Monday, September 28, 2015

ნიკოლოზ დუბროვინი დასავლეთ ქართველების ხასიათისა და ტანისამოსის, აგრეთვე მათი სტუმართმოყვარეობისა და საჭმელების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», Томъ I. Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ. Книга II. Закавказье. Санктпетербургъ. 1871, ვრცელი წერილის “ქართველური ტომის” /Картвельское племя/ მეორე განყოფილების “იმერლები, მეგრელები და გურულები” /Имеретины, мингрельцы и гурiйцы/ შესაბამისი თავის თარგმანს)


თავი II

(იმერლების, მეგრელებისა და გურულების ხასიათი და მათი ტანისამოსი. – სტუმართმოყვარეობა. – აქაურთა საჭმელი.)

შეადგენენ რა ერთ ხალხს ქართველებთან სარწმუნოებისა და ენის მიხედვით, იმერლებს, მეგრელებსა და გურულებს ერთნაირი ზნე-ხასიათი და წეს-ჩვეულებები (ადათები) გააჩნიათ. არ გავიმეორებთ რა ყველფერს, რაც ქართველებზე ვთქვით, და რაც რიონის ხეობაში ყველა მცხოვრებსაც თანაბარ ხარისხად ეხება, ჩვენ მხოლოდ იმ უმნიშვნელო თავისებურებებს შევეხებით, რომლებიც ქართველი ხალხის ამ სამი ნაწილის (поколенiя грузинскаго народа) განსაკუთრებულ კუთვნილებას შეადგენს.

იმერელი ქალები უმეტეს წილად შავთმიანები და ამასთან ტანწერწეტნი არიან, მაგრამ მამაკაცებთან შედარებით თავიანთი სილამაზით არ გამოირჩევიან, რომლებიც ქალებს სილამაზით თუ არ აღემატებიან, არც ჩამორჩებიან.

მამაკაცები უპირატესად საშუალო სიმაღლისანი არიან, მათი სახის ნაკვთები უფრო მეტად სასიამოვნოა, ვიდრე სწორი.

თითქმის ყველა მამაკაცი ან წვერს ატარებს, ან კიდევ ულვაშს, ამასთან უკანასკნელის მიმართ მათ განსაკუთრებული ლტოლვა (მიდრეკილება) გააჩნიათ. აქაური არა მხოლოდ თავისი ულვაშის საშინელი დამცველია, არამედ მისი თითოეული ღერისაც; ზოგიერთმა სამსახურიც კი დატოვა იმის გამო, რომ ულვაშის მოპარსვა უხდებოდა.

– როგორ ნამუსიანობას შეიძლება მოელოდე ადამიანისგან, ამბობს იმერელი, რომელსაც არც წვერი აქვს და არც ულვაში.

იმერლები ღამით თავიანთ ულვაშებს იხვევენ და საულვაშეთი – თავისებური ულვაშების დამყენებლით იკრავენ.

აი რას ჰყვებიან აქაურები თავიანთი ულვაშების შესახებ.

რომელიღაც იმერელი მთიელებს ტყვედ ჩაუვარდა და არ ჰქონდა რა სახსრები თავის გამოსასყიდად, თავის მფლობელს თხოვნით მიმართა, რომ სახლში გამოეშვა.

– პატრონო, ამბობდა იმერელი, იცი, რომ მე არ გამომისყიდიან; გამიშვი სახლში. აი შენ წინდად ჩემი ულვაშის ღერი. წავალ, მოწყალებას ვითხოვ, და როცა იმ ფულს შევაგროვებ, რომელსაც შენ დამინიშნავ, შენ მოგიტან და ჩემი ულვაშის ღერს გამოვისყიდი.

პატრონმა მას ულვაშის ღერი გამოართვა, ზედ დახედა, შეახვია და შეინახა.

– კარგი, ალაჰი შეგეწიოს! წარმოთქვა მან; წადი – და იცოდე!

იმერელი სახლში წამოვიდა, შეაგროვა თანხა, მაგრამ იმდენი კი ვერა, რამდენიც დანიშნული ჰქონდა. იგი ისე აფასებდა თავისი ულვაშის ღერს, რომ მთიელის ხელში მისი დატოვება არაფრით არ სურდა და ამიტომ გადაწყვიტა ტყვეობაში ნებაყოფლობით წასულიყო, რათა მხოლოდ თავისი ულვაში გამოესყიდა.

მოვიდა რა მთებში, მან თავის პატრონს, როგორც იყო, მთელი საქმე მოუყვა.

მთიელს ბევრი არ უფიქრია, უბიდან ჩვარში შეხვეული ულვაშის ღერი ამოიღო, იმერელს მისცა და ისე, რომ ფული არ გამოურთმევია, სახლში გამოუშვა.

ეს ანეგდოტი, თუმცა კი გამოგონილია, იმერლის თავისი ულვაშისადმი მოფრთხილებით დამოკიდებულებას (привязанность) კარგად გვიხატავს. აქაური, რომელიც ულვაშს მოიპარსავს, სხვათაგან დაცინვებს განიცდის და ამ ოპერაციის ჩატარებას მხოლოდ ნათესავის დაკარგვის შემდეგ უშვებს უღრმესი გლოვის ნიშნად.

არის რა კეთილი, ალერსიანი და თავაზიანი, იმერელი უმეცარია და საშინელ ხალისს იჩენს ყოველგვარი დავებისა და პროცესების მიმართ. მცხოვრებთაგან იშვიათია, ვინც არ დაობს მეზობელთან თავისი მიწის გამო, იშვიათია გლეხიც, რომელიც არ დაობს მემამულესთან თავის მოვალეობათა გამო და თითქმის არც არის თავადი ან აზნაური, რომელსაც მემკვიდრეონითი მტრები არ ჰყავდეს “პროცესის მიხედვით, იმის მსგავსად, როგორც დაღესტანში ჰყავთ მემკვიდრეობითი მტრები ასაღები სისხლის მაძიებლობის გამო”. განსხვავება მხოლოდ იმაშია, რომ დაღესტანში მტრები ხანჯლებით იქცევდნენ თავს (тешились), აქ კი ქაღალდით, კალმითა და მელნით. მოსახლეობას შორის გამოჩნდნენ მწერლები, დავაქარები (მაბეზღარები) და კანონის დამცველენი (подъяче, ябедники и законники), ვისიც ყველას ეშინია, ვისაც მდაბლად უხრიან თავს და მათთან ნაცნობობასა და მათ კეთილგანწყობას ეძიებენ, როგორც აუცილებელი და გარკვეულ ხარისხად სასარგებლო ადამიანებისა. ასეთი ადამიანები ცნობილი არიან, გულუბრყვილო მცხოვრებთ ატყავებენ და მათ ხარჯზე არხეინად ცხოვრობენ. ხრიკიანების ამ კეთილდღეობამ აიძულა ბევრი ახალგაზრდა ადამიანი, თვით კარგი საგვარეულოებიდანაც კი, მწერლის თანამდებობის მიღებისთვის ეზრუნა და ემეცადინა, როგორც საპატიო წოდებისა, რომლის დახმარებითაც თითოეული ზედმეტი კაპიკების შოვნას იმედოვნებს, შემოსავლების საიმედო წყაროსი.

მათი ანგარიშები ძალიანაც რომ სარწმუნოა, იმიტომ რომ არც ერთი მოსახლე არ ჩაუვლის სასამართლო დაწესებულებას იმის გარეშე, რომ იქ არ შეიაროს, რაიმე-ნაირი ცნობა არ აიღოს ან თხოვნის დაწერა არ ითხოვოს.

მოვა რა ბაზარში და იშოვნის რა კარგ ფულს თავისი პროდუქტების გაყიდვით, გლეხი მას არც ქეიფში დახარჯავს, არც რაიმე ახალ ნივთებს იყიდის, არამედ სახაზინო დაწესებულებაში შევა და გერბიან ქაღალდს აიღებს.

– რად გინდა ეს ნაგავი? ჰკითხავს მას კეთილი თანასოფლელი.

– როგორ თუ რად მინდა? პასუხობს იგი – ეს საჭირო საგანია; ეს ყოველთვის გამოგადგება, დღესასწაულზეც კი შეგიძლია ნათესავს აჩუქო, და გარდა ამისა მე თავადაც ვფიქრობ თხოვნა შევიტანო; ხომ არ იცნობ შენ ვინმე მწერალს (писака), ასე, სამ ფურცელში აბაზზე (20 კაპიკი) მეტს რომ არ აიღებს?

– როგორ არ ვიცნობ – ისინი ძაღლებივით მომრავლდნენ. და შენ ხომ ახლახანს შეიტანე თხოვნა.

– როგორ თუ ახლახანს! სამი თვე გავიდოდა, მაშინ უარი მითხრეს, ახლა კი შეიძლება უარით უკვე აღარ გამომისტუმრონ.

– და რატომ არ გეტყვიან უარს?

– იმიტომ რომ, ჩვენთან ახალი უფროსია. იქნება და არ მითხრას უარი, ხოლო თუ უარს მეტყვის, მაშინ გუბერნატორთან წავალ საჩივლელად; გუბერნატორი მეტყვის უარს, მეფისნაცვალთან წავალ, ხოლო იქ კი თხოვნას სენატში მივიტან, ხოლო თუ სენატიც უარს მეტყვის, მაშინ თავს დავიღრჩობ ან ყელზე საბელს (დაგრეხილი თოკი, რომელიც სახრჩობელას გამოსახავს) გამოვიბავ და ისევ მეფისნაცვალთან წავალ.

დავაქარობისადმი ასეთი დიდი ხალისის მიუხედავად, იმერლები არსებითად მეტად გულკეთილნი და პატიოსნები არიან.

მეგრელებს ნაზი და უფრო მეტად ქალური სახის ნაკვთები აქვთ. მამაკაცური სილამაზე მათში არ არის, სამაგიეროდ მეგრელი ქალის ტიპი – ერთერთი ყველაზე უფრო უნატიფესია დედამიწაზე; თვით გლეხთა წოდების ქალებიც კი გაოცებენ თავიანთი სილამაზით. სამეგრელოში განსაკუთრებული ტიპი არ არის; აქ შავთმიანი და ქერათმიანი ქალები ერთნაირად გვხვდება. მართალია, ისინი ისეთი ლამაზები ვერ არიან, როგორც მათი მეზობელი გურული ქალები, მაგრამ ტანის წერწეტი აგებულება, ჭკვიანი გამომხატველი სახეები, სანდომიანი (ეშხიანი) პატარა თავები, მხრებზე დაფენილი გრძელი აბრეშუმისებური თმები, და სხეულის სწორი ფუფუნებიანი ფორმები – მიიჯაჭვავს თქვენს ყურადღებას. მათი მოძრაობები გაბედული, გრაციოზული, ვნებიანია და სავსებით გამოხატავენ (გამოთქვამენ) მათ გარემომცველ ბუნებას, “რომელმაც მთელი თავისი მშვენიერებანი ამ საოცარ არსებებზე დახარჯა”.

მეგრელი კაცი განსაკუთრებულად უნარიანი (ნიჭიერი), აღმქმელი, ჯიუტი და შურისმაძიებელი, მაგრამ ურთიერთობაში კი მოკრძალებული და შემპარავია; მეგრელზე დანდობა ძალზედ ძნელია და მისი სიტყვის დაჯერებაც, მაშინ როდესაც გურული, ამის საპირისპიროდ, მიცემული პირობის შესრულებით ამაყობს. ქურდობა, რომელიც ძალზედ გავრცელებულია სამეგრელოში, მთავარ მანკიერებას შეადგენს, რომელიც ხალხის გარემოში ღრმადაა გამჯდარი და მეგრელთა განსაკუთრებულ თავისებურებას წარმოადგენს.

ქურდობა უპირატესად საქონელზე ვრცელდება და განსაკუთრებით კი ცხენებზე და ამ მიმართებით მეგრელები უკიდურესად მოხერხებულნი არიან. მათ არ შეუძლიათ გულგრილად უყურებდნენ სხვის ცხენს და განსაკუთრებით როცა ის თავისუფლად დასეირნობს.

– მოხვდა მეგრელი სამოთხეში, ამბობენ იმერლები, მაგრამ როცა იქ ჩინებული კატერი (ჯორი) იხილა, რომელიც სასწაულმოქმედ ნიკოლოზს ეკუთვნოდა, თან თავისუფლად მოსერინე ბალახსაც სძოვდა, თავი ვერ შეიკავა – მოიპარა და სამოთხიდანაც გაიქცა. 

აქაური ცხენიპარია მრავალ ხერხსა და ეშმაკობას იყენებს მოტაცებული ცხენის დასამალად. იგი მას ხრამებით, ხევებით, ტყითა და მდინარის კალაპოტითაც კი წაიყვანს, რათა დევნა თავიდან აიცილოს, ან ასწავლის (შეიპირებს) მწყემსს მის უკან ცხვრების ფარა გამორეკოს, რათა მოპარული ცხენის კვალი წაშალონ, რომელიც ორ ან სამ ღამეში იმერეთიდან აფხაზეთშიც კი მოხვდება. მეგრელი ქურდი მოპარულ ცხენს უკუღმა დაჭედავს, ისე რომ გგონიათ ცხენი ჩრდილოეთის მიმართულებით მირბის, ის კი სამხრეთისკენ მირბოდა; ის რამდენიმე ნაბადს დააფენს და ცხენის ფეხთა ქვეშ მათ მონაცვლეობას დაიწყებს, რათა საპირისპირო მხარეს ნახევარი ვერსის ან უფრო მეტ მანძილზე ის შეუმჩნევლად (კვალის დაუტოვებლად) გაატაროს. ცხენების ქურდობით თითქმის ყველა წოდება იყო დაკავებული, სასულიერო წოდების გამოუკლებლად. ეს საქმიანობა აქ მხატვრობამდეა (ხელოვნებამდეა) აყვანილი. ყველაზე უფრო უბრალო და გამოუცდელ ქურდს არაფრად არ უღირს მოპარული ძროხის ხორცი ურემზე დამაგრებულ საღვინე ქვევრში გადაიტანოს, ან დაკლული ძროხა მიცვალებულის სახით მთელი სამგლოვიარო ვითარებით გაატაროს, მიჰყვება რა ურემს ტირილითა და მოთქმით, თითქოსდა საყვარელი ნათესავი დაეკარგოს. კიდევ უფრო ადვილია თხასთან გამკლავება. იგი მას ცხენზე შემოიგდებს, ხელობაში მისი ამხანაგები კი გარს შემოერტყმებიან და რათა ცხოველის კიკინი დაფარონ, მთელი კომპანია “აფხაზური სიმღერის მსგავსად მას გუნდად იმეორებს. უკანასკნელ შემთხვევაში თხა სიმღერის წამომწყების როლში გამოდის”.

ქურდობა სამეგრელოში სამარცხვინოდ არ ითვლება და მას დიდი ხანია მისდევენ. ამბობენ, რომ ერთერთმა მეგრელმა აზნაურმა ღვთის სიტყვის ქადაგებისთვის აქ მყოფ ანდრია პირველწოდებულს სანდლები მოპარა, რომლებიც დასასვენებლად მიწოლილმა მოციქულმა ხეზე ჩამოკიდა. ამ აზნაურის შთამომავლებს ამ საქციელის შეხსენება არ სწყინთ და ამით თავიანთი აზნაურული წარმოშობის სიძველეს ამტკიცებენ. მცხოვრებთა უმრავლესობას კი თავისი მანკიერება შეგნებული აქვს და ქურდს მახინჯს ეძახის (махвнджи – уродъ), რაც იმას ამტკიცებს, რომ სიკეთის ინსტინქტი და კარგი ზნეობრივი საწყისების საწინდარი არის ხალხში.

გურულების ტიპი იმერლებისა და მეგრელებისგან მნიშვნელოვნად განსხვავდება. ერთი და იმავე ქართული ტომის ასეთი ცვლილების მიზეზი – ბუნების გავლენა და თურქული ტომების მეზობლობა იყო, რომლებთანაც გურულები ნათესავდებოდნენ და ტყვეთა გაყიდვის მეშვეობით მუდმივ ურთიერთობებშიც იყვნენ. ამ გავლენამ კარგი მოქმედება იქონია: “კავკასიაშიც კი ძნელია ასეთი გრაციოზული პატარა ბიჭების ნახვა, რომლებიც შეშინებულ პატარა ჩიტებს ჰგვანან, მამაკაცების ასეთი ვაჟკაცური სილამაზის, და ქალების ნატიფი თხელი პროფილისა. თავიანთი მანერითა და გრაციით გურული ქალები სამხრეთ-იტალიელ ქალებს ძალიან ჰგვანან”. გურულის ხასიათის გაბატონებული ნიშანია – არაჩვეულებრივი სიცქვიტე (სიმარდე), მგზნებარება (ჟინიანობა), სიმკვირცხლე, ცნობისმოყვარეობა და გატაცება.

გურულები განსაკუთრებულად სალმიანები (ალერსიანები) და ამაყები არიან. გახლავან რა გონებადამჯდარნი (წინდახედულნი) და ეშმაკები, ისინი მიცემული სიტყვის ერთგულები არიან. სადაც საქმე ხალხურ სიამაყეს, ოჯახს ან პიროვნებას ეხება, იქ გურული უკიდურესად ფეთქებადი და გაღიზიანებადია. საქციელი ან სიტყვა, რომელზედაც სხვა ყურადღებას არ მიაქცევდა, გურულში ხშირად უკმაყოფილებას იწვევს და არცთუ იშვიათად სისხლიანი ანგარიშსწორებით თავდება. გურული ფანატიზმამდე ღვთისმოსავია, ყველაზე უფრო მკაცრი სახით აღასრულებს მარხვებს, მაგრამ ამასთან ერთად ისეთ წესებსაც (обряды) უშვებს, რომლებიც ქრისტიანისთვის უცნაური გეჩვენებათ. თვლის რა უპატიებელ ცოდვად ოთხშაბათს ან პარასკევს მარხვის დარღვევას, იგი მზად არის იმავე ოთხშაბათს ან პარასკევს სხვების ან თვით თავისი საკუთარი შვილებიც კი თურქებს მიჰყიდოს ან ადამიანი მოკლას. ლოცულობს რა გულმოდგინედ ეკლესიაში იგი ამხანაგებს ყაჩაღობაზე ან ძარცვაზე უთანხმდება. აი გულუბრყვილობისა და ხასიათში არსებული წინააღმდეგობის ერთერთი მაგალითიც. ერთხელ გაბრაზებულმა მოხუცმა თავისი რძალი მოკლა და იხეტიალა რა საკმაოდ დიდხანს ტყეში, გალეული და გაწამებული მართლმსაჯულებას ჩაბარდა და, წეს-ჩვეულების მიხედვით, კისერზე თოკი ჩამოიკიდა. დაუძლურებულ მოხუცს დაკავების შემდეგ საჭმლით თავისი ძალების მომაგრება შესთავაზეს და ხორცი მიაწოდეს.

– როგორ შეიძლება, პასუხობდა გურული, ახლა მე სახლში მიცვალებული მისვენია, და სახსნილო ვჭამო!

გურულს შურისძიება არ სწყურია, მაგრამ შურს იძიებს მტერზე, თუ შესაძლებელია. ის ისეთი სტუმართმოყვარე არ არის, როგორც, მაგალითად, აფხაზი ან ჩერქეზი; “ის არც ისე წმინდად სცემს პატივს თავის ჭერს, და მასში არც იმერელი გლეხის გულუბრყვილობა და ალერსიანობაა, იგი მთიელივით მკაცრია, მაგრამ თავისი ჩრდილოელი მეზობლის პირველყოფილი ზნე-ხასიათი უკვე აღარ გააჩნია, არამედ თურქის მზაკვრობა, ფუფუნება და ავხორცობა ისესხა”* (*ფუფუნება აზიელის გაგებით იარაღისა და ცხენების სიმრავლეში და ცხოვრების მნიშვნელოვან შემთხვევებში გამასპინძლებაში შედგება)

ყველა გურული მამაცი, კარგი მსროლელი და ჩინებული ფეხით მოსიარულეა გადასვლების სიშორესა და სიჩქარესთან მიმართებით. გურულისთვის არანაირ შრომას არ წარმოადგენს, მაგალითად, ერთნახევარ დღეღამეში ოზურგეთიდან ქუთაისში ფეხით ჩავიდეს, რაც პირდაპირი გზითა და ბილიკებით დაახლოებით 190 ვერსის მანძილს შეადგენს.

გურული ანგარების მოყვარულია, მაგრამ არა შოვნის სურვილის გამო, არამედ თავის ახირებათა აღსრულებისთვის; უბრალო გლეხი ყველაზე უფრო საშინელი ბოროტმოქმედების ჩადენასაც გადაწყვეტს, რათა მხოლოდ თავისთვის ფუფუნების საგანი იშოვოს.

გურული ქალი ისეთი ლამაზია, და მისი სიარულიც ისე გრაციოზულია, რომ საკმარისია საღამოს მზის ჩასვლისას შეხედო ქალიშვილს, რომელიც თავზე დადგმული წყლის დოქით მოდის, რათა მის ძველ ლურჯ კაბას შეურიგდე, და მის ასევე სულაც არა ახალ წითელ შალვარსაც (Изъ записокъ о Гурiи, Дункель Веллинга. Кавк. 1853 г. № 77. Поездка на родину, Какадзе. Кавк. 1853 г. № 69. Заметки на пути въ Мингрелiю, И. Евлахова. Кавк. 1847 г. № 9. Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавк. 1857 г. № 76). ქალების სილამაზე ტყვეთა გაყიდვის წამახალისებელი მიზეზი გახლდათ, რომელიც, ჩვენი საკორდონო დაცვის მთელი სიფხიზლის მიუხედავად, თვით 1850-იან წლებშიც კი არსებობდა. 

გურული ქალები მოკრძალებულნი, ალერსიანები, სალმიანები და შესანიშნავი სილამაზისანი არიან, თუმცა კი მათი სილამაზე ბევრს კარგავს ფერუმარილის ზომაზე მეტად გამოყენებისგან. მათ უყვართ ლამაზად მორთული სამოსელი, განსაკუთრებით კაშკაშა ფერების და ყველაზე უფრო ძვირფასი ქსოვილებისა, მაგრამ უფრო მეტ ყურადღებას გარეგან ფუფუნებასა და გარეგნულ სამკაულებზე აქცევენ: თეთრეული გურული ქალების მიერ ტანსაცმლის მნიშვნელოვან ნაწილად არ ითვლება და მას უგულვებელყოფენ, ოღონდ კი ზედა კაბა ბრწყინვალებითა და დიდებულებით გამოირჩეოდეს.

გურული ქალი უფრო მეტი თავისუფლებით სარგებლობს, ვიდრე ეს საქართველოშია; მამაკაცები ქალებთან საუბრებში მეტად თავისუფალნი არიან, და უხერხულ გამონათქვამებს თვით დედასთან და დებთან საუბრებშიც კი არ ერიდებიან, და ევროპელთა აზრით გასაკიცხ სიტყვებს უშვებენ (мужчины въ разговорахъ съ женщинами весьма вольны, не стесняются въ выраженiяхъ даже съ матерью и сёстрами, и допускаютъ рече предосудительныя по мненiю европейцевъ). მამაკაცებს, და განსაკუთრებით კი ჭაბუკებს, თავისუფალი დაშვება აქვთ ოჯახში, რომელიც მით უფრო ადვილია ხოლმე, რაც უფრო ოჯახის თავი ნაკლებად ეჭვიანია. ქმრის არყოფნისას, ცოლი თავისთან სტუმრად მხოლოდ ქალებს ღებულობს, რათა ამის გამო ლაპარაკები, ჭორები და გაკიცხვა თავიდან აირიდოს. მაგრამ ქმრის სახლში ყოფნის დროს სტუმრობა განუწყვეტელია და სტუმრებსაც გულთბილად ღებულობენ.

იცმევს რა სრულიად ქართულად, იმერელს თავზე ახურავს ფაფანაკი – პატარა ბრტყელი ქუდი. ფაფანაკი მაუდის ან მატერიის ნახევრდად მრგვალი ნაჭერია, ორი გოჯი სიგანის და ერთნახევარი გოჯი სიგრძისა. თავზე მას აქეთ-იქით კუთხეებზე მიკერებული თასმით იმაგრებენ, რომელიც ნიკაპის ქვეშ იკვრება. თუმცა კი ფაფანაკი თავის მხოლოდ ზედა ნაწილს იფარავს, მას მაინც წელიწადის ყველა დროში იფარებენ. ფეხებზე აქაურს მაღალქუსლიანი ჩექმები აცვია, რომლებიც ნალებითაა დაჭედილი და ცხვირები კი მაღლა აქვს აპრეხილი. მისი ფეხსაცმლის მთელი ლანჩა ხშირად მთლიანად წვრილი ლურსმნებითაა მოჭედილი, რაც მთაზე ასვლისა და იქიდან ჩამოსვლისთვისაა აუცილებელი.

იმერელი ქალები ლეჩაქსა და თავსაკრავს ატარებენ (носятъ лечаки и тавса-крави), რომელიც მუქ ჟოლოსფერ ხავერდზე ვერცხლისფერი ძაფებითაა მოქარგული. მდიდრები იცვამენ ქათიბს (носятъ катъ-ибу) – ჯუბის ნაირსახეობას გახსნილი სახელოებით – კვერნის ბეწვით გაწყობილი მუქი ჟოლოსფერი ხავერდისა; ქათიბის ქვემოდან ვარდისფერი ყანაოზის ახალუხი მოჩანს, რომელიც თავიდან ბოლომდე ვერცხლისფერი სირმითაა ორ რიგად გაწყობილი და ვერცხლის ღილ-კილოებითვე შეკრული. ახალუხს წელზე ფართო ლენტით იკრავენ, რომელიც თავისი ბოლოებით ზოგჯერ მომხიბვლელი პატარა ფეხების წვერებს ეხება. ლამაზი ქალების მდიდრული ნაწნავები ზოგჯერ ვარდისფერი აბრეშუმის ბაფთებითაა შეკრული ან გარეშემოვლებული. იმერელი ქალები ჩინებული მხედრები არიან, ისინი ცხენებზე მამაკაცებივით სწრაფად და მათებური წესით სხდებიან, მამაკაცის უნაგირებზე და ცხენით მნიშვნელოვანი გადასვლების შესრულება შეუძლიათ. სამაგიეროდ ქალი უღირსობად მიიჩნევს, თუ მას ჯორზე შეჯდომას შესთავაზებენ. მიზეზი ის არის, რომ უწინდელ დროში ზნედაცემულ ქალებს ჯორზე ან ვირზე სვამდნენ და მათ საჯაროდ სოფელში დაატარებდნენ, რითაც მძიმე სასჯელს ადებდნენ.

მდიდარი მეგრელები მუქი ლურჯი ფერის ჩოხას ატარებენ, რომელიც მთლიანად ოქროსფერი სირმებითაა გაწყობილი. ჩოხას ღია-ცისფერი აბრეშუმის ახალუხის ზემოდან იცვამენ; თავზე ასევე ოქრომკერდით მოქარგულ ფაფანაკს იფარებენ. მეგრელი და გურული ქალები ქათიბს არ იცვამენ, ხოლო ლეჩაქის ნაცვლად კი სამეგრელოში თავზე ფანტასტიკურად დახვეულ ტიულის ან გაზის ნაჭერს იყენებენ. უბრალო წოდების ქალები ქართული შეკერილობის ჩითის ან ტილოს კაბებში დადიან, ხოლო თავზე კი დიდ თავსაფარს იფარებენ, რომელიც მთელ სახეს უფარავთ, თვალებისა და ცხვირის გარდა.

გურული ქურთუკს იცვამს, რომლიც ვაზნებითა და ვერცხლის სირმებითაა გაწყობილი. ქურთუკის ქვემოდან ელეგის (ჟილეტის) ნაწილი მოჩანს, რომლის ზემოდან კიდევ ზუბუნს (ასევე ჟილეტის ნაირსახეობას) იცვამს. იგი უკიდურესობამდე ვიწრო შარვალს ატარებს, რომელიც ვერცხლისფერი სირმებითაა გაწყობილი, ფეხზე პაიჭები და ტყავის მოკლე ჩექმები აცვია, რომელთაც დაწნული ლანჩები აქვს. აბრეშუმის ფართო თურქული ხელსახოცი წელზე აქვს შემოხვეული, თავზე კი ყაბალახი ახურავს.

გურული სამხედრო აღჭურვილობასა და საბრძოლო საშუალებებს არასოდეს იშორებს. სარტყელის ზემოთ, ფართო ქამარზე, რომელიც ფულის შესანახად გამოიყენება, ჩურმუშ-ოღლი (дчурмушъ-оглы) ჰკიდია, სადაც ჩადებულია: კვესი, აბედი, ტყვიები და ფორმა მათი ჩამოსხმისთვის, მათარა, ტყავის დასაკეცი ჭურჭელი დასალევად; აქლემის ტყავის სადენთე ლამაზად მოჩუქურთმებული; პატარა დანა, სპილენძის პატარა ჭურჭელი ქონისთვის, ტყავის სამარილე, გასანთლული ტილო – липа, რათა ბნელ ღამეში გზა გაინათოს; თოკი ტყვეების შესაკრავად, ზუმბა მასში გაკეთებული პატარა საკეცით ცეცხლისთვის, და გრძელი ქისა მასში ჩადებული პატარა ჩიბუხით. თუ ყველაფერ ამას მივუმატებთ, რომ მას სარტყლის ქვეშ ჩადებული აქვს: ხანჯალი, კარაბინი და პისტოლეტი, რომელთა ზემოთ სავაზნე აქვს გადაკიდებული, და ხელშიც შაშხანა უჭირავს, მაშინ გურულის სრული სურათიც გვექნება” (Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавказъ 1857 г. № 76. Изъ Гурiи. Кавк. 1865 г. № 28. Селенiе Мухури, Цветкова. Кавк. 1856 г. № 31 и 37. Возвращенiе. Кавк. 1857 г. № 77. Путевыя заметки по Мингрелiи и Гурiи, Мансурова. Закавк. Вестникъ 1854 г. № 27).

ღრმა სიძველის ხანიდან იმერეთის, სამეგრელოსა და გურიის მცხოვრებნი, ზუსტად ისევე როგორც საქართველოსიც, მგზავრის პატივისცემასა და მასზე ზრუნვას ინარჩუნებდნენ. როგორც კი მგზავრი სახლს მოუახლოვდება, მასპინძელი მაშინვე მიიჩქარის მის შესახვედრად და თუ ეს ხდება ღამით, მაშინ ის სტუმართან ხელში ჩირაღდნით გამოდის, და ცდილობს მას ყაბალახი და ნაბადი ჩამოართვას.

როგორც კი მოსული ცხენიდან ჩამოვა, მაშინვე მსახურები მას სახლზე მიუთითებენ, რომელშიც იგი როგორც საკუთარ სახლში, ისე განთვსდება. რამდენიმე წუთის შემდეგ მასთან მასპინძლის ვაჟიშვილი ან უახლოესი ნათესავი გამოცხადდება, და სტუმარს შესთავაზებს მას ფეხები დაბანოს, ის, რა თქმა უნდა, უარს ამბობს, და მაშინ შემოაქვთ პატარა გრძელი სკამი ანუ სუფრა ტრაპეზით და თავად მასპინძელიც შემოდის და სტუმარს ესალმება.

საპატიო სტუმრისთვის საუკეთესო ხარს ან ძროხას კლავენ და შემდეგ მას სავახშმოდ ეპატიჟებიან.

ვახშმის დრო ეუწყებათ დიდი ქვაბის გამოჩენით, რომელშიც უმარილო წყალში ფეტვის ბურღულეულია მოხარშული, და რამდენიმე დიდი დოქისა სხვადასხვანაირი ღვინით. ქვაბის შემდეგ გამოჩნდება მსახური და ხშირად ჩამოძონძილი, წყლიანი დოქით, და უხვად ასხამს მას სტუმართა ხელებზე და აწვდის ხელსახოცს, ზოგჯერ იმდენად ჭუჭყიანსა და სქელს, რომ საქმეში მისი გამოყენება შეუძლებელია.

წყალი უხვად იღვრება მიწაზე და იქ მყოფთა ფეხებ ქვეშ რაღაც შინაური ჭაობის მაგვარს წარმოქმნის. სტუმრები ტახტზე ჯდებიან: ორ მსახურს მოკლეფეხებიანი გრძელი და ვიწრო მაგიდა შემოაქვს და მას სტუმრების წინ დგამს. ზოგჯერ ვიწრო და დაბალი სკამის წინ, რომელზედაც თქვენ ზიხართ, დგამენ სხვას, ცოტათი უფრო მაღალ, მაგრამ მაინც ვიწრო სკამს: ის მაგიდის მაგივრობას სწევს. დადგამენ რა სტუმრის წინ ასეთ მაგიდას, ხშირად იქ მყოფთა თანდასწრებით, მის კეთილშესახედავ მდგომარეობაში მოყვანას იწყებენ: მას ფხეკენ და ნამცეცებისა და ცხიმისგან წმენდენ, რომელიც ხის სიღრმეში ჩაჯდა გამოყენებისას. თუმცა კი მსგავსი ფხეკა ვერ ასუფთავებს მაგიდას იმ ნარჩენებისგან, რომლებიც მასში მის მიერ გადატანილი ოცი ან ოცდაათი სადილისა და ვახშმის შედეგად არის დაგროვებული და ჩამხმარი. აქაურები მაგიდებს არ ასუფთავებენ, არამედ მათ გარეცხვას წვიმას მიანდობენ ხოლმე, როცა წყლის სადინარი ღარების ქვეშ მათი დადგმა ხდება შესაძლებელი.

ასეთი მაგიდები მხოლოდ მნიშვნელოვანი და რჩეული პირებისთვის გამოიყენება, სხვა სტუმრები კი იქ განთავსდებიან, სადაც უფრო მოუხერხდებათ: კუნძებზე, მორებზე ან უბრალოდ მიწაზე და საპატიო სტუმრების დიდსულოვნებისგან ნარჩენებს მოელიან. 

აქაურებს მაძღრად და მსუყედ ჭამა უყვართ. სუფრაზე, რომელიც თარგმანში ნიშნავს скатерть-ს, და ზემოთ აღწერილ გრძელ და მსუბუქ სკამს ცვლის, რამდენიმე პური იდება და ყველაზე მრავალფეროვანი საჭმელები იდგმება. მათ შორის პირველი ადგილი უჭირავს ღომს (гомiя) – საჭმელს, რომელიც ჩვენს ხორბლის ფაფას ჰგავს. ის მარილის გარეშე მზადდება, საჭმელად ცხელი მიიტანება და მარილიანი საჭმელებისთვის, როგორიცაა ყველი და თევზი, მსუბუქ და სასიამოვნო საკაზმს შეადგენს.

ადამიანი, რომლის ძალაუფლების ქვეშაც ეს საჭმელი იმყოფება, ხის ნიჩბის დახმარებით მას თითოეული სტუმრის წინ პატარა გროვის ფორმით დებს, და შემდეგ კი, განსაკუთრებული კეთილგანწყობის სახით, ზოგიერთს ქვაბის კედლებზე მიმწვარ ფეტვსაც უმატებს. შემდეგ სიმინდის ფქვილის პურები მოაქვთ, რომლებიც ყვავილის ქოთნების ფსკერის მაგვარ ჭურჭლებში ცეცხლზეა წინაა გამომცხვარი და გვარიანადაა შეცხელებული ვახშმის წინ, მოაქვთ რაიმენაირი ბოსტნეული: ბარდა, ლობიოს მარცვლები, და ბოლოს შემწვარი კვერცხები.

ყვერულები და წიწილები, რომლებითაც განსაკუთრებითაა სახელგანთქმული სამეგრელო მთელ სამხრეთ კავკასიაში, დიდი სიუხვით და სრულიად მრავალფეროვანი სახისა ერთერთ თვალსაჩინო ადგილს იკავებენ გამასპინძლებისას. ერთერთი მათგანი ბროწეულის წვენითაა შეკმაზული, მეორე შიგნიდან ნიგვზით დატენილი, მესამე შამფურზეა შემწვარი, ხოლო მეოთხე კი მარილწყალში მოხარშული. მაგიდაზე ალაგებენ მოხარშულ ან შემწვარ ცხვრის ხორცს და ხორცის ნაჭრებს, რომელსაც უპირატესად გაციებული სახით მოართმევენ და მას საჭმელად მძაღის (мдзаге) საკმაზთან ერთად იყენებენ, რომლიც ყავის ნალექს ჰგავს და დამძაღებული ნიგვზისგანაა მომზადებული. მძაღე აქაურებს მდოგვისა და პირშუშხას (хренъ) მაგივრობას უწევს. მასში ჩვეულებრივ ცოტა ძმარს ურევენ და მას მადის აღძვრის უნარი გააჩნია. ხაჭოს ღვეზელები, ყველი, სხვადასხვა მწვანილეულობა, ლობიო – მსხვილი ოსპის გვარეობა წიწაკით, სიმინდის ფქვილისგან გამომცხვარი შოთები, ჩიხირთმა და ბოზბაში – ყველაფერი ეს სუფრაზე მოაქვთ და ალაგებენ. სხვადასხვანაირი სოუსები და მწვადები ცვლიან ერთმანეთს. ყველაზე უფრო ნატიფ საჭმელად ქინძის ან ყვითელი კარიანდრების ფურცლებისგან მომზადებული სოუზი ითვლება, რომლისგანაც მთელი კავკასიელი ხალხები ნერწყვს ყლაპავენ. დაწყებული სოკოთი და ხბოს ენამდე, სულ ახლახანს გაკვეთილისა ხმლის მოხერხებული დარტყმით, ყველაფერი იწვება და მაგიდაზე მოიტანება, და ღვინოზე ხომ სალაპარაკოც არაფერია – იმერეთში, სამეგრელოსა და გურიაში მისი უკმარისობა არ არის; სხვადასხვა ჯიშისა და სხვადასხვა წლის ის ჭიქებში, ბოკლებში, აზარფეშებში, ჯიხვის რქებში მდინარესავით იღვრება, რომლებიც მალევე ფსკერამდე ისმება. სადილის ბოლოსთვის გურიაში ყველაზე უფრო გემრიელი კერძი შემოაქვთ, რძიანი ფაფა დარიჩინითა და შაქრით. სხვადასხვა გვარი ხილეულობა: ყურძენი, ნიგოზი, წაბლი, კომში და ბროწეული, ხიდან სულ ახლახანს მოწყვეტილი, ჭარბად გაჯერებული კუჭების ჩატკბარუნებისთვის, დესერტის სახით მოიტანება.

მაგიდაზე დიდი უწესრიგობა არის ხოლმე, კარგია, თუ ნასპინძელს ძველი ხის ან თიხის ჭურჭელი აქვს, რომლებითაც წვნიანის ან სოუზების დარიგებაა შესაძლებელი, მაგრამ თუ ისინი არ არის, მაშინ სტუმრები საჭმლის ერთობლივად მირთმევით კმაყოფილდებიან. როცა მღვდელმსახური ან ვინმე იქ დამსწრე საპატიო პირი ლოცვას წაიკითხავს, მაშინ თითოეული იმ საჭმელს მივარდება, რომელიც მას თვალში მოუვიუდა ან რომლის გემოც უფრო მოსწონს და იღებს მას ადამის კოვზით ე. ი. მუჭით. წიწილას ნაწილებად გლეჯენ, იკავებენ რა თავიდან ფეხებით, ხოლო შემდეგ კი ფრთებით.

“თუ რომელიმე ცხვრის თავი ზედმეტად დიდხანს ეწინააღმდეგება ადამიანის ხელის ძალისხმევას, მაშინ მერიქიფე ამოიღებს ხანჯალს და თავს საზამთროსავით ორად ჰკვეთს”.

უფრო საპატიო სტუმრების კბილებით დაღრღნილი ძვლები და წიწილების ნარჩენები არ იკარგება – მათ მთავარი მაგიდიდან გასტრონომების დაბალ კლასს გადასცემენ, რომლებიც ხარბი ყურადღებით ელოდებიან, სანამ რომელიმე ამა ქვეყნის ძლიერთაგან მათ წიწილის ბარკალს ან რომელიმე სხვა საჭმლის ნაჭერს გადაუგდებს. ღებულობს რა ამ საჩუქარს როგორც მაღალი მოწყალებისა და ყურადღების ნიშანს, მიღები წამოდგება, მდაბლად უხრის თავს და ქუდსაც იხდის. მეტად არათავაზიანობად და სრულიად არასაკადრისად ითვლება “დააგდოთ რაიმე მაგიდიდან თქვენთვის გადმოგდებული, როცა გადმომგდებმა თქვენ წინასწარ სახელით გიწოდათ და ამით თავისი განსაკუთრებული კეთილგანწყობაც გამოავლინა”.

ჭამას და სმას არავინ ჩქარობს, ხოლო ჭამენ და სვამენ კი იმდენს, რამდენიც საჭიროა “რათა არ გასკდნენ” (а едятъ и пьютъ столько сколько потребно «чтобы не лопнуть»). აქაურები ჩვეულებრივ დროს ძალზედ ზომიერნი არიან საჭმელში, მაგრამ წვეულებებზე ბევრს ჭამენ და ამის გამო ხშირად ავადმყოფობენ. პურის მცირე გამოყენება, რომელსაც ხშირად ღომისგან დამზადებული ხშირი ფაფით ან სიმინდის ფქვილისგან გამომცხვარი ხმიადებით ცვლიან, იქამდე აჩვევს მათ შიმშილის გადატანას, რომ ბევრი მათგანი რამდენიმე დღის განმავლობაში საკვების სულ უმნიშვნელო რაოდენობითაც კმაყოფილდება.

გამასპინძლების მთელი დროის მანძილზე სტუმრების წინაშე დგას მსახური, რომელსაც ერთ ხელში ყანწი ან ჭიქა უჭირავს, ხოლო მეორეში კი დოქი ცივი ღვინით; იგი ყოველ წუთს აწვდის ხან ერთ მჭამელსა და ხანაც მეორეს ღვინით სავსე ჭიქებს.

პირველი ყანწი ღვინით მასპინძელს ეკუთვნის. იგი დგება, ქუდს იხდის და წარმოთქვამს სიტყვას, რომელიც უპირატესად სტუმრისადმი სხვადასხვა კომპლიმენტებისგან შედგება. მასპინძელი მას მშვიდობით ჩამოსვლას ულოცავს, მხიარულ კომპანიაში დროის სასიამოვნოდ გატარებას უსურვებს და ზეცას ევედრება მოგზაურობის ბედნიერ დასრულებას, საქმეების კეთილსასურველ წარმატებასა და სხვა. მეორე ჭიქას ღვინით საპატიო სტუმარს მიართმევენ, რომელიც მადლობას უხდის მასპინძელს პურისთვის, მარილისთვის, სტუმართმოყვარეობისთვის, კურთხევას ითხოვს მის ოჯახზე და ჩამოთვლის რა ცოლსა და შვილებს, არ ივიწყებს არავის შინაურთაგან რქოსანი და ურქო საქონლის ჩათვლით.

– გისურვებთ, ამბობს იგი, რათა ბურღულეული გამრავლდეს თქვენს ბეღლებში; რათა ღვინომ თქვენს ქვევრებში ზღვა წარმოქმნას და რათა საქონელიც მუდმივად ჯანსაღად გყავდეთ.

საპატიო სტუმრისგან ჭიქა ნაკლებად საპატიო სტუმრებთან გადადის და, ასეთნაირად, მთელი სუფრის გარშემო მოგზაურობს. პირველი სადღეგრძელოების შემდეგ ღვინო ყოველგვარი რიგის გარეშე ისმება ვისაც როდის სურს, და იმდენი რის საშუალებასაც კუჭის გაჭიმვის უნარი და მოქნილობა იძლევა. სადილზე თუნგი ღვინის (ხუთი ბოთლის) დალევა აქაურთათვის უჩვეულო რამ სულაც არ გახლავთ. ღვინის არმსმელმა ადამიანებმაც თავაზიანობის გამო ასევე აუცილებლად უნდა დალიონ. თუ მასპინძელი მოგილოცავთ თქვენ ჩამოსვლას და თქვენი ჯანმრთელობისთვის ერთ ჭიქა ღვინოს დალევს, თქვენც მას იგივეთი უნდა უპასუხოთ. ამრიგად როგორც არ უნდა იუარო, რამდენიმე ჭიქის დალევა მაინც მოგიწევს, იმიტომ რომ უარის თქმით შეიძლება უმეცრის სახელი დაიმსახურო, ადამიანისა, რომელიც საზოგადოებას არ იცნობს.

აქაურებს უყვართ ქეიფი და თუ ამ მიმართებით ქართველებს ვერ აჯობეს, მათ არც არაფრით ჩამორჩენიან. სტუმართაგან უფროსს სადილის დროს მოხარშულის (мохаршули) (მოხარშული ხორცი) ყველზე უფრო დიდ ნაჭერს მიართმევენ, რომელიც მან უნდა გაანადგუროს. წეს-ჩვეულებამ სტუმარს მისცა საშუალება, რათა ეს არცთუ იოლი შრომა შეიმსუბუქოს: ის მოხარშულ ხორცს ნაჭრებს ათლის და მათ ზოგიერთ იქ მყოფს სთავაზობს, რაც შემთავაზებლის მხრიდან ყურადღებასა და თავაზიანობას უჩვენებს. ეს ნაჭრები ღრმა პატივისცემისა და მადლიერების ნიშნით მიიღება.

სადღეგრძელოები სადილის მთელი დროის მანძილზე არ წყდება, მათ თან ხმაურიანი შეძახილები, ბიჭების (бичо) (მსახურების) გუნდების სიმღერები და თოფებიდან და პისტოლეტებიდან სროლა ახლავს. ყველაფერი რაც შეიძლება დამტვრეულ იქნას, იმტვრევა და სადილიც ცოტ-ცოტად ყველაზე უფრო მხიარულ და მრავალფეროვან ხასიათს იძენს: იწყება ვაჟკაცების ქება და ტრაბახი: ერთი ჯიხვის რქის ყანწს სულმოუთქმელად სვამს, რომელიც უზარმაზარი რაოდენობით ღვინოს იტევს, მეორე ხელს სტაცებს რა თეფშს, მას მოქეიფეთა თავებს ზემოთ ააგდებს და დაბაჩიდან ნასროლი ტყვიით ნამსხვრევებად აქცევს. ყოველი მხრიდან მოწონების ხმამაღალი შეძახილები გაისმის. გამასპინძლებას შემდეგ ჩვეულებრივ ჯირითი და ცეკვები მოჰყვება ხოლმე. ქეიფის დასრულების შემდეგ კვლავ წყალი და პირსახოცი მოაქვთ ხელების დასაბანად, რომლებიც ტრაპეზის დროს დანა-ჩანგლის მაგივრობას სწევენ.

ყველაზე უფრო საინტერესო ცერემონია ვახშმის შემდეგ არის ხოლმე; მას განსაკუთრებით მკაცრად სამეგრელოში იცავენ. კარში ერთი ან ორი ახალგაზრდა ქალი გამოჩნდება, რომლებსაც ლეიბი, საბანი და ბალიშები მოაქვთ. დააგებენ რა ყველაფერს ტახტზე და მოამზადებენ რა ლოგინს, ისინი მიმართავენ სტუმარს და თავს დაუკრავენ რა მას, ჩექმების გასახდელად მიეახლებიან. ასეთია წეს-ჩვეულება, რომლის დაუცველობაც სტუმრის მხრიდან უკიდურესად გულს ატკენდა მასპინძელს. გახდიან რა ჩექმებს, მათ ცივი წყლით სავსე თასი მოაქვთ, სტუმარს ფეხებს ბანენ, შემდეგ მათ პირსახოცით უმშრალებენ, მას ლოგინში აწვენენ, გულმოდგინედ დააფარებენ თბილ საბანს და, უსურვებენ რა მშვიდობის ღამეს, ოთახს ტოვებენ.

თუ მასპინძელი აფუსფუსდება და ვახშმისთვის სამზადისს დაიწყებს, სტუმარი კი უარზე იქნება, მაშინ მასპინძელი ამას შეურაცხყოფად მიიღებს.

– თუ მეგრელის ღარიბ ქოხს ეწვიე, ეტყვის იგი სტუმარს, კეთილო ადამიანო, მას წყენას ნუ მიაყენებ: ღომი, ღვინო და ქათამი მე მომეძებნება!

სცადეთ მასპინძელს სტუმართმოყვარეობის საზღაურად რაიმე შესთავაზოთ, სახეზე მას კრუჩხვის კანკალი და აღშფოთება გადაურბენს.

– ძვირფასო სტუმარო! გიპასუხებთ იგი, არ არის მსოფლიოში საზღაური, რომლის ფასადაც სტუმართმოყვარეობის ჩვენი წეს-ჩვეულების ყიდვა იქნებოდა შესაძლებელი, რომელსაც ჩვენ როგორც სიწმინდესა და წინაპართა მემკვიდრეობას ვინახავთ. ჩვენ ღარიბები ვართ, მაგრამ ღმერთმა არსობის პურის ნაჭერი მოგვცა; ხოლო მე კი მას ჩემს უახლოეს ძმას ვუნაწილებ! გმადლობ შენ, ძვირფასო სტუმარო, რომ პატივი დამდე ჩემს ღარიბ სახლს სწვეოდი, ბედნიერ გზას გისურვებ, მაგრამ არ მსურს შენგან არც ოქრო და არც ვერცხლი, ჩემს შესახებ შენი კეთილი ხსოვნის გარდა (Поездка на родину г. Кикадзе. Кавк. 1853 г. № 68. Отрывки изъ путевыхъ заметокъ о Гурiи, Егора Мелешко. Кавк. 1849 г. № 9. Изъ записокъ о Гурiи, Н. Дункель Веллинга. Кавк. 1853 г. № 87. Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавказъ 1857 года № 77).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა