ქართული ისტორიოგრაფია რუსეთ–საქართელოს ურთიერთობების შესახებ – ნაწილი IV

IV. მოკლე მიმოხილვა მოვლენებისა 1774 წლის შემდეგ
(გაგრძელება)

2) გეორგიევსკის ტრაქტატის წინაპირობები, მისი მომზადება და დადება

რუსეთ-თურქეთის 1768-74 წლების ომის დასრულების შემდეგ, ვინაიდან რუსეთი არ ჩქარობდა ქართლ-კახეთის სამეფოს მფარველობაში მიღებას, გარდა ამისა არც ფულად სესხს აძლევდა ერეკლე II-ს ათასკაციანი რეგულარული ჯარის შესაქმნელად, ამიტომ ერეკლემ 80-იანი წლების დასაწყისში ასეთი თხოვნით მიმართა დასავლეთ ევროპის კათოლიკურ სახელმწიფოებს _ ვენეციის მმართველობას, ავსტრიის (საღვთო რომის იმპერიის) იმპერატორს, სადაც ელჩებად გაგზავნა საქართველოში მყოფი კათოლიკი პატრები, მაგრამ ისინი გზაში გარდაცვლილან. ამის თობაზე ერეკლემ პეტერბურგშიც მისწერა, რომ რუსეთთან ურთიერთობის პარალელურად ვატიკანთან და რომის (ავსტრიის) იმპერატორთანაც სცადა ურთიერთობების დამყარება.

ამავე წლებში ერეკლე მეფემ, როგორც ჩანს ტოტლებენის დროიდან შემოთავაზებული წინადადების ხორცშესხმა დაიწყო და საქართველოში ჩამოაყალიბა მორიგე ჯარი. მან ყმა-გლეხები გაათავისუფლა გარკვეული გადასახადისგან, ხოლო სამაგიეროდ დააკისრა თავისი ხარჯით ყოველწლიურად ერთი თვით სამხედრო სამსახურში გამოსვლა, ასევე თავადაზნაურობასაც. თავად მეფეც წელიწადში ერთი თვის მანძილზე მსახურობდა მორიგე ჯარში, რომელსაც სარდლობდა მისი ძე ლეონ ბატონიშვილი. გერონტი ქიქოძის თქმით, მორიგე ჯარში სამსახურისგან თავისუფლდებოდნენ თუშ-ფშავ-ხევსურები, რომლებიც ისედაც მუდმივად საქართველოს ჩრდილო საზღვარს იცავდნენ, ასევე აღებ-მიცემობის კაცები, დუქნის პატრონები, მაგრამ ამ უკანასკნელთ თავიანთი ბადალი, ე. ი. შემცვლელი უნდა ეშოვნათ, ასევე ბადალის გაგზავნა შეეძლოთ მწყემსებს, მებაღეებს, ხაბაზებს, მზარეულებს, შემძლებელ მეწისქვილეებს, გუთნისდედებს (მხოლოდ ხვნის დროს), ხოლო დანარჩენთ, ეროვნებისა და სარწმუნოების მიუხედავად, უნდა ემსახურათ მორიგე ჯარში. ამ საქმეს ქართველი ისტორიკოსები მთლიანად ერეკლე მეფის სამხედრო ნიჭიერებას მიაწერენ ხოლმე, მაგრამ როგორც ზემოთ ვნახეთ პროფ. ვალ. მაჭარაძესთან, ასეთი რჩევა ჯერ კიდევ ტოტლებენის ოფიცრებს მიუციათ ქართველი მეფეებისთვის.

გერონტი ქიქოძის სიტყვით, მორიგე ჯარში სამსახურისთვის ვარგისი დაახლოებით 24 ათასი მამაკაცი გამომდგარა მთლიანად ქართლ-კახეთის სამეფოში, ანუ სავარაუდოდ 18-55 წლების ასაკის 24 ათასი ჭაბუკი და მამაკაცი იყო მთელს სამეფოში, რომლებსაც წელიწადში ერთი თვით უნდა ემსახურათ მორიგე ჯარში. აქედან შეგვიძლია მიახლოებით განვსაზღვროთ სამეფოს მოსახელეობის რიცხოვნება. ვთქვათ მორიგე ჯარში სამსხურისგან თავიანთი საქმიანობის გამო განთავისუფლებული იყო 5 ათასი ამავე ასაკის მამაკაცი, მაშინ გამოდის, რომ მათი საერთო რიცხვი სამეფოში (თუშ-ფშავ-ხევსურების გამოკლებით) უტოლდებოდა დაახლოებით 30 ათასს, ქალები, ბავშვები და მოხუცები საერთო ჯამში ვთქვათ მათზე სამჯერ მეტნი იყვნენ _ 90 ათასი; ე. ი. მთლიანად მათი რიცხოვნება იქნებოდა 120 ათასი ადამიანი, თუშ-ფშავ-ხევსურები ვივარაუდოთ კიდევ 20-30 ათასი; ანუ, მთლიანად ქართლ-კახეთის სამეფოს ყველა ეროვნებისა და რჯულის მოსახელეობა 1780 წლისთვის არ უნდა ყოფილიყო 150 ათას ადამიანზე მეტი. ხოლო 110 წლის შემდეგ, 1890-იანი წლების მიწურულს, გამოქვეყნებულ ბროქჰაუზ-ეფრონის ენციკლოპედიურ ლექსიკონში თავად ვ. მასალსკის წერილებში კი სწერია, რომ იმ ხანად ტფილისის გუბერნიის მოსახელეობა შეადგენდა დაახლოებით 1040940 ადამიანს, ქუთაისის გუბერნიისა კი _ 1049940-ს. მართალია, ტფილისის გუბერნიას, თურქეთის ხარჯზე, ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრების მოსახლეობა შემოემატა, ქუთაისის გუბერნიას კი ბათუმისა და ართვინის ოკრუგების, მაგრამ დაწყნარებულ მდგომარეობაში მოსახლეობის რიცხოვნების მნიშვნელოვანი ზრდა მაინც სახეზე გვაქვს, რაც ასევე გულისხმობს ეკონომიკური შეძლების ზრდასაც, წინააღმდეგ შემთხვევაში მოსახლეობის ასეთი მატება ვერ იქნებოდა. ამას სამწუხაროდ არ ვაფასებთ ჩვენ, როდესაც საყვედურებს ვაგზავნით რუსეთის მისამართით, ამიტომ შესაძლოა ასეთ (გადაშენების) დღეში კიდევ აღმოვჩნდეთ, რათა უფრო მეტად წესიერები და ზნეობასთან ნაკლებად მწყრალები გავხდეთ. მაგრამ მეტად ბუნდოვან ვითარებაში 1782 წელს დაიღუპა ლეონ ბატონიშვილი და მორიგე ჯარის საქმეც ჩაიშალა, თუმცა კი მის რიგებში ყოვლთვიურად საშუალოდ 2 ათასი მეომარი გამოდიოდა, რითაც მკვეთრად შემცირებული იყო ლეკთა თარეში და დიდი შვება მიეცა ქვეყანას. რატომ ჩაკვდა ეს საქმე ლეონ ბატონიშვილის გარდაცვალებასთან ერთად? რატომ ვერ მოიძებნა სამეფოში სხვა ბატონიშვილი ან მხნეობით გამორჩეული რომელიმე თავადი, ვინც მორიგე ჯარის მეთაურობას იკისრებდა? რატომ ამჯობინეს ქართველმა „მამულიშვილებმა“ ისევ ლეკთა თარეშის გაძლიერება, ოღონდ კი წელიწადში ერთხელ ერთი თვით არ გამოსულიყვნენ სამხედრო სამსახურში, ესეც რუსეთის სპეცსამსახურების ბრალი იყო?

ამის პარალელურად სერიოზული ცვლილებები ხდებოდა რუსეთის საგარეო პოლიტიკაშიც. იასე ცინცაძის მიხედვით, რუსეთ-თურქეთის 1768-74 წლების ომმა რუსეთის იმპერიის მმართველ წრეებს თვალნათლივ დაანახვა ოსმალეთის სისუსტე არ მხოლოდ სამხედრო თვალსაზრისით, არამედ მთლიანად მისი სახელმწიფო წყობილების ჩამორჩენილობაც, რომლის გამოსწორება ისე ადვილი ვერ იქნებოდა. ასეთ პირობებში ეკატერინე II-ის კარზე, ა. ა. ბეზბოროდკოსა და გ. ა. პოტიომკინის აქტიური მონაწილეობით, შემუშავებულ იქნა გეგმა, რომელიც ითვალისწინებდა ავსტრიის იმპერიასთან კავშირში ევროპიდან (ბალკანეთიდან) ოსმალეთის იმპერიის განდევნას. ავსტრიის იმპერატორი იოსებ II დაეთანხმა ასეთ გეგმას, რომელსაც შემდეგ ევროპაში უწოდეს „საბერძნეთის პროექტი“, რუსეთში კი მას მოიხსენიებდნენ „დიდი გეგმის“ სახელით. პროფ. იასე ცინცაძე მოგვითხრობს:

„ამ გეგმის თანახმად მოლდავეთის, ვლახეთისა და ბესარაბიის პროვინციებისგან იქმნებოდა ერთი სახელმწიფო, რომელიც ძველ დროს ცნობილი იყო დაკიის სახელწოდებით. ამ სახელმწიფოს სათავეში ნავრაუდევი იყო ადგილობრივი წარმოშობის, დაწინაურებული გვარის წარმომადგენელი, რა თქმა უნდა, მართლმადიდებლური ქრისტიანული სარწმუნოების მქონე. დაკიის სახელმწიფო სრულიად დამოუკიდებელი იქნებოდა როგორც ვსტრიისაგნ, ისევე რუსეთისაგან და, მითუმეტეს, თურქეთისაგან. ეს სახელმწიფო არასოდეს არ შეუერთდებოდა სხვა სახელმწიფოს. დაკიის საზღვრებად დაწესებული იყო დნესტრი, შავი ზღვა, დუნაი და ალუტა. ამ, გეგმით რუსეთს თურქეთის ხარჯზე ტერიტორია უნდა მომატებოდა – ქალაქი ოჩაკოვი ბუგისა და დნესტრს შორის არსებული ტერიტორიით, ერთი ან ორი კუნძული ხმელთაშუა ზღვაში არქიპელაგის რაიონში. თუ ომის მსვლელობისას გამოირკვეოდა, რომ თურქები სავსებით განიდევნებიან ევროპიდან და კონსტნტინეპოლიდან, ავსტრიის იმპერატორს ხელი უნდა შეეწყო საბერძნეთის სახელმწიფოს აღდგენისათვის. საბერძნეთის სახელმწიფოში ტახტზე აყვანილ უნდა ყოფილიყო ეკატერინეს შვილიშვილი კონსტანტინე პავლეს-ძე. ეს სახელმწიფო რუსეთისაგან სრულიად დამოუკიდებელი იქნებოდა და კონსტანტინე პავლეს-ძე არასოდეს არ შეეცდებოდა რუსეთის ტახტის ძიებას, „რუსეთისა და საბერძნეთის გვირგვინები არასოდეს არ უნდა შეერთებულიყო ერთ თავზე“.

კონსტანტინეპოლის საბერძნეთის სატახტო ქალაქად ქცევა არსებითად სრუტეების თურქეთის ხელიდან გამოგლეჯას ნიშნავდა. მაგრამ რადგანაც სრუტეებზე რუსეთის გაბატონებას არც ერთი მაშინდელი ევროპის სახელმწიფო არ დაუშვებდა, ამიტომ, როგორც ვხედავთ, მოინახა მეორე გზა, საკმაოდ კარგად შენიღბული. რა მოუვიდოდა თურქეთის მცირე აზიის სამფლობელოებს შემდეგში, ამის შესახებ „გეგმაში“ ლაპარკი არ არის, მაგრამ ალბათ ისე ვარაუდობდნენ, რომ შემდეგ მოვლენებს თვით საერთაშორისო პოლიტიკური სიტუაცია განავითარებდა. ავსტრიის იმპერატორმა თავისი პროგრამა წამოაყენა და თურქეთის ხარჯზე თავის სახელმწიფოსათვის ახალი „ბუნებრივი საზღვრები“ მოხაზა. იოსებ II-ისა და ეკატერინე II-ის მიმოწერაში თურქეთის წაქცევის გეგმა ძირითადად დაზუსტდა. რუსეთის დედოფალი დარწმუნებული ყოფილა იმაში, რომ თურქეთის წინააღმდეგ შედგენილი გეგმა ადვილად განხორციელდებოდა და, რაც მთავარია, ეკატერინე ამაში ავსტრიის დიპლომატიასაც არწმუნებდა და ალბათ დაარწმუნა კიდეც. ავსტრიელებს ხმა არ ამოუღიათ კონსტანტინე პავლეს-ძის მომავალ სბერძნეთის სახელმწიფოში დინასტიის ფუძემდებლად დასმის საწინააღმდეგოდ“ („საბერძნეთის პროექტის“ შესახებ მასალა ამოღებულია ფ. მერტენსის გამოცემიდან: „რუსეთის მიერ უცხოურ დერჟავებთან დადებული ტრაქტატების და კონვენციების კრებული. ტრაქტატები ავსტრიასთან, 1772-1808 წ., ტ. II, 1875, გვ. 131-135; იხ. აგრეთვე იაკ. ბუტკოვსკი, ასი წელი ავსტრიული პოლიტიკისა აღმოსავლეთის საკითხში, ტ. I, 1888 წ. ლ. დობროვი, სამხრეთ სლავობა, თურქეთი და ევროპული მთავრობების მეტოქეობა ბალკანეთის ნახევარკუნძულზე, 1880, გვ. 545-551, ს. ჟიგარევი, რუსული პოლიტიკა აღმოსავლურ საკითხში, ტ. I, გვ. 203-221).

ასეთი გეგმის ფარგლებში რუსეთის იმპერიის მთავრობამ 1783 წელს გააუქმა ყირიმის სახანოს დამოუკიდებლობა, ვინაიდან თურქეთის სულთანი, რომელიც ქუჩუკ-ყაინარჯის ხელშეკრულებით რჩებოდა ყირიმელი თათრების სულიერ მეთაურად, აშკარად აჭარბებდა თავისი კომპეტენციის ფარგლებს და ცდილობდა უწინდელი გავლენის შენარჩუნებას; რუსეთმა ყირიმის სახანო პირდაპირ შეიერთა. შემდეგ იასე ცინცაძე აგრძელებს:

„ყირიმის და ყუბანის შეერთება უმტკივნეულოდ შერჩა რუსეთის დიპლომატიას. სხვის დაუხმარებლად თურქეთმა ომის დაწყება ვერ გაბედა _ ვაი თუ ყირიმს და ყუბანს სხვა ტერიტორიებიც მიჰყვესო. ევროპას იმხანად თურქეთისათვის არ ეცალა. ინგლისი ჩრდილოეთ ამერიკაში აჯანყებული კოლონიების წინააღმდეგ ომში იყო ჩაბმული. საფრანგეთიც ამერიკაში იბრძოდა და მისი ძალებიც გამოფიტული იყო. პრუსიის სახელმწიფო, ბავარიის მემკვიდრეობისათვის ახლად ომგადახდილი, თავის საქმეებს აგვარებდა გერმანიაში. ავსტრიის იმპერატორი ხომ იმთავითვე რუსეთს უჭერდა მხარს. ასეთ პირობებში თურქეთი იძულებული გახდა გაჩუმებულიყო. მართალია, საფრანგეთის მმართველი წრეები დატრიალდნენ და ევროპის სახელმწიფოებს რუსეთ-თურქეთის ამ კონფლიქტში ჩარევის მიზანშეწონილობა ურჩიეს, თურქეთისათვის დახმარების აღმოჩენა სცადეს, მაგრამ რეალურად ვერავინ ვერაფერი გაბედა.

ყირიმის ხელში ჩაგდება პატარა საქმე არ იყო, რუსეთი შავ ზღვაზე ბატონდებოდა. კონსტანტინეპოლის ხელში ჩასაგდებად ამ ნახევარკუნძულს დიდი მნიშვნელობა ენიჭებოდა. თურქეთი ამის შემდეგ კავკასიის სამფლობელოებიდანაც უნდა აბარგებულიყო და აკი წავიდა კიდეც. ყირიმის საკითხზე მკითხველის ყურადღება იმიტომ შევაჩერეთ, _ წერს იასე ცინცაძე, _ რომ გვეჩვენებინა, როგორ კარგად დაიწყო თურქეთის დაცემის „დიდი გეგმის“ სისრულეში მოყვანა და როგორ უნდა წაეთამამებინა მაშინდელი რუსეთის დიპლომატია ამ ფაქტს. რუსეთი თურქეთს უკვე ანგარიშს ისე აღარ უწევდა როგორც წინათ და განუხრელად მიისწრაფოდა ახალი გამარჯვებებისაკენ. რაკი თურქეთის ყოფნა-არყოფნის საკითხი დასმული და დაგეგმილი იყო, ხოლო ავსტრიასთან მტკიცე მეგობრული კავშირის იმედით „დიდი გეგმის“ სისრულეში მოყვანა ყირიმის ხელში ჩაგდებით დაიწყო, ამიერკავკასიის საკითხების გადადება შეცდომა იქნებოდა, რადგანაც ასეთი ხელსაყრელი სიტუაცია მეორეჯერ შეიძლებოდა აღარც შექმნილიყო. ირანში არსებული მდგომარეობა კი კარგახანია ანდამატივით იზიდავდა რუსეთის დიპლომატიას ამიერკავკასიისაკენ და კერძოდ აღმოსავლეთ საქართველოსაკენ“.

შემდეგ იასე ცინცაძე ჰყვება ნადირ-შაჰისა და ქერიმ-ხანის სიკვდილის შემდეგ (შესაბამისად 1747 და 1779 წლებში _ ი. ხ.) ირანში გაგრძებული შინაომებისა და ანარქიის შესახებ და ასკვნის: „ახლა კი, XVIII საუკუნის 80-იანი წლებისათვის, როგორც დავინახეთ, თურქეთი სასიკვდილოდ განწირული ჰყავდა რუსეთს და „დიდი გეგმის“ სისრულეში მოსაყვანად წინასწარი სამზადისი ტარდებოდა. რუსეთის დიპლომატების აზრით თურქეთს ირანის დაცვა კი არა, საკუთარი პროვინციების შესანარჩუნებლად აღარ ეყოფოდა ძალა. ევროპას კი თურქეთისათვის რეალური დახმარების აღმოსაჩენად თითქოს აღარ ეცალა და ამდენად თურქეთის წინააღმდეგ დამუშავებულ „დიდ გეგმას“ ახალი „გეგმაც“ დაემატა... ირანის ხარჯზე ამიერკავკასიში ორი ახალი ბუფერული სახელმწიფო უნდა შექმნილიყო, ხოლო უკვე არსებულისათვის _ ქართლ-კახეთის სამეფოსათვის, არსებითი ხასიათის დახმარების აღმოჩენა იყო განსაზღვრული. ეს ქრისტიანული სახელმწიფოები რუსეთის დასაყრდენი იქნებოდნენ ამიერკავკასიაში სპარსეთ-ინდოეთის სავაჭრო გზაზე.

ამიერკავკასიის „გეგმა“ უშუალოდ „დიდი გეგმიდან“ _ „საბერძნეთის პროექტიდან“ გამოდიოდა, ისე რომ „დიდი გეგმის“ მარცხის შემთხვევაში „პატარა გეგმაც“ ჰაერში გამოკიდებული რჩებოდა... მაინც როგორი იყო რუსეთის დიპლომატიის გეგმა ამიერკავკასიაში? როგორც აღნიშნული იყო, ირანის ხარჯზე რუსეთის დიპლომატია ბუფერული სახელმწიფოების შექმნას გეგმავდა 80-იანი წლების დასაწყისისათვის. უნდა აღდგენილიყო სომხეთის და ალბანეთის სახელმწიფოები. ამ მიზნით სომხეთის წარმომადგენლებთან მოლაპარკება მიდიოდა. სომხური მოსახლეობა მართალია დაფანტული იყო სხვადასხვა მხარეებსა და სახელმწიფოებში, მაგრამ XVIII საუკუნისათვის ყარაბაღში კომპაქტური სომხური მოსახლეობა ჯერ კიდევ დარჩენილი იყო... ყარაბაღში სომხურ მოსახლეობას ერთგვარი ავტონომიური მმართველობა ჰქონდა სამელიქოების სახით. სულ ხუთი სამელიქო იყო. ნადირშაჰის დროს ეს სამელიქოები ხარკს უხდიდნენ სპარსეთს, მაგრამ თავიანთ შინაურ საქმეებში დამოუკიდებელი იყვნენ და შედარებით მშვიდად ცხოვრობდნენ. მათ საკუთარი ლაშქრის გამოყვანაც შეეძლოთ. ნადირშაჰის სიკვდილის შემდეგ ირანის სახელმწიფოში დაწყებული არეულობის დროს ყარაბაღელი სომხების მდგომარეობაც გაუარესდა. ყარაბაღში შეიჭრა მომთაბარე თურქული ტომების ბელადი ფენაჰ-ხანი და მიუვალ მთებში ციხე ააგო, რომელსაც შუშა ეწოდა და თავის რეზიდენციად გაიხადა. ასე წარმოიქმნა XVIII საუკუნის შუა წლებისათვის ყარაბაღის ანუ შუშის სახანო. სომხური მოსხლეობა მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა და საშველად ქართლ-კახეთის სამეფოსაკენ იშვერდა ხელს... მაგრამ ქართლ-კახეთს თვითონ უჭირდა და, ცხადია, მისი მფარველობა ყოველთვის ეფექტური ვერ იქნებოდა. ასეთ ვითარებაში მყოფი სამელიქოებიც ჩრდილოეთისაკენ იცქირებოდნენ და საბოლოო ხსნას რუსეთიდან მოელოდნენ...

სომხეთის სახელმწიფოს გარდა, განზრახული იყო ალბანეთის სახელმწიფოს აღდგენაც. ალბანეთისათვის აზერბაიჯანის ტერიტორიის ნაწილი იყო ნავარაუდევი (ა. იოანესიანი, რუსეთი და სომხური განმათავისუფლებელი მოძრაობა XVIII ასწლეულის 80-იან წლებში, საბუთი #60, გვ. 283). ამ ახალ სახელმწიფოებს ტერიტორიები პირველ რიგში ირანის სამფლობელოების ხარჯზე უნდა მიეღოთ, მაგრამ შემდეგ, როცა ჟამი დადგებოდა, თურქეთის კუთვნილი პროვინციებიც შემოუერთდებოდნენ (მაგალითად სომხეთს და საქართველოს). სპარსეთში შაჰობის პრეტენდენტ ალი-მურად ხანთან გაგზავნილ რუსეთის წარმომადგენელს პოლკოვნიკ ტამარას ასეთი ინსტრუქცია ჰქონდა: „თუკი ალი-მურად ხანი ვარაუდობს თავისთვის რაიმენაირ დაპყრობებს პორტას ხარჯზე, მაშინ იქიდან ყველანაირად გამორიცხული უნდა იქნას ჯერ ერთი იმერეთის მეფის მიწები მის ვასალებთან ერთად, მეორე, ნაწილი სომხეთისა, რომელიც თურქეთის მფლობელობაში რჩება და რომელიც ბუნებრივად თავის კორპუსს უნდა შეუერთდეს; და მესამე, ახალციხის ოლქი, რომლის შესახებაც საქართველოს მეფეები თვლიან, რომ იგი მათ ეკუთვნის“ („Буде Али-Мурат хан предполагает какое либо для себя завоевание на счёт Порты, но из того всемерно выключить должно во первых земли царя Имеретинского с его вассалами, второе, часть Армении, коия во владении турецком остаётся и которая натурально к своему корпусу присоединиться должна; и третье, область Ахалцихскую, о коей цари Карталинские мнят, что она им принадлежит“) (იქვე, გვ. 281-282).

უფრო დაწვრილებით აღნიშნულ საკითხებს, მათი დიდი მოცულობის გამო, ამჯერად ვერ შევეხები, მაგრამ მოვიყვან ი. ცინცაძის წიგნში გამოქვეყნებულ ერთ ამონარიდს გ. ა. პოტიომკინის მოხსენებიდან ეკატერინე II-სადმი, სადაც იგი სთავაზობს იმპერატრიცას საქართველოს დაწყნარებისა და გაძლიერებისთვის ლეკების მოთვინიერებასა და ამის შემდეგ, ქ. დარუბანდის ჩათვლით, დაღესტნის ერთი ნაწილის რუსეთის შემადგენლობიდან საქართველოსთვის გადაცემას. სახელდობრ აქ ვკითხულობთ: „საქართველოში მცხოვრებლები დროდადრო უფრო საიმედო მდგომრეობაში დგებიან, ხოლო როდესაც თქვენი იმპერატორობითი დიდებულების იარაღის დახმარებით მოთვინიერდებიან ლეკები, საქართველო მოვა ისეთ ძლიერებაში, რომ უპირატესობასაც კი მიიღებს პორტას წინააღმდეგ. ლეკების მორთვინიერების გარდა სასარგებლოა მივცეთ საქართველოს მეფეს ნაწილი მიწისა კასპიის ზღვამდე, რომელიც დარუბანდთან ერთად თქვენი იმპერატორობითი დიდებულების დანიშნულ საზღვრებში შედის...“ („В Грузии жители время от времени начинают надёжнее становиться в своём состоянии, а когда помощию оружия Вашего Императорского Величестваукротятся Лезгиня, тогда придёт Грузия в такую силу, что составит перевес против Порты. Сверх укрощения Лезгин полезно придать грузинскому царю часть земли до моря Каспийского, которая с Дербентом в назначенные границы Вашего Императорского Величества входит...“ (სსრკ-ის ცენრატალური სახელმწიფო დიპლომატიური არქივი /ЦГДА/, თავად პოტიომკინის ფონდი, K-1X, საქ. #32, ფურც. 110).

აი ასეთი წინაპირობების საფუძველზე და ასეთ ვითარებაში შესთავაზა ეკატერინე II-მ გენერალ-ფელდმარშალ თავად გრიგოლ ალექსანდრეს ძე პოტიომკინის მეშვეობით ქართლ-კახეთის მეფეს ერეკლე II-ს 1782 წლის მიწურულს მფარველობაში მიღება. ამის საპასუხოდ ერეკლემ, 1773 წელს ლეონ ბატონიშვილისა და ანტონ კათალიკოსის ელჩობის მიერ პეტერბურგში ჩატანილ პირობებზე დამატებით გაგზავნა სხვა პირობებიც, რომლებიც, ი. ცინცაძის სიტყვებით, შეეხებოდა ძირითადად ქართლ-კახეთის სამეფო ტახტის ერეკლე მეფის სახლში დატოვებას იმასთან დაკავშირებით, რომ მანამდე რამდენიმე ხნით ადრე საქართველოში ჩამოვიდა ვახტანგ VI-ის შვილიშვილი ალექსანდრე ბაქარის-ძე ქართლის ტახტის საძიებლად და გარკვეული პრობლემებიც შეუქმნა ერეკლე მეფეს. ქართველი მეფის ამ ორივე სათხოვარი პუნქტების, აგრეთვე თავიანთი რუსული ინტერესების გათვალისწინებით, გრაფმა ა. ა. ბეზბოროდკომ შეიმუშავა მომავალი ტრაქტატის პროექტი. პროფ. ალ. ცაგარელს გამოქვეყნებული აქვს ბეზბოროდკოს წერილი თავად გ. ა. პოტიომკინისადმი, რომელსაც უშულოდ უნდა წარემართა საქართველოსთან მფარველობითი ხელშეკრულების დადების საქმე, და ამ წერილის სათაურია „უზენაესად მითითებული საფუძვლები რუსეთ-საქართველოს ხელშეკრულების დადებისთვის“ (ა. ცაგარელი, სიგელები, ტ. II, გამ. II, გვ. 30-31). როგორც სათაურიდან ჩანს, მასში რუსეთის სახელმწიფო კანცლერი სწერს თავად პოტიომკინს ეკატერინე II-ის შეხედულებებს მომავალი ტრაქტატის შინაარსთან დაკავშირებით.

ეს უაღრესად მნიშვნელოვანი საბუთია გეორგიევსკის ტრაქტატის თაობაზე, რომელიც პრაქტიკულად თითქმის არა აქვს გადმოცემული ივ. ჯავახიშვილს 1919 წელს გამოქვეყნებულ თავის წიგნში „დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII საუკუნეში“, ხოლო პროფ. იასე ცინცაძე კი მეტად გულდასმით ეკიდება მკითხველისთვის მისი შინაარსისა და ცალკეული მუხლების გაცნობას. თანაც როცა რუსეთის იმპერიის ერთერთი უმაღლესი მოხელეთაგანი მეორეს ატყობინებს იმპერატრიცას უზენაეს სურვილებსა და შეხედულებებს მომავალი ხელშეკრულების გარშემო, ამზე უფრო გულახდილი და კომპეტენტური მოსაზრებები სადღა უნდა იქნას მოძიებული? ამ დოკუმენტის შესახებ ასევე ცალკე გულდასმით საუბარია საჭირო, მაგრამ ამჯერად მასზე ასევე მოკლედ უნდა ვთქვა, რომ კანცლერ ა. ა. ბეზბოროდკოს მიერ შემუშავებული მომავალი ხელშეკრულების პროექტი 1783 წლის გაზაფხულზე საქართველოში ჩამოიტანა პოდპოლკოვნიკმა ვ. ს. ტამარამ, გააცნო ერეკლე მეფესა და მის ვეზირებს, და დაიწყეს მასზე მუშაობა. გრაფ ა. ა. ბეზბოროდკოს მიერ შემუშავებული ხელშეკრულების პროექტის ტექსტი თავისი წიგნის დამატებით ნაწილში ასევე გამოქვეყნებული აქვს ი. ცინცაძეს. 1783 წლის ივლისის თვეში საქართველოდან რუსული ჯარების კავკასიის ხაზზე აგებულ სიმაგრე გეორგიევსკში ჩავიდა დელეგაცია თავადების იოანე მუხრანბატონის და გარსევან ჭავჭავძის მეთაურობით, რომლებმაც საქართველოს სამეფოს მხრიდან ხელი მოაწერეს რუსეთის მფარველობაში ქართლ-კახეთის სამეფოს შესვლის ტრაქტატს; რუსეთის მხრიდან ამ დოკუმენტს ხელი მოაწერა კავკასიის ხაზის ჯარების სარდალმა გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა, რომელიც ამავე დროს გახლდათ თავად გ. ა. პოტიომკინის ახლო ნათესავი და თავადისგან სწორედ მას ჰქონდა დავალებული საქართველოსთან ხელშეკრულების დადებაზე საქმის წაყვანა. იმავე წლის ბოლომდე ამ ხელშეკრულების რატიფიკაცია მოახდინეს ეკატერინე II-მ და ერეკლე II-მ, ხოლო ქართლ-კახეთის სამეფოში შემოვიდა ორი რუსული ქვეითი ბატალიონი ოთხი ზარბაზნით.

გეორგიევსკის ტრაქტატის ტექსტი მრავალჯერ იქნა გამოქვეყნებული. XVIII საუკუნეში ევროპული დოკუმენტების, აგრეთვე შესაბამისი ტერმინოლოგიის ქართულად თარგმნის გამოცდილების არარსებობის გამო, მისი იმდროინდელი ქართული თარგმანი, ანუ ტრაქტატის ქართული ტექსტი თანამედროვე მკითხველისთვის რამდენადმე ძნელად გასაგებია, რუსული ტექსტისგან განსხვავებით, სადაც ყოველი სიტყვის ზუსტი მნიშვნელობა გარკვეული და გასაგებია. ამიტომ 2007 წლის ზაფხულში ეს დოკუმენტი ვთარგმნე რუსულიდან თანამედროვე ქართულ ენაზე, რაიმე სხვა დატვირთვა ამ თარგმანს არ ჰქონია. სახელდობრ, ტრაქტატის პირველ მუხლში ნათქვამი არის:

“უგანათლებულესობა მისი მეფე ქართლისა და კახეთისა სახელითა თვისითა, მემკვიდრეთა და მენაცვალეთა თვისთა, დღესასწაულობით უკუნსთქუამს ყოველსა ვალობასა, ანუ ვითარსამე ტიტლოსა, ყოვლისაგან მოკიდულებისა სპარსთასა ანუ სხუათა მფლობელთასა. და ამით ცხად ჰყოფს წინაშე პირსა ყოვლისა სოფლისასა, ვითარმედ არა შერაცხს იგი თავის ზედა და მენაცვალეთა თვისთა ზედა სხვასა თვითმპყრობელსა, თვინიერ უზენაესისა ხელმწიფებისა და მფარველობისა მისისა იმპერატორების დიდებულებისა, და მაღალთა მისთა მემკვიდრეთა და მენაცვალეთა საიმპერატოროისა ტახტისა ყოვლისა რუსეთისათა, აღმთქმელი ტახტისა მის ერთგულებისა და მზა ყოფისა შეწევნისათვის სარგებლისა სახელმწიფოისა, ყოველსა შინა შემთხუევასა და დროსა, სადაცა ეს ითხოების მისდამი”.

მე კი ახალ თარგმანში იგი ასე გადმოვეცი:

“მისი უგანათლებულესობა მეფე ქართლისა და კახეთისა თავისი სახელით, თავისი მემკვიდრეებისა და მენაცვალეთა სახელით საზეიმოდ სამარადისოდ უარს ამბობს ყოველგვარ ვასალობაზე, ან სხვა რაიმე წოდებით ყველანაირ დამოკიდებულებაზე სპარსეთის ან რომელიმე სხვა სახელმწიფოსგან; და ამით აცხადებს მთელი მსოფლიოს წინაშე, რომ იგი არ აღიარებს თავის თავზე ან თავის მენაცვალეთა თავზე სხვა თვითმპყრობელობას თვინიერ სრულიად რუსეთის საიმპერატორო ტახტის და მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა და მისი მაღალი მემკვიდრეებისა და მენაცვალეთა უმაღლესი ხელისუფლების და მფარველობისა, ჰპირდება რა ამ ტახტს ერთგულებასა და მზადყოფნას შეეწეოდეს სახელმწიფოს სარგებელს ყველა შემთხვევაში, სადაც კი ამას მისგან მოითხოვენ”.

და ასე შემდეგ...

ამჯერად საგანგებოდ შევჩერდები ტრაქტატის მე-8 მუხლზე (არტიკულზე), რომელიც შეეხება საქართველოს ეკლესიის საკითხს. თავიდან შევეხები ამ საკითხში არსებულ წინაპირობებს: ზემოთ უკვე აღვნიშნე, რომ 1770-იან წლებში რუსეთისგან ჯარის ან სესხის ვერმიღების გამო ერეკლე მეფემ კათოლიკი პატრების მეშვეობით სცადა ურთიერთობების დამყარება დასავლეთ ევროპის კათოლიკ ხელმწიფეებთან, სახელდობრ ავსტრიის (რომის) იმპერატორთან (1). ერეკლემ ამის შესახებ შეატყობინა პეტერბურგშიც, იასე ცინცაძე ფიქრობს, რომ მან ეს შესაძლო იყო გააკეთა რუსეთის მთავრობაში მეტოქის გაჩენის გამო შიშის ღძვრისა და მისი საქართველოსთან ურთიერთობების საკითხში გააქტიურების მიზნით. ეს არ მოეწონებდათ პეტერბურგში და, შესაბამისად, ა. ა. ბეზბოროდკოს მიერ გ. ა. პოტიოკმინისადმი გაგზავნილ „უზენაესად მითითებულ საფუძვლებში“ ორი მუხლი საგანგებოდ ამ საკითხს ეხება. მეოთხე მუხლში აღნიშნულია: „თავიდან აიცილეთ მათი ყველანაირი ნაცნობობა რომის იმპერატორთან და სხვა ქრისტიანულ დერჟავებთან, ეტყვით რა მათ, რომ მათ (ამ დერჟავებს _ ი. ხ.) აქვთ პირობა არ ერეოდნენ იმ საქმეებში, რომლებიც შეეხება ცვენს აზიელ მეზობლებს; და წერილებსაც (რომის) იმპერატორს ნუ გაუგზავნიან“ („Отклонить всякое их знакомство с императором Римским и другими христианскими державами, сказав, что оне имеют условие не мешаться в дела до Азиятскихнаших соседей касающияся; да и писем к императору /Римскому/ не посылать“). ცხადია ასეთი პირობა რუსეთის მხრიდან წარმოადგენდა ქართლ-კახეთის სამეფოს თავის მფარველობაში მიღებისთვის აუცილებელ პირობას, და არა საერთოდ საქართველოსთვის წასაყენებელ ულტიმატუმს. თუკი საქართველოს შეეძლებოდა რუსეთის მფარველობის გარეშე სრულიად დამოუკიდებლად არსებობა, მაშინ, ცხადია ასეთი შეზღუდვაც აღარ ექნებოდა დაწესებული, მაგრამ მას ასეთი არსებობა რამდენიმე საუკუნოვანი ყიზილბაშობისა და ოსმალობის პირობებში, უკვე აღარ შეეძლო. ამასთანავე, რაკი ერეკლე მეფე დასავლეთის ხელმწიფეებთან კავშირის დამყარებისთვის იყენებდა მის ქვეყანაში მყოფ კათოლიკ პატრებს, ამიტომ, ი. ცინცაძის სიტყვებით, „მომავალში ასეთი ურთიერთობის აღსაკვეთად ერთგვარი ღონისძიებაც გამოუნახავთ. „მითითებებში“ ერთგან აღნიშნულია, რომ საქართველოს ეკლესიის იერარქია რუსეთის საეკლესიო სინოდს დაუკავშირდეს და მისი კათალიკოსი რუსეთის ეკლესიის პირველი რანგის მწყემსმთავრების რიგში მოვაქციოთო (ა. ცაგარელი, სიგელები, II, გამ. II, გვ. V). იქვე ქვემოთ, ამ საკითხთან დაკავშირებით, ავსტრიის იმპერატორთან ერეკლეს ურთიერთობის საკითხს უბრუნდება კანცლერი და პოტიომკინს ასეთ განმარტებას აძლევს: „როდესაც სასულიერო წოდების მიხედვით ისინი დაკავშირებული იქნებიან სინოდთან, მაშინ ამ მაგალითით რომის სასულიერო წოდებასაც (საქართველოში) რუსეთიდანვე მიიღებენ, და ამით დასრულდება მათი ურთიერთობები (რომის) იმპერატორთან, რომელთა მიზეზსაც წარმოადგენს მისიონარიები“ („Когда по духовенству они привязаны будут к Синоду, то по сему примеру и Римское духовенство /в Грузии/ от России же получать будут, а сим кончится сношение с императором /Римским/, которому причиною миссионарий“) (იქვე, გვ. 31).

„როგორც ვხედავთ, _ აგრძელებს ი. ცინცაძე, _ რუსეთის სინოდის საშულებით სურდათ კათოლიკური ევროპის სახელმწიფოებთან დასაკავშირებელი გზა ჩაეკეტათ. ამავე დროს საქართველოს საეკლესიო ორგანიზაცია სინოდის წევრი თუ გახდებოდა, იგი საერო ხელისუფლებას დაუქვემდებარდებოდა, ისევე როგორც ეს რუსეთში იყო. მაგრამ საქართველოში პატრიარქატის გაუქმების შესახებ არაფერია ნათქვამი, ალბათ ნომინალურად მისი დატოვება, თანახმად ერეკლე II-ის თხოვნისა, გადაწყვეტილი იყო“.

კანცლერ ა. ა. ბეზბოროდკოს მიერ შემუშავებულ ტრაქტატის პროექტში მე-8 არტიკული შემდეგნაირად არის ჩამოყალიბებული: „მისი უგანათლებულესობის მეფისა და მისი ხალხებისადმი მონარქის განსაკუთრებული მოწყალების დასამტკიცებლად და ამ ერთმორწმუნე ხალხების რუსეთთან უმეტესად შეერთებისთვის მისი იმპერატორობითი უდიდებლესობა ინებებს, რომ მათი კათოლიკოსი ანუ უფროსი მთავარეპისკოპოსი სარგებლობდეს ადგილითა და ხარისხით რუსეთის იერარქების პირველ კლასში, დაუთმობს რა მხოლოდ კიევის, ნოვგოროდის, მოსკოვისა და პეტერბურგის (მიტროპოლიტებს _ ი. ხ.), და პირველ ადგილს დაიკავებს რა მეორე კლასის ყველა მთავარეპისკოპოსის წინ” (ა. ცაგარელი, სიგელები, II, გამ. II, გვ. 37). გეორგიევსკში ხელმოწერილ ტრაქტატში კი ვკითხულობთ: “მისი უგანათლებულესობის მეფისა და მისი ხალხებისადმი მონარქის განსაკუთრებული მოწყალების დასამტკიცებლად და ამ ერთმორწმუნე ხალხების რუსეთთან უმეტესად შეერთებისთვის მისი იმპერატორობითი უდიდებლესობა ინებებს, რომ მათი კათოლიკოსი ანუ უფროსი მთავარეპისკოპოსი რუსეთის იერარქების რიცხვში შედიოდეს მერვე ხარისხში, სახელდობრ ტობოლსკის მიტროპოლიტის (ან მთავარეპისკოპოსის _ ი. ხ.) შემდეგ, და ყოვლადმოწყალედ უბოძებს მას სამარადისოდ უწმინდესი სინოდის წევრის წოდებას; ხოლო საქართველოს ეკლესიის მმართველობისა და იმ ურთიერთობის შესახებ, რომელშიც უნდა იყოს იგი რუსეთის სინოდთან, შედგენილ იქნება განსაკუთრებული არტიკული”.

იასე ცინცაძის სიტყვებით, „განსხვავება, რაც ტრაქტატის პროექტის და დამტკიცებული ტრაქტატის მე-8 მუხლებს შორისაა, სხვა მუხლებს არ ახასიათებს. პროექტით ქართლის კათალიკოსი პირველი ხარისხის მღვდელმთავრებს შორისაა და ამათში მე-5 ადგილი უჭირავს, ხოლო პირველი ადგილი _ მეორე ხარისხის მღვდელმთავრებს შორის. დამტკიცებულ ტრაქტატში კი კათალიკოსი მე-8 ადგილზეა გადაყვანილი, და ისიც ტობოლსკელი ეპისკოპოსის შემდეგი ადგილი აქვს დათმობილი. როგორც ვხედავთ, კათალიკოსი ძალიან დაქვეითებულია აქ. მაგრამ ამაზე როდი მთავრდება დამტკიცებულ ტრაქტატში საქართველოს ეკლესიის საკითხი. რომ მე-8 ადგილი საწყენად არ დარჩენოდა ქართველ მღვდელმთავარს, იგი ე. წ. „უწმინდესი სინოდის“ წევრი გახადეს სამუდამოდ. მართალია სინოდის წევრობა საპატიო ტიტული იყო რუსეთში, რადგანაც იქაური ყოველი მღვდელმთავარი სინოდის წევრი არ იყო, მაგრამ სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელ კათალიკოსისათვის რუსეთის სინოდის წევრობა ხომ არ მოასწავებდა იმავე ოპერაციის ჩატარებას საქართველოში, რომელიც პეტრე I-მა ჩაატრა რუსეთში 1722 წელს?

რომ ქართველ ხელისუფალთან მოლაპარაკების შემდეგ ქართული ეკლესიის მმართველობის რეფორმა დაგეგმილი იყო, ეს იქიდანაც ჩანს, რომ დამტკიცებული ტრაქტატის მე-8 მუხლის ბოლოში საუბარია საქართველოს ეკლესიის მმართველობის შესახებ მომავალში სხვა საგანგებო არტიკულის შედგენასა და დამტკიცებაზე. ამ პარაგრაფის ასეთი სახით შედგენა ყოვლად შეუძლებელია საქართველოს სამეფო კართან შეთანხმების გარეშე მომხდარიყო. ეტყობა, პირველ ხანებში ერეკლეს და მის მრჩევლებს მოეწონათ სახელმწიფოსადმი ეკლესიის დაქვემდებარების გეგმა და მაზე თანხმობა განაცხადეს. ტრაქტატის პროექტშიაც ცვლილება იქნა შეტანილი. მაგრამ საქმე ის იყო, რომ საეკლესიო „თავადის“ (კათალიკოს-პატრიარქის) ცალკეულად დამორჩილება არ ხერხდებოდა, ეკლესია უბრძოლველად თავის უფლებებს არ დათმობდა. ერეკლე II-ის რუსეთზე ორიენტირების პოლიტიკის თავგამოდებული დამცველი ქართული ეკლესიის მტრად მოკიდება არც ისე იოლი საქმე იყო. ამხედრებულ ეკლესიას მხარდამჭერი საქართველოში არ გამოელეოდა სათავადოების სისტემის ბურჯების სახით. ეტყობა, ერეკლემ საეკლესიო რეფორმის სიძნელე ტრაქტატის დამტკიცების შემდეგ იგრძნო, ასეთი დიდი საქმის წამოწყება ვეღარ გაბედა და უკან დაიხია. როგორც საარქივო მასალებიდან ჩანს, ქართული ეკლესიის ხელუხლებლად და დამოუკიდებლად დატოვება უთხოვია ერეკლეს ტრაქტატზე ხელის მოწერის შემდეგ და მისი ეს თხოვნა დაუკმაყოფილებიათ (Н. Дубровин, История войны и владычества русских на Кавказе, т. II, стр. 9). არავითარი საგანგებო არტიკული ქართული ეკლესიის მართვა-გამგებლობის შესახებ არ შეუდგენიათ. ერეკლე ქართლ-კახეთის სამეფოში სათავადოების სისტემის წინააღმდეგ ბრძოლის დაწყებას იქნებ ფიქრობდა, მაგრამ შემდეგი დროის მოვლენებმა იგი დაარწმუნეს იმაში, რომ მას ასეთი დიდი საქმის წამოსაწყებად ძალა არ ეყოფოდა, არსებულ მდგომარეობას იძულებით ურიგდებოდა და იგი მომავლის საქმედ ჰქონდა წარმოდგენილი“... ამის შემდეგ ი. ცინცაძეს მოჰყავს ერთი ამონარიდი, რომელიც საქართველოში საუფლისწულოებისა და სათავადოების გაუქმებასა და ერთმმართველობის აღდგენას შეეხება, მაგრამ იგი ეკუთვნის აღა-მაჰმად-ხნის მიერ თბილისის აოხრების შემდგომ პერიოდს და ამჯერად მას არ მოვიყვან.

საყურადღებოა ისიც, რომ დამტკიცებული გეორგიევსკის ტრაქტატის მე-8 მუხლის ძალით, რომელსაც ხელი მოაწერა საქართველოს მეფემ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის თანხმობით, საქართველოს ეკლესიის მეთაური შეყვანილია რუსეთის ეკლესიის მმართველი ორგანოს შემადგენლობაში, თანაც სამუდამოდ. მაგრამ ასეთ შემთხვევაში ხომ უნდა დამორჩილებოდა იგი რუსეთის ეკლესიის უწმინდესი სინოდის გადაწყვეტილებებს? ნ. დუბროვინის ზემოხსენებულ წიგნში მე წამიკითხავს, რომ გეორგიევსკში ჩასული ქართული დელეგაციის შემადგენლობაში იყო გაიოზ არქიმანდრიტიც, რომელსაც მონაწილეობა უნდა მიეღო სწორედ მე-8 მუხლის საბოლოო ვარიანტის მომზადებაში. ასევე იქ ნათქვამია, რომ საქართველოს წარგზავნილებმა გეორგიევსკში ჩაიტანეს გარკვეული მთხოვნები, რომელთა შორისაც იყო ასეთი „შეიქმნას ცალკე ეპარქია“ („образовать отделную епархию“), რაც ალბათ იმას უნდა ნიშნავდეს, რომ უკვე გეორგიევსკის ტრაქტატის ძალით საქართველოს სამეფოსა და ეკლესიის მესვეურებმა უარი თქვეს საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიაზე და ამჯობინეს რუსეთის ეკლესიის შემადგენლობაში ავტონომიური ეკლესიის სტატუსის დამკვიდრება, მაგრამ მე არა ვარ ჩახედული ეკლესიის ისტორიასა და საეკლესიო სამართალში და ამიტომ ამაზე მეტის თქმა არ შემიძლია. თუმცა კი ზემოაღწერილი ისტორიული მოვლენები გარკვეული ფიქრების, განსჯისა და ეჭვების საფუძველს იძლევა. ეჭვებისა იმის თაობაზე, რომ 1900-იანი წლების დასაწყისში საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის აღდგენის მიზნით დაწყებული მოძრაობა, უფრო სწორად იმის მტკიცება, რომ რუსეთმა 1811 წელს ძალმომრეობით და ცალმხრივად გააუქმა საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალია, ემყარებოდა ან უმეცრებას რუსეთ-საქართველოს ისტორიულ ურთიერთობებში, ან კიდევ სინამდვილის განზრახ დამახინჯებას. რამდენად სრულად შეესაბამებოდა საეკლესიო სამართლის მოთხოვნებს ის, რაც 1783 წლის ტრაქტატით განხორციელდა, ეს შესაბმისი სპეციალისტების განსასჯელი და გადასაწყვეტია, ხოლო ის ისტორიული მოვლენები, რაც იმ ხანად მიმდინარეობდა _ ისტორიკოსების კომპეტენციას განეკუთვნება, თუმცა ეს კონკრეტული საკითხი წარმოადგენს უფრო მეტად საეკლესიო ისტორიის მკვლევართა საგანს. ჩვენთან კი, სამწუხაროდ, ამის შესახებ ხმას არ იღებენ, ვითომდა ასეთი რამ სულაც არ ყოფილიყოს, რაც ძალზედ ცუდია.

3) მოვლენები გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ

გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ, და მანამდეც, ე. წ. „საბერძნეთის პროექტის“ ტანახმად რუსეთისა და ავსტრიის (რომის იმპერიის) თანამშრომლობის გარკვეული ნიშნების გამოჩენისთანავე გააქტიურდნენ დასავლეთევროპული დერჟავები _ საფრანგეთი, ბრიტანეთი და პრუსია, აგრეთვე მათი მოკავშირე უფრო მცირე სახელმწიფოები, რომლებიც პოლიტიკური, ფინანსური და სხვა სახის მხარდაჭერით ცდილობდნენ ოსმლეთის კვლავ წახალისებას უფრო აქტიური მოქმედებებისკენ. ოსმალეთში ისედაც ხვდებოდნენ, რომ რუსეთის ხელისუფლებას სერიოზული გეგმები ექნებოდა და ევროპელი მოკავშირეების გამოჩენის პირობებში თავადაც უკვე გააქტიურდნენ. იასე ცინცაძის სიტყვებით, „თურქეთის აგენტები სწრაფად გამოეშურნენ ამიერკავკასიასა და აზერბაიჯანში. თვით სულეიმან-ფაშას (ახალციხისა _ ი. ხ.) საგანგებო ინსტრუქცია მოუვიდა და ახალციხის საფაშო საქართველოს წინააღმდეგ მოქმედების მთავარი შტაბი გახდა. სულეიმანისთვის 40 ქისა თეთრი გამოუგზავნია სულთანს, რათა დაღესტნიდან დაუყოვნებლივ გადმოეყვანა ლეკთა ჯარი და საქართველოზე თავდასხმები დაეწყო. ამას გრდა, სულეიმან-ფაშას დაევალა სასწრაფოდ აზერბაიჯანისა და დაღესტნის მფლობელებთან შიკრიკების გაეგზავნა, რათა ყველა გაერთიანებულიყო და საქართველოს შესეოდა. სულეიმან ფაშას ყველაზე მეტად ყარაბაღელი იბრაჰიმ-ხანის იმედი ჰქონდა, ყარაბაღში სომხური მოსახლეობა იყო უმეტესად, ამიტომ იბრაჰიმი სხვაზე უფრო დაშინებული იყო და რუსეთის წინააღმდეგ მებრძოლთა შორის უფრო საიმედო ჩანდა.

1784 წლის აპრილში ერთი სომეხი დიაკვანი სტეფანე პაპოვიანი პავლე პოტიომკინს ატყობინებდა: „შუშელმა იბრაჰიმ-ხანმა ხოის, შაქისა და ბაქოს ხანებთან ერთად ურთიერთშორის დადეს თანხმობა იმაზე, რომ თუკი ვინმეს წინააღმდეგ მოუწევთ მათ სამხედრო მოქმედებები, მაშინ ერთმანეთს დაეხმარონ...“ (А. Иоанесян, Россия и Армянское освободительное движение, стр. 271). მაჰმადიანი მფლობელები ამ შეთანხმებას საიდუმლოდ ინახავდნენ და რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენლებს თავს ისე აჩვენებდნენ, თითქოს რუსეთის ერთგულები იყვნენ, მაგრამ რუსეთისთვის მათი ორმაგი თამაშის შესახებ კარგად იყო ცნობილი, ამიტომ იქაც ამიერკავკასიაში სალაშქოდ ემზადებოდნენ. „ლაშქრობის დაწყება 1784 წლის ზაფხულისათვის გადაიდო. ახლად შემოერთებული ყირიმისა და ყუბანის საქმეები რაკი სავსებით მოტავებული არ ყოფილა, კავკასიაში მოქმედი ჯარების ზურგის წესრიგში მოყვანა იყო საჭირო...

მაგრამ სომხეთისა და საქართველოსათვის სამწუხაროდ საქმე სულ სხვაგვარად წარიმართა... 1784 წლის გაზაფხულზე საფრანგეთის მთავრობის დავალებით ისპაჰანში კონსტანტინეპოლიდან გრაფი ფერიერ-სოვბეფი ჩავიდა. საფრანგეთის ამ აგენტმა რამდენიმე ხნის შემდეგ აღმოსავლეთში მისი მოგზაურობის აღწერილობა გამოაქვეყნა. ფერიერის გარდა, 1784 წლის თებერვალში ფრანგი ოფიცრები მარკიზი დე ლარმანი, ბარონი დე ბორტი და შევალიე დე ბულონი კიევისა და ყირიმის გავლით გაემგზავრნენ კავკასიის ხაზის სანახავად. გრ. ა. პოტიომკინს გენ. პავლე პოტიომკინისათვის მიუთითებია, რომ თავაზიანად მიეღო ისინი, მაგრამ ამავე დროს თვალყური ედევნებინა. გაზაფხულზე სტუმრებს მოუწადინებიათ საქართველოსაკენ დარიალით მომავალი გზის დათვალიერება. მაგრამ პავლე პოტიომკინს ნება არ დაურთავს. ერთი სტუმართაგანი თურმე ღამით იმ ადგილების რუკას ადგენდა, რომელთაც დღით გაივლიდნენ. ოფიცრები ასტრახანით პეტერბურგში დაბრუნდნენ. 1797 წელს პარიზში მათი მოგზაურობის აღწერილობა წიგნად გამოსულა (პ. ბუტკოვი, მასალები..., I, გვ. 149-150). ეს პირები ტურისტები არ ყოფილან და თავისი მთავრობის დავალებას ასრულებდნენ _ რუსეთის საქმიანობას ზვერავდნენ კავკასიასა და ირანში.

ფერიერი თავის მემუარებში აღნიშნავს, რომ, როცა იგი სპარსეთში მივიდა, ალი-მურად-ხანი* რუსეთთან იყო მეგობრულად დაკავშირებული და თურქეთს აშკარად მტრობდა, შირაზელ ხანს თურქეთის კუთვნილ ბასრაზე თავდასხმა ნაბრძანევი ჰქონდაო. თურქეთის სულთნის ელჩი კი, რომელიც მეგობრობის ხელშეკრულების დადებას თავაზობდა, ალი-მურადს საპყრობილეში დაემწყვდიაო (ა. იოანესიანი, რუსეთი და..., გვ. 132). ( * შენიშვნა: შაჰობის პრეტენდენტი ზენდების საგვარეულოდან, რომელიც ირანის სამხრეთ და ცენტრალურ ნაწილებს აკონტროლებდა, და რომელთანაც რუსეთის მთავრობა ხელშეკრულების დადებას გეგმავდა. წინასწარი მოლაპარაკებების შემდეგ მასთან ამ მიზნით 1784 წლის მიწურულს დიპლომატიური მისიით გააგზავნეს პოლკოვნიკი ვ. ს. ტამარა, რომელმაც ალი-მურად-ხანს ცოცხალს ვეღარ ჩაუსწრო. (ი. ხ.)

ირანში ფერიერის საქმიანობის შესახებ ცნობებს გვაწვდის მოხსენებითი ბარათი, რომელიც საფრანგეთის საგარეო საქმეთა მინისტრის ვერჟენის სახელზე გაუგზავნია ფერიერს. ეს დოკუმენტი ხელთ ჩავარდნია რუსეთის საგარეო საქმეთა კოლეგიის მზვერავს და მისი პირი დღესაც დაცულია ამ კოლეგიის არქივში.

რუსეთის საწინააღმდეგო საქმიანობას ფერიერი ისპაჰანში ჩასვლამდე შედგომია. ბაღდადიდან მომავალი ქერმანშაჰში შეჩერებულა და ადგილობრივი ხანისათვის რუსეთის დაპყრობითი მიზნები დაუხასიათებია. სპარსეთში რუსეთის ზრახვების შესახებ სწორი წარმოდგენა აქვთო, წერს ფერიერი, და ჩვენი საუბრის შემდეგ იქ სწრაფად გავრცელდა ხმები რუსეთის წინააღმდეგ საფრანგეთის, თურქეთისა და სპარსეთის კოალიციის შედგენის შესახებო. ისპაჰანში ჩასვლისას (1784 წ. 20 მარტი) მან აუწყა ალი-მურად-ხანის ვეზირს საფრანგეთისა და თურქეთის მეგობრული კავშირის არსებობა, რომლის მიზანია თითქოს ძლიერის ძალმომრეობისაგან სუსტის ხსნა. ფერიერს განუმარტებია ვეზირისათვის, თუ რა მნიშვნელობა აქვს რუსების მიერ ყირიმის დაპყრობას და აგრეთვე მფარველობითი ტრაქტატის დადებას რუსეთსა და საქართველოს შორის, რომელიც „სათანადო ფერებით აღვწერეო“. ბოლოს, ფერიერი მოითხოვს თავისი მინისტრისაგან ფულად თანხებს და საჩუქრებს ალი-მურად-ხანისათვის. იგი არწმუნებს მინისტრს, რომ ამ გზით შეძლებს საფრანგეთის, თურქეთისა და სპარსეთის კავშირის შეკვრას, მიმართულს რუსეთის წინააღმდეგ“ (ციტ. დასასრული).

რამდენად შედეგიანი იყო საფრანგეთის მზვერავის ეს ვიზიტი, უცნობი დრჩა, ვინაიდან 1785 წლის თებერვალში ალი-მურად-ხანი გარდაიცვალა ისე, რომ მასთან შესახვედრად რუსეთიდან წარმოგზავნილი პოლკოვნიკი ტამარა მხოლოდ ერევნამდე იყო ჩასული, და შემდგომი გზის გაგრძელებას უკვე აზრიც აღარ ჰქონდა. ირანის ტახტის მაძიებელთა შორის კი დაწინაურდა აღა-მაჰმად-ხანი ყაჯართა საგვარეულოდან, რომელიც მანამდე ქვეყნის ჩრდილოეთ ნაწილს აკონტროლებდა და ალი-მურად-ხანთან ომი ჰქონდა. შემდეგ ი. ცინცაძე აგრძელებს:

„საფრანგეთის დიპლომატია განსაკუთრებით მწვავედ განიცდიდა თურქეთის მძიმე მდგომარეობას, რუსეთ-ავსტრიის კავშირი, ყირიმის შეერთება რუსეთის მიერ, ყუბანისა და ამიერკავკასიის ტერიტორიებზე დასაყრდენების შექმნა რომ თურქეთის წინააღმდეგ იყო მიმართული, ამის არდანახვა გაწვრთნილ საფრანგეთის დიპლომატიას არ შეეძლო. კონსტანტინეპოლში ახლად დანიშნულ საფრანგეთის ელჩს შუაზელ-გუფიეს თან მოჰყვა მრავალი სამხედრო სპეციალისტი, რომლებიც თურქებს შველოდნენ შავი ზღვის სანაპიროების გამაგრებაში, აგრეთვე რუსეთის საზღვრებზე ციხესიმაგრეების აგებაში. ფრანგი მზვერავები კი რუსეთის ჯარების დისლოკაციისა და შავი ზღვის მიდამოებში მიმდინარე სამზადისის შესახებ ცნობებს კრეფდნენ და დანიშნულებისამებრ აწვდიდნენ.

თურქეთი ახლა უფრო გაბედული ხდება და არ ზოგავს თანხებს რუსეთის წინააღმდეგ კავკასიის მაჰმადიანური მოსახლეობის ასამხედრებლად. თუ წინათ, 1783 წელს, შეშინებული დაღესტნელები და აზერბაიჯანელი ხანები რუსეთის ხელისუფლებას მფარველობას თხოვდნენ, ახლა, 1784 წლიდან მოკიდებული, თურქეთის მფარველობით დაიმედებულნი, რუსეთის საწინააღმდეგო კოალიციას ადგენენ, თურქეთის აგენტები ხმებს ავრცელებდნენ, რომ თითქოს რუსეთის ხელისუფლებამ ერეკლე II-ს ირანის სახელმწიფო აღუთქვა სამფლობელოდ და თუ წინააღმდეგობა არ შეხვდა, ირანში შაჰად დაჯდებაო... ადვილი წარმოსადგენია როგორი გამოხმაურება უნდა ჰქონოდა ასეთ პროვოკაციულ ხმებს მაჰმდინურ სამყაროში. 1784 წელს იბრაჰიმ-ხანი, ფათალი-ხნი, ხოელი ხანი ახმედი და სხვა დაღესტნელი და აზერბაიჯანელი წვრილი მფლობელები თურქეთის სულთანს ფინანსურ დახმარებას თხოვენ და აღუთქვმენ რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლას. 1785 წლის დასაწყისში სულთანის განკარგულებით სამ ზემოხსენებულ ხანს საჩუქრად გამოუგზავნეს თვითეულს 100.000 მანეთი, ძვირფასი თვლებით მოჭედილი საათი და სამურის ბეწვეული. გენ. პოტიომკინის საიდუმლო აგენტი ამას გარდა იტყობინებოდა: „სულთანის წერილები წაკითხულ იქნა მეჩეთებში იმის გამოცხადებით, რომ ყველა მაჰმადიანს ეცადა დაეცვა სარწმუნოება და არ დაეშვა რუსები სპარსეთისა და დაღესტნის დასაუფლებლად“ (ა. იოანესიანი, რუსეთი და..., გვ. 166).

1785 წლის გაზაფხულზე ჩრდილოეთ კავკასიაში რელიგიის ქურქში გახვეული რუსეთის საწინააღმდეგო მოძრაობა დაიწყო, რომელსაც „წინასწარმეტყველად“ წოდებული ვინმე მანსური მეთაურობდა. აქაური მაჰმადიანური მოსახლეობის დიდი უმრავლესობა მიემხრო მას და „საღვთო ომისაკენ“ მოუწოდებდა „ურწმუნოების“ ანუ რუსების წინააღმდეგ. ეს მოძრაობაც თურქეთის მოწყობილი იყო (Н. Смирнов, Шеих Мансур и его турецкие вдохновители, журн. „Вопросы истории“, 1950, #10, стр. 22-23). უნდა აღინიშნოს, რომ ჩრდილოეთ კავკასიაში ორგანიზებული ეს მოძრაობა საფრთხეში აყენებდა რუსეთის მიერ ამიერკავკასიაში ჩატარებულ ღონისძიებებს. რუსეთს ერთხანს საქართველოში შემოსასვლელი გზაც გადაეჭრა. მანსურის მეთაურობით დაწყებული მოძრაობის სრული ლიკვიდაცია 1878 წლამდე ვერ მოხერხდა.

ქართლ-კახეთის სამეფოს ყოველი მხრიდან უტევდნენ თურქეთის მიერ შემოჩენილი დაღესტნელები და ახალციხელი სულეიმან-ფაშა. ქართლ-კახეთის მეფე რუსეთის დამხმარე რაზმით თითქმის ყოველდღე საბრძოლო მდგომარეობაში იმყოფებოდა. რუსეთის კონსტანტინეპოლელი რეზიდენტის ბულგაკოვის პროტესტები, თურქეთის მთავრობის მისამართით, საქმეს არ შველოდა. სულთანი თავს ისე აჩვენებდა, რომ ვითომ თურქეთი უდანაშაულო იყო თარეშების მოწყობაში, მაგრამ ფარულად ახალ დავალებებს აძლევდა ძარცვა-მოტაცებაში დახელოვნებულ დაღესტნელ ფეოდალებს.

თურქეთი უფრო იმან გაათამამა, რომ საქართველოში რუსეთმა იმ ორ ათასეულზე მეტი ჯარი ვერ გადმოიყვანა, რომელიც 1783 წლის ტრაქტატის ძალით იმავე წლის შემოდგომაზე თბილისში მოვიდა. ამ ორი წლის განმავლობაში ქართლ-კახეთს ყოველი მხრიდან უტევდნენ და იგი მხოლოდ თავდაცვაზე იყო გადასული...“ (ციტ. დასასრული).

შემდეგ ი. ცინცაძე ჰყვება ქართლ-კახეთის სამეფოს მდგომარეობის უფრო მეტად დამძიმების შესახებ, თურქეთის სულთნის დავალებით ახალციხისა და სხვა მეზობელი ფაშებისგან ერეკლესთან წერილების გამოგზავნის შესახებ თურქეთის მფარველობაში შესვლის, ან მასთან სამშვიდობო ხელშეკრულების დადების წინადადებით. ერეკლეს მიერ, რუსეთის წარმომადგენლების წინააღმდეგობის მიუხედავად თურქეთთან ასეთი ხელშეკრულების დადების თაობაზე, რომელშიც ასევე გათვალისწინებული იყო გეორგიევსკის ტრაქტატით დადგენილი პირობები _ ანუ ერეკლემ სამშვიდობო ხელშეკრულება დადო ოსმალეთთან ისეთი მდგომრეობისთვის, სანამ თავად რუსეთსა და ოსმალეთს შორის მშვიდობა იქნებოდა. ომის შემთხვევაში კი ერეკლეს რაიმე ვალდებულება სულთნის მთავრობის წინაშე არ აუღია. 1787 წლის დასაწყისში მოხდა სულთნის მიერ ამ ხელშეკრულების რატიფიკაცია, ამავე დროს რუსეთიცა და თურქეთიც ერთმანეთთან ომისთვის ემზადებოდნენ, რუსეთი საბრძოლო მოქმედებების წარმოებას ამიერკავკასიაში არ გეგმავდა და ამიტომ, რათა ერეკლესა და მის მაჰმადიან მეზობლებს შორის კვლავ მშვიდობა დამყარებულიყო, რუსეთმა თავისი 2000 კაციანი ჯარი 1787 წლის სექტემბერში საქართველოდან გაიყვანა.

რაც შეეხება „საბერძნეთის პროექტს“, აქ საფრანგეთთან ერთად ავსტრიისა და რუსეთის გეგმების წინააღმდეგ გამოვიდნენ ბრიტანეთი და პრუსია, პირველს არ უნდოდა რუსეთის გაძლიერება ზღვაზე, მეორეს კი ტრადიციული მეტოქეობა ჰქონდა ავსტრიასთან. ამის თაობზეც უფრო ვრცელი მსჯელობები აქვს თავის წიგნში პროფ. იასე ცინცაძეს, მაგრამ მე ამჯერად მათზე საუბარს აღარ გავაგრძელებ. საერთოდ ი. ცინცაძის წიგნი „1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი“ (თბ., 1960 წ.) საკმარისად პანორამულად ეხება რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებს XVIII საუკუნეში და ამით კარგ სურათს გვიხტავს.

დასასრულს აღვნიშნავ, რომ 1787-1791 წლების რუსეთ-თურქეთის ომი დასრულდა თურქეთის მეორედ დამარცხებითა და ქ. იასში სამშვიდობო ხელშეკრულების დადებით, რომლის მე-5 მუხლში სწერია: „...ბრწყინვალე პორტა პირობას დებს დაადასტუროს ახლად გამოცემული ფირმანით უწინ გამოცემული, რათა ახალციხის გუბერნატორი, სასაზღვრო უფროსები და სხვები ამიერიდან არც საიდუმლოდ, არც აშკარად, არანირი სახით არ შეურაცხყოფდნენ და არ აწუხებდნენ ქართლის მეფის მფლობელობაში მყოფ მიწებსა და მცხოვრებლებს, რის შესახებაც გაუგზავნის აღნიშნულ ახალციხის გუბერნატორს... უმკაცრესი თხოვნითა და დადასტურებით ბრძანებულებებს“ (Т. Юзефович, Договоры России с Востоком, стр. 44-45).

ამ დოკუმენტით, ი. ცინცაძის თქმით, არც რუსეთმა გაამწვავა საქმე და აღმოსავლეთ საქართველო თავის მფარველობაში არ გამოაცხადა, მაგრამ ოსმალეთმაც ხელი აიღო ქართლ-კახეთის სამეფოს რბევაზე და ამიერკავკასიიდან რუსების განდევნის საკითხი უკვე ირანს გადააბარა, სადაც აღა-მაჰმად-ხან ყაჯარი შაჰის ტახტზე მტკიცდებოდა, რითაც უკვე შეეძლებოდა აქტიური საგარეო პოლიტიკის წარმოებაც.

4) ერთგვარი დასკვნის მაგიერ; 1799 წლის 23 ნოემბრის ტრაქტატი

ყოველივე ზემოთქმული ნათლად გვიჩვენებს, რომ ქართულ საბჭოთა ისტორიოგრაფიაში ჩატარებული ყოფილა მნიშვნელოვანი სამუშაო რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების შესწავლის საქმეში, თუმცა გასაკეთებელი კიდევ ბევრია, ბევრი რამ კიდევ დასაზუსტებელი ან ხელახლა გასააზრებელი. მაგრამ ჩვენში არსებული ამ ცოდნის მიუხედავად, სამწუხაროდ, საზოგადოების ფართო მასებში გავრცელებული ცოდნა და განწყობილება ეფუძნებოდა უფრო მხატვრული ლიტერტურიდან მიღებულ ინფორმაციას, სადაც ავტორების ტენდენციური სუბიექტური განწყობა ასეთსავე ტენდენციურ ანტირუსეთულ განწყობას წარმოშობდა და ნერგავდა. ამავე განწყობას ამკვიდრებდა მკითხველ საზოგადოებაში ივ. ჯავახიშვილის ზემოთ აღნიშნული ნაშრომიც. ამ განწყობით ცხოვრობდა ახალგაზრდობა და ძველგაზრდობა ჩემს გარშემო 1970-იან დ 80-იან წლებში, რუსებს ვთვლიდით უხეშ, მოძალადე დამპყრობლებად და დამპყრობლებისგან ქვეყნის განთავისუფლება ცხოვრების საქმედ მიგვაჩნდა. მაგრამ სინამდვილეში ვითარება ბევრწილად სხვანაირად ყოფილა, რის შესახებ წიგნებიც გამოიცა 1950-60იან წლებში, მაგრამ შემდეგ განმეორებით და მეტადაც აღარ ყოფილა გამოცემული. ამის გამო 70-80იან წლებში ასპარეზზე გამოსული ახალგაზრდობა აღმოჩნდა ფაქტიურად უმეცრებაში რუსეთ-საქართველოს ისტორიული ურთიერთობების საკითხში. ეს ბადებდა ნოყიერ ნიადაგს ხიბლში ჩავარდნისა და ცილისწამებებისთვის. რუსებიც ბუნებრივია, რომ უსაბუთოდ და უსაფუძვლოდ არ მოისურვებენ დამპყრობლების, ვერაგებისა და მოძალადეების იარლიყით სიარულს და სავსებით სამართლიანად დაიცავენ თავიანთ სახელს, ღირსებსა და ინტერესებს. ამით იმის თქმა არ მინდა, რომ ჩვენს მხარეზე მხოლოდ ცუდია და რუსების მხარეზე მხოლოდ კარგი, მაგრამ როდესაც საზოგადოებაში ცოდნის დეფიციტია, ის საზოგადოება კითხვებზე სწორ პასუხებს ვერ გასცემს.

ცოდნის ამ დეფიციტის შესავსებად და რუსეთ-საქართველოს რეალური ისტორიული ურთიერთობების გასარკვევად და საზოგადოებამდე მისატანად აუცილებელია სისტემატიური, კომპეტენტური და პატიოსანი მუშაობა პროფესიონალი ისტორიკოსების და ისტორიის კვლევით დაინტერესებული ადამიანებისა. ასეთ მუშაობას კი სჭირდება აუცილებელი დაფინანსება როგორც კვლევითი საქმიანობისთვის, ისე შრომების გამოცემისთვისაც. მე პირდად ამ ბოლო წლებში მხოლოდ ენთუზიაზმის დონეზე ვაკეთებ დღემდე ამ სამუშაოს, მაგრამ ეს დიდ ხანს ვეღარ გაგრძელდება, ხოლო თუკი აუცილებელი დაფინანსება არ მექნება, მაშინ შევეცდები რუსეთში წასვლასა და ამ საქმიანობის იქ გაგრძელებას. მაგრამ ჩემი აზრით, ჯობია ეს აქვე კეთდებოდეს. გარდა ამისა, თუკი რუსეთ-საქართველოს ისტორიულ ურთიერთობებში სიმართლის გარკვევისკენ ნაბიჯების გადადგმის სურვილი არ გამოჩნდება ჩვენში, მაშინ სჯობს ისევ რუსეთში წავიდე, ვინაიდან მე ჯერ კიდევ არ ვიცოდი ეს საკითხები თუნდაც ამ დონეზე, როდესაც ინტერნეტში ვნახე თანამედროვე რუსი ავტორების სიმღერები, სადაც ისინი აჟღერებდნენ დღევანდელი რუსეთის სატკივრს. სადღაც 200-მდე სიმღერა კომპაქტ-დისკზე ჩაწერილი, ჟანა ბიჩევსკაიას, მატუშკა ლუდმილა კონონოვასა და მღვდელმონაზონ (რუს. иеромонах) რომანოზის (მატიუშინი) შესრულებით, ჯერ კიდევ 2003 წელს მოვიტანე საპატრირქოს რადიოში, რათა იქ გაეჟღერებინათ და ქართველ მსმენელს უფრო უკეთესი წარმოდგენა ჰქონებოდა რუსი მართლმადიდებელი ადამიანების სატკივარზე, მაგრამ არ გააჟღერეს, სამაგიეროდ ცალმხრივი და ტენდენციური გადაცემები რუსეთის უსაფუძვლო ლანძღვა-გინებით ამ რადიოსა და საპატრიარქოს ტელევიზიასაც არ აკლდა. გარდა ამისა, 2006 წლის გაზაფხულ-ზაფხულში რამდენჯერმე ვესაუბრე მეუფე ანანიას, ასევე მივუტანე გეორგიევსკის ტრაქტატის ოფიციალურად გამოცემული ტექსტის ქსეროასლები ქართულად, რუსულად და ქართული ხელნაწერი ტექსტისა. შემოდგომაზე კი, მან მითხრა, რომ ეს საკითხი არ აინტერესებს, მაგრამ როგორც აღმოჩნდა, მას არ აინტერესებს სიმართლე, ხოლო რაც მას მოსწონს, იმას კი უხვად აქვეყნებს კიდეც, გინდაც ის ნახევრადსიმართლე ან სულაც ტყული იყოს. საკმარისია გავიხსენოთ თუნდაც ის, როდესაც იგი ერთერთ თავის სასკოლო სახელმძღვანელოში წერს, რომ რუსებმა ყველგან საქართველოში აკრძალეს ქართულ ენაზე წირვა-ლოცვის ჩატარება, რამაც ქართველობა თანდათანობით ეკლესიას ჩამოაშორა, ხოლო შემდეგ კი მალევე ამბობს, რომ მთავრობამ ეკლესიის შემოსავლებიდან წელიწადში 700 ათასი მანეთი გამოჰყო ეკლესიის მსახურთა ხელფასებზე, აქედან 150 ათასი მანეთი რუსი და ბერძენი სამღვდელოებისთვისო. ანუ ეს ნიშნავს, რომ 550 ათასი მანეთი მთავრობამ გამოჰყო ქართველი სამღვდელოებისთვის და ნუთუ ისინი ყველანი რუსულ ენაზე სწირვდნენ, თანაც საქართველოს სოფლებში სადაც არც რუსული ჯარის ნაწილები იდგა და არც რუსების ჭაჭანება არა იყო სიახლოვეში. გარდა ამისა, გაბრიელ ეპისკოპოსის ქადაგებები რომ არის ქართულ ენაზე გამოცემული, ნუთუ წმ. ეპისკოპოსი რუსულად ატარებდა წირვა-ლოცვას და შემდეგ ქართულად ქადაგებდა?

საპატრიარქოს ტელევიზიით რამდენჯერმე შევესწარი, როდესაც რომელიღაც ფოლკლორისტი ჰყვებოდა კავკასიის ხალხებთან რუსების ომების შესახებ და განსაკუთრებით ხაზს უსვამდა რუსების სისასტიკეს, დაუნდობლობას, კავკასიელებისა და კავკასიური ტრდიციებისადმი უპტივცემულობას და ა. შ. ამაში ბევრი რამ მართალია, და არც უმაგისობა ყოფილა, განსაკუთრებით ომების დროს, როდესაც ხალხების უფრო კარგად ურთიერთგაცნობა და დაახლოება ვერ ხერხდებოდა. მაგრამ როგორც 1981 წელს თბილისში გამოცემული წიგნის „კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ“ გერმანულიდან მთარგმნელი, შესავალი წერილისა და კომენტარების ავტორი ქ-ნი ლონდა მამაცაშვილი წერს, სწორედ შავი ზღვის სანაპიროზე მცხოვრებ ჩერქეზ თავადებს ჰქონდათ თურქებთან შეთანხმებით მოწყობილი ადამიანებით ვაჭრობის ბაზრები ანაპაში, სუჯუკ-კალეში, გელენჯიკში; ასეთივე ბაზრები იყო სოხუმ-კლეში, ანაკლიაში და სანაპიროზე სხვა პუნქტებში, რომლებიც რუსებმა დახურეს და მოსპეს. ნუთუ ამ ფოლკლორისტსა და საპატრიარქოს ტელევიზიის მესვეურებს ძალიან უნდოდათ, რომ ეს მონებით ვაჭრობის ბაზრები დღესაც ყოფილიყო და დასავლეთ საქართველოდან გატაცებული და გაყიდული ქალ-ვაჟები და ბავშვები იქიდან გადაეყვანათ ყირიმის სახანოსა და თურქეთში? ალბათ არა; მაშინ რატომ აშუქებენ ყოველივეს ასე ცალმხრივად? ან კიდევ, ჩვენ ზემოთ უკვე ვნახეთ, რომ 1722-23 წლებს და 1783-87 წლებში რუსეთ-საქართველოს ერთობლივი გეგმები ირანის ამიერკავკასიიდან განდევნის საქმეში ჩაშალეს დასავლეთ-ევროპულმა დერჟავებმა _ საფრანგეთმა, ინგლისმა, პრუსიამ, აგრეთვე ოსმალეთმა, მათი წაქეზებით. კავკასიაშიც განსაკუთრებით ინგლისი ურევდა მაგრად ხელებს, იარაღსაც აწვდიდა მეამბოხე ჩერქეზებს. ნუთუ ქართველს უნდა ახარებდეს ის, რომ ჩაიშალა ვახტანგ VI-ისა და ერეკლე II-ის ნასათუთევი გეგმები, რადგანაც რუსეთის იმპერიის წინაშე დასავლეთ ევროპიდან აღიმართა ისეთი კედლები ირანისა და ოსმალეთის დასაცავად, რომელთა გადალახვაც იმ ხანად რუსეთს არ შეეძლო? განა ჩერქეზები და სხვა ჩრდილოკავკასიელი ხალხები ჯერ კიდევ სკვითების, ხაზარების, ყივჩაღების, მონღოლების (ოქროს ურდოსა და შემდეგ თემურლენგის), ყირიმელი თათრების უმაღლესი მმართველობის ქვეშ თავისუფლებით ტკბებოდნენ და მხოლოდ რუსების უმაღლესი მმართველობის ქვეშ დაიწყეს გმინვა? განა XIX საუკუნეში რუსეთის მიზანი კავკასიელი ხალხების მოსპობა იყო, თუ იგი მხოლოდ გეგმავდა თურქული უმაღლესი მმართველობის ჩანაცვლებას რუსულით? ხოლო ის სისასტიკეები კი განპირობებული იყო მიუვალ და რთულ ადგილებში ხშირად ჩასაფრებულ მთიელებთნ ომის დაუნდობელი პირობებით და არა იმით, რომ რუსებს ჩრდილოკავკასიელთა სისხლი სწყუროდათ. არც ამის თაობაზე ხდებოდა სათანადოდ ყურადღების გამახვილება საპატრიარქოს ტელეგადაცემებში, არმედ რუსების არაადამიანობაზე, ავკაცობაზე და ა. შ. თუკი ასეთები არიან მართლა რუსები, მაშინ რატომ ვერ მოახერხეს თუნდაც კავკასიის ომის დასრულების შემდეგ, 1860-დან 1990 წლის ჩათვლით, ან სულაც დღესდღეობით, ამ ერთი მუჭა ჩრდილოკავკასიელების მოსპობა, თუკი ამერიკელებმა 8,5 მლნ. ინდიელი პრაქტიკულად გადააშენეს?

როდესაც ამ რამდენიმე ხნის წინ ჩვენმა პატრიარქმა წამოაყენა მეფის ხელისუფლების აღდგენის წინადადება საქართველოში კონსტიტუციური მონარქიის დაარსების გზით, მაშინ საპატრიარქოს წარმომადგენელმა ტელევიზიით ოფიციალურად განაცხადა, რომ რუსეთმა 1801 წელს ცალმხრივად და თვითნებურად გააუქმა საქართველოს სამეფო და ამჟამად მეფობის აღდგენა სასარგებლოსთან ერთად სამართლიანი აქტიც იქნებაო. და ასევე იცის ქართული საზოგადოების უდიდესმა უმრავლესობამ. თავიდანვე ვიტყვი, რომ მეც ასევე მეფობის აღდგენის მომხრე ვარ, მხოლოდ გეორგიევსკის ტრაქტატის დაცვით, თუმცა კი მასში შესაძლებელია გარკვეული ცვლილებების შეტანაც რუსეთის თანხმობით (ეს ჩაწერილია თავად ტრაქტატის 12-ე მუხლში). მაგრამ რაც შეეხება 1801 წელს რუსეთის იმპერატორების მიერ საქართველოს სამეფოს ცალმხრივად გაუქმებას, ეს ეწინააღმდეგება პლატონ იოსელიანისა და წმ. ილია მართლის ცნობებს. სახელდობრ, პლ. იოსელიანი თავის წიგნში „ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა“ წერს, რომ:

„ძმათაგან და გარეთა მტერთაგან შეწუხებული მეფე არღა ჰხედავდა ქვეყანასა მტკიცედ დაბინავებულად. ამისთვის მოინდომა და თუმცა დიდის ღელვითა, გარნა გაბედა და მისწერა დესპანთა თვისთა, რუსეთისაგან განმზადებულთა შემდგომი წერილითი დარიგება და ჰაზრი თვისი უკანასკნელი და გარდაწყვეტილებითი:

„წელსა ჩღჟთ (1799), სეკტემბრის ზ (7) ჩვენ მიერ მოცემულნი მათისა იმპერატორებისა დიდებულების წინაშე წარსაყენებელნი ჰაზრნი მოხსენებანი, რომელნიცა ჩვენგან წარვლინებულთა ჩვენს ერთგულთა ყმათა უფალთა დესპანთა მოგეცათ:

უმსხვერპლეთ ყოველი სამეფო და სამფლობელოი ჩემი უზაკველითა ქრისტიანებრითა ჭეშმარიტებითა მსხვერპლებითა და დაუდევით არა თუ მფარველობასა ქვეშე უდიდებულესსა დიდსა რუსთისა საიმპერატოროსა ტახტსა, არამედ დაანებეთ სრულსა ნებასა და მზრუნველობასა მათსა, რათა ამიერითგან დაიდვას სამეფო ქართლოსიანთა საიმპერიოდ რუსეთისად წესითა მით, ვითარცა სხვანი იგი რუსეთსა შინა პყრობილნი პროვინციანი სარგებლობენ.

შემდგომად მსხვერპლებისა ყოვლად უმდაბლესად წარუდგინეთ იმპერატორსა დიდსა რუსეთისას, რათა ჟამსა მისგან საქართველოსა სრულსა ძალასა და ნებასა შინა თვისსა მიღებისასა განამხნოს პუნქტსა ამას შინა თხოვილი ჩემი ყოვლად უმოწყალესითა აღთქმითითა წერილითა ვითარმედ სახლსა შინა ჩემსა არა აღაყენოს მეფენი, გარნა ოდენ სამეფოს მემკვიდრითი მემკვიდრე ვითარცა წინაპარნი ჩემნი.

ისეთივე ითხოვეთ ყოვლად მოწყალისა ხელმწიფისაგან ყოვლად უმდაბლესად თქვენ მიერ მირთმეულითა წერილითა ყოვლისა რუსეთისა იმპერიასა შინა საშესაბამო აგარაკნი ჩემთვის და ძეთა ჩემთათვის საბოლოოდ და სამკვიდროდ, რომლისაცა ბოძება იქმნების ჩემთვის უმწვერვალესის შეკრულობის ნიშნად.

ესრეთვე ითხოვეთ ჯამაგირიცა ჩვენთვის, საშესაბამოსა სახითა. უკეთუ ჰაზრი ესე არ მიღებულ იქმნას, მაშინ ყოველი დამოკიდებულება ჩვენი იქმნების დახსნილი თვინიერ ურთიერთისადმი მეზობლურისა ქცევისა. მ ე ფ ე ს რ უ ლ ი ა დ ს ა ქ ა რ თ ვ ე ლ ო ი ს ა გ ი ო რ გ ი.*)

თვით ნამდვილზედ არის მიწერილი მეფისავე ხელითა: თ ა ვ ა დ ს გ ა რ ს ე ვ ა ნ ჭ ა ვ ჭ ა ვ ა ძ ე ს.

(* ქვემოთ შენიშვნაა: დესპანნი ამა წერილის აღმასრულებელნი იყვნენ: თავადნი გარსევან ჭავჭავაძე, ელეაზარ ფალავანდიშვილი და გიორგი ავალოვი.

ელეაზარ ძე იესესი იყო სტატსკი სოვეტნიკი; მოკვდა 65 წლის უშვილოდ თფილისს 1821 წელსა და დასაფლავდა ქაშოეთის ეკკლესიასა. ღენერალი ერმოლოვი იტყოდა მისთვის: (რუსულად) „მისი პორტრეტი ოქროს ჩარჩოში უნდა ჩაისვას. იგი იშვიათი ღისრებების მქონე ადამიანი იყოო“).

წერილისა ამის ძალითა, იმპერატორმან პავლე დაუნიშნაო მეფეთა და მეფის ძეთა სოფელნი და ყმანი და მამულნი რუსეთისა გუბერნიათა შინა. თვით დესპანსა გარსევან ჭავჭავაძესაც უბოძა მამულები. გარნა აკტი ესრეთი, ხელმოწერილი თვით იმპერატორისაგნ არ აღსრულდა და არცა ბოძებამან ამან მოიღო ძალი აღსრულებისა, გარდაცვალებისა გამო თვით იმპერატორისა. ესე მიამბეს შვილმან გარსევანისა ღენერალ-ლეიტენანტმან ალექსანდრე ჭავჭავაძემან და მეფის ძეთა.

დიდად სწყალობდა ქართველთა იმპერატორი პავლე. აქ თფილისის არხივში მინახავს მისგან კნორრინგთან მთავარმართებელთან მოწერილი წერილი ნამდვილი, რომლითაცა უბრძანებს წარუვლინოს სია დიდთა ქართველთა გვამთა და ღირსთა, რათა უბოძოს მათ ღრაფობა, ბარონობა და რომელთამე ორდენიცა ანდრიისა. _ (თავი LXVII).

დესპანთა ამათ მეცადინებითა შესდგა და დამტკიცდა ტრაქტატი, მიღებული იმპერატორისა პავლესაგან.

აჰა თვით ჰაზრნი და მუხლნი ტრაქტატისა ამის, რომელიცა იპოება დაბეჭდილსა ფრანციზულად წიგნსა შინა როტიესსა*) (იგულისხმება ევროპელი მოგზაური პოლკოვნიკი როტირიერი, რომლის შესახებ წერს აგრეთვე ჟაკ ფრანსუა გამბაც წიგნში „მოგზაურობა საქართველოში“ _ ი. ხ.): (* ქვემოთ მოყვანილია წიგნის დასახელება: Intineraire de Tiflis a Constantinopole (Bruxelles, 1829) pag. 68).

„1799 წელსა, 23 ნოემბერსა, შედგა ახალი ტრაქტატი შორის პავლე იმპერატორისა და გიორგი მეფისა შემდეგი:

1.

მისი დიდებულება იმპერატორი ყოვლისა რუსეთისა მიიღებს ტიტულსა „მეფე საქართველოისა და შემდეგნი მისნი მემკვიდრენი“.

2.

ძე მეფისა გიორგისა დავით ტიტულსა „განმგე საქართველოისა“ და გარდავალს ესე შთამომავლობითა პირმშოდამ პირმშომდის.

3.

საქართველოისა ერი და მუნ მსახლობელნი 12 წლისა განგრძობასა, არ გაიღებენ არასა ხარჯსა, რათა დაეწყვნენ თვისსა მდგომარეობასა შემდეგ ესოდენთა ბრძოლათა. განმგე საქართველოისა მიიღებს რუსეთიდამ 12 წელსა მისთვის და სამეფოსა სახლისა წევრთათვის 20.000 თუმანს (200.000).

4.

მადანი ოქროისა და ვერცხლისა ახტალას და მისხანასა (მიშხანასა), შევა რუსთა განმგებაში და იმითი აივსება ზემო თქმული ჯამი ფულისა.

5.

6.000 რუსისა ჯარი სრულისა კომპლექტითა იდგება საქართველოში. ქართველნი გამოვლენ ცხენოსნად ამა ქვეითისა ჯარისათვის.

6.

ქართველნივე მოაგროვებენ ჯარსა ესოდენსა, რაოდენიცა საჭირო იქმნების დასაცველად სამზღვრებისა.

7.

რუსნი წარმოგზავნიან ინჟენერთა თვისთა აღსაშენებელად და განსაახლებელად ციხეთა მათ ადგილთა ზედა, სადაცა დაინახება საჭიროდ.

8.

ფულსა, მოჭრილსა თფილისში, ექმნება ერთსა მხარეს ღერბი რუსეთისა და მეორეს საქართველოისა.

9.

საზრდო რუსეთისა ჯარისათვის მოიყიდება იმავე ფასითა, რომელიცა იქმნება დანიშნული ადგილობრივთა მცხოვრებთათვის.

10.

როდესაც მოხდება აღწერა ხალხისა, უნდა იქმნას კომლეურად და არა თვითო სულად.

(ხელმოწერილია):

რუსეთისა მხრით რ ო ს ტ ო პ ჩ ი ნ ი ღ რ ა ფ ი.
საქართველოისა მხრით ა ვ ა ლ ო ვ ი.
ფ ა ლ ა ვ ა ნ დ ო ვ ი.“ _ (თავი LXVIII).

ამრიგად, ამ ცნობიდან ჩანს, რომ საქართველოს (ქართლ-კახეთის) მეფემ თავად ისურვა, რათა ქვეყნის დამშვიდებისა და მოსახლეობის კეთილდღეობისთვის საქართველოში უმაღლესი მმართველობა გადასულიყო რუსეთის იმპერატორების ხელში, ხოლო ბაგრატიონთა სახლი ღებულობდა მეფისნაცვლების ხარისხს. შესაძლოა ასეთი რამ გიორგი მეფეს ურჩია რუსეთის მთავრობის რეზიდენტმა (მინისტრმა) საქართველოში კოვალენსკიმ, მაგრამ გადაწყვეტილება კი უდაოდ თავად მეფის მიერ იქნა მიღებული. თუ როგორი იყო საქართველოს ფაქტობრივი მდგომარეობა, რის გამოც გადადგა გიორგი მეფემ ეს ნაბიჯი, ამის შესახებ ვრცლად წერია პლატონ იოსელიანის ზემოხსენებულ წიგნში. ავტორს მოჰყავს გარკვეული დისკუსიაც ამ საკითხზე; სახელდობრ იგი წერს:

„შეწუხებული მეფე სამეფოსათვის დაუწყნარებელისა შინა შფოთთაგან და მტერთა ლეკთაგან გაქელვისაგან, _ ჰფიქრობდა და განიზრახვიდა რუსეთისადმი ქვეყნისა გარდაცემასა. პატრმან ნიკოლა, გვარით „რუტილიანო“ (ესე განაძიეს ქართლით მინისტრის ბრძანებითა 22 ნოემბ. 1801 წელსა), მოახსენა მეფესა: „ევროპიისა მეფეთა ვერ უძლებს სამეფო შენი ტკბილი. წესდება მათი და ჩვეულება იქმნება სამძიმო თქვენთვის. დამონებული სხვათაგან მეფობა არის უბედური და მარადის სამწუხარო. სხვათაგან დამოკიდებული ქვეყანა იქნება დაცინებული და საკიცხველი. უცხო ნათესავი პატრონად ქვეყანისა მოყვანილი, შეექმნება ერსა მტერად და მდევნელად, და მაწუხებელად. მამაშვილური მთავრობა მეფეთა, _ გარდაიქცევა მამინაცვლისა და დედინაცვლისა სახედ სიყვარულისა უგვანისა და ბუნებისაგან არაოდეს აღსაარებულისა. რუსნი შემოიტანენ პირველადვე მძიმესა უღელსა და დასდებენ ქვეყანისა კისერსა; მოითხოვენ დიდთა ხარკთა, რომელთაცა თქვენ ვერ შესძლებთ. მაშინ თქვნი მამულნი და ყმანი განიყიდებიან ბარაბანითა და მკვდარნი თქვენნი დაიმარხებიან მუზიკითა“ (დღესაცა სიტყვასა ამას, პატრისაგნ თქმულსა, მოიგონებენ თფილისისა მცხოვრებნი, ოდეს მუზიკითა უძღვიან საფლავადმდე მიცვალებულთა).

„ _ ჩემო პატრო! _ უპასუხა მეფემან, _ დავსუსტდით, გაქრება ქრისტიანობა ურუსოთ. მეტად მოგვერია მტერი და რა მტერი? ქრისტესი. თუ არ მკლავი რუსთა ხელმწიფისა, ვერ ვინ დაიცვამს საქრისტიანოსა. მესმის სიმძიმე რუსთა ჩემზედ მბრძანებლობისა. რა ვქმნა? ვის მივმართო? რა პასუხი გავსცე ქრისტესა! ვერ წავიწყმედ სულსა. შევსწირავ ცოლ-შვილსა და შეუდგები ქრისტესა და ჯვარისა თაყვანისმცემელთა მოვიყვან მწედ ქვეყანისა. ესე იყო სურვილი ძველთა მამა-პაპათა ჩემთა; და ესე იყო ჰაზრი მამისა ჩემისა და მეც დავადგრები მასზედ. ჩემი პირობაები რუსეთისა მეფესთან, _ საკეთილონი არიან ქვეყანისათვის“.

მაშინ ათანასი ჯვარის მამამან, რომელიცა შემდეგ იქმნა პატრიარქად იერუსალიმისა, დასამატებელად პატრისა რჩევათა, ბრძანა მოიტანონ დაბადება და წარიკითხონ ისაია წინასწარმეტყველისა თავი 3 და იხილონ რას იტყვის ღმერთი წინასწარმეტყველისა პირითა ერისათვის, რომელიცა ესრეთ დამოეკიდება უცხოსა ნათესავისა უფლებასა. ეგნატი იოსელიანმან, ჯერეთ ერისკაცმან და მამამან ჩემმან წარიკითხა იგი:

„ეჰა მეფე უფალი საბაოთ მოსპოლავს იერუსალიმისაგან და იუდეასგან ძალსა და მისაყრდნობელსა, პურისა ძალსა და წყალისა ძალსა, გმირსა და მძლეს კაცსა მბრძოლელსა, და მსაჯულსა, და მდიდარსა, და წინასწარმეტყველსა და მოაზრესა, და მოხუცებულსა, და ერგასის თავსა, და საჩინოსა თანამზრახველსა, და ბრძენსა ხუროთმოძღვარსა და გულის ხმიერსა მოძღვარსა მსმენელსა. დავადგენ ჭაბუკთა მთავრად მათთა, და ყრმათა უფლად მათთა... ყრმასა დავუდგენ, რათა ებრძოდეს მოხუცსა და დრკუსა მოწინააღმდეგედ კაცისა პატიონისა...

შეიპყრას კაცმან ძმა თვისი ანუ სახლეული მამისა თვისისა, მეტყველმან: შესამოსელი გაქვს, იყავ ჩვენდა წინამძღვრად და ჭამადი ჩემი განაგე, ვითარცა გენებოს. და პასუხად ჰრქვას დღეთა ამათ: არა ვიქმნები თქვენდა წინამძღვრად; არცა არს სახლსა ჩემსა პური, არცა სამოსელი, რამეთუ დატევებული იქმნა იერუსალიმი და იუდეა დაეცა, რამეთუ ენანი მათნი და ქცევა მათი არიან წინააღმდეგ უფლისა და აღაშფოთებენ ღვთისა დიდებისა თვალთა... ერო ჩემო, კაცნი რომელნიცა მთავრობენ შენზედა, გაცთუნებენ შენ, დაჰკარგვენ გზისა შენისა კვალთა... დროთა ამათ უფალი მოუღებს სამკულთა, და სარკეთა და შემოსავს საგლოველსა სამოსსა; მოხსნის სარტყელთა, მოხდის ქუდთა და ქაჩლად სახილველ-ჰყოფს თავისა მათისა თხემთა; განასწორებს მათ მიწასთან“... შეჰსწუხნა მეფე, ამოიოხრა და ბრძანა: „ღმერთო დაგვიფარე; ღმერთო დაგვიცევ; ღვთისა დედაო, ნუ მიგვცემ ჩვენ კაცობრივს განზრახვასა, არმედ წილხდომილთა შენთა გვექმენ პატრონი და მფარველი“.

ევთიმისა წინამძღვარსა და მოძღვარსა მოახსენეს ესე ამბავი. მოვიდა მონასტრიდამ და კვალად განამხნევებდა მეფესა, რათა არა სცვალოს ჰაზრი თვისი პირველი და მისცეს სამეფო რუსეთისა ხელმწიფეთა მფარველობასა. დამყარდა მეფე მისსა რჩევაზედ და სთქვა: „სხვა ბატონი არა გვყავს ჩვენ გარდა რუსთა ხელმწიფეთა“. _ (თავი XCIV).

შემდეგ გარდაცვალებისა მეფისა, რუსთა დაივიწყეს ევთიმი, ჰყვანდათ უპატიოდ და ვერცა დაიცვეს დევნათაგან, რომელნიცა აღუდგინეს მას ძმათა. გაგზავნილმან ჩინოვნიკმან საჩივართა გამო მასზედ, მრავლად საგიო და უპატიო ჰყო, სტუქსა უშვერად, მოიხსენა მწარედ და განაჩინა განშორება მისი წინამძღვრობისაგან უდაბნოისა. ევთიმი არა იგლოვდა ესრეთსა განჩინებასა. მოიხსენებდა პატრისა და ათანასის სიტყვათა და იტყოდა: „ჭეშმარიტად ღირსი არს მუშაკი სასყიდლისა; მომეგო მეც ჯერისაებრ. სოფელსა შინა მყოფსა, მომხვდა მე სოფლისა მათრახი, ღმერთო ჩემო! ნუ მიმცემ მე უმეტესსა სასჯელსა; მოქმედება ჩემი და მეცადინება რუსთა მოყვანისა არა იყო ორგულება ქვეყანისა“.

1844 წელსა ს.-პეტერბურღსა ყოფნასა ჩემსა მეფის ძემან ფარნაოზ, არა კმაყოფილმან, რომელ ვადიდე ჩემგან დაბეჭდილსა მუნ ისტორიასა ეკკლესიისა მეფე გიორგი, _ მიმცემი რუსეთისადმი საქართველოისა, მიბრძანა: ჩემო პლატონ, მეფე გიორგი და ძმა ჩემი არ არის საგიობელი შენგან. შენ ჰხადი მას გამცემელად ქვეყანისა. არა! იგი ვერ გასცემდა ქვეყანასა; ვერ განსყიდდა მას; ვერ შეექმნებოდა ორგული ტახტსა და სკიპტრასა. შეიმეცნე სიტყვანი ესე ჩემნი და თვით დაამატე, ვითარცა მეისტორიემან, ჰაზრი შენი. _ სიტყვათა ამათ ზედა მე ვსდუმნე: ვიხილე, რომელ მრისხანედ მიბრძანა ესე...“ _ (თავი XCV).

უშუალოდ ამ საკითხს ეხმიანება პლატონ იოსელის ორი ცნობა, რომელთაგნ ერთში მოთხრობილია ზედაძნის მთიდან ლეკთა განდევნისა და იქ მათი ძლიერი ბუდის მოშლის წარუმატებელი მცდელობის შესახებ, რის შემდეგაც მეფე გიორგიმ წარმოსთქვა _ კიდევ მეტყვიან, ნუ მოიშველიებ რუსთაო, ხოლო მეორეში მოყვანილია თეკლა ბატონიშვილისა და პლატონ იოსელიანის მამის სუბარი, რომელიც ისევ საქართველოში რუსების მმართველობას შეეხება; სახელდობრ პირველ ეპიზოდში მკითხულობთ:

„დროსა ამას ლეკთა აქვნდათ შეკრული ზედაძნის მთა ტყიანი. მეფემან მოუწოდა ქიზიყელნი, რათა მიუხდენ მუნ მთისა წვერსა და მოუშალონ მათ ბინა-სადგური მათი. 300 კაცი და ქიზიყისა მოურავი ზაქარია ენდრონიკაშვილი წარვიდენ და იხილს სიმაგრე მათი ციხესა და გალავანი კოშკიანსა ზედაძნისა ადრევე გუქმებულსა უდაბნოსა. სცნეს ესე ლეკთა 600 კაცთა მუნ მარადის დაბუდებულთა და გადმოუდგნენ ციხისა და გალავნებისა კერძოთაგან. ქიზიყელთა ვაჟკაცთა ვერ გაბედეს მისვლა იერიშითა: იყვნენ უცნობნი ადგილისა და არა ჰგონებდენ ესრეთ მიუვალად. სირცხვილეულნი უკუ იქცნენ და წარვიდენ თვის-თვისად. მაშინ შეწუხებულმან მეფემან ამოიოხრა და უბრძანა ზაალ გურმიშვილსა და მაყაშვილს ოხვრითა: „მეუბნებიან, ნუ მოიშველიებ რუსთაო!“

ეს მთა ზედაძნის არაგვისა პირსა ზედა დამყარებული პირისპირ მცხეთისა და ღართის-კარისა ანუ ძველად კანონიერად ქართლისა კარისა იყო კლდედ და კარად დაღესტანისა, და აქედამ დაეცემოდიან ლეკნი ღართის კარსა და დატაცებით ტყვეთა, _ განვლიდენ ქართლსა და ავიდოდნენ ახალციხეს. დაბრუნებულნი მუნით, აქავე მოვიდიან და დაბინავდებიან უშიშრად. _ ესრეთ მდგომარეობასა შინა იყო საქართველო დროთაგან მეფისა ვახტანგისა 1710-გან, როგორცა სჩანს წერილითგანცა, და ვიდრე 1817-დმდე. ამა წელიწდიდამ შეწყდა ლეკი და შევიდა თვისთა კლდეთა შინა და ხეობათა, სადაცა ეწია მას ძალი რუსეთისა და შემდგომად გრძელ-ჟამითისა ბრძოლისა დაამორჩილა და დაამშვიდა, დაიმონა და შეართა კვალად ქართველთა ვაჭრობითა, მათთანა მუშაკობითა და არს საიმედო, რომელ იქმს ერთობასაცა სარწმუნოებითსა დანერგვითა მათ შორის ქრისტიანობისა, გარე რომლისა არა არს არცა სარწმუნოება, არცა მოქალაქობა და არცა კაცობრიობა“. _ (თავი L).

მეორე ეპიზოდში სწერია:

„მეფე იქმნა სნეულებითა დამძიმებული. მოახსენეს ბრძანოს გათხოვება მეფის ასულის თეკლასი. ბრძანა, დალოცა, აკურთხა და დასწერა ჯვარი ვახტანგ ყაფლანიშვილზედ, რომელიცა იყო ძე თავადის დიმიტრისა. ესე ქორწილი იყო 7 სეკდემბერს 1799 წელსა. მეფესა უყვარდა დიდად და გამორჩევით დაი თვისი თეკლე. თვით მეფისა ასულისაგან თეკლასა გავიგონე ესე, ოდეს მობრძანებულმან ჩემსა სახლსა ინება და ნახა 1829 წელსა სნეულად მდებარე მამაჩემი ეგნატი: „მპირდებოდა და უეჭველად დამზითავდაო, უკეთუ დაეცალა ღმერთსა მეფისათვის, ძმანი ჩემნი და დანი მართლად სძულობდენო მას; _ შური მეფობისა იყო მიზეზი ესრეთისა სიძულვილისაო. ვერ გავამართლებო ვერცა დედასა ჩემსა დედოფალსა დარეჯანსაო, ვერც ძმათა და დათა ჩემთაო, კარგად ვიცი, რომ აწუხებდენ მეფესაო. უბედურება იყო მოსული ჩვენსა სახლზედაო, ვიყავით ღირსნი დასჯისაო და დავისაჯენითო. ვიტყვით მრავალსა, ვაბრალებთ მრავალთა, ვეძებთ მიზეზთა, რომელთაგანცა რა მოხდა, მხოლოდ განგების საქმე გვავიწყდებაო: კურთხეულ არს ღმერთი მამათა ჩვენთაო, რუსთა მთავრობა საჭირო იყოო ქვეყანისათვის, დევნილისა თათართაგან და ქრისტეს სახელისა მოძულეთაგან, სცდებიან იგინი და სცოდავენ ღმერთსა, რომელნიცა აბრალებენ ძმასა ჩემსა გიორგის ქვეყნისა გაცემასა და სამფოისა დაცემასა. ამას კი გაბედვით ვიტყვიო, რომ რუსეთსა არა ეკადრებოდა, რომელ დასტოვა სამეფოისა სახლისა წევრნი ულუკმოდ. არავინ იყო მთქმელი და მომხსენებელი დიდისა რუსთა ხელმწიფისა, _ მიეხედნათ რა გვარად უზრუნველჰყო დიდმან პეტრე მეფე ვახტანგ, ძენი და ასულნი მისნი, თავადნი და აზნაურნი, მეფისა მხლებელნი, _ ძნელია მამაშვილობამ, ჩვენი მდგომარეობა და რა გაეწყობა? კვალად და კვალად იკურთხოს ღვთისა სახელიო“.

მამა ჩემი ეგნატი დიდად იყო ფრთხილი, სიტყვისა წარმოთქმისა. გარნა მოსრული გრძნობათა სისავსესა, ესრეთისა მეფის ასულისა საუბარისა გამო, აღიმაღლა ხმა და მოახსენა:

„ბატონიშვილო! მესმის ყოვლივე და ვიტყვი მოკლედ გოდებითსაცა ჩემსა სიტყვასა: არვინ ველოდით რუსთაგან ამას, რასაცა თქვენ მიბრძანებთ; ახლა ვჰხედავთ რაოდენ ძნელი ნათესავი ყოფილა. ძლიერნი ძალთა სიმრავლითა, თურმე ყოფილან სუსტნი ზრდილობითა, უცნობნი კაცთა, არა დამფასებელი ღირსებათა, ცივად მხედველნი, ცივად მგრძნობელნი; მეფენი მათნი თვისთა ერთაგან დაშორებულნი, და ვითარცა ტყვენი ვეზირთა ხელთა შინა, რომელთაცა უწოდებენ მინისტრებად. მიხედეთ ამათ მართლმსაჯულებასა? განა კაცი დააწყობს ესრეთსა სამსჯავროსა? აზიურთა და ძველთა ჩვენთა სჯულის-დებათა ეცინიან რუსნი. განიხილონ რომელია უკეთესი, უმოკლესი და უმეტეს მართლ-მსაჯულებითი? ქრთამიო, ტყვიან, გარნა ესოდენი და ესრეთი მექრთამეობა შესაძლებელია სადმე? რა გაეწყობა! ესრეთ კეთილად დაწესებული სამეფო, ვითარცა საქართველოისა, სარწმუნოებითა, ეკკლესიებითა, მონასტრებითა, მდივან-ბეგობითა, სწავლითა და ხელოვნებითა, გუთნითა და ხვნითა, თესვითა და მკითა, პატიოსნებითა და ზრდილობითა აღსავსე, ესრეთ ბრწყინვალე სამეფოისა ტახტითა და თავად-აზნაურობითა, სამღვდელოთა წესითა და საეროისა სიმდიდრითა: თოფითა, ზარბაზნითა და ხალხისა სიმხნითა და ვაჟკაცობითა ჩაბარდა სადამე დიდსა რუსეთისა იმპერისა?! _ მივიღოთ ყოველივე სიმდაბლით და დავემორჩილოთ განგებისა ხელსა. ღვთისა განგებისა ხელსა ვერ ვნახავთ. ვხედავთ განგებისა კვალსა და კმარა ესე ჩვენთვის. დუმილი და კვალად დუმილი, მეფის ასულო, გვმართებს ჩვენ, სადაცა ცხადად და ნათლად ვხედავთ ყოველსავე. მოვიხსენიოთ სიტყვა მოციქულისა იაკობისა: აჰა, რასა იტყვის იგი! ჩამოიღე შვილო პლატონ, _ მიბრძანა მე მამამან მწოლარემან _ სახე იგი რომთა პაპისა პიოს მერვისა. და მიართვი ბატონიშვილსა, წარიკითხოს თვით ქვესახისა წერილი იაკობ მოციქულისა“; _ მივართვი და წარიკითხა მამისა ჩემისა ხელითა მიწერილი სიტყვა მოციქულისა, რომელიცა ზე ამა წერილისა იყო ნემენცურადცა ნაბეჭდი:

„ნეტარ-არს კაცი, რომელმან დაუთმოს განსაცდელსა; რამეთუ გამოცდილ-იქმნას და მოიღოს გვირგვინი ცხოვრებისა, რომელიცა აღუთქვა მოყვარეთა თვისთა“.

დღესაცა მაქვს სახე ესე მე.

დიდსა დროსა დაჰყო მეფის ასულმან თეკლე და მერმეთ ფარნითა წაბრძანდა სახლად თვისად, რომელიცა დიდად ახლოს იყო სახლისაგან ჩვენისა“. _ (თავი CXXXVIII). ( ქვემოთ თეკლე ბატონიშვილზე შენიშვნაა: გარდაიცვალა 11 მარტსა 1846 წელსა და დიდისა პატივითა დაასაფლავა მცხეთას უგანათლებულესმან კნიაზმან მ. ს. ვორონცოვმან).

წმ. ილია მართალი თავის „ქვათა ღაღადში“, როდესც ეხება სომეხი ისტორიკოსის ეზოვის მიერ ერეკლე II-ის მნიშვნელობის დამცირებას, რომ იგი მეფე კი არ იყო, არამედ ირანის ერთერთი მხრის მმართველი მოხელე და გეორგიევსკის ტრაქტატით იგი რუსეთს უთმობდა იმას, რაც მას არ ეკუთვნოდაო. ამაზე საპასუხოდ ილია წერს:

„გამოდის, რომ მაშინდელი საქართველო რაღაც საბოქაულო ყოფილა სპარსეთისა და ერეკლე მეფე მისი ბოქაული და სხვა არა-რა. ერთი ჭკუისა და ლოგიკის ლარი გაუსინჯეთ ზემოხსენებულ ნათქვამს ბ-ნ ეზოვისას _ რა უცნაურობა გამოდის. ჯერ ხომ ამბობს, ერეკლე მეფე უთმობდა იმას, რაც უღონობით ხელში ვერ შეემაგრებინაო. სჩანს, ხელთა ჰქონია, თორემ რა სათქმელია, ხელში ვერ შეიმაგრა ის, რაც კაცს ხელთ არა აქვს...

თუ მეფე ერეკლე იმას უთმობდა რუსეთს, რაც მას არ ეკუთვნოდა, მაშ მისს მემკვიდრეს და შვილს გიორგი მეფეს ხომ უფრო არ ეკუთვნებოდა და როგორ მოხდა, რომ საქართველო რუსეთმა გიორგი მეფისაგან მიიბარა და ამ მეფეს ცალკე ტრაქტატით შეეკრა. ამ ამბვს მაინც უნდა შეეფერხებინა და საგონებელში ჩაეგდო ბ-ნი ეზოვი. თუ საქართველო სამეფო არ იყო, მისნი მპყრობელნი მეფეებად არ იწოდებოდნენ, მაშ რუსეთის სახელმწიფო ტიტულში რუსეთის იმპერატორები რად იხსენებიან საქართველოს მეფეებად სხვათა შორის. სჩანს, სამეფოდ ხსენება საქართველოსი და მისთა მპყრობელთა მეფეებად წოდება მოგონილი ამბავი არ არის, სჩანს საბუთია, რომ ეს საქართველოს მპყრობელთა ხარისხი რუსეთის სახელმწიფო ტიტულშია შეტანილი. ბ-ნი ეზოვი რომ ასე თავშეუდებლად არ აჰყოლოდა თავისს გულისთქმას, არ გვგონია ეს უეჭველი საბუთი რუსეთის სახელმწიფო ტიტულისა ასე შეერყია წინდაუხედავად“...

წმ. ილია მართლის წერილიდან მოყვნილ ამ ამონარიდში ნახსენებია ჯერ ერთი ის, რომ რუსეთის იმპერატორმა ახალი ტრაქტატი დაუდო ქართლ-კახეთის მეფეს გიორგი XIII-ს. ჩვენში ამის შესახებ ბევრმა არ იცის, ხოლო ისინი ვინც ამას ეთანხმებიან, ხშირად ამბობენ, რომ ეს ხელშეკრულება წარმოადგენდა ორი ხელმწიფის შეთანხმებას ერთობლივი საგარეო პოლიტიკის წარმოების შესახებ. მაგრამ ეს ხომ ისედაც გათვალისწინებული იყო გეორგიევსკის ტრაქტატით, თანაც საქართველოს საგარეო პოლიტიკის დაქვემდებარებით რუსეთის როგორც მფარველის საგარეო პოლიტიკისადმი? განა რა საჭიროებას წარმოადგენდა იმავე შინაარსის ახალი ხელშეკრულების დადება ორ სახელმწიფოს შორის? არანაირს, და ეს მეორე ხელშეკრულება სულ სხვა შინაარსისა გახლდათ, რომლის ტექსტიც, პლ. იოსელიანის მიერ ქართულად გამოქვეყნებული, ზემოთ მოვიყვანე.

ამ მოსაზრებას ადასტურებს ისიც, რომ გეორგიევსკის ტრაქტატში მოყვანილ საიმპერატორო ტიტულში რუსეთის იმპერატრიცა ეკატერინე II არ არის მოხსენიებული საქართველოს მეფედ, არამედ იქ წერია: “ღვთის მაღალი მოწყალებით ჩვენ ეკატერინე მეორე იმპერატრიცა და თვითმპყრობელი სრულიად რუსეთისა, მოსკოვისა, კიევისა, ვლადიმირისა, ნოვგოროდისა, მეფე ყაზანისა, მეფე ასტრახანისა, მეფე ციმბირისა, ხელმწიფე ფსკოვისა და დიდი მთავრინა სმოლენსკისა, მთავრინა ესტლანდიისა, ლიფლანდიისა, კორელისა, ტვერისა, იუგორისა, პერმისა, ვიატკისა, ბულგარეთისა და სხვათა, ხელმწიფე და დიდი მთავრინა ქვემო მიწების ნოვგოროდისა, ჩერნიგოვისა, რიაზანისა, როსტოვისა, იაროსლავისა, ბელოზერისა, უდარისა, ობდორისა, კონდიისა და ყოვლისა ჩრდილოეთისა კერძოისა, მბრძანებელი და ხელმწიფე ივერიელთა მიწისა, ქართლისა და საქართველოს მეფეებისა და ყაბარდოელთა მიწისა, ჩერქეზი და მთიელი თავადებისა და სხვათა მემკვიდრეობითი ხელმწიფე და მფლობელი”. წმ. ილია მართლის დროს კი რუსეთის იმპერატორების ტიტულში ნათქვამი იყო “მეფე საქართველოისა”, რაც სრულიად რუსეთის მონარქებმა მიიღეს გიორგი XIII-თან 1799 წლის 23 ნოემბერს პეტერბურგში დადებული ტრაქტატის ძალით.

მართალია, წმ. ილია მართლის სხვა წერილში “ასის წლის წინათ”, რომელიც შეეხება სწორედ 1799 წლის ტრაქტატისს დადებას და მის საფუძველზე საქართველოში რუსული ჯარის ერთი ქვეითი (17-ე ეგერთა) პოლკის შემოსვლას, უფრო ვრცლად და რამდენადმე განსხვავებულად წერს ამ საკიხების შესახებ, და აღნიშნავს, რომ მეფე გიორგიმ 1798 წლის 11 ოქტომბერს მისწერა წერილი იმპერატორ პავლეს, რომელშიც ფაქტიურად საშინაო საქმეებში ჩაურევლობა ითხოვა (გეორგიევსკის ტრაქტატის ძალით), მაგრამ ეს არ უარყოფს პლ. იოსელაინის ნათქვამს, ვინაიდან ეს უკანასკნელი ეხება ერთი წლით უფრო გვიანდელ მოვლენებს 1799 წლის 7 სექტემბერს გიორგი მეფის მიერ თავისი სამეფოს რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში მიღებაზე თხოვნასა და იმავე წლის 23 ნოემბერს ახალი ტრაქტატის დადებას. ილიას მიერ მოთხრობილი ამბები კი შემდგომი მოვლენების წინაპირობებად შეიძლება ჩაითვალოს. თუმცა ამას დამატებით გულდასმით შესწავლა სჭირდება.

(გაგრძელება იხ. _ ნაწილი V)

ირაკლი ხართიშვილი

შ ე ნ ი შ ვ ნ ა:

(1) IX საუკუნეში გამოჩენილმა ფრანკთა ხელმწიფემ კაროლინგების დინასტიიდან კარლოს დიდმა, რომის იმპერიის წაბაძვით, და თანაც ათასწლოვანი ქრისტიანული სამეფოს ესქატოლოგიური შინაარსის დადებით, ჩამოაყალიბა საღვთო რომის იმპერია, მიუხედავად იმისა, რომ ამ პერიოდში არსებობდა აღმოსავლეთ რომის ანუ ბიზანტიის იმპერია, ძლიერი ქრისტიანული სამეფო, მაგრამ რატომღაც კარლოს დიდმა ჩათვალა სწორედ ფრაკნთა მონარქია იმ ესქატოლოგიურ ათასწლოვან სამეფოდ. კარლოს დიდის იმპერიას მალევე შემდგომში, ცალკე სახელმწიფოს სახით, ჩამოშორდა საფრანგეთი, და ამიტომ მას უკვე ეწოდებოდა გერმანელი ერის საღვთო რომის იმპერია. მის დედაქალაქად შეიქნა ვენა, ხოლო სამეფო დინასტიად _ ჰაბსბურგების სახლი. იმპერიის შემადგენლობაში შედიოდა იტალიაც. პრუსიის მეფის ფრიდრიხ II-ის, ფრიდრიხ დიდის დროს (XVIII ს. მეორე ნახევარი) განსაკუთრებით გაძლიერდა ეს სამეფო და მეტოქეობას უწევდა ავსტრიას გერმანიის იმპერიაში ლიდერობისთვის, თანაც პრუსია იყო ლუთერანული სახელმწფო. 1756-1763 წწ. შვიდწლიან ომში რუსეთი იბრძოდა ავსტრიის მხარეზე, ასევე საფრანგეთიც, პრუსიას კი ომის წარმოებისთვის ფინანსურ დახმარებას უწევდა ბრიტანეთი. 1780-იან წლებში ავსტრიის იმპერატორებს ოფიცილურად ეწოდებოდათ რომის იმპერატორები, მაგრამ 1800-ინი წლების დასაწყისში ნაპოლეონთან ომებში დამარცხების შემდეგ, რადგანაც პრუსიამ ნეიტრალიტეტის ხელშეკრულება დადო რევოლუციურ საფრანგეთთან, ხოლო რაინისპირა გერმანულმა სახელმწიფოებმა ნაპოლეონის მფარველობით დააარსეს ე. წ. „რაინის კავშირი“, ამიტომ საღვთო რომის იმპერია გაუქმებულ იქნა და რომის იმპერატორებმა ამიერიდან მიიღეს ავსტრიის იმპერატორების ტიტული. ამ სახელმწიფოს შემდგომში ავსტრია-უნგრეთის იმპერიასაც უწოდებდნენ, რომელიც დაიშალა პირველ მსოფლიო ომში დამარცხების შემდეგ. (ი. ხ.)