგრემდე შემოაღწევდნენ. აქ, დააფუძნებდნენ რა თავიანთ ბანაკს, ისინი ცალკეულ პარტიებს ქართლში აგზავნიდნენ და დუშეთიდან მცხეთამდე გზის მეტად სახიფათოდ გადაქცევით, ამ ორ ქალაქს შორის შეტყობინებას წყვეტდნენ.

მოსპობდნენ რა ამ მხრიდან ლეკების შემოჭრის შესაძლებლობას, ჯერ კიდევ არ შეიძლებოდა დარწმუნებულნი ყოფილიყვნენ, რომ საქართველო მათი თარეშებისგან სრულიად დაცულია. ლეკებს შეეძლოთ თავიანთთვის სხვა გზა აერჩიათ. გადმოლახავდნენ რა მდინარეებს ალაზანსა და მტკვარს, ისინი განჯისა და ერევნის ხანების სამფლობელოთა მახლობლად გაივლიდნენ და შეაღწევდნენ რა ახალციხეში, მათ შეეძლოთ როგორც ქართლზე მოეხდინათ თავდასხმები, ისე კახეთზეც. განვალაგეთ რა ბატალიონი ბამბაკის პროვინციის სოფლებში, გარკვეული რიცხვის კაზაკებთან ერთად, ჩვენ ლეკებს საქართველოში შემოსაჭრელად ეს უკანასკნელი შესაძლებლობაც მოვუსპეთ. ამ ბატტალიონს, იმავე დროს, ბაბა-ხანის ყოველგვარი თავდასხმების წინააღმდეგ მოქმედებებისთვის, ავანგარდის სამსახურიც შეეძლო გაეწია.

გრენადერთა ერთი ბატალიონი ტფილისში იქნა დატოვებული, ხოლო მეორე კი გორში განალაგეს, გამოყვეს რა მისგან თითო-თითო ასეული სურამისა და ცხინვალის ციხესიმაგრეებისთვის. ეს საგუშაგო (პოსტი) აუცილებელი იყო როგორც მოსაზღვრე მცხოვრებლებზე მეთვალყურეობისთვის, ისე იმ ძარცვებისგან დასაცავადაც, რომლებსაც ხშირად ოსები და იმერლები აწყობდნენ.

ოსები, რომლებიც სხვადასხვა ქართველი თავადების ძალაუფლების ქვეშ შედიოდნენ, როგორც ლაზარევი გამოთქვამდა, “ყველანაირ შფოთს (озорничество)” ახდენდნენ (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 381), მიჰყავდათ ადამიანები, ძარცვავდნენ და თავიანთ მემამულეებს სრულებით არ ემორჩილებოდნენ. იმერეთში მყოფი ბატონიშვილების მიერ წაქეზებულნი, ისინი დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ რუსული ჯარები კავკასიის ხაზზე დაბრუნდებოდნენ. მათი დაწყნარებისთვის ლაზარევი იარაღის გამოყენებაზე ნებართვას ითხოვდა (Тамъ же, стр. 382).

შამშადილში განჯის ხანის შემოჭრისგან უზრუნველსაყოფად ეგერთა პოლკის ერთი ბატალიონი ბორჩალოში იქნა განლაგებული. იმავე პოლკის მეორე ბატალიონის ორი ასეული დუშეთში განალაგეს, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან შეტყობინების შენარჩუნებისთვის, ხოლო დანარჩენ სამ ასეულს კი დუშეთიდან მცხეთამდე მთელ სივრცეზე საგუშაგოები უნდა დაეყენებინა.

“სურამის ციხესიმაგრიდან მდინარე ალგეთის სათავემდე, იქიდან მდინარე მატავერას სათავემდე, ხოლო იქიდან კი ბამბაკამდე ქართული ან კაზაკთა პიკეტები (бекеты) უნდა ყოფილიყო განლაგებული” (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу отъ 8-го апреля 1801 г., № 200).

ჯარების ასეთი განთავსებისას, შესაძლებელი იყო ლეკებისა და მომიჯნავე ხანების მოგერიების იმედი ჰქონოდათ, რომლებიც მტაცებლობის, ძარცვისა და მცხოვრებთა ტყვედ წაყვანისთვის საქართველოში იჭრებოდნენ.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

Tuesday, October 27, 2015

აკადემიკოსი დუბროვინი პავლე I-ის მიერ საქართველოს რუსეთთან შეერთებაზე მანიფესტის გამოქვეყნებისა და თავად საქართველოში ბატონიშვილთა ტახტისთვის ბრძოლის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)


თავი XVI

(ჩვენი მთავრობის მიერ მიღებული გზა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში განსაკუთრებულ მონაწილეობას ღებულობს. – ელჩების ჩასვლა ტფილისში, თავადების, ხალხის თათბირი და ელჩების ახალი გამოგზავნა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში.)

ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მისვლა გიორგის გარდაცვალებამდე მოასწრეს, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაისტუმრა ისინი; მაგრამ ისინი გზიდან გამობრუნდნენ და ისევ მოზდოკში ჩამოვიდნენ. 

მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც დუშეთში ცხოვრობდა, როგორც კი მეფის სიკვდილის შესახებ მოისმინა, მიიღო ზომები, რათა არც საქართველოში შეეშვა ვინმე, და არს საქართველოდან გამოეშვა, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილთა გარდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 3-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ეს ჩასაფრება დავით ბატონიშვილის ბრძანებით იყო დაყენებული (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 13-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ), რომელიც იმისთვის, რათა თავისი საქციელი დაემალა, ავრცელებდა ხმებს, ვითომ ეს ვახტანგ ბატონიშვილის მიერაა გაკეთებული. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც საქართველოსკენ მიმავალი გზა გადიოდა, და რომლებიც მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ – ყველა მიმავალი ქართველი შეეპყროთ და დაეკავებინათ. ჰყვებოდნენ, რომ უფრო მეტი წახალისებისთვის, მან ნება მისცა მთიულებს გზად მიმავალნი თავიანთ სასარგებლოდ ეძარცვათ.

კნორინგმა მაშინვე გაუგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილს და სთხოვა მას როგორც შეეტყობინებინა მის განკარგულებებთან მიმართებით ხმების სამართლიანობის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რათა მას თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილის ტფილისში უსაფრთხო მგზავრობაში, რომლებიც იქ იმპერატორ პავლეს ნებით მიემგზავრებოდნენ, დახმარება აღმოეჩინა.

ვერ მიიღო რა პასუხი ვახტანგისგან, კნორინგმა მაინც გასცა განკარგულება ელჩების გამგზავრებაზე. მისცა რა მათ 100 კაზაკი ბადრაგად, მან დაავალა ლაზარევს დუშეთში, და უფრო აქეთაც, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი გამოეგზავნა.

მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მის მიერ, სრულუფლებიან წარგმოზავნილთათვის ბადრაგის გაგზავნის ბრძანებით ლარსიდან იყო გამოგზავნილი, დუშეთში დააკავა და საპყრობილეში ჩასვა. საკუთრივ დუშეთის წინ თავადმა ავალიშვილმა მისი ერთგული ადამიანისგან მიიღო გაფრთხილება და რჩევა ამ ადგილას არ გაჩერებულიყვნენ. დუშეთში მოსვლისას, ვახტანგი რამდენჯერმე ჰპატიჟებდა თავად ავალიშვილს მასთან სახლში მისულიყო; მაგრამ წარმოგზავილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მას დამუქრებული საფრთხის შესახებ და ურჩევდნენ დუშეთიდან საჩქაროდ გამგზავრებულიყო (Рапортъ Кнорринга 10-го января 1801 г.).

მოხსენება გიორგის სიკვდილის შესახებ უკვე გაგზავნილი ჰქონდა კნორინგს იმპერატორისთვის, როცა მეორე დღეს მან საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ 18 დეკემბრის მანიფესტი მიიღო. წაიკითხა რა პავლე იმპერატორის მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგს გაუბედაობა დაეუფლა და ძნელ მდგომარეობაში აღმოჩნდა. 

მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი გამოქვეყნება მაშინ უნდა მომხდარიყო, როცა საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებდნენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან რუსეთის ქვეშევრდომობაში ყოფნაზე მათი სურვილის შესახებ, ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგისკენ გამოემგზავრებოდნენ.

კნორინგმა ამიტომ მანიფესტის გამოქვეყნება ვერ გაბედა, “ვიცოდი რა, – როგორც ის წერდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ამ საქმემ თავისი დაბოლობა, ვარაუდების თანახმად, ვერ მიიღო, და ქართველი ხალხი не предваренъ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტი ნების შესახებ მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ” (что дело оное конца своего, сообрано предположенiямъ, не воспрiяло, и народъ грузинскiй не предваренъ о решительномъ соизволенiи вашего императорскаго величества принять ихъ подъ законы Имперiи Всероссiйской).

მანიფესტის გამოქვეყნებაში დაყოვნებას სამეფოსთვის ცუდი შედეგები ჰქონდა. 

თავადები და აზნაურები ორ პარტიად დაიყვნენ. ერთი პარტია რუსული მმართველობის შემოღებას მოუთმენლად მოელოდა; მეორეს, პირიქით, თავისი მეფის შენარჩუნება სურდა, რომელიც, იქნებოდა რა რუსეთის სრულ დამოკიდებულებაში, საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და წეს-ჩვეულებებით მართავდა. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას მიეკუთვნებოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში რომელიმე ბატონიშვილი ჰყავდა, მხოლოდ ამ უკანასკნელის მისდამი კეთილგანწყობის მიხედვით, არ განარჩევდა რა არც ტახტის მემკვიდრეობაზე მის უფლებებს, და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка князя Чавчавадзе, поданная Государю Императору въ 1836 г. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).

სარგებლობდნენ რა განწყობათა განსხვავებით, ბატონიშვილები ურთიერთ შორის მტრობას განაგრძობდნენ.

1800 წლის 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა ქართლსა და კახეთში მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის მოწოდებები დააგზავნეს, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ ამისთვის განსვენებულმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ ხალხისთვის შეეხსენებინათ მათი მამის, მეფის ერეკლე II-ის მეურვეობისა და ზრუნვის შესახებ; სთხოვდნენ ქართველებს გაეხსენებინათ, რომ ის არა მარტო მათი, არამედ მთელი ხალხის მამაც იყო; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც მეფობის უფლება ძმებს შორის მონაცვლეობით უნდა გადასულიყო...

“გირჩევთ თქვენ, – წერდნენ ბატონიშვილები, – მყარად იდგეთ იმაზე, რაც ჩვენი მშობლის მიერაა დადგენილი. ახლა ისეთი დროა, როცა თქვენ ყველანაირად სრული ერთგულება და მორჩილება უნდა აღმოგვიჩინოთ. თუ ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენდამი საწინააღმდეგოს ან თქვენ თავისთან მოგითხოვთ – არ მოუსმინოთ...”

ვახტანგ ბატონიშვილის წარმოგზავნილმა კნორინგს განუცხადა, რომ განსვენებული მეფის ძმები დავითს მეფობის ნებას არ მისცემენ, არამედ უმჯობესად სურთ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში იხილონ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г.). (Посланный царевича Вахтанга объявилъ Кноррингу, что братья покойнаго царя не дозволятъ царствовать Давиду, а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи.)

30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გენერალ-მაიორ ლაზარევს გადასცა წერილი, რომელსაც ოცდაორი თავადი და ნეკრესის მიტროპოლიტი აწერდნენ ხელს. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს მეფედ დავითი ჰყოლოდათ, ემყარებოდნენ რა იმაზე, რომ ის პავლე იმპერატორის მიერ უკვე ტახტის მემკვიდრედაა დამტკიცებული. წერილის ხელმომწერები გამოთქვამდნენ სურვილის არქონას ტახტზე გარდაცვლილი მეფის რომელიმე ძმა ეხილათ და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმაზე, რომ ვითომ მათ ჰქონდათ განზრახვა საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ გადაეცათ და ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრასაც ხელს უწყობდნენ. 

მოახერხა რა ასეთნაირად რამდენიმე თავადი თავის სასარგებლოდ გადაეხარა, დავითი მოითხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი თავადიც მასთან, როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან, გამოცხადებულიყო. მან ბევრს სხვადასხვა ჩინი მიანიჭა, თანამდებობებზე დანიშნა და კვლავ უბრძანა თავის ძმას თეიმურაზ ბატონიშვილს ხალხი მის ერთგულებაზე დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება იულონ ბატონიშვილის ჯანმრთელობისთვის ლოცულობდა, როგორც საქართველოს მეფისა (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და ამის შემდეგ მალევე მიღებულ იქნა ტფილისში კახელ თავადთა მოწოდება, რომელსაც ხელს თორმეტი პირი აწერდა. მოწოდების ხელმომწერნი, გამოაცხადეს რა, რომ მათ იულონ ბატონიშვილს უკვე შეჰფიცეს, დედაქალაქის ყველა მცხოვრებს მათი მაგალითისთვის მისაბაძად ეპატიჟებოდნენ.

“ჩვენ თქვენ ეს წერილი მოგწერეთ, – ნათქვამი იყო მოწოდებაში, – ვინც მას პირველი იხილავს და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა მას იმათ, ვისდამიც ის გაგზავნილია, დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და დაწყევლილი სულითა და სხეულით” (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 230).

შეატყობინეს რა ქალაქ გორში, რომ ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით იულონმა უნდა იმეფოსო, და გამოუცხადეს რა, რომ მათ ამის შესახებ იმპერატორ პავლეს მისწერეს, მეფის ძენი, ერეკლე II-ის შვილები, შეგონებებითა და მუქარებით ეპატიჟებოდნენ ქართველებს მათ შეერთებოდნენ.

ვახტანგ და იულონ ბატონიშვილებმა იმერეთის მეფე სოლომონ II დაიყოლიეს იმპერატორ პავლესთვის წერილი მიეწერა და მისთვის საქართველოს ტახტზე იულონ ბატონიშვილის აყვანა ეთხოვა. კნორინგთან მოტანილი ეს წერილი ს.-პეტერბურგში იქნა გამოგზავნილი.

დავითის ძმამ ბაგრატმა მცხოვრებთ გამოუცხადა, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე საქართველოს მეფედაა გამოცხადებული, ხალხის ძალით დაფიცებაც დაიწყო, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ჯარს აგროვებდნენ იმ განზრახვით, რომ ქალაქ გორს დასხმოდნენ.

“თქვენთვის ცნობილია, – წერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა დავითს უწყალობა, ქართლელებს კი სურთ ხელმწიფის ბრძანება დაარღვიონ. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ გაპატიებთ, რომ თქვენ იულონისადმი ხელმოწერას ორი ბეჭედი დაადეთ? თუ ახლავე არ შეინანებ, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ხარ. თუ ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ ხელმწიფისადმი ღალატში იქნები დადანაშაულებული. ხელმწიფის მიერ მეფედ დასმულის უარყოფა შენ როგორ შეგიძლია? შენ უკვე იცი, რომ დავითი მეფედაა აღიარებული და რომ ამ მიწაზე, იქნები რა დავითისადმი ორგული, არ შეგიძლია იყო: თუ რუსეთში გაემგზავრები, იქ ხელმწიფე დაგსჯის როგორც მოღალატეს; თუ იმერეთში, იქაც შენი ცხოვრება შეუძლებელი იქნება; თუ თურქეთში, იქ შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც თურქულ რჯულზე გადაიყვანენ. შენს თავს ასე რატომ ვნებ?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 310)

ასეთ მღელვარებებს შორის, საქართველოს ელჩები, თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, ტფილისისკენ მოდიოდნენ. 5 იანვარს ისინი უკვე სოფელ კობში იყვნენ, ქალაქიდან 70 ვერსზე, ხოლო 8 იანვარს კი საქართველოს დედაქალაქში მოვიდნენ, სადაც ლაზარევი მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის ყველა ზომას ღებულობდა.

ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ჯგუფებად შეკრებილიყვნენ და ყველა ცრუ ხმას (ჭორს) მათი უსამართლობის ხმამაღლა გამოცხადებით უარყოფდნენ. საერთო წესრიგის დამრღვევები, მათი წოდების და მიუხედავად, დაპატიმრებული იყვნენ.

კნორინგმა, რომელიც მიღებული მოხსენებებიდან ხედავდა, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი ერთერთი გახლდათ იმ პირთაგან, რომლებიც ხალხს ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ, უბრძანა ლაზარევს, შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა იგი დაეპატიმრებინა. “ამ საგნის მისაღწევად, – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кнорринга Лазареву 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რაიმე საბაბით, გამოყოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი ყველაზე მეტი შესაძლო სიჩქარით აღნიშნული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ უნდა გაემართოს და ღამით იგი დააპატიმროს”.

გადაწყვიტა რა ენერგიულად ემოქმედა, კნორინგს მეზობელი ხალხების შემოჭრისა ეშინოდა, რომლებსაც საქართველოში უწესრიგობებითა და უმეფობით ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ის აძნელებდა საქმეს, რომ კავკასიის ხაზზე დატოვებული ჯარები ვერ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.

წაიყვანდა რა იმ ჯარებს, რომლებიც იმპერატორის მიერ იყო დანიშნული, და დაიძრებოდა რა მათთან ერთად საქართველოსკენ, კნორინგი ხაზზე მხოლოდ მუშკეტერების ოთხ ბატალიონს, გრენადერებისა და ეგერთა ორ-ორ ასეულსა და დრაგუნების ათ ესკადრონსღა დატოვებდა.

ამ ჯარებს უხდებოდათ ყიზლარიდან უსტ-ლაბის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტ სიგრძეზე მთელი ხაზის დაცვა. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში ძალზედ ავიწროვებდა. მან არ იცოდა, დაძრულიყო ის საქართველოში, თუ ადგილზე დარჩენილიყო, გამოექვეყნებინა თუ არა მანიფესტი და ლაზარევისთვის მიენდო მხოლოდ თავისი ძალებით ემოქმედა, ან კიდევ, დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, მის მიერ მიღებული მანიფესტი დრომდე შეეჩერებინა.

გიორგის სიკვდილმა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში ჩვენი მთავრობის მთელი ვარაუდები გარკვეული დროით მთლიანად მოსპო.

ყველაფერი ისე იყო გაანგარიშებული, რომ ელჩები ტფილისში ჩავიდოდნენ, გიორგი ქვეშევრდომობის პირობებს ხელს მოაწერდა, მათ ხალხს გამოუცხადებდა და პეტერბურგში ახალ ელჩებს გამოგზავნიდა. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება გიორგის სიცოცხლეში შედგებოდა, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, კნორინგს დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება აუკრძალა. მოლოდინები ვერ აღსრულდა: გიორგი თავისი სრულუფლლებიანი წარმოგზავნილების ტფილისში დაბრუნებამდე გარდაიცვალა. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავისი განზრახვის შესახებ ხალხისთვის თავად ხმამაღლა განეცხადებინა, ვერ განხორციელდა. დაბნეულობაში ჩავარდნილი პეტერბურგული კაბინეტი იმ რწმენამდე მივიდა, რომ მანიფესტი აუცილებლად გადაუდებლად უნდა გამოექვეყნებინათ. 

საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ მანიფესტის პეტერბურგში 1801 წლის 18 იანვარს გამოქვეყნებამ კნორინგი გაძნელებული მდგომარეობიდან გამოიყვანა. 

პეტერბურგული კაბინეტი სამეფოს შემოერთების შესახებ საკითხში იმავე გზაზე დარჩა, რომლითაც სულ თავიდანვე მიდიოდა. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების ჩამოსვლას ელოდებოდა – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომლებიც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციაზე და თავისი თანდასწრებით ერთგულებაზე დაეფიცებინა (Рескриптъ Кноррингу 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით, პეტერბურგში დარჩენილ თავად ჭავჭავაძეს გამოუცხადა, რომ იმპერატორი, თავის ახალ ქვეშევრდომთა მიმართ წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრიდან უფროსს საქართველოს მმართველად დანიშნავს, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მხოლოდ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად თავისთან “ერთ-ერთი ველიკოროსი დიდგვაროვანი” ეყოლება (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Дела Грузiи кн. I). როსტოპჩინი თავად ჭავჭავაძეს ეუბნებოდა, რომ საქართველოში დაარსებულ იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაარსებულ იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილებიც და რომ ყველაფერ ამის მოსაწყობად საქართველოში საიდუმლო მრჩეველი ლოშქარევი ჩამოვა.

კნორინგს ებრძანა ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა დაეჩქარებინა (Письмо графа Ростопчина Кноррингу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი სახელმწიფო საბჭოს მიერ იქნა რა დარწმუნებული, საქართველოს შემოერთების საქმეში გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით დაიწყო მოქმედება. მისი შემოერთება იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად იქცა. თავადი კურაკინი პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა, იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Mémoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამოწერები მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს, წარმოებდა («Вестникъ Европы» 1867 г. т. I, 303 прим.).

სურდა რა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის ეამებინა, იმპერატორს უნდოდა მათი წარმომადგენლებისთვის განსაკუთრებული ყურადღება აღმოეჩინა. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელიწადს უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში იმარხულა, რათა, როგორც იგი ამბობდა, საქართველოს ქვეშევრდომობაში მისაღებად თავისუფალი დრო ჰქონოდა (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскiй Архивъ» 1866 г., №№ 8 и 9, стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას ხედავდა რა ჯეროვნად მათი უწინდელი მეფეების სამოსელში გამოცხადებულიყო, პავლე I-მა ბრძანა მისთვის დალმატიკი დაემზადებინათ.

“ეს ტანსაცმელი, – ამბობს კოტლუბიცკი, – რომელსაც ბიზანტიის იმპერატორები, როგორც გამორჩეულობას, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთ წმინდა მამას აძლევდნენ, შემდგომში, საკოსის მორჩილი სახელით, თავიდან მთავარეპისკოპოსების, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსების წმინდა შესამოსლად იქცა”.

“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, ვითომდა იმპერატორს მღვდელმსახურების აღსრულება სურს, რის გამოც თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი შეუკვეთა...”-ო. 

პეტერბურგში ელჩების დაფიცებას საქართველოშიც ზუსტად ასეთივე დაფიცება უნდა მოჰყოლოდა. უკანასკნელის აღსრულება კნორინგს დაევალა.

“მე მსურს, – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, და ის მაშინვე ასე ჩააყენეთ ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან, არ შეეხებით რა მათ პრივილეგიებს. გუბერნატორი დაე იყოს რომელიმე (პირი) სამეფო სისხლისა, მაგრამ თქვენი (უფროსობის) ქვეშ, და იქაური ახალი ჰუსართა პოლკის შეფიც იქნება”* (*“როცა ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შემთხვევის გამო ამაზე ერთგულების ფიცს დადებენ, მაშინ შეუდექით ქართველებისგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, და მის შეფად ბატონიშვილთაგან ერთერთი მე წარმომიდგინეთ, რომელიც ამისთვის ყველაზე უფრო მეტად ღირსეული იქნებოდა, რომელსაც მე სამსახურში გენერალ-მაიორად მივიღებ, და პოლკსაც მისი სახელი ეწოდება”. См. Рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).

(«Я хочу, – писалъ императоръ Павелъ, – чтобы Грузiя была губернiя, и такъ тотчасъ и поставьте её въ сношенiе съ сенатомъ, а по духовной части съ синодомъ, не трогая ихъ привилегiй. Губернаторомъ пусть будетъ кто-либо изъ царской крови, но подъ вами, и будетъ шефъ гусарскаго тамошняго новаго полка».)

კნორინგმა მიიღო ბრძანება ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის გამოეცხადებინა, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა მის უწინდელ საქციელს, თუ მხოლოდ ის თავს დაანებებს თავის ხრიკებს და რუსეთში გამოემგზავრება, სადაც მოუწოდებდნენ ყველას გამონაკლისის გარეშე საქართველოს სამეფო სახლიდან (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს რუსეთის ქვეშევდრომობაში შემოსვლა, “და არა ის, რომ მათი მორჩილება მხოლოდ ორის ან სამის სურვილის გამო ხდებოდეს” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).

დავით ბატონიშვილმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს სიკეთეზეც მზრუნველობის ნიშნად (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს საქართველოს სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის მეგობრობა და თანხმობა შეენარჩუნებინა და ელჩების გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ღვთივსათნო და თქვენთვის სასიამოვნო საქმის, – როსტოპჩინის სიტყვებით, – უსწრაფესად დასრულებისთვის” (Письмо графа Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).

ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ ჩვენი მხრიდან რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან.

“ეცადეთ, – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – საქართველო იმ საფუძველზე დაამკვიდროთ, როგორც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; ნუ შეეცდებით სხვა შენაძენების მოპოვებას, გარდა იმათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უმჯობესია გვყავდეს მოკავშირენი, რომლებიც კავშირში იქნებიან დაინტერესებულნი, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე ასეთებით უზრუნველყოფილია. თურქებს შიშს ნუ მოჰგვრით: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დაინტერესება დაახლოებაში ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა უფრო შორი ვაჭრობის არხიც გვქონდეს მათი მეშვეობით. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ ჩვენი წესრიგი დაამყარეთ. პოლკები ჩვენი რეკრუტებით დააკომპლექტეთ, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე განსაჯეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება იქაური მაცხოვრებლებითა და იქაური შემოსავლებით. ყოველგვარი მადნები და სარეწები ეძიეთ; ასევე საბაჟოებიც საზღვარზე გადაიტანეთ. დაკავდით ახლა არა დაპყრობით, არამედ ნებაყოფლობით შეძენით. აი ჩემი ფიქრები”. 

იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებსა და საშუალებებს ახალ ქვეშევრდომთა თავისი წყალობის ნიშნებით დაჯილდოებისთვის. მან კნორინგს დაავალა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია მიეწოდებინა, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ “მის ქვეშევრდომობაში ყოფილიყვნენ” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).

ნავარაუდევი იყო ბევრი მათგანის დაჯილდოება გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის ორდენი ეწყალობებინა, სხვებისთვის საკამერჰერო წოდება*, და მთელი ხალხი ხარკისგან სამი წლით გაეთავისუფლებინა. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (привязать къ себе грузинъ). (*ამის შესახებ კნორინგის შეკითხვაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა. 

“რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ამ ჯილდოს ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ. ყველა აქაური აზნაური ჩვენს მდაბალ აზნაურებზე (ცალქალამანებზე /однодворцы/) არაფრით უკეთესი არ არის. და ვინ გავხადოთ გრაფები და ბარონები? ამას კიდევ უნდა დავუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგან ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი მეამბოხეთა რიცხვში იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან განასხვაო”. Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника.)

იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში, ელჩების ჩამოსვლის შემდეგ, თათბირები ეწყობოდა. კრებაზე ყველა წოდებისა და შეძლების პირები იყვნენ მოწვეულნი. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად წერილები დაუგზავნეს იულონ, ვახტანგ, მირიან და ფარნაოზ ბატონიშვილებს, მოპატიჟებით საერთო საქმეში მიეღოთ მონაწილეობა. იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები არა მხოლოდ არაფერს პასუხობდნენ ამ მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, ყველა ზომით ცდილობდნენ თავადების ტფილისში ჩამოსვლას წინ აღდგომოდნენ. ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილებმა შეატყობინეს, რომ გზის სიშორის გამო დანიშნული დღისთვის ტფილისში ჩამოსვლა არ შეუძლიათ, და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობდნენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ ამ შემთხვევაში როგორ მოქცეულიყვნენ. ამასთან ერთად გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, მუხრანში სათათბიროდ შეიკრიბა, რომელზედაც გადაწყვიტეს კახეთში გამგზავრებულიყვნენ, ქართლელნი და კახელნი თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც აზნაურ იოსებიძის (?) (Iасефовъ) სიტყვებით კიდეც აღასრულეს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го ярваря 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უზენაეს სიგელს, რომელიც მათ ლაზარევმა გამოუგზავნა. თუმცა კი სიგელით გაგზავნილი ლაზარევის ადიუტანტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (*შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), არ თვლიდა საჭიროდ თავისი მისვლის მიზეზის დამალვას. უზენაესი სიგელი ცნობილი შეიქნა იმ თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იყვნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს ბატონიშვილების დატოვება სურდა, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელის და დევნისა, თავიანთ განზრახვას მალავდნენ. ბევრი მათგანი კოტლიარევსკისთან მოდიოდა; მაგრამ როგორც კი იგი მათთან საუბარს იწყებდა, მოსულებს მაშინვე თავისთან იხმობდნენ ხოლმე ბატონიშვილები, რომლებიც ცდილობდნენ წარგზავნილთან მოლაპარაკებებამდე არავის მიეშვათ.

კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან, იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულ პირთაგან, ოცი თავადი მოვიდა.

– ხომ არ დამიწერთ თქვენ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოვიტანე? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.

– ჩვენ რომ გენერალი ლაზარევი გვენახა, – პასუხობდნენ ისინი, – მაშინ მას პირადად ყველაფერს განვუცხადებდით, მაგრამ ახლა ამის საშუალება არ გაგვაჩნია.

– ყველაზე უფრო ადვილი საშუალებაა – ტფილისში ჩამოსვლა, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.

თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.

– სწორია, რომ დავით ბატონიშვილი მემკვიდრედაა გამოცხადებული? კითხულობდნენ ისინი.

– სწორია. იულონ ბატონიშვილისთვის ჩემს მიერ ჩამოტანილი უზენაესი სიგელის ასლი, რომლის ხილვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.

– მემკვიდრედ მისი აღიარება ჩვენ არანაირად არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ განსვენებული მეფის ერეკლეს დროს ჩვენ იულონ ბატონიშვილს შევფიცეთ; მაგრამ თუ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა ინებებს, რათა არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყოს, მაშინ ამაზე თანახმანი ვართ და მისი უდიდებულესობისთვის უკანასკნელი სისხლის დასაღვრელადაც მზად გახლავართ.

ამასობაში, ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს წერილი გამოუგზავნეს, რომელმაც საპასუხოდ ვაჟიშვილებს შეატყობინა, რომ კახეთში ჯარები გაიგზავნა.

ტფილისში კი, თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულიერო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი გამოცხადებით თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი უკანვე პეტერბურგში გამოეგზავნათ.

ლაზარევის სახლში სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი შეიკრიბნენ. აქ ისინი იმპერატორ პავლე I-დმი სამადლობელ სიგელზე ხელს აწერდნენ. 

“მადლიერება და სიხარული, – მოახსენებდა ლაზარევი, – იყო გამოხატული ყველა სახეზე, და ხელმოწერის სურვილიც იქამდე ვრცელდებოდა, რომ ბევრი თავადი უკვე საღამოს მოდიოდა და ითხოვდა, რომ გაგვეხსნა ის პაკეტი, რომელშიც აღნიშნული სიგელი იყო ჩადებული, რომ მათაც სურდათ ხელი მოეწერათ. კახეთის ციხესიმაგრის მოურავმა თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც სნეულებას შეეპყრო და არ შეეძლო კრებულში ყოფილიყო, ბეჭედი გამოუგზავნა (ლაზარევს) მინდობილობით, რომ მის მაგივრად ის სიგელზე მიედო” (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу 16-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

18 იანვარს ელჩები ტფილისიდან პეტერბურგს გამოემგზავრნენ და 7 თებერვალს მოზდოკის გამოვლით გამოემართნენ (Письма: царевича Давида Кноррингу 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам. Кнорринга Лошкареву 7-го февраля. Арх. Мин. Иностр. Делъ)

ელჩებს თან თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა წოდებისა და სხვა წოდებათა მადლობა და ერთგულების დამოწმება მოჰქონდათ ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი წერდნენ, რომ მათაც სურთ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ იყვნენ და მზად არიან მას ემსახურონ, როგორც ჭეშმარიტი ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го января 1801 г. Тамъ же).

დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида Государю Императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მიიღო რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო მადლიერებით და მოვიხარე რა თავი, ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით ჩემი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალ უავგუსტეს მონაცვალეთა ქვეშევრდომობაში, ყველაფერში ჩემი მშობლის თხოვნათა თანახმად”.

მაშინვე საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ იმპერატორ პავლეს გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისთვის, რომ ის საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს მემკვიდრეობითი ტახტის მართვას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი რუსული კანონების მუხედვით გაასამართლებს (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 297).

დავითი სწერდა ხალხს, რომ მას “უზენაესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით საქართველოს მმართველის წოდებით”, ხოლო ამის კვალდაკვალ კი, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, წერილი გამოუგზავნა კნორინგს, რომელშიც სთხოვდა მათი ს.-პეტერბურგში გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც ის ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობათა შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 298).

ამრიგად, დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებულ იქნა მმართველობისგან, ახლა ის საკუთარ ხელში აიღო. ლაზარევი არ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს, როგორც უპირველეს პირს საქართველოში. ამ შეცდომამ ბევრი ბოროტად გამოყენებისა და არეულობისკენ წაგვიყვანა...

პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილებს ეწინააღმდეგებოდა, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში არეულობა მოეხდინათ და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეები მოეძიათ. იულონ ბატონიშვილმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულთა ბრბო და უწოდა რა მას ჯარი, ქართლისა და ყველა მცხოვრებთა რბევა დაიწყო, რომელთაც არ სურდათ მისთვის ერთგულება შეეფიცათ ან იმ პირთა რიცხვში მოეწერათ ხელი, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ ახლა საქართველოს მეფედ იულონი უნდა გამხდარიყო. იულონის ქცევა მისი ძმების სახით მოწონებასა და მხარდაჭერას პოულობდა. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს მისი უფროსი ძმის მხარე დაეჭირათ, ხოლო ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები კი, დასახლდნენ რა დუშეთში, ქართველთაგან არავის რუსეთში არ უშვებდნენ, აჩერებდნენ, ყველა წერილს ართმევდნენ და თავად წარმოგზავნილებს კი ყარაულის ქვეშ პყრობილობაში აჩერებდნენ.

ოსებმა, რომლებიც ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ და ხეობაში სოფელ მთიულეთში ცხოვრობდნენ (жившiе въ ущелье въ селенiи Мтiулеты), მისი დარიგებით, ხუთი ხიდი აჰყარეს და ამით გზა გაუვალი გახადეს.

დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძა ალექსანდრე ხელში ჩაეგდო, რომელიც, როგორც ამბობდნენ, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან სათათბიროდ.

დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, ბაგრატ (ბატონიშვილზე) შესჩიოდა, რომ იგი მის ხალხს კახეთში ძარცვავს, ხოლო წარგზავნილთ თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს კი გამოუცხადა, ვნახავ უკან როგორ გაემგზავრებითო.

ლაზარევის მოძიებათა მიხედვით, ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა. 

დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე მისი უფროსი ვაჟი, იულონ ბატონიშვილი აეყვანათ, და თავისი თხოვნის გაძლიერებისთვის ლაზარევს ალექსანდრე ბატონიშვილის ყალბი წერილი გადასცა, რომელიც მისი ბრძანებით მის საკუთარ მწერალს დაეწერა. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი გიორგის უმართებულო ქმედებანი იყო მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და ითხოვდა აგრეთვე თავისი უფროსი ძმის, იულონ ბატინიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას. 

იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ხალხს ძალით აფიცებდნენ (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), ამასობაში იმათ მამულებს ძარცვავდნენ, რომლებიც მათ პარტიას არ მიეკუთვნებოდნენ, არ ინდობდნენ რა არც წოდებასა და არც შეძლებას (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января). მათი ძალადობისგან დაზარალებულთა რიცხვიდან ერთ ერთი პირველი რუისის მღვდელმთავარი გახლდათ. 

ლაზარევი სთხოვდა იულონს სახლებში გაეშვა ჯარი, რომელიც ქართლს არბევდა, და რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას მოთმინებით დალოდებოდა.

“გატყობინებთ, – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Юлона Лазареву 20-го анваря 1801 г. См. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 232) – რომ უფრო მეტი მოთმინებით ლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის შეუძლია, ვიდრე მე. რადგანაც, წესისა და კანონის მიხედვით, რომელიც ჩვენ ჩვენმა მშობელმა დაგვიტოვა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს სამეფო ჩემი უნდა იყოს, და ქართველი ხალხისგანაც მე ამ წოდებაში ვარ აღიარებული, მაგრამ მე ჯერ კიდევ სწორედ ასეთი სახელწოდება არ მიმიღია, არამედ ამაზე ნებართვა ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას და ხელმწიფის წყალობას ველოდები.

მწერთ დავშალო ჯარი, ჩემთან რომ იმყოფება და საქართველოს აწუხებს. მე აქ რომელიმე უცხო ჯარი კი არ მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურებია: ეს მგონი უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი მარბიელი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუ თქვენ ასე შეგატყობინეს, ეს აშკარად მტრების ცილისწამებაა...”

იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, თავად ამილახვრის სახლი გაძარცვა და მისი ცოლიც შეიპყრო იმისთვის, რომ ამ უკანასკნელს მისთვის ერთგულების შეფიცება არ სურდა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი ტფილისში იყო იმპერატორ პავლეს სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე, ბატონიშვილთა ბრძანებით, თავად თუმანიშვილის მეუღლე და თავად ორბელიანის ცოლის და იქნენ შეპყრობილი და ბორკილდადებული (Рапортъ Лазарева Кноррингу 20-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 233).

დაზარალებულები (обиженные и ограбленные) დაცვას ითხოვდნენ, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს და ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ პოულობდა რა სხვა საშუალებებს, ბრძანა ბატონიშვილებისთვის ეცნობებინათ, რომ თუ ისინი თავიანთ სახლებში არ წავლენ, მაშინ მათი ხროვა (сборища ихъ) რუსული ჯარების მიერ იქნება გაფანტული, და რომ ყველას, ვინც საქართველოს სიკეთისთვის მისაღებ ზომებს წინააღმდეგობას გაუწევს, ისე მოექცევიან როგორც მოწინააღმდეგეს.

შემდეგ საერთო მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს მიმართეს. ბრძანება გაიცა ცრუ ხმების გამავრცელებლები დაეპატიმრებინათ და შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების ნება არ მიეცათ.

ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მცხეთაში ჩამოვიდეს იმისთვის, რათა იქ გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული გაეგზავნა, და კიდევ სამი ასეული, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, მხარის ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმისგან დასაცავად, რომელიც თავის ჯარებს აგროვებდა. თუმცა კი მცხეთაში დანიშნული ორის ასეული დუშეთში იქნა გაგზავნილი, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების უზრუნველსაყოფად. 

მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული ქალაქ გორში იქნა გაგზავნილი, რომელიც მოსახლეობამ დიდი სიხარულით მიიღო. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი, იმის შიშით, რომ ბატონიშვილების ხელში არ ჩავარდნილიყვნენ, ასეულის მოსვლის შემდეგ თავიანთ სახლებში დაბრუნდა.

გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე კი ქართული ჯარით, მარტყოფისკენ გაემართნენ, სადაც, ცნობების მიხედვით, ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ უნდა შეკრებილიყვნენ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი ქცევები გასაკიცხია, რომ საქართველოში მეფე არ არის და რომ მხარის მართვა დავით ბატონიშვილსა აქვს დავალებული (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты. Кавк. Арх. Ком., т. I, стр. 233).

მარტყოფში მხოლოდ ერთი მირიან ბატონიშვილი იყო, ხოლო ვახტანგი და იულონი კი ჯერ კიდევ წინა საღამოს გაემგზავრნენ, როდესაც ვახშმობისას შეიტყვეს, რომ მათი დევნისთვის (преследованiе) რუსული ჯარებია გამოგზავნილი.

ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და იმაზე იყვნენ განაწყენებული, რომ მათ წინააღმდეგ მოქმედება რუსულ ჯარებს ებრძანათ. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო ერთი ადგილიდან მეორეზე მათი ხშირი გადანაცვლების მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე შესჩივლეს ლაზარევს, მაგრამ რომ ის მათ წერილებს არ კითხულობს.

“...ჩვენ არ ვიცით, რა არის ეს, – წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Юлона Кноррингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). – თუ ჩვენს თავზე რაღაც უბედურებაა, მაშინ ჩვენ უნდა გამოგვიცხადონ, ხოლო თუ არა, მაშინ ასეთ მოვარდნას რატომ გვიწყობენ. ჯერ ამ დრომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგი მეფესაც, არ აღმოუჩენია არანაირი სამსახური დიდი ხელმწიფისთვის. თითქოსდა მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ ამდენი უძვირფასესი წყალობანი მიეღო და ასეთი მადლიერებითა და წყალობით ყოფილიყო მიღებული... და რატომ უნდა განდიდდეს ასე ჩვენი ძმის მხარე, ხოლო ჩვენ კი სამაგალითო უბედურებისთვის ვართ გაწირულნი? თუ ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე ვართ; თუ ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენ მისი შვილები ვართ, ისინი კი შვილიშვილები”.

არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც ორი სოფლის თავიანთ ერთგულებაზე დაფიცება მოახერხეს, ფარნაოზი ქართლში გაემგზავრა, მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, ღამე გაეთენებია და დუშეთში წასულიყო. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს თავის ხრიკებზე ხელი აეღო, მაგრამ როცა იგი არ თანხმდებოდა, მას მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი ჩამოართვა.

აქედან გენერალი გულიაკოვი სიღნაღისკენ დაძვრას ვარაუდობდა, სადაც იულონი და ვახტანგი გაემგზავრნენ, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ ჯარები შეეკრიბათ და მათთნ მისულიყვნენ.

შემდეგ ბატონიშვილები სოფელ მაჩხაანში გაემგზავრნენ, და მერე კი, გადმოლხეს რა მდინარე იორი, მუხრანში დაბრუნდნენ.

მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში, 500 ყაზახელით, ალექსანდრე ბატონიშვილიც მოვიდა; მაგრამ მათ, როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი თავს გაქცევით შველიან, ხოლო რუსები კი მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და თავიანთ სახლებში დაბრუნდნენ. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 მხედრით, დავით-გარეჯის მონასტერში მიიმალა და, გამოიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, მათ მუხრანში შესვლამდე დაეწია (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).

თათბირის შემდეგ ვახტანგმა დუშეთისკენ აიღო გეზი; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც თავად ერისთავთა სამფლობელოზე წავიდნენ იმ განზრახვით, რომ ისინი მამულიდან განედევნათ. ერისთავები, რომლებიც საფრთხის შესახებ იყვნენ გაფრთხილებულნი, ბატონიშვილებს იარაღით დახვდნენ, და ისინიც, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და, თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეში მიიმალნენ (Показанiе кн. Отара Амилахварова), ხოლო შემდგომში კი იმერეთში წავიდნენ.

ბატონიშვილები იმერეთის მეფისა და ავარელი ომარ-ხანის თანადგომას ითხოვდნენ. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას განჯისა და შემახის ხანებისგან ეძიებდა (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). და ბოლოს ყველამ ერთად წარგზავნილი მიავლინა ბაბა-ხანთან (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ლიახვის გამაგრებასაც ფიქრობდნენ, სპარსული ჯარებისთვის მხარის დასაჭერად (Изъ письма Эристовыхъ Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილებს იმედი ჰქონდათ, რომ გარემომცველი ხანებისა და ლეკების მთელ ჯარებს შეკრებდნენ და მათი თანადგომით რუსებს საქართველოდან განდევნიდნენ. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, ძალებისა და საშუალებათა უკმარისობის გამო დახმარების აღმოჩენა არ შეეძლოთ, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან შეთანხმებით, ყოველგვარი თავდასხმის მოსპობისთვის ზომებს ღებულობდა. თათბირების შემდეგ გადაწყვეტილ იქნა, გენერალ გულიაკოვისთვის ებრძანებინათ, რომ მას ეცადა ისინი, რომლებმაც იულონისა და მისი ძმების მხარე დაიჭირეს, ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე დაეყოლიებინა, ხოლო ყველა ისინი კი, ვინც უდრეკი დარჩებოდა, თავად ბატონიშვილთა გამორიცხვის გარეშე, დაეპატიმრებინა. ყაზახელ თათრებს ლაზარევმა წერილი გაუგზავნა, ჩააგონებდა რა მათ, რომ ალექსანდრეს სიტყვებს არ დაჰყოლოდნენ და საერთო სიმშვიდე არ დაერღვიათ. წერილმა თავისი მოქმედება მოახდინა, და ალექსანდრეს თათრებში არანაირი წარმატება არ ჰქონია.

“ჩემთვის უკიდურესად სამწუხაროდ, მე შევიტყვე, – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისადმი შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ქართლის თავადებიდან ზოგიერთი ამას არ ასრულებს (ე. ი. იმპერატორ პავლეს სურვილს არ აღასრულებს), სასულიერო წოდება მორჩილებას გამოუხატავს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ხელმწიფე იმპერატორის მიერ არავინ არ არის დანიშნული. რისთვისაც გთავაზობთ თქვენ ყველა ასეთი თავხედობა (дерзости), რომლებიც კეთილმოწყობილ წესრიგს ეწინააღმდეგება, დატოვოთ და ჯეროვან მორჩილებას დაუბრუნდეთ; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ვალდებული ვიქნები ყველა ურჩი მორჩილებისკენ ვაიძულო. სხვა მხრივ, არანაირ გამოცემულ ქაღალდს, იმათი გამოკლებით, რომლებიც მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის ბატონიშვილ დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ იქნება გამოცემული, არ დაუჯეროთ”.

საქართველოს სამეფო სახლში პირველ პირად დავით ბატონიშვილის ასეთმა სრულიად სახალხო გამოცხადებამ ორივე გადამტერებული პარტია კიდევ უფრო განაცალკევა. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან, დარეჯან დედოფალთან ერთად, იულონის ტახტზე აყვანისთვის მეცადინეობდნენ, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, დავითის დამტკიცებისთვის ზრუნავდნენ. ორივე პარტია ერთსულოვნად თავის სასარგებლოდ მოქმედებდა და არანაირ საშუალებებს არ უგულვებელყოფდა.

იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე ერთგულება შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები, როგორც ლეკები. განა გასაკვირია, – კითხულობდა დედოფალი, – თუ ერეკლე მეფის შვილები კახეთში მივლენ? “კახეთში არავინ არის ისეთი, და მით უმეტეს ქიზიყში, ორჯერ ან სამჯერ რომ არ იყოს ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულებით გამოსყიდული. მათი პური მის შვილებს უფრო ეკუთვნით”. ეშმაკი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ერთგულების ფიცს უღალატონ და ამდენი ქრისტიანი სულის ფიცი დაარღვიოს. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა კითხვას იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს უფრო მეტი პატივი მიიღონ, ვიდრე ერეკლეს შვილებს (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდრეობისთვის მიღებული ზომები საჯაროდაა გამოცხადებული, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ისეთ სახეს ღებულობს, თითქოს ამის შესახებ არაფერი იცოდეს. კნორინგი სთხოვდა ლაზარევს ეცნობებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი ქცევითა და საქციელით იგი საკუთარ თავზე ეჭვს იწვევს, “თითქოსდა იგი უგულვებელყოფდეს ზომებს, რომლებიც საერთო სიკეთისთვის მიიღება” (Изъ отношенiя Кнорринга Лазареву 29-го января и Дарье 21-го января 1801 г.).

დარეჯან დედოფალი დავითისგან მოითხოვდა მისთვის შესაფერისი ჯამაგირი დაენიშნათ ოცდაათი მანეთი დღეში. ბატონიშვილი პასუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, საიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხებს, რძეს და, ამაზე ზევით, 4.000 მანეთი სუფთა შემოსავალი აქვს წელიწადში (Письма царевича: Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერისშვილს (племянника) უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი მისი შემოსავლები წელიწადში 170 მანეთს არ აღემატება, რომ მან (ბატონიშვილმა) ისინი საგანგებოდ გაზარდა იმისთვის, რათა უცოდინარნი მოატყუოს.

“თუნდაც ყველა რომ მოტყუებულ იქნას, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე, – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.). ყველაზე მეტად ის მაოცებს, რატომ არ უფრთხილდები შენ საკუთარ თავს ასეთ სიცრუეთაგან. კიდევ მწერდი, რომ თუ ფარნაოზი გამოცხადდება და ხელმწიფის ერთგულებაზე დადებს ფიცს, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ საუფლისწულო მამულებს (вотчины), რომლებიც მამაშენმა მას კანონიერ საფუძველზე ჩამოართვა. მამაშენს კანონიერი არაფერი გაუკეთებია. რომელი კანონი უბრძანებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის ლუკმა-პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გჯერათ ფიცისა და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, ისევე უნდა შეჰფიცოს მანაც, თუ სხვანაირად?”

იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების ძარცვა-რბევა და ძალადობანი, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო იმის მიზეზი, რომ ბევრ ქართველს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ფიცის მისაღებად მათთან ქალაქ გორში ჩასულიყვნენ. ჰქონდა რა მხედველობაში ქვეყანა დაემშვიდებინა, და რაც მთავარი იყო ბატონიშვილები მორჩილებაში მოეყვანა, ლაზარევმა გადაწყვიტა ჯარებით გორისკენ დაძრულიყო (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ქართლში წასვლაზე ლაზარევის განზრახვის შესახებ, თხოვნით მიმართა მას მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა შვილებთან კაცი გაეგზავნა და ეთხოვა დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაეთანხმა ამ თხოვნის შესრულებაზე იმ პირობებით: 1) რომ მის ვაჟიშვილებს ხალხი არ ერბიათ, იგი თავიანთ ერთგულებაზე არ ეფიცებინათ და ქვეყანაში შეშფოთებები არ მოეხდინათ; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ჯარი არ შეეკრიბათ; 3) რომ იულონს ბარათებზე (ბრძანებებზე) მემკვიდრედ ხელი არ მოეწერა და 4) რომ ყველა მეფის ძეს, მის შვილებს, ტფილისში ეცხოვრა.

პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა სიცრუე უწოდა, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის შეუძლია. დავითმა დედოფალს შესთავაზა წინადადებებზე კარგად დაფიქრებულიყო და მას ამისთვის სამი დღის ვადა მისცა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, რომლებიც რუსეთის იმპერატორისგანაა გამოცხადებული, ცრუ და გამოგონილია, და უარი თქვა თავისი ვაჟების დაწყნარების საქმეში შუამდგომლობა გაეწია. ამაზე საპასუხოდ მას ქართლში ჯარების მოძრაობა გამოეცხადა. მოძრაობა მით უფრო აუცილებელი აღმოჩნდა, რომ ტფილიში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის ქცევათა შესახებ. მიიტაცა რა ხელში ლიახვის მამული, რომელიც ქართლში მთელ პროვინციას შეადგენდა, იულონმა ის თავის სიძეს თავად რევაზ ერისთავს მისცა, რომელიც ამის სანაცვლოდ მას დაპირდა, თავისი ძალები იმერეთის ჯარებთან შეეერთებინა, რომლებიც ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით იკრიბებოდა. ამ შეერთებას შეეძლო გორის ყველა მცხოვრები აეძულებინა მეამბოხეებს შეერთებოდა და საქართველოში შემდგომი უწესრიგობანი გამოეწვია, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებულიყვნენ, სადაც უკვე თავიანთი აღალი გააგზავნეს.

“ახლა მე ვისმენ, – წერდა იულონს დავით ბატონიშვილი, – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს მიეცით, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით, ფარნაოზით ასევე ოჯახით, და ალექსანდრეთი, იმერეთში მიემგზავრებით, რის გამოც გიცხადებთ, რომ როგორც მე, უზენაესი ბრძანებით, საქართველოს მმართველად ვარ დაყენებული, ამიტომ თქვენ არანაირი უფლება არ გაგაჩნიათ ვინმეს უძრავი მამული უწყალობოთ, და გარდა ამისა ძებთან ერთად იმერეთში თქვენი წასვლა ხელმწიფის ნებისამი აშკარა წინააღმდეგობაა” (Письмо Давида царевичу Юлону 9-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

“ვინ შეგაწუხათ თქვენ, – კითხულობდა დავითი, – რომ უცხო მიწაზე მიდიხართ და თქვენი ძმებიც იქვე მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ სამშობლოს კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს განზრახვაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და თქვენი სამშობლოს მოღალტენი არ აღმოჩნდეთ”. 

მაგრამ ბატონიშვილები საქართველოდნ წავიდნენ, რომელშიც დროებით სიმშვიდე დამყრდა, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო ტფილისში მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო, არ შეეშინდებოდა რა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.

თუმცა კი ეს სიმშვიდე ქვეყანაში მეტად მცირე ხანს გრძელდებოდა.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

Monday, September 28, 2015

ნიკოლოზ დუბროვინი დასავლეთ ქართველების ხასიათისა და ტანისამოსის, აგრეთვე მათი სტუმართმოყვარეობისა და საჭმელების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», Томъ I. Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ. Книга II. Закавказье. Санктпетербургъ. 1871, ვრცელი წერილის “ქართველური ტომის” /Картвельское племя/ მეორე განყოფილების “იმერლები, მეგრელები და გურულები” /Имеретины, мингрельцы и гурiйцы/ შესაბამისი თავის თარგმანს)


თავი II

(იმერლების, მეგრელებისა და გურულების ხასიათი და მათი ტანისამოსი. – სტუმართმოყვარეობა. – აქაურთა საჭმელი.)

შეადგენენ რა ერთ ხალხს ქართველებთან სარწმუნოებისა და ენის მიხედვით, იმერლებს, მეგრელებსა და გურულებს ერთნაირი ზნე-ხასიათი და წეს-ჩვეულებები (ადათები) გააჩნიათ. არ გავიმეორებთ რა ყველფერს, რაც ქართველებზე ვთქვით, და რაც რიონის ხეობაში ყველა მცხოვრებსაც თანაბარ ხარისხად ეხება, ჩვენ მხოლოდ იმ უმნიშვნელო თავისებურებებს შევეხებით, რომლებიც ქართველი ხალხის ამ სამი ნაწილის (поколенiя грузинскаго народа) განსაკუთრებულ კუთვნილებას შეადგენს.

იმერელი ქალები უმეტეს წილად შავთმიანები და ამასთან ტანწერწეტნი არიან, მაგრამ მამაკაცებთან შედარებით თავიანთი სილამაზით არ გამოირჩევიან, რომლებიც ქალებს სილამაზით თუ არ აღემატებიან, არც ჩამორჩებიან.

მამაკაცები უპირატესად საშუალო სიმაღლისანი არიან, მათი სახის ნაკვთები უფრო მეტად სასიამოვნოა, ვიდრე სწორი.

თითქმის ყველა მამაკაცი ან წვერს ატარებს, ან კიდევ ულვაშს, ამასთან უკანასკნელის მიმართ მათ განსაკუთრებული ლტოლვა (მიდრეკილება) გააჩნიათ. აქაური არა მხოლოდ თავისი ულვაშის საშინელი დამცველია, არამედ მისი თითოეული ღერისაც; ზოგიერთმა სამსახურიც კი დატოვა იმის გამო, რომ ულვაშის მოპარსვა უხდებოდა.

– როგორ ნამუსიანობას შეიძლება მოელოდე ადამიანისგან, ამბობს იმერელი, რომელსაც არც წვერი აქვს და არც ულვაში.

იმერლები ღამით თავიანთ ულვაშებს იხვევენ და საულვაშეთი – თავისებური ულვაშების დამყენებლით იკრავენ.

აი რას ჰყვებიან აქაურები თავიანთი ულვაშების შესახებ.

რომელიღაც იმერელი მთიელებს ტყვედ ჩაუვარდა და არ ჰქონდა რა სახსრები თავის გამოსასყიდად, თავის მფლობელს თხოვნით მიმართა, რომ სახლში გამოეშვა.

– პატრონო, ამბობდა იმერელი, იცი, რომ მე არ გამომისყიდიან; გამიშვი სახლში. აი შენ წინდად ჩემი ულვაშის ღერი. წავალ, მოწყალებას ვითხოვ, და როცა იმ ფულს შევაგროვებ, რომელსაც შენ დამინიშნავ, შენ მოგიტან და ჩემი ულვაშის ღერს გამოვისყიდი.

პატრონმა მას ულვაშის ღერი გამოართვა, ზედ დახედა, შეახვია და შეინახა.

– კარგი, ალაჰი შეგეწიოს! წარმოთქვა მან; წადი – და იცოდე!

იმერელი სახლში წამოვიდა, შეაგროვა თანხა, მაგრამ იმდენი კი ვერა, რამდენიც დანიშნული ჰქონდა. იგი ისე აფასებდა თავისი ულვაშის ღერს, რომ მთიელის ხელში მისი დატოვება არაფრით არ სურდა და ამიტომ გადაწყვიტა ტყვეობაში ნებაყოფლობით წასულიყო, რათა მხოლოდ თავისი ულვაში გამოესყიდა.

მოვიდა რა მთებში, მან თავის პატრონს, როგორც იყო, მთელი საქმე მოუყვა.

მთიელს ბევრი არ უფიქრია, უბიდან ჩვარში შეხვეული ულვაშის ღერი ამოიღო, იმერელს მისცა და ისე, რომ ფული არ გამოურთმევია, სახლში გამოუშვა.

ეს ანეგდოტი, თუმცა კი გამოგონილია, იმერლის თავისი ულვაშისადმი მოფრთხილებით დამოკიდებულებას (привязанность) კარგად გვიხატავს. აქაური, რომელიც ულვაშს მოიპარსავს, სხვათაგან დაცინვებს განიცდის და ამ ოპერაციის ჩატარებას მხოლოდ ნათესავის დაკარგვის შემდეგ უშვებს უღრმესი გლოვის ნიშნად.

არის რა კეთილი, ალერსიანი და თავაზიანი, იმერელი უმეცარია და საშინელ ხალისს იჩენს ყოველგვარი დავებისა და პროცესების მიმართ. მცხოვრებთაგან იშვიათია, ვინც არ დაობს მეზობელთან თავისი მიწის გამო, იშვიათია გლეხიც, რომელიც არ დაობს მემამულესთან თავის მოვალეობათა გამო და თითქმის არც არის თავადი ან აზნაური, რომელსაც მემკვიდრეონითი მტრები არ ჰყავდეს “პროცესის მიხედვით, იმის მსგავსად, როგორც დაღესტანში ჰყავთ მემკვიდრეობითი მტრები ასაღები სისხლის მაძიებლობის გამო”. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ დაღესტანში მტრები ხანჯლებით იქცევდნენ თავს (тешились), აქ კი ქაღალდით, კალმითა და მელნით. მოსახლეობას შორის გამოჩნდნენ მწერლები, დავაქარები (მაბეზღარები) და კანონის დამცველენი (подъяче, ябедники и законники), ვისიც ყველას ეშინია, ვისაც მდაბლად უხრიან თავს და მათთან ნაცნობობასა და მათ კეთილგანწყობას ეძიებენ, როგორც აუცილებელი და გარკვეულ ხარისხად სასარგებლო ადამიანებისა. ასეთი ადამიანები ცნობილი არიან, გულუბრყვილო მცხოვრებთ ატყავებენ და მათ ხარჯზე არხეინად ცხოვრობენ. ხრიკიანების ამ კეთილდღეობამ აიძულა ბევრი ახალგაზრდა ადამიანი, თვით კარგი საგვარეულოებიდანაც კი, მწერლის თანამდებობის მიღებისთვის ეზრუნა და ემეცადინა, როგორც საპატიო წოდებისა, რომლის დახმარებითაც თითოეული ზედმეტი კაპიკების შოვნას იმედოვნებს, შემოსავლების საიმედო წყაროსი.

მათი ანგარიშები ძალიანაც რომ სარწმუნოა, იმიტომ რომ არც ერთი მოსახლე არ ჩაუვლის სასამართლო დაწესებულებას იმის გარეშე, რომ იქ არ შეიაროს, რაიმე-ნაირი ცნობა არ აიღოს ან თხოვნის დაწერა არ ითხოვოს.

მოვა რა ბაზარში და იშოვნის რა კარგ ფულს თავისი პროდუქტების გაყიდვით, გლეხი მას არც ქეიფში დახარჯავს, არც რაიმე ახალ ნივთებს იყიდის, არამედ სახაზინო დაწესებულებაში შევა და გერბიან ქაღალდს აიღებს.

– რად გინდა ეს ნაგავი? ჰკითხავს მას კეთილი თანასოფლელი.

– როგორ თუ რად მინდა? პასუხობს იგი – ეს საჭირო საგანია; ეს ყოველთვის გამოგადგება, დღესასწაულზეც კი შეგიძლია ნათესავს აჩუქო, და გარდა ამისა მე თავადაც ვფიქრობ თხოვნა შევიტანო; ხომ არ იცნობ შენ ვინმე მწერალს (писака), ასე, სამ ფურცელში აბაზზე (20 კაპიკი) მეტს რომ არ აიღებს?

– როგორ არ ვიცნობ – ისინი ძაღლებივით მომრავლდნენ. და შენ ხომ ახლახანს შეიტანე თხოვნა.

– როგორ თუ ახლახანს! სამი თვე გავიდოდა, მაშინ უარი მითხრეს, ახლა კი შეიძლება უარით უკვე აღარ გამომისტუმრონ.

– და რატომ არ გეტყვიან უარს?

– იმიტომ რომ, ჩვენთან ახალი უფროსია. იქნება და არ მითხრას უარი, ხოლო თუ უარს მეტყვის, მაშინ გუბერნატორთან წავალ საჩივლელად; გუბერნატორი მეტყვის უარს, მეფისნაცვალთან წავალ, ხოლო იქ კი თხოვნას სენატში მივიტან, ხოლო თუ სენატიც უარს მეტყვის, მაშინ თავს დავიღრჩობ ან ყელზე საბელს (დაგრეხილი თოკი, რომელიც სახრჩობელას გამოსახავს) გამოვიბავ და ისევ მეფისნაცვალთან წავალ.

დავაქარობისადმი ასეთი დიდი ხალისის მიუხედავად, იმერლები არსებითად მეტად გულკეთილნი და პატიოსნები არიან.

მეგრელებს ნაზი და უფრო მეტად ქალური სახის ნაკვთები აქვთ. მამაკაცური სილამაზე მათში არ არის, სამაგიეროდ მეგრელი ქალის ტიპი – ერთერთი ყველაზე უფრო უნატიფესია დედამიწაზე; თვით გლეხთა წოდების ქალებიც კი გაოცებენ თავიანთი სილამაზით. სამეგრელოში განსაკუთრებული ტიპი არ არის; აქ შავთმიანი და ქერათმიანი ქალები ერთნაირად გვხვდება. მართალია, ისინი ისეთი ლამაზები ვერ არიან, როგორც მათი მეზობელი გურული ქალები, მაგრამ ტანის წერწეტი აგებულება, ჭკვიანი გამომხატველი სახეები, სანდომიანი (ეშხიანი) პატარა თავები, მხრებზე დაფენილი გრძელი აბრეშუმისებური თმები, და სხეულის სწორი ფუფუნებიანი ფორმები – მიიჯაჭვავს თქვენს ყურადღებას. მათი მოძრაობები გაბედული, გრაციოზული, ვნებიანია და სავსებით გამოხატავენ (გამოთქვამენ) მათ გარემომცველ ბუნებას, “რომელმაც მთელი თავისი მშვენიერებანი ამ საოცარ არსებებზე დახარჯა”.

მეგრელი კაცი განსაკუთრებულად უნარიანი (ნიჭიერი), აღმქმელი, ჯიუტი და შურისმაძიებელი, მაგრამ ურთიერთობაში კი მოკრძალებული და შემპარავია; მეგრელზე დანდობა ძალზედ ძნელია და მისი სიტყვის დაჯერებაც, მაშინ როდესაც გურული, ამის საპირისპიროდ, მიცემული პირობის შესრულებით ამაყობს. ქურდობა, რომელიც ძალზედ გავრცელებულია სამეგრელოში, მთავარ მანკიერებას შეადგენს, რომელიც ხალხის გარემოში ღრმადაა გამჯდარი და მეგრელთა განსაკუთრებულ თავისებურებას წარმოადგენს.

ქურდობა უპირატესად საქონელზე ვრცელდება და განსაკუთრებით კი ცხენებზე და ამ მიმართებით მეგრელები უკიდურესად მოხერხებულნი არიან. მათ არ შეუძლიათ გულგრილად უყურებდნენ სხვის ცხენს და განსაკუთრებით როცა ის თავისუფლად დასეირნობს.

– მოხვდა მეგრელი სამოთხეში, ამბობენ იმერლები, მაგრამ როცა იქ ჩინებული კატერი (ჯორი) იხილა, რომელიც სასწაულმოქმედ ნიკოლოზს ეკუთვნოდა, თან თავისუფლად მოსერინე ბალახსაც სძოვდა, თავი ვერ შეიკავა – მოიპარა და სამოთხიდანაც გაიქცა. 

აქაური ცხენიპარია მრავალ ხერხსა და ეშმაკობას იყენებს მოტაცებული ცხენის დასამალად. იგი მას ხრამებით, ხევებით, ტყითა და მდინარის კალაპოტითაც კი წაიყვანს, რათა დევნა თავიდან აიცილოს, ან ასწავლის (შეიპირებს) მწყემსს მის უკან ცხვრების ფარა გამორეკოს, რათა მოპარული ცხენის კვალი წაშალონ, რომელიც ორ ან სამ ღამეში იმერეთიდან აფხაზეთშიც კი მოხვდება. მეგრელი ქურდი მოპარულ ცხენს უკუღმა დაჭედავს, ისე რომ გგონიათ ცხენი ჩრდილოეთის მიმართულებით მირბის, ის კი სამხრეთისკენ მირბოდა; ის რამდენიმე ნაბადს დააფენს და ცხენის ფეხთა ქვეშ მათ მონაცვლეობას დაიწყებს, რათა საპირისპირო მხარეს ნახევარი ვერსის ან უფრო მეტ მანძილზე ის შეუმჩნევლად (კვალის დაუტოვებლად) გაატაროს. ცხენების ქურდობით თითქმის ყველა წოდება იყო დაკავებული, სასულიერო წოდების გამოუკლებლად. ეს საქმიანობა აქ მხატვრობამდეა (ხელოვნებამდეა) აყვანილი. ყველაზე უფრო უბრალო და გამოუცდელ ქურდს არაფრად არ უღირს მოპარული ძროხის ხორცი ურემზე დამაგრებულ საღვინე ქვევრში გადაიტანოს, ან დაკლული ძროხა მიცვალებულის სახით მთელი სამგლოვიარო ვითარებით გაატაროს, მიჰყვება რა ურემს ტირილითა და მოთქმით, თითქოსდა საყვარელი ნათესავი დაეკარგოს. კიდევ უფრო ადვილია თხასთან გამკლავება. იგი მას ცხენზე შემოიგდებს, ხელობაში მისი ამხანაგები კი გარს შემოერტყმებიან და რათა ცხოველის კიკინი დაფარონ, მთელი კომპანია “აფხაზური სიმღერის მსგავსად მას გუნდად იმეორებს. უკანასკნელ შემთხვევაში თხა სიმღერის წამომწყების როლში გამოდის”.

ქურდობა სამეგრელოში სამარცხვინოდ არ ითვლება და მას დიდი ხანია მისდევენ. ამბობენ, რომ ერთერთმა მეგრელმა აზნაურმა ღვთის სიტყვის ქადაგებისთვის აქ მყოფ ანდრია პირველწოდებულს სანდლები მოპარა, რომლებიც დასასვენებლად მიწოლილმა მოციქულმა ხეზე ჩამოკიდა. ამ აზნაურის შთამომავლებს ამ საქციელის შეხსენება არ სწყინთ და ამით თავიანთი აზნაურული წარმოშობის სიძველეს ამტკიცებენ. მცხოვრებთა უმრავლესობას კი თავისი მანკიერება შეგნებული აქვს და ქურდს მახინჯს ეძახის (махвнджи – уродъ), რაც იმას ამტკიცებს, რომ სიკეთის ინსტინქტი და კარგი ზნეობრივი საწყისების საწინდარი არის ხალხში.

გურულების ტიპი იმერლებისა და მეგრელებისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ერთი და იმავე ქართული ტომის ასეთი ცვლილების მიზეზი – ბუნების გავლენა და თურქული ტომების მეზობლობა იყო, რომლებთანაც გურულები ნათესავდებოდნენ და ტყვეთა გაყიდვის მეშვეობით მუდმივ ურთიერთობებშიც იყვნენ. ამ გავლენამ კარგი მოქმედება იქონია: “კავკასიაშიც კი ძნელია ასეთი გრაციოზული პატარა ბიჭების ნახვა, რომლებიც შეშინებულ პატარა ჩიტებს ჰგვანან, მამაკაცების ასეთი ვაჟკაცური სილამაზის, და ქალების ნატიფი თხელი პროფილისა. თავიანთი მანერითა და გრაციით გურული ქალები სამხრეთ-იტალიელ ქალებს ძალიან ჰგვანან”. გურულის ხასიათის გაბატონებული ნიშანია – არაჩვეულებრივი სიცქვიტე (სიმარდე), მგზნებარება (ჟინიანობა), სიმკვირცხლე, ცნობისმოყვარეობა და გატაცება.

გურულები განსაკუთრებულად სალმიანები (ალერსიანები) და ამაყები არიან. გახლავან რა გონებადამჯდარნი (წინდახედულნი) და ეშმაკები, ისინი მიცემული სიტყვის ერთგულები არიან. სადაც საქმე ხალხურ სიამაყეს, ოჯახს ან პიროვნებას ეხება, იქ გურული უკიდურესად ფეთქებადი და გაღიზიანებადია. საქციელი ან სიტყვა, რომელზედაც სხვა ყურადღებას არ მიაქცევდა, გურულში ხშირად უკმაყოფილებას იწვევს და არცთუ იშვიათად სისხლიანი ანგარიშსწორებით თავდება. გურული ფანატიზმამდე ღვთისმოსავია, ყველაზე უფრო მკაცრი სახით აღასრულებს მარხვებს, მაგრამ ამასთან ერთად ისეთ წესებსაც (обряды) უშვებს, რომლებიც ქრისტიანისთვის უცნაური გეჩვენებათ. თვლის რა უპატიებელ ცოდვად ოთხშაბათს ან პარასკევს მარხვის დარღვევას, იგი მზად არის იმავე ოთხშაბათს ან პარასკევს სხვების ან თვით თავისი საკუთარი შვილებიც კი თურქებს მიჰყიდოს ან ადამიანი მოკლას. ლოცულობს რა გულმოდგინედ ეკლესიაში იგი ამხანაგებს ყაჩაღობაზე ან ძარცვაზე უთანხმდება. აი გულუბრყვილობისა და ხასიათში არსებული წინააღმდეგობის ერთერთი მაგალითიც. ერთხელ გაბრაზებულმა მოხუცმა თავისი რძალი მოკლა და იხეტიალა რა საკმაოდ დიდხანს ტყეში, გალეული და გაწამებული მართლმსაჯულებას ჩაბარდა და, წეს-ჩვეულების მიხედვით, კისერზე თოკი ჩამოიკიდა. დაუძლურებულ მოხუცს დაკავების შემდეგ საჭმლით თავისი ძალების მომაგრება შესთავაზეს და ხორცი მიაწოდეს.

– როგორ შეიძლება, პასუხობდა გურული, ახლა მე სახლში მიცვალებული მისვენია, და სახსნილო ვჭამო!

გურულს შურისძიება არ სწყურია, მაგრამ შურს იძიებს მტერზე, თუ შესაძლებელია. ის ისეთი სტუმართმოყვარე არ არის, როგორც, მაგალითად, აფხაზი ან ჩერქეზი; “ის არც ისე წმინდად სცემს პატივს თავის ჭერს, და მასში არც იმერელი გლეხის გულუბრყვილობა და ალერსიანობაა, იგი მთიელივით მკაცრია, მაგრამ თავისი ჩრდილოელი მეზობლის პირველყოფილი ზნე-ხასიათი უკვე აღარ გააჩნია, არამედ თურქის მზაკვრობა, ფუფუნება და ავხორცობა ისესხა”* (*ფუფუნება აზიელის გაგებით იარაღისა და ცხენების სიმრავლეში და ცხოვრების მნიშვნელოვან შემთხვევებში გამასპინძლებაში შედგება)

ყველა გურული მამაცი, კარგი მსროლელი და ჩინებული ფეხით მოსიარულეა გადასვლების სიშორესა და სიჩქარესთან მიმართებით. გურულისთვის არანაირ შრომას არ წარმოადგენს, მაგალითად, ერთნახევარ დღეღამეში ოზურგეთიდან ქუთაისში ფეხით ჩავიდეს, რაც პირდაპირი გზითა და ბილიკებით დაახლოებით 190 ვერსის მანძილს შეადგენს.

გურული ანგარების მოყვარულია, მაგრამ არა შოვნის სურვილის გამო, არამედ თავის ახირებათა აღსრულებისთვის; უბრალო გლეხი ყველაზე უფრო საშინელი ბოროტმოქმედების ჩადენასაც გადაწყვეტს, რათა მხოლოდ თავისთვის ფუფუნების საგანი იშოვოს.

გურული ქალი ისეთი ლამაზია, და მისი სიარულიც ისე გრაციოზულია, რომ საკმარისია საღამოს მზის ჩასვლისას შეხედო ქალიშვილს, რომელიც თავზე დადგმული წყლის დოქით მოდის, რათა მის ძველ ლურჯ კაბას შეურიგდე, და მის ასევე სულაც არა ახალ წითელ შალვარსაც (Изъ записокъ о Гурiи, Дункель Веллинга. Кавк. 1853 г. № 77. Поездка на родину, Какадзе. Кавк. 1853 г. № 69. Заметки на пути въ Мингрелiю, И. Евлахова. Кавк. 1847 г. № 9. Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавк. 1857 г. № 76). ქალების სილამაზე ტყვეთა გაყიდვის წამახალისებელი მიზეზი გახლდათ, რომელიც, ჩვენი საკორდონო დაცვის მთელი სიფხიზლის მიუხედავად, თვით 1850-იან წლებშიც კი არსებობდა. 

გურული ქალები მოკრძალებულნი, ალერსიანები, სალმიანები და შესანიშნავი სილამაზისანი არიან, თუმცა კი მათი სილამაზე ბევრს კარგავს ფერუმარილის ზომაზე მეტად გამოყენებისგან. მათ უყვართ ლამაზად მორთული სამოსელი, განსაკუთრებით კაშკაშა ფერების და ყველაზე უფრო ძვირფასი ქსოვილებისა, მაგრამ უფრო მეტ ყურადღებას გარეგან ფუფუნებასა და გარეგნულ სამკაულებზე აქცევენ: თეთრეული გურული ქალების მიერ ტანსაცმლის მნიშვნელოვან ნაწილად არ ითვლება და მას უგულვებელყოფენ, ოღონდ კი ზედა კაბა ბრწყინვალებითა და დიდებულებით გამოირჩეოდეს.

გურული ქალი უფრო მეტი თავისუფლებით სარგებლობს, ვიდრე ეს საქართველოშია; მამაკაცები ქალებთან საუბრებში მეტად თავისუფალნი არიან, და უხერხულ გამონათქვამებს თვით დედასთან და დებთან საუბრებშიც კი არ ერიდებიან, და ევროპელთა აზრით გასაკიცხ სიტყვებს უშვებენ (мужчины въ разговорахъ съ женщинами весьма вольны, не стесняются въ выраженiяхъ даже съ матерью и сёстрами, и допускаютъ рече предосудительныя по мненiю европейцевъ). მამაკაცებს, და განსაკუთრებით კი ჭაბუკებს, თავისუფალი დაშვება აქვთ ოჯახში, რომელიც მით უფრო ადვილია ხოლმე, რაც უფრო ოჯახის თავი ნაკლებად ეჭვიანია. ქმრის არყოფნისას, ცოლი თავისთან სტუმრად მხოლოდ ქალებს ღებულობს, რათა ამის გამო ლაპარაკები, ჭორები და გაკიცხვა თავიდან აირიდოს. მაგრამ ქმრის სახლში ყოფნის დროს სტუმრობა განუწყვეტელია და სტუმრებსაც გულთბილად ღებულობენ.

იცმევს რა სრულიად ქართულად, იმერელს თავზე ახურავს ფაფანაკი – პატარა ბრტყელი ქუდი. ფაფანაკი მაუდის ან მატერიის ნახევრდად მრგვალი ნაჭერია, ორი გოჯი სიგანის და ერთნახევარი გოჯი სიგრძისა. თავზე მას აქეთ-იქით კუთხეებზე მიკერებული თასმით იმაგრებენ, რომელიც ნიკაპის ქვეშ იკვრება. თუმცა კი ფაფანაკი თავის მხოლოდ ზედა ნაწილს იფარავს, მას მაინც წელიწადის ყველა დროში იფარებენ. ფეხებზე აქაურს მაღალქუსლიანი ჩექმები აცვია, რომლებიც ნალებითაა დაჭედილი და ცხვირები კი მაღლა აქვს აპრეხილი. მისი ფეხსაცმლის მთელი ლანჩა ხშირად მთლიანად წვრილი ლურსმნებითაა მოჭედილი, რაც მთაზე ასვლისა და იქიდან ჩამოსვლისთვისაა აუცილებელი.

იმერელი ქალები ლეჩაქსა და თავსაკრავს ატარებენ (носятъ лечаки и тавса-крави), რომელიც მუქ ჟოლოსფერ ხავერდზე ვერცხლისფერი ძაფებითაა მოქარგული. მდიდრები იცვამენ ქათიბს (носятъ катъ-ибу) – ჯუბის ნაირსახეობას გახსნილი სახელოებით – კვერნის ბეწვით გაწყობილი მუქი ჟოლოსფერი ხავერდისა; ქათიბის ქვემოდან ვარდისფერი ყანაოზის ახალუხი მოჩანს, რომელიც თავიდან ბოლომდე ვერცხლისფერი სირმითაა ორ რიგად გაწყობილი და ვერცხლის ღილ-კილოებითვე შეკრული. ახალუხს წელზე ფართო ლენტით იკრავენ, რომელიც თავისი ბოლოებით ზოგჯერ მომხიბვლელი პატარა ფეხების წვერებს ეხება. ლამაზი ქალების მდიდრული ნაწნავები ზოგჯერ ვარდისფერი აბრეშუმის ბაფთებითაა შეკრული ან გარეშემოვლებული. იმერელი ქალები ჩინებული მხედრები არიან, ისინი ცხენებზე მამაკაცებივით სწრაფად და მათებური წესით სხდებიან, მამაკაცის უნაგირებზე და ცხენით მნიშვნელოვანი გადასვლების შესრულება შეუძლიათ. სამაგიეროდ ქალი უღირსობად მიიჩნევს, თუ მას ჯორზე შეჯდომას შესთავაზებენ. მიზეზი ის არის, რომ უწინდელ დროში ზნედაცემულ ქალებს ჯორზე ან ვირზე სვამდნენ და მათ საჯაროდ სოფელში დაატარებდნენ, რითაც მძიმე სასჯელს ადებდნენ.

მდიდარი მეგრელები მუქი ლურჯი ფერის ჩოხას ატარებენ, რომელიც მთლიანად ოქროსფერი სირმებითაა გაწყობილი. ჩოხას ღია-ცისფერი აბრეშუმის ახალუხის ზემოდან იცვამენ; თავზე ასევე ოქრომკერდით მოქარგულ ფაფანაკს იფარებენ. მეგრელი და გურული ქალები ქათიბს არ იცვამენ, ხოლო ლეჩაქის ნაცვლად კი სამეგრელოში თავზე ფანტასტიკურად დახვეულ ტიულის ან გაზის ნაჭერს იყენებენ. უბრალო წოდების ქალები ქართული შეკერილობის ჩითის ან ტილოს კაბებში დადიან, ხოლო თავზე კი დიდ თავსაფარს იფარებენ, რომელიც მთელ სახეს უფარავთ, თვალებისა და ცხვირის გარდა.

გურული ქურთუკს იცვამს, რომლიც ვაზნებითა და ვერცხლის სირმებითაა გაწყობილი. ქურთუკის ქვემოდან ელეგის (ჟილეტის) ნაწილი მოჩანს, რომლის ზემოდან კიდევ ზუბუნს (ასევე ჟილეტის ნაირსახეობას) იცვამს. იგი უკიდურესობამდე ვიწრო შარვალს ატარებს, რომელიც ვერცხლისფერი სირმებითაა გაწყობილი, ფეხზე პაიჭები და ტყავის მოკლე ჩექმები აცვია, რომელთაც დაწნული ლანჩები აქვს. აბრეშუმის ფართო თურქული ხელსახოცი წელზე აქვს შემოხვეული, თავზე კი ყაბალახი ახურავს.

გურული სამხედრო აღჭურვილობასა და საბრძოლო საშუალებებს არასოდეს იშორებს. სარტყელის ზემოთ, ფართო ქამარზე, რომელიც ფულის შესანახად გამოიყენება, ჩურმუშ-ოღლი (дчурмушъ-оглы) ჰკიდია, სადაც ჩადებულია: კვესი, აბედი, ტყვიები და ფორმა მათი ჩამოსხმისთვის, მათარა, ტყავის დასაკეცი ჭურჭელი დასალევად; აქლემის ტყავის სადენთე ლამაზად მოჩუქურთმებული; პატარა დანა, სპილენძის პატარა ჭურჭელი ქონისთვის, ტყავის სამარილე, გასანთლული ტილო – липа, რათა ბნელ ღამეში გზა გაინათოს; თოკი ტყვეების შესაკრავად, ზუმბა მასში გაკეთებული პატარა საკეცით ცეცხლისთვის, და გრძელი ქისა მასში ჩადებული პატარა ჩიბუხით. თუ ყველაფერ ამას მივუმატებთ, რომ მას სარტყლის ქვეშ ჩადებული აქვს: ხანჯალი, კარაბინი და პისტოლეტი, რომელთა ზემოთ სავაზნე აქვს გადაკიდებული, და ხელშიც შაშხანა უჭირავს, მაშინ გურულის სრული სურათიც გვექნება” (Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавказъ 1857 г. № 76. Изъ Гурiи. Кавк. 1865 г. № 28. Селенiе Мухури, Цветкова. Кавк. 1856 г. № 31 и 37. Возвращенiе. Кавк. 1857 г. № 77. Путевыя заметки по Мингрелiи и Гурiи, Мансурова. Закавк. Вестникъ 1854 г. № 27).

ღრმა სიძველის ხანიდან იმერეთის, სამეგრელოსა და გურიის მცხოვრებნი, ზუსტად ისევე როგორც საქართველოსიც, მგზავრის პატივისცემასა და მასზე ზრუნვას ინარჩუნებდნენ. როგორც კი მგზავრი სახლს მოუახლოვდება, მასპინძელი მაშინვე მიიჩქარის მის შესახვედრად და თუ ეს ხდება ღამით, მაშინ ის სტუმართან ხელში ჩირაღდნით გამოდის, და ცდილობს მას ყაბალახი და ნაბადი ჩამოართვას.

როგორც კი მოსული ცხენიდან ჩამოვა, მაშინვე მსახურები მას სახლზე მიუთითებენ, რომელშიც იგი როგორც საკუთარ სახლში, ისე განთვსდება. რამდენიმე წუთის შემდეგ მასთან მასპინძლის ვაჟიშვილი ან უახლოესი ნათესავი გამოცხადდება, და სტუმარს შესთავაზებს მას ფეხები დაბანოს, ის, რა თქმა უნდა, უარს ამბობს, და მაშინ შემოაქვთ პატარა გრძელი სკამი ანუ სუფრა ტრაპეზით და თავად მასპინძელიც შემოდის და სტუმარს ესალმება.

საპატიო სტუმრისთვის საუკეთესო ხარს ან ძროხას კლავენ და შემდეგ მას სავახშმოდ ეპატიჟებიან.

ვახშმის დრო ეუწყებათ დიდი ქვაბის გამოჩენით, რომელშიც უმარილო წყალში ფეტვის ბურღულეულია მოხარშული, და რამდენიმე დიდი დოქისა სხვადასხვანაირი ღვინით. ქვაბის შემდეგ გამოჩნდება მსახური და ხშირად ჩამოძონძილი, წყლიანი დოქით, და უხვად ასხამს მას სტუმართა ხელებზე და აწვდის ხელსახოცს, ზოგჯერ იმდენად ჭუჭყიანსა და სქელს, რომ საქმეში მისი გამოყენება შეუძლებელია.

წყალი უხვად იღვრება მიწაზე და იქ მყოფთა ფეხებ ქვეშ რაღაც შინაური ჭაობის მაგვარს წარმოქმნის. სტუმრები ტახტზე ჯდებიან: ორ მსახურს მოკლეფეხებიანი გრძელი და ვიწრო მაგიდა შემოაქვს და მას სტუმრების წინ დგამს. ზოგჯერ ვიწრო და დაბალი სკამის წინ, რომელზედაც თქვენ ზიხართ, დგამენ სხვას, ცოტათი უფრო მაღალ, მაგრამ მაინც ვიწრო სკამს: ის მაგიდის მაგივრობას სწევს. დადგამენ რა სტუმრის წინ ასეთ მაგიდას, ხშირად იქ მყოფთა თანდასწრებით, მის კეთილშესახედავ მდგომარეობაში მოყვანას იწყებენ: მას ფხეკენ და ნამცეცებისა და ცხიმისგან წმენდენ, რომელიც ხის სიღრმეში ჩაჯდა გამოყენებისას. თუმცა კი მსგავსი ფხეკა ვერ ასუფთავებს მაგიდას იმ ნარჩენებისგან, რომლებიც მასში მის მიერ გადატანილი ოცი ან ოცდაათი სადილისა და ვახშმის შედეგად არის დაგროვებული და ჩამხმარი. აქაურები მაგიდებს არ ასუფთავებენ, არამედ მათ გარეცხვას წვიმას მიანდობენ ხოლმე, როცა წყლის სადინარი ღარების ქვეშ მათი დადგმა ხდება შესაძლებელი.

ასეთი მაგიდები მხოლოდ მნიშვნელოვანი და რჩეული პირებისთვის გამოიყენება, სხვა სტუმრები კი იქ განთავსდებიან, სადაც უფრო მოუხერხდებათ: კუნძებზე, მორებზე ან უბრალოდ მიწაზე და საპატიო სტუმრების დიდსულოვნებისგან ნარჩენებს მოელიან. 

აქაურებს მაძღრად და მსუყედ ჭამა უყვართ. სუფრაზე, რომელიც თარგმანში ნიშნავს скатерть-ს, და ზემოთ აღწერილ გრძელ და მსუბუქ სკამს ცვლის, რამდენიმე პური იდება და ყველაზე მრავალფეროვანი საჭმელები იდგმება. მათ შორის პირველი ადგილი უჭირავს ღომს (гомiя) – საჭმელს, რომელიც ჩვენს ხორბლის ფაფას ჰგავს. ის მარილის გარეშე მზადდება, საჭმელად ცხელი მიიტანება და მარილიანი საჭმელებისთვის, როგორიცაა ყველი და თევზი, მსუბუქ და სასიამოვნო საკაზმს შეადგენს.

ადამიანი, რომლის ძალაუფლების ქვეშაც ეს საჭმელი იმყოფება, ხის ნიჩბის დახმარებით მას თითოეული სტუმრის წინ პატარა გროვის ფორმით დებს, და შემდეგ კი, განსაკუთრებული კეთილგანწყობის სახით, ზოგიერთს ქვაბის კედლებზე მიმწვარ ფეტვსაც უმატებს. შემდეგ სიმინდის ფქვილის პურები მოაქვთ, რომლებიც ყვავილის ქოთნების ფსკერის მაგვარ ჭურჭლებში ცეცხლზეა წინაა გამომცხვარი და გვარიანადაა შეცხელებული ვახშმის წინ, მოაქვთ რაიმენაირი ბოსტნეული: ბარდა, ლობიოს მარცვლები, და ბოლოს შემწვარი კვერცხები.

ყვერულები და წიწილები, რომლებითაც განსაკუთრებითაა სახელგანთქმული სამეგრელო მთელ სამხრეთ კავკასიაში, დიდი სიუხვით და სრულიად მრავალფეროვანი სახისა ერთერთ თვალსაჩინო ადგილს იკავებენ გამასპინძლებისას. ერთერთი მათგანი ბროწეულის წვენითაა შეკმაზული, მეორე შიგნიდან ნიგვზით დატენილი, მესამე შამფურზეა შემწვარი, ხოლო მეოთხე კი მარილწყალში მოხარშული. მაგიდაზე ალაგებენ მოხარშულ ან შემწვარ ცხვრის ხორცს და ხორცის ნაჭრებს, რომელსაც უპირატესად გაციებული სახით მოართმევენ და მას საჭმელად მძაღის (мдзаге) საკმაზთან ერთად იყენებენ, რომლიც ყავის ნალექს ჰგავს და დამძაღებული ნიგვზისგანაა მომზადებული. მძაღე აქაურებს მდოგვისა და პირშუშხას (хренъ) მაგივრობას უწევს. მასში ჩვეულებრივ ცოტა ძმარს ურევენ და მას მადის აღძვრის უნარი გააჩნია. ხაჭოს ღვეზელები, ყველი, სხვადასხვა მწვანილეულობა, ლობიო – მსხვილი ოსპის გვარეობა წიწაკით, სიმინდის ფქვილისგან გამომცხვარი შოთები, ჩიხირთმა და ბოზბაში – ყველაფერი ეს სუფრაზე მოაქვთ და ალაგებენ. სხვადასხვანაირი სოუსები და მწვადები ცვლიან ერთმანეთს. ყველაზე უფრო ნატიფ საჭმელად ქინძის ან ყვითელი კარიანდრების ფურცლებისგან მომზადებული სოუზი ითვლება, რომლისგანაც მთელი კავკასიელი ხალხები ნერწყვს ყლაპავენ. დაწყებული სოკოთი და ხბოს ენამდე, სულ ახლახანს გაკვეთილისა ხმლის მოხერხებული დარტყმით, ყველაფერი იწვება და მაგიდაზე მოიტანება, და ღვინოზე ხომ სალაპარაკოც არაფერია – იმერეთში, სამეგრელოსა და გურიაში მისი უკმარისობა არ არის; სხვადასხვა ჯიშისა და სხვადასხვა წლის ის ჭიქებში, ბოკლებში, აზარფეშებში, ჯიხვის რქებში მდინარესავით იღვრება, რომლებიც მალევე ფსკერამდე ისმება. სადილის ბოლოსთვის გურიაში ყველაზე უფრო გემრიელი კერძი შემოაქვთ, რძიანი ფაფა დარიჩინითა და შაქრით. სხვადასხვა გვარი ხილეულობა: ყურძენი, ნიგოზი, წაბლი, კომში და ბროწეული, ხიდან სულ ახლახანს მოწყვეტილი, ჭარბად გაჯერებული კუჭების ჩატკბარუნებისთვის, დესერტის სახით მოიტანება.

მაგიდაზე დიდი უწესრიგობა არის ხოლმე, კარგია, თუ ნასპინძელს ძველი ხის ან თიხის ჭურჭელი აქვს, რომლებითაც წვნიანის ან სოუზების დარიგებაა შესაძლებელი, მაგრამ თუ ისინი არ არის, მაშინ სტუმრები საჭმლის ერთობლივად მირთმევით კმაყოფილდებიან. როცა მღვდელმსახური ან ვინმე იქ დამსწრე საპატიო პირი ლოცვას წაიკითხავს, მაშინ თითოეული იმ საჭმელს მივარდება, რომელიც მას თვალში მოუვიუდა ან რომლის გემოც უფრო მოსწონს და იღებს მას ადამის კოვზით ე. ი. მუჭით. წიწილას ნაწილებად გლეჯენ, იკავებენ რა თავიდან ფეხებით, ხოლო შემდეგ კი ფრთებით.

“თუ რომელიმე ცხვრის თავი ზედმეტად დიდხანს ეწინააღმდეგება ადამიანის ხელის ძალისხმევას, მაშინ მერიქიფე ამოიღებს ხანჯალს და თავს საზამთროსავით ორად ჰკვეთს”.

უფრო საპატიო სტუმრების კბილებით დაღრღნილი ძვლები და წიწილების ნარჩენები არ იკარგება – მათ მთავარი მაგიდიდან გასტრონომების დაბალ კლასს გადასცემენ, რომლებიც ხარბი ყურადღებით ელოდებიან, სანამ რომელიმე ამა ქვეყნის ძლიერთაგან მათ წიწილის ბარკალს ან რომელიმე სხვა საჭმლის ნაჭერს გადაუგდებს. ღებულობს რა ამ საჩუქარს როგორც მაღალი მოწყალებისა და ყურადღების ნიშანს, მიღები წამოდგება, მდაბლად უხრის თავს და ქუდსაც იხდის. მეტად არათავაზიანობად და სრულიად არასაკადრისად ითვლება “დააგდოთ რაიმე მაგიდიდან თქვენთვის გადმოგდებული, როცა გადმომგდებმა თქვენ წინასწარ სახელით გიწოდათ და ამით თავისი განსაკუთრებული კეთილგანწყობაც გამოავლინა”.

ჭამას და სმას არავინ ჩქარობს, ხოლო ჭამენ და სვამენ კი იმდენს, რამდენიც საჭიროა “რათა არ გასკდნენ” (а едятъ и пьютъ столько сколько потребно «чтобы не лопнуть»). აქაურები ჩვეულებრივ დროს ძალზედ ზომიერნი არიან საჭმელში, მაგრამ წვეულებებზე ბევრს ჭამენ და ამის გამო ხშირად ავადმყოფობენ. პურის მცირე გამოყენება, რომელსაც ხშირად ღომისგან დამზადებული ხშირი ფაფით ან სიმინდის ფქვილისგან გამომცხვარი ხმიადებით ცვლიან, იქამდე აჩვევს მათ შიმშილის გადატანას, რომ ბევრი მათგანი რამდენიმე დღის განმავლობაში საკვების სულ უმნიშვნელო რაოდენობითაც კმაყოფილდება.

გამასპინძლების მთელი დროის მანძილზე სტუმრების წინაშე დგას მსახური, რომელსაც ერთ ხელში ყანწი ან ჭიქა უჭირავს, ხოლო მეორეში კი დოქი ცივი ღვინით; იგი ყოველ წუთს აწვდის ხან ერთ მჭამელსა და ხანაც მეორეს ღვინით სავსე ჭიქებს.

პირველი ყანწი ღვინით მასპინძელს ეკუთვნის. იგი დგება, ქუდს იხდის და წარმოთქვამს სიტყვას, რომელიც უპირატესად სტუმრისადმი სხვადასხვა კომპლიმენტებისგან შედგება. მასპინძელი მას მშვიდობით ჩამოსვლას ულოცავს, მხიარულ კომპანიაში დროის სასიამოვნოდ გატარებას უსურვებს და ზეცას ევედრება მოგზაურობის ბედნიერ დასრულებას, საქმეების კეთილსასურველ წარმატებასა და სხვა. მეორე ჭიქას ღვინით საპატიო სტუმარს მიართმევენ, რომელიც მადლობას უხდის მასპინძელს პურისთვის, მარილისთვის, სტუმართმოყვარეობისთვის, კურთხევას ითხოვს მის ოჯახზე და ჩამოთვლის რა ცოლსა და შვილებს, არ ივიწყებს არავის შინაურთაგან რქოსანი და ურქო საქონლის ჩათვლით.

– გისურვებთ, ამბობს იგი, რათა ბურღულეული გამრავლდეს თქვენს ბეღლებში; რათა ღვინომ თქვენს ქვევრებში ზღვა წარმოქმნას და რათა საქონელიც მუდმივად ჯანსაღად გყავდეთ.

საპატიო სტუმრისგან ჭიქა ნაკლებად საპატიო სტუმრებთან გადადის და, ასეთნაირად, მთელი სუფრის გარშემო მოგზაურობს. პირველი სადღეგრძელოების შემდეგ ღვინო ყოველგვარი რიგის გარეშე ისმება ვისაც როდის სურს, და იმდენი რის საშუალებასაც კუჭის გაჭიმვის უნარი და მოქნილობა იძლევა. სადილზე თუნგი ღვინის (ხუთი ბოთლის) დალევა აქაურთათვის უჩვეულო რამ სულაც არ გახლავთ. ღვინის არმსმელმა ადამიანებმაც თავაზიანობის გამო ასევე აუცილებლად უნდა დალიონ. თუ მასპინძელი მოგილოცავთ თქვენ ჩამოსვლას და თქვენი ჯანმრთელობისთვის ერთ ჭიქა ღვინოს დალევს, თქვენც მას იგივეთი უნდა უპასუხოთ. ამრიგად როგორც არ უნდა იუარო, რამდენიმე ჭიქის დალევა მაინც მოგიწევს, იმიტომ რომ უარის თქმით შეიძლება უმეცრის სახელი დაიმსახურო, ადამიანისა, რომელიც საზოგადოებას არ იცნობს.

აქაურებს უყვართ ქეიფი და თუ ამ მიმართებით ქართველებს ვერ აჯობეს, მათ არც არაფრით ჩამორჩენიან. სტუმართაგან უფროსს სადილის დროს მოხარშულის (мохаршули) (მოხარშული ხორცი) ყველზე უფრო დიდ ნაჭერს მიართმევენ, რომელიც მან უნდა გაანადგუროს. წეს-ჩვეულებამ სტუმარს მისცა საშუალება, რათა ეს არცთუ იოლი შრომა შეიმსუბუქოს: ის მოხარშულ ხორცს ნაჭრებს ათლის და მათ ზოგიერთ იქ მყოფს სთავაზობს, რაც შემთავაზებლის მხრიდან ყურადღებასა და თავაზიანობას უჩვენებს. ეს ნაჭრები ღრმა პატივისცემისა და მადლიერების ნიშნით მიიღება.

სადღეგრძელოები სადილის მთელი დროის მანძილზე არ წყდება, მათ თან ხმაურიანი შეძახილები, ბიჭების (бичо) (მსახურების) გუნდების სიმღერები და თოფებიდან და პისტოლეტებიდან სროლა ახლავს. ყველაფერი რაც შეიძლება დამტვრეულ იქნას, იმტვრევა და სადილიც ცოტ-ცოტად ყველაზე უფრო მხიარულ და მრავალფეროვან ხასიათს იძენს: იწყება ვაჟკაცების ქება და ტრაბახი: ერთი ჯიხვის რქის ყანწს სულმოუთქმელად სვამს, რომელიც უზარმაზარი რაოდენობით ღვინოს იტევს, მეორე ხელს სტაცებს რა თეფშს, მას მოქეიფეთა თავებს ზემოთ ააგდებს და დაბაჩიდან ნასროლი ტყვიით ნამსხვრევებად აქცევს. ყოველი მხრიდან მოწონების ხმამაღალი შეძახილები გაისმის. გამასპინძლებას შემდეგ ჩვეულებრივ ჯირითი და ცეკვები მოჰყვება ხოლმე. ქეიფის დასრულების შემდეგ კვლავ წყალი და პირსახოცი მოაქვთ ხელების დასაბანად, რომლებიც ტრაპეზის დროს დანა-ჩანგლის მაგივრობას სწევენ.

ყველაზე უფრო საინტერესო ცერემონია ვახშმის შემდეგ არის ხოლმე; მას განსაკუთრებით მკაცრად სამეგრელოში იცავენ. კარში ერთი ან ორი ახალგაზრდა ქალი გამოჩნდება, რომლებსაც ლეიბი, საბანი და ბალიშები მოაქვთ. დააგებენ რა ყველაფერს ტახტზე და მოამზადებენ რა ლოგინს, ისინი მიმართავენ სტუმარს და თავს დაუკრავენ რა მას, ჩექმების გასახდელად მიეახლებიან. ასეთია წეს-ჩვეულება, რომლის დაუცველობაც სტუმრის მხრიდან უკიდურესად გულს ატკენდა მასპინძელს. გახდიან რა ჩექმებს, მათ ცივი წყლით სავსე თასი მოაქვთ, სტუმარს ფეხებს ბანენ, შემდეგ მათ პირსახოცით უმშრალებენ, მას ლოგინში აწვენენ, გულმოდგინედ დააფარებენ თბილ საბანს და, უსურვებენ რა მშვიდობის ღამეს, ოთახს ტოვებენ.

თუ მასპინძელი აფუსფუსდება და ვახშმისთვის სამზადისს დაიწყებს, სტუმარი კი უარზე იქნება, მაშინ მასპინძელი ამას შეურაცხყოფად მიიღებს.

– თუ მეგრელის ღარიბ ქოხს ეწვიე, ეტყვის იგი სტუმარს, კეთილო ადამიანო, მას წყენას ნუ მიაყენებ: ღომი, ღვინო და ქათამი მე მომეძებნება!

სცადეთ მასპინძელს სტუმართმოყვარეობის საზღაურად რაიმე შესთავაზოთ, სახეზე მას კრუჩხვის კანკალი და აღშფოთება გადაურბენს.

– ძვირფასო სტუმარო! გიპასუხებთ იგი, არ არის მსოფლიოში საზღაური, რომლის ფასადაც სტუმართმოყვარეობის ჩვენი წეს-ჩვეულების ყიდვა იქნებოდა შესაძლებელი, რომელსაც ჩვენ როგორც სიწმინდესა და წინაპართა მემკვიდრეობას ვინახავთ. ჩვენ ღარიბები ვართ, მაგრამ ღმერთმა არსობის პურის ნაჭერი მოგვცა; ხოლო მე კი მას ჩემს უახლოეს ძმას ვუნაწილებ! გმადლობ შენ, ძვირფასო სტუმარო, რომ პატივი დამდე ჩემს ღარიბ სახლს სწვეოდი, ბედნიერ გზას გისურვებ, მაგრამ არ მსურს შენგან არც ოქრო და არც ვერცხლი, ჩემს შესახებ შენი კეთილი ხსოვნის გარდა (Поездка на родину г. Кикадзе. Кавк. 1853 г. № 68. Отрывки изъ путевыхъ заметокъ о Гурiи, Егора Мелешко. Кавк. 1849 г. № 9. Изъ записокъ о Гурiи, Н. Дункель Веллинга. Кавк. 1853 г. № 87. Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавказъ 1857 года № 77).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა