ნიკოლოზ დუბროვინი ჩეჩნეთში შეიხ მანსურის გამოჩენისა და მასთან პირველი ბრძოლების შესახებ

(მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русских на Кавказе» /т II, 1886/, VI თავის თარგმანს)

თავი VI

წინასწარმეტყველი ჩეჩნეთში და მისი სწავლება ჰაზავათის ანუ წმინდა ომის შესახებ. – პოლკოვნიკ პიერის (Пiери) უიღბლო საქმე ჩეჩნებთან. – მღელვარებანი ყაბარდოში. – მთიელთა თავდასხმა კარგინის რედუტსა და გრიგორიოპოლისზე.

1785 წლის დასაწყისში ჩეჩნეთში გამოცხადდა წინასწარმეტყველი სახელად მანსური*, რომელმაც დაიწყო ახალი მოძღვრების ქადაგება. სოფელ ალტიკაბაკში დაბადებული**, წოდებით მწყემსი, მანსური მიეკუთვნებოდა აულის ყველაზე უფრო ღარიბ მცხოვრებთ, და იმ დროს დაბადებიდან დაახლობით ოცი წლისა გახლდათ. (*მისი ნამდვილი სახელი იყო უჩერმანი, რომელიც ჩვენს მიერ თავიდან გადაკეთებულ იქნა უშურმად, ხოლო შემდეგ კი მანსურად. შემდგომში თავად წინასწარმეტყველიც საკუთარ თავს უწოდებდა ამ მეორე სახელს; **ასე თავად მანსური უწოდებდა სოფელს, რომელშიც იგი დაიბადა. ჩვენს რუკებზე იგი ცნობილია ალდის /Алды/ სახელწოდებით.

ჟურნალში «Русская Мысль» 1884 წ., წიგნი VII, დაბეჭდილ იქნა წერილი სახელწოდებით “XVIII საუკუნის ავანტიურისტი”. ამ წერილში მოთხრობილია რომელიღაც ცრუწინასწარმეტყველის მანსურის ქცევები, რომელსაც, სხვათა შორის, არ ჰქონია არანაირი მსგავსება იმასთან, რომელიც გამოცხადდა მქადაგებლად კავკასიონის მთებში. წერილის ავტორი ამბობს, რომ 1785 წლის მარტში, ქურთისტანის ქალაქ ამადიაში, გამოჩნდა წინასწარმეტყველი მანსური /თვითმარქვია ჟან-ბატისტ-ბოეტი, წარმოშობით იტალიელი/, რომელმაც დაიწყო ახალი მოძღვრების ქადაგება. შემდეგ ნათქვამია, რომ მის მოწაფეთა რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა და უზარმაზარ ციფრამდე მიაღწია; რომ გამოვიდა რა 1785 წლის 20 აპრილს ამადიადან სულ 96 ადამიანთან ერთად, იგი მოადგა ქალაქ ბითლისს ისეთი უზარმაზარი ლაშქრით, რომ შეძლო ალყა შემოერტყა მისთვის და შემდეგ იერიშითაც აეღო. ამ პირველ წარმატებას ჰქონდა, ვითომდა, უზარმაზარი შედეგები: ქალაქი მუსი წინასწარმეტყველს დანებდა წინააღმდეგობის გარეშე, ახალციხე მან აიღო იერიშით, არზრუმი დანებდა, ხოლო ტფილისში კი მან დაამარცხა რუსული ჯარები და შეიპყრო 10.000 ტყვე. წერილის ავტორი, აშკარაა, ცუდად იცნობს კავკასიას, თუკი ამბობს, რომ არზრუმის ახლოს წინასწარმეტყველთან მიდიოდნენ მოწაფეები კავკასიონის მთების ხეობებიდან. წერილის ბოლოში ნათქვამია: “ჩვენ არ შეგვიძლია ეჭვი გვქონდეს იმაში, რომ ავანტიურისტმა თავისი სიცოცხლე დაასრულა სოლოვკებში /სოლოვეცკის მონასტერში/, იმიტომ რომ მისი უკანასკნელი წერილი აღნიშნულია “სოლოვეცკი, 1798 წ. 15 სექტემბერი”.

ყველაფერი ეს გამონაგონია და არაფერი აქვს საერთო კავკასიონის მთებში მქადაგებელთან. ჩვენი როგორც წინა, ისე შემდგომი მონათხრობიდან ჩანს, რომ 1782-დან 1795 წლამდე პერიოდში ტფილისს არ განუცდია წინასწარმეტყველის თავდასხმა, რომ რუსულ ჯარებს საქმე ჰქონდა მხოლოდ ლეკებთან და, ბოლოს, რომ კავკასიელი შეიხ-მანსურის ბედი განსხვავებულია იმისგან, რომელიც მოთხრობილია წერილში “XVIII საუკუნის ავანტიურისტი”.

1791 წელს ტყვედ აყვანილი შეიხ-მანსური გაგზავნილ იქნა პეტერბურგში და წარდგენილ იმპერატრიცას წინაშე. უცნაურზე უფრო მეტი იქნებოდა ფანატიკოსი მაჰმადიანის გაგზავნა მართლმადიდებლურ მონასტერში, და ამიტომ 1791 წლის 15 ოქტომბერს მანსური გაგზავნილ იქნა შლისელბურგის ციხესიმაგრეში, სადაც გარდაიცვალა კიდეც 1794 წლის 13 აპრილს. იგი დაკრძალულია ყოველგვარი წესის აგების გარეშე პრეობრაჟენსკის მთაზე, ქალაქის მახლობლად /См. рапортъ коменданта Шлиссельбургской крепости полковника Колюбакина, Госуд. Арх., VII, д. № 2.777/.

იმაში, რომ მანსური წარმოშობით მთიელია, ეჭვობდნენ ჯერ კიდევ გასულ ასწლეულში. გამოჩენის პირველ ხანებში უყურებდნენ მას თავიდან როგორც თურქების მიერ გამოგზავნილ ემისარს, ხოლო შემდეგ კი როგორც მოსულს, რომელიც ეძიებს პორტას მხარდაჭერას. ყველა ეს ვარაუდი აღმოჩნდა, თუმცა კი, ვერშემდგარი /См. Сборникъ Императорскаго русскаго историческаго общества, томъ 47, стр. 143, 145, 179-181/)

– მამაჩემს, ამბობდა იგი (Въ своихъ показанiях Шешковскому и другимъ. Госуд. Арх., VII, № 2.777; XXIII, № 13, карт. 50-52), – ერქვა შებესე (Шебессе); იგი მოკვდა, მაგრამ ჩემი ძმებიდან ორი ჯერ კიდევ ცოცხალია. მე ღარიბი ვარ, მთელი ჩემი მამული შედგება ორი ცხენის, ორი ხარისა და ერთი ქოხისგან. ჩემი ყმაწვილობის პირველ წლებში მე ვმწყემსავდი ცხვრებს, ხოლო როცა წამოვიზარდე, ხელი მოვკიდე მიწათმოქმედებას; არ მისწავლია, წერა და კითხვა არ ვიცი, არამედ ზეპირად ვისწავლე ყოველდღიური ხუთი ლოცვა და გავიგე რელიგიის ძირითადი დოგმატები. მე ვხედავდი, რომ ჩემი თანამემამულენი, როგორც უბრალო ხალხი, ისე სწავლულებიცა და სასულიერო წოდებაც, გადაიხარნენ კანონის (რჯულის) გზიდან, ჩავარდნენ სხვადასხვა ცდომილებებში და უარყვეს რა ღვთისადმი ჯეროვანი მოწიწება, მარხვა და ლოცვა, დაიწყეს ცხოვრება გარყვნილად, იღრჩობოდნენ რა ყოველგვარ ბოროტმოქმედებებში. ჩემთვის ცნობილი იყო, რომ უძველესი დროიდან ჩვენი ხალხი მიჰყვება ცუდ ადათ-წესებს იპარავდეს, ყოველგვარი შეცოდების გარეშე ჰკლავდეს ჩვენთა მოყვასთ, და საერთოდ სხვას არაფერს აკეთებდეს, ბოროტების გარდა; და თავად მეც ასეთივე ნაირად ვიქცეოდი. მაგრამ, გავიხსენე რა სიკვდილის საათი და ვიცოდი რა, რომ რჯულით ნაბრძანები მოვალეობების არშესრულებისთვის, პასუხის გაცემა მომიწევს ღმერთისთვის საშინელ სამსჯავროზე, მე უცებ გამინათდა გონება ჩემს მიერ გატარებული ცხოვრების წესის შესახებ, და ვნახე, რომ იგი სავსებით ეწინააღმდეგება ჩვენს წმინდა კანონს (რჯულს). მე მივეცი საკუთარ თავს მტკიცე სიტყვა არ მივყოლოდი ჩემს თანამემამულეთა ცუდ მაგალითებს, მეცხოვრა ღვთივსათნოდ და არასოდეს მიმეტოვებინა მარხვა და ლოცვა. მე მოვინანიე ჩემი ცოდვები, იგივეს ვევედრებოდი სხვებსაც, და ჩემი უახლოესი მეზობლები ემორჩილებოდნენ ჩემს რჩევებს.

მაგრამ, ახალი სწავლების მიმდევართა არცთუ დიდი რიცხვი არ აკმაყოფილებდა მანსურს. ბუნების მიერ დაჯილდოებულს მოქნილი გონებითა და ძლიერი ნებისყოფით, მას შეეძლო შეპარულიყო სხვათა ნდობის არეში და, იწვოდა რა მოუთმენლობით გამოსულიყო ჩვეულებრივი ადამიანების წრიდან, გადაწყვიტა უფრო მეტი მოწაფეების თავისკენ მოსაზიდად მიემართა ეშმაკობისთვის და მიეთითებინა საკუთარ თავზე, როგორც დიდი წინასწარმეტყველის მიერ გამოგზავნილზე. ერთხელ სოფელ ალდის მცხოვრებლებმა შეიტყვეს, რომ მანსურმა იხილა სიზმარი, რომელიც უეჭველად ამტკიცებდა, რომ იგი ღმერთის რჩეულია.

– სიზმარში ვნახე მე, ეუბნებოდა მანსური მის გარეშემო მსხდომთ, რომ მოვიდა ჩემთან ეზოში ცხენებზე ამხედრებული ორი ადამიანი და თავისთან მეძახდნენ. მე ვუბრძანე ცოლს სანახავად გასულიყო და გაეგო: ვინ არიან ისინი და საიდან? ცოლს, დაინახა და მხედრები, გაუკვირდა, როგორ შეძლეს მათ მოხვედრილიყვნენ ეზოში, რომლის ჭიშკარიც მაგრად იყო ჩაკეტილი.

დაბრუნდა რა ქმართან, მან გამოუცხადა, რომ ეზოში ნამდვილად დგას ორი მხედარი, მაგრამ ვინ არიან ისინი და საიდან გამოეცხადნენ, მან არ იცის. მაშინ მანსური თავად გავიდა ეზოში. მოსულები მიესალმენ მას სიტყვებით: სალამ ალეიქუმ, რომლებზედაც მასპინძელმა უპასუხა ჩვეულებრივი სალმით, და ამის კვალდაკვალ მოისმინა სტუმრებისგან უჩვეულო სიტყვები:

– ჩვენი ღმერთის ბრძანებით, ამბობდა ერთი მათგანი, მუჰამედმა, მისმა წინასწარმეტყველმა, გამოგვგზავნა შენთან რათა გითხრათ, რომ თქვენი ხალხები ყველანი მოვიდნენ ცდომილებაში და სრულებით არ ასრულებენ მუჰამედის მიერ მათთვის მიცემულ რჯულს. აცნობე ხალხს და გადაეცი მას ჩვენი სიტყვები, რათა მან მიატოვოს თავისი ცდომილებანი და იაროს რჯულის მიერ მისთვის მიცემული გზით.

– ჩვენი ხალხი, ვითომდა პასუხობდა მანსური, არ დამიჯერებს მე, ღარიბ ადამიანს; და ვერც კი გავბედავ მე მისთვის ამის თქმას.

– ნუ გეშინია, იალაპარაკე, ღმერთი დაგეხმარება და ხალხი დაუჯერებს ყველაფერს, რის ქადაგებასაც შენ დაიწყებ.

მხედრები გაჰქრნენ. მანსურმა სამი დღე გაატარა მარხვასა და ლოცვაში და შემდეგ გადასცა თავისი სიზმარი ძმებს. იგი ეუბნებოდა მათ, რომ ურწმუნოება, ფესვგადგმული მანკიერებანი, მიდრეკილება ძარცვა-რბევისა და მკვლელობებისადმი, ღუპავენ ჩეჩნებს და უმზადებენ მათ გაკიცხვას (დაგმობას) მომავალ ცხოვრებაში; რომ მას, ღვთის მიერ მისთვის მიცემული ძალაუფლებით, შეუძლია გამოასწოროს თავის თანამემამულეთა მანკიერებანი, ასწავლოს მათ ჭეშმარიტი რჯული და ამით ააცილოს ისინი მოსალოდნელ უბედურებებს. ძმებმა ეს მონათხრობი მიიღეს განხურვებული წარმოსახვის ბოდვად და აუკრძალეს მანსურს, რომ მის მიერ ნანახი სიზმარი გადაეცა გარეშე ადამიანებისთვის.

– ხალხი შენ არ დაგიჯერებს, ეუბნებოდნენ ისინი, ჩვენ კი შევრცხვებით.

ორი დღის შემდეგ მანსურმა კვლავ მიმართა ძმებს თხოვნით, რათა დაერთოთ მისთვის ნება გამოეცხადებინა სიზმარი ხალხისთვის.

– ეს თავგადასავალი მავიწროვებს (მდევნის) მე, ეუბნებოდა იგი ცრელებით, – და ეს იმდენად მძიმეა ჩემთვის, რომ თუ კი არ გამოვუცხადებ ხალხს, მაშინ უნდა მოვკვდე.

ასეთი სიტყვების შედეგ ძმები იძულებული შეიქნენ დათანხმებოდნენ. ადათის მიხედვით, მანსური ავიდა თავისი სახლის სახურავზე, დაიფარა ბაგეები სახელოთი და დაბალი ხმით დაუწყო თანასოფლელებს მოხმობა. “როგორ ჩუმადაც არ იღებდა იგი ხმას, ამბობდნენ შემდგომში ალდიელები, მაგრამ მცხოვრებნი იმავე წუთს ყველანი მისკენ გაეშურნენ” (Показанiе Кайтуки Бакова 1-го марта 1785 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 49).

მოუთხრო რა შეკრებილებს სიზმარი, მანსურმა დაიწყო მათგან სინანულის მოთხოვნა.

– თავი ანებეთ ურთიერთ დავებს, მკვლელობებს, სისხლის აღებას და შეუნდეთ ერთმანეთს, ეუბნებოდა იგი ხალხს. – არ მოსწიოთ თამბაქო, არ სვათ არაფერი, რაც ალაოსგან მზადდება და არ იმრუშოთ. ახლანდელი ქონება, როგორც არასწორად შეძენილი და დაგროვებული, მოსპეთ, პური არ დათესოთ, ვინაიდან მის ნაცვლად თითოეულს ექნება ღმერთის მიერ გამოგზავნილი. ღმერთისა და მისი წინასწარმეტყველი მუჰამედის სახელით გთხოვთ, დამიჯერეთ, ხოლო თუ კი არ შეასრულებთ ამ მცნებებს და არ დაიჯერებთ ჩემს ნათქვამს, მაშინ მალე განიცდით ღვთის რისხვას. მეჩეთიდან გამოსვლის შემდეგ მანსურმა ბრძანა დაეკლათ ორი ცხვარი და მათი ხორცი დაერიგებინათ შეკრებილთათვის. მეორე დღეს ორი ხარიდან, რომლებიც შეადგენდნენ მის ქონებას, მან გამოიყვანა ერთი, ადათის მიხედვით, სამჯერ შემოატარა სასაფლაოს გარშემო და შემდეგ დაკლა და ხორცი კი შუაზე გაჰყო: ერთი ნაწილი მან მისცა ღარიბებს, მეორე კი – მოზარდებს, რომლებიც სკოლაში სწავლობდნენ. ამ ქველმოქმედებამ, რომლის იმედიც ჰქონდა თავად მანსურსაც, მასთან მიიზიდა ბევრი მომხრე. უანგარობა არ არის ჩეჩენთა ხასიათში, და ხალხიც, ხედავდა რა, რომ მანსური ღარიბებს ურიგებს თავის უკანასკნელ ქონებას, ქედს იხრიდა მის წინაშე განსაკუთრებული პატივისცემით. იგი ღარიბ მწყემსში ხედავდა წინასწარმეტყველ მუჰამედის რჩეულს, რომლისადმი მიმსგავსებასაც მანსური ცდილობდა ყოველ ნაბიჯზე. შეპყრობილი, მუჰამედის მსგავსად, ბნედის შემოტევებით, – მაჰმადიანთა გაგებით შთაგონების ნიშნებით, – მანსური ხშირად აჩვენებდა თავს დასუსტებულად და ავადმყოფად. მას ჩვეულებრივ ქანცი ეცლებოდა და ვარდებოდა მსმენელთა წინაშე, რომლებსაც იგი მეორე ოთახში გაჰქონდათ, სადაც, იწვებოდა რა სამ საათს, თითქოს და უგრძნობ მდგომარეობაში, იგი ბრუნდებოდა შეკრებილებთან სხვადასხვანაირი წინასწარმეტყველებებით (съ разными пророческими предсказанiями).

– ცოტაც მოითმინეთ, ეუბნებოდა იგი მათ, და დამიჯერეთ, რომ იხილავთ ღვთის მიერ მოხდენილ სასწაულებს.

– როგორი იქნება ისინი? კითხულობდა ზოგიერთი სკეფტიკოსი შეკრებილთა რიცხვიდან.

– მომავალ თვეში, და არა უგვიანეს სამი კვირისა, პასუხობდა იგი, იქნება ხმა ზეციდან. ისინი, ვინც მიიღეს ჩემი სწავლება, გაიხარებენ უწყებით (შეტყობინებით) ჩემს შესახებ; ვინც არ მიიღეს – დაემართებათ ჭმუნვა და გონებრივი მოშლილობა, რომლისგანაც განკურნებულ იქნებიან ჩემს მიერ არა უწინარეს იმისა, რაც გულწრფელად შეინანებენ.

იცოდა რა თავის თანამემამულეთა მიდრეკილება ძარცვისა და მტაცებლობისადმი და სურდა რა ხალხის ვნებათა დაკმაყოფილება, მანსურმა დაიწყო ქადაგება ომის აუცილებლობის შესახებ ურჯულოთა წინააღმდეგ, აძლევდა რა მას ღვთივსათნო საქმის მნიშვნელობას.

– ღმერთის ნებით, ამბობდა იგი, ჩვენ მოგვიწევს წასვლა ხალხების მაჰმადიანურ რჯულზე მოსაქცევად, თავიდან ყარაბულახებთან და ინგუშებთან, შემდეგ ყაბარდოში, და ბოლოს, რუსეთის ფარგლებშიც, ქრისტიანთა გასაწყვეტად. როდესაც დადგება ის დრო, მაშინ მე ზემოდან მომეცემა ბრძანება, რომ ავიღო დროშა, კარავი და გავიდე ჩეჩნეთის დაბლობზე* (*ეს დაბლობი, რომელიც ცნობილია წითელი (ლამაზი) მინდვრის სახელით, იმყოფება მდინარეებს ჩელხასა და არღუნს შორის). იქ ჩემთან ყოველი მხრიდან შემოიკრიბება იმდენი ჯარი, რომ იმ მინდორზე დატევა ძლივს თუ შეეძლება. მე მისგან მოვაწყობ დაცვას ცხრა სხვადასხვა ადგილას, ათ-ათი ათასი ადამიანით თითოეულში. შემდეგ ჩვენ წინ დავიძრებით და ისინი, ვისაც არ ეყოლება ცხენი, უკან ფეხით მოგვყვებიან. როცა ჩვენ მივაღწევთ ყარაბულახებამდე და ინგუშებამდე, შეგვხვდება სამი თეთრი ცხენი სრული აღკაზმულობით. ფეხოსნებს გაეხარდებათ და მიცვივდებიან მათ დასაჭერად; თითოეული დაიჭერს თავისთვის ცხენს, ხოლო ის თეთრები კი თავისუფალნი დარჩებიან, სანამ ყველა ქვეითი ცხენს არ იშოვნის. გავუყვებით რა მთებს, ჩვენ ყველა ურჯულოს მოვაქცევთ ჩვენს რჯულზე და მივაღწევთ მდინარე ყუმამდე, სადაც ჩვენ შემოგვიერთდება იმდენადვე დიდი ჯარი სტამბულიდან.

ჰპირდებოდა რა თავის მიმდევრებს ყველაფერს, რაც ჩეჩენის გაგებით შეადგენს ცხოვრების სიმშვენიერეს, ანუ მტაცებლობას, შეერთებულს ურჯულოთა ჭეშმარიტების გზაზე მოქცევის ღვთივსათნო საქმესთან, მანსური ემუქრებოდა სასჯელით ყველას, ვინც არ მიჰყვებოდა მის სწავლებასა და რჩევებს.

– ვინც არ დაიჯერებს ჩემს სიტყვებს, ამბობდა იგი, და დარჩება უწინდელ ცდომილებაში, ის ვერ შეიქნება იმის ღირსი, რომ იყოს ჯარში. ასეთები იძულებული იქნებიან დაბრუნდნენ თავიანთ სახლებში, სადაც მათ დახვდებიან მცირეწლოვანი შვილები, დაუწყებენ მათ საყვედურების თქმასა და თვალებში ფურთხებას. შვილების მიერ შერცხვენილნი, ისინი უკან გამოჰყვებიან ჯარს, მაგრამ ვერ იპოვნიან მას, ზუსტად ისევე, როგორც ვერ იპოვნიან თავიანთ სახლებსაც. დარჩებიან რა ჭერის გარეშე, ისინი თავშესაფრის ძებნას დაიწყებენ კაზაკთა ქალაქებში. მდინარე ყუმიდან მე წავალ რუსულ სოფლებზე და თითოეულს ჩემს მიმდევართაგან თან უნდა ჰქონდეს სპილენძის პატარა დოქი, რათა რუსეთის მიწაზე მიმავალ გზაზე ამოიღებდეს იმით წყალს მდინარეებიდან, რომლებიც ამის გამო დაშრებიან, ხოლო წყლის ამომღებს კი ექნება წყალი თავისთვისაც და ცხენისთვისაც მთელი თვის მანძილზე. როდესაც დადგება ბრძოლის დრო, მაშინ თითოეული თქვენგანი მიიღებს ჩემგან პატარა დანას, რომელიც ქრისტიანების წინააღმდეგ მოქნევისას დაგრძელდება, განგმირავს და აჩეხავს ურწმუნოებს, ხოლო მაჰმადიანთა წინააღმდეგ კი დაიმალება. რუსული სოფლების ყველა მცხოვრები გადმოვა ჩვენს რჯულზე. რუსებში დამალული ჩვენი ერთმორწმუნენი იძულებული შეიქნებიან ასევე მიჰყვნენ ახალ მოძღვრებას, ვინაიდან ისინი, ვინც ამას არ აღასრულებენ, ჩვენს მიერ ორ ნაწილად იქნებიან დაჩეხილნი, ამასთან, სხეულის ერთი ნახევარი გადაიქცევა ძაღლად, ხოლო მეორე კი – ღორად.

უკიდურესობამდე ცრუმორწმუნე ჩეჩნებს სჯეროდათ წინასწარმეტყველებებისა, მით უმეტეს, რომ მქადაგებლობის დაწყების შემდეგ მალევე მომხდარი მიწისძვრა ხალხმა მიიღო როგორც სასწაული, ნაწინასწარმეტყველები მათი ახალი მოძღვრის მიერ. 12 თებერვლის დღის ორ საათზე და 13-ში ღამით, კავკასიის ხაზზე ისმოდა მიწისქვეშა გუგუნი და იგრძნობოდა მიწის რყევა, მომართული მთებიდან დაბლობისკენ. ეს რყევა იმდენად ძლიერი იყო, რომ წყალი მდინარე თერგში ღელავდა თითქოსდა ძლიერი ქარიშხლისგან. მიწისძვრა იგრძნობოდა მოზდოკში, ნაურში, გრიგორიოპოლისში, ეკატერინოგრადში, პავლოვსკის, მარიინსკისა და გეორგიევსკის ციხესიმაგრეებში. მოიცვა რა მნიშვნელოვანი სივრცე, მან შიშის ზარი დასცა მთელ იქაურ სოფლებს. ჩეჩნები ხედავდნენ მასში ღვთის რისხვას, მანსურის წინასწარმეტყველებათა აღსრულებას, რომლის მიმდევართა რიცხვიც ამ მოვლენის შემდეგ მნიშვნელოვნად გაიზარდა. სოფელ ალდის მცხოვრებლებმა გადაწყვიტეს დაეცალათ თოფები მათი მზადყოფნის დასამტკიცებლად რომ შეეწყვიტათ სისხლის აღება, თავი ანებეს თამბაქოს წევას, ბუზას სმას, დაიწყედ ჩაცმა ისევე, როგორც იცვამდა თავად მანსურიც, და მის გარშემო შეადგინეს განსაკუთრებული დაცვა, რომელიც ორმოცდაათ ადამიანამდე ადიოდა. ამ რიცხვიდან ოცი ადამიანი ყარაულში იდგა ჭიშკართან, თხუთმეტი ადამიანი მუდმივად იმყოფებოდა სახლის ეზოში და თხუთმეტიც წინკარში. ამაზე ზევით, ალდიელებმა დაადგინეს შეტყობინების ყველა გზის დაცვა რუსეთის მხრიდან (Показанiя разныхъ лицъ, приложенныя къ рапорту генерала Леонтьева П. С. Потёмкину отъ 13-го марта 1785 года. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, карт. 49).

სავსებით დაეყრდნო რა წინასწარმაუწყებლის (предсказатель) სიტყვებს, ბევრმა სოფელმა დაიწყო მზადება ლაშქრობისთვის, კერავდნენ დროშებს და ამბობდნენ, რომ მანსურთან ერთად წავლენ ინგუშებისკენ მაჰმადიანობაში მათი მოქცევისა და რომელიღაც ძველი ყურანის მოძებნისთვის, რომელიც ვითომდა ინახებოდა ინგუშებთან. ალდიელები ირწმუნებოდნენ, რომ ავარელმა ომარ-ხანმა წერილი გამოუგზავნა მანსურს, რომელშიც, გამოთქვამდა რა თანაგრძნობას წინასწარმეტყველისადმი (къ пророку), სწერდა მას, რომ პორტასგან მიიღო საჩუქრად ქურქი და ხმალი მოთხოვნასთან ერთად, რომ შეკრებდა რა ჯარებს, შეერთებოდა თავის ერთმორწმუნეებს. ომარ-ხანი დაჰპირდა, რომ ორი კვირის შემდეგ თავად მივიდოდა ალდიში და მოელაპარაკებოდა შემდეგ მოქმედებებზე.

შემთხვევა სოფელ ალდიში მალევე გახდა ცნობილი მეზობელ აულებშიც. ჩეჩნები სხვადასხვა მხრიდან ცდილობდნენ ჩამოსვლას ალდიში თავიდან ცნობისმოყვარეობის გამო, მოსიარულე ხმების შემოწმების განზრახვით, ხოლო შემდგომში კი რათა პატივი რგებოდათ თავად წინასწარმეტყველის ხილვისა. უკანასკნელი მიიმალა თავისი სახლის მოსასვენებლებში და იშვიათად ეჩვენებოდა ხალხს. საზოგადო ლოცვების ან დღესასწაულების დღეებში იგი გამოდიოდა არა სხვაგვარად, თუ არა ჩაცმული თეთრ კაბაში და მოხვეული საფარველით. მოსულთა ცნობისმოყვარეობა უმეტეს წილად დაუკმაყოფილებელი რჩებოდა და, ვერ ხედავდნენ რა წინასწარმეტყველს, ისინი მასზე შეკითხვებით მიმართავდნენ მის გარემომცველ და მის მიერ ამორჩეულ პირებს. ბუნებრივია, რომ უკანასკნელთა ინტერესებში იყო მოეთხროთ თავიანთ მასწავლებელზე, როგორც არაჩვეულებრივ და ღვთის ნიშნით აღბეჭდილ ადამიანზე. აძლევდა რა თითოეულ სიტყვასა და მოძრაობას საიდუმლო მნიშვნელობას და უშვებდა რა თავისთან მხოლოდ არცთუ ბევრს, უპირატესად მათ, რომლებთან პაემანსაც შეეძლო მოეტანა მისთვის რაიმენაირი სარგებელი, მანსური მეტად წარმატებით მიდიოდა ნავარაუდევი მიზნისკენ. მონათხრობები მისი წმინდა ცხოვრების, მისი წინასწარმეტყველებების შესახებ და ამის მსგავსი, სწრაფად ვრცელდებოდა, იცვლიდა სახეს, ზვიადდებოდა და მალე მანსურზე დაიწყეს არაჩვეულებრივი ამბების მოყოლა. ერთნი ამბობდნენ, რომ წინასწარმეტყველმა ნახა სიზმარში, თითქოს იგი ჩამოვარდა ზეციდან და ამის გამო ისე ძლიერად დაიყვირა, რომ ეს მთელმა სოფელმა გაიგო; სხვები ირწმუნებოდნენ, რომ იგი მკვდარი იყო და შემდეგ აღდგა, და რომ ეს გარემოება მან თავად უწინასწარმეტყველა თავის ძმებს.

– დღეს მე მოვკვდები, თქვა მან ერთხელ, მაგრამ თქვენ არ დამმარხოთ მეორე დღემდე, და თუკი მე ამ ვადაში არ აღვდგები მკვდრეთით, მაშინ კი დამასაფლავეთ.

მოიმკვდარუნა რა თავი, მანსურს ჰქონდა მოთმინება წოლილიყო მთელი დღეღამე გაუნძრევლად, ხოლო შემდეგ კი აღდგა თავისი უახლოესი მათესავების გასაოცრად. მონათხრობი მისი სიკვდილისა და აღდგომოს შესახებ სწრაფად გავრცელდა ჩეჩნურ სოფლებში და მცხოვრებლებმა მანსურის შესახებ დაიწყეს ისეთი დაუჯერებელი ამბების გავრცელება, რომელთა შესახებ თავად წინასწარმეტყველიც კი არ ეჭვობდა. ჩეჩნები ამბობდნენ, რომ მან დააშრო წყარო და შემდეგ კვლავ აღავსო იგი წყლით; რომ ერთხელ გაღვიძებულმა მან იპოვნა въ головахъ своихъ შუბი, სიგრძით ოთხი არშინი, ხოლო შემდეგ კი გამოაცხადა, რომ თუკი წავა ამ შუბით ქრისტიანების წინააღმდეგ, მაშინ იგი სიგრძით სამოცი არშინი გახდება, ხოლო თუკი მაჰმადიანთა წინააღმდეგ, მაშინ მოიღუნება და არავის განგმირავს. დიდება მანსურის შესახებ გავრცელდა შორს ჩეჩნეთის ფარგლებს გარეთ; მის შესახებ ლაპარაკობდნენ ყუმიხთა დაბლობზე, მთებში და დაღესტნის წიაღშიც.

ცრუწინასწარმეტყველი ცდილობდა ესარგებლა ასეთი საყოველთაო განწყობით.

მიიღო რა შეიხის სახელი (Въ офицiальной переписке онъ былъ известенъ у насъ подъ именемъ Шиха), მან დაიწყო მისდამი უპირობო მორჩილების მოთხოვნა. შემდგომში, ტყვედ აყვანილი და პეტერბურგში ჩამოყვანილი, იგი ირწმუნებოდა, რომ არ მიუთვისებია თავისთვის არანაირი სახელი (წოდება), მაგრამ უარი არ უთქვამს ტიტულებზე, რომლებიც თითქოსდა მას თანამემამულეებმა და სხვა მთიელმა ხალხებმა მისცეს.

– მე არც ამირა ვარ, არც წინასწარმეტყველი, და არასოდეს ასეთად არ ვიწოდებოდი, ამბობდა იგი (Шешковскому 17-го октября 1791 года. Госуд. Архивъ, VII, № 2.777), მაგრამ არ შემეძლო წინააღმდეგობა გამეწია იმისთვის, რომ ხალხს ასეთად ვეღიარებინე, იმიტომ რომ ჩემი აზრებისა და ცხოვრების სახე მათ რაღაცნაირ სასწაულად ეჩვენებოდათ. ჩემს განმარტოებით ყოფნაში მე არ ვიცოდი, რომ ხმები ჩემი სინანულის შესახებ გავრცელდა, და მე შევიტყე ამის თაობაზე ჩემთან მოსული ბევრი ადამიანის მეშვეობით, რომლებიც მოდიოდნენ ჩემი დარიგებების მოსასმენად რჯულის მიხდვით ვალდებულებათა აღსრულებისთვის. ამან შემძინა მე შეიხის სახელი და იმ დროიდან პატივს მცემდნენ როგორც განსაკუთრებულ ადამიანს, რომელსაც შეეძლო უარი ეთქვა ისეთ მომგებიან სატყუარებზეც, როგორებიცაა ქურდობა და მძარცველობა... თითოეულ ჩემს სიტყვას უსმენდნენ სიხარბით და თითოეულთა ბაგენი ჰყვებოდნენ ამის შესახებ განსხვავებულად თავიანთი გონების, ნიჭისა და თავის გამოჩენის იმედის მიხედვით... ხმები ჩემს შესახებ გავრცელდა ყველგან და ცალკეულ ხალხებში მომცეს მე წინასწარმეტყველის ტიტული. ჩემთან მოჰქონდათ საჩუქრები ფულით, ცხვრებით, ხარებით, კვერცხებით, ცხენებით, პურითა და ნაყოფებით. არ მქონდა რა ზომიერი ცხოვრებისას მათში დიდი საჭიროება, მე დაუყოვნებლივ ვარიგებდი ყლველივე მიღებულს და ასეთნაირად ვკვებავდი ღვთის რჯულის ღარიბ მიმდევართ, რომლებიც თავის მხრივ არიგებდნენ ხალხს, რომელმაც აქამდე არ იცოდა არც მორჩილება, არც წესრიგი.

მიიღო რა ქველმოქმედებისა და მოსყიდვის დახმარებით მრავალრიცხოვან მიმდევართა მხარდაჭერის დაპირება და შეგნებული ჰქონდა რა თავისი მნიშვნელობა და ძალა, მანსური არ გაჩერებულა ნახევარ გზაზე, მან უკვე ძალიან ღრმად შეტოპა. მან გამოაცხადა საკუთარი თავი იმამად და თამამად განაცხადა, რომ დიდმა წინასწარმეტყველმა მუჰამედმა წინასწარ განჭვრიტა ასეთი იმამის გამოჩენა და იწინასწარმეტყველა კიდეც ეს ერთერთ თავის საკულტმსახურო მაჰმადიანურ წიგნში, რომელიც ცნობილია ზოგრათის (?) სახელით და შეიცავს ლოცვებს ყოველ კვირაზე.

– არის, ამბობდა მანსური, მაჰმადიანური წიგნი, რომელსაც ეწოდება ზოგრათი. მასში ნათლადაა დაწერილი, თუ რომელ დროში გამოჩნდება იმამი მანსური. ამის შესახებ იკითხება ღვთის წყალობით ჩვენს ლოცვებში. ახლა აღსრულდა წინასწარმეტყველება: მე – ნაწინასწარმეტყველები იმამი მანსური ვარ. ვინც მე არ დამიჯერებს, ის ურჯულოა და დაწყევლილი იქნება. გახსოვდეთ, რომ ეს ქვეყანა წარმავალია, და მე, მანსურს, ბედის მიერ მოცემული მაქვს ვიყო თქვენი დამრიგებელი ყურანის წესებში და გიჩვენოთ საიმედო გზა მომავალი ნეტარებისკენ. თუკი ღმერთი შეიყვარებს რომელიმეს თავის მონათა შორის, მას შთააგონებს თავისი მადლით. ყოვლისშემძლე უფლის განგებითა და დახმარებით მანსური ურჯულოებს ჩაყრის დაღუპვის თხრილში. ღმერთი მოწყალეა, მის მცნებებში დამრიგებელი მომთმენი, ხოლო მომთმენთა საქმეები კი ყოველთვის წარმატებით გვირგვინდება.

აღიარებდა რა საკუთარი თავისთვის უფლებას, რომ იმამის წოდების თანახმად, განემარტა რელიგიის დოგმატები, მანსური სულაც არ ირცხვენდა იმის გამო, რომ, როგორც გაუნათლებელ ადამიანს, მას არ წაეკითხა ყურანი და მისი ფუძემდებლური საფუძვლებიც კი არ იცოდა. იგი უწინარეს ყოვლისა ზრუნავდა (მეცადინეობდა) ყველა მთიელი ხალხის ერთ მთლიანობად გაერთიანებისთვის და ამ მიზნით მოითხოვდა სისხლის აღების წესის შეწყვეტას, როგორც ადათისა, რომელიც ემსახურებოდა საზგადოების დაცალკევებას. შემდეგ იგი მოითხოვდა მუჰამედის მცნებების მკაცრად შესრულებას, მოწყალების დარიგებას, ძარცვისა და ქურდობის შეწყვეტას, რა თქმა უნდა, თავისიანებს შორის* (*ქურდობა და ძარცვა მთიელებში ითვლებოდა დანაშაულად მხოლოდ მაშინ, როცა ხდებოდა თავისიანებს შორის), და, ბოლოს, თავდაჯერებულად გამოაცხადა, რომ მექაში გამგზავრება სულაც არ არის საჭირო, არამედ ყველა ისინი, რომლებიც მოვლენ მისთვის თაყვანისსაცემად, მიიღებენ ჰაჯის სახელს (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 2-го октября, № 2. Госуд. Арх. XXIII, № 13, карт. 50).

არ ჰქონდა რა განათლება და არანაირი ნაცნობობა რელიგიის დოგმატებთან, მანსური თავისი სწავლების წვრილმანებში ვარდებოდა ყველაზე უფრო უხეშ შეცდომებსა და წინააღმდეგობებში. იგი საკუთარ თავს ისეთი გადახრების უფლებას აძლევდა ღვთისმსახურების წესებში, რომლებიც აშკარად ეწინააღმდეგებოდა მუჰამედის ძირითად კანონებს და ამიტომ პირველივე ხანებიდან წააწყდა წინააღმდეგობას სწავლული მოლების მხრიდან, რომლებიც საკუთარ თავს თვლიდნენ მაჰმადიანური სარწმუნოების სიწმინდის დამცველებად.

ნებართვამ, რომელიც მისცა მანსურმა ქალებს აღესრულებინათ ლოცვა მათი ჩვეულებრივი (ქალური) შეუძლოდ ყოფნის დროს, და ბუზას სმის აკრძალვამ, დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩეჩნურ სასულიერო წოდებაზე. რამდენიმე სწავლული მოლა მოვიდა სოფელ ალდიში და მოითხოვდა წინასწარმეტყველისგან ახსნა-განმარტებას, ამბობდა რა, რომ მის მიერ მიცემელი ნებართვაცა და აკრძალვაც სრულებით ეწინააღმდეგება ყურანს, დაწერილს თავად მუჰამედის მიერ. მოლები უმტკიცებდნენ მანსურს, რომ ალაოს მომზადებისა და ბუზას მოხარშვის აკრძალვა ართმევს ხალხს ტანზე ჩაცმის შესაძლებლობას, ვინაიდან ცხვრის ტყავის გამოყვანა ალაოს გარეშე შეუძლებელია. ხანგრძლივი კამათის შემდეგ მანსური იძულებული იყო ეღიარებინა თავისი სწავლების სისუსტე (ვერშემდგარობა, несостоятельность) და ნება მიეცა როგორც ბუზას დამზადებისთვის, ისევე ალაოსიც. მანსურის მიერ დათმობამ დაბლა დასცა იგი მოლების თვალში, რომლებმაც მის შესახებ გამოიტანეს აზრი, როგორც მატყუარასი, რომელიც სარგებლობს ხალხის მალემრწმენობით, ხოლო მეორეს მხრივ კი თავად მანსურში აღაგზნო ღრმა სიძულვილი მთელი მუსლიმანური სასულიერო წოდებისადმი. ეს სიძულვილი იმდენად ძლიერი იყო, რომ წინასწარმეტყველი ბედავდა დაერღვია ქვეყნის კანონები და ზიზღით მოჰკიდებოდა სტუმართმოყვარეობის ადათს, რომელიც წმინდა იყო თითოეული ჩეჩენისთვის. მაგრამ, ეშინოდა რა იმისა, რომ სასულიერო წოდებას თავისი გავლენით არ ჩამოეცილებინა მისთვის ხალხი, მანსური წავიდა ახალ ეშმაკობასა და ახალ მოტყუებაზე. სოფელ შალიში ცხოვრობდა მისი ცოლის ძმა, რომელიც მან აირჩია იარაღად თავისი განზრახვების აღსრულებისთვის. თავად მანსურის წინასწარმეტყველებათა დაწყებიდან სამი თვის შემდეგ, ჩეჩნებმა შეიტყვეს, რომ სოფელ შალიში გამოჩნდა ახალი წინასწარმეტყველი, ცხრა წლის ბიჭი იუსუფი, ბათირ-ხანის ვაჟიშვილი, რომელიც ისე, რომ არ უსწავლია წერა-კითხვა, კითხულობს ყურანს, წერს, ქადაგებს, ავადმყოფებსაც კი ჰკურნავს, განსაკუთრებით ბოროტი სულებით შეპყრობილებს. ცნობისმოყვარე ადამიანები მიემგზავრებოდნენ სოფელ შალიში და ბრუნდებოდნენ იქიდან რწმენით, რომ რაღაც უზენაესი ხელმძღვანელობს იუსუფს ყველა მის საქციელსა და სწავლებაში.

– ერთხელ ღამით, ასე უყვებოდა მოსულებს იუსუფის დედა, ჩემი ვაჟიშვილი ადგა, რათა ძილ-ბურანში (сквозь сонъ) დაეწყო ლოცვების კითხვა, სწორედ იმ ლოცვებისა, რომლებსაც ჩვეულებრივ კითხულობენ ნამაზის დროს. გამაკვირვა რა ამ შემთხვევამ, მე გავაღვიძე ჩემი ვაჟი, მაგრამ მან მთხოვა მეტად აღარ შემეწუხებინა იგი და დაიძინა. მთელი ძილის განმავლობაში იგი თავს არ ანებებდა ლოცვების კითხვას, და როდესაც დილით ადგა, არ იყო მხიარული, როგორც უწინ ხდებოდა ხოლმე, არამედ უფრო მეტად ნაღვლიანი. ასე გაიარა დრომ შუადღემდე, და როდესაც დადგა ნამაზის აღსრულების საათი, მაშინ იუსუფმა ყველა თავისი ნათესავის თანდასწრებით ისეთი სიზუსტით აღასრულა იგი, როგორი სიზუსტით აღსრულებაც შეუძლია მხოლოდ სწავლულ მოლას. იმავე დღეს საღამოს იგი თავის თანასოფლელთა თანხლებით წავიდა მეჩეთში, სადაც აღასრულა ღვთისმსახურება, კითხულობდა ყურანს და ასწავლიდა ხალხს.

თავიდან შალიელები იუსუფს თვლიდნენ ჯადოქრად, მაგრამ შემდგომში, ხელმძღვანელობდნენ რა დედის მონათხრობით, აღიარეს იგი წმინდა ადამიანად.

– როდესაც იუსუფი დასაძინებლად წვება, ეუბნებოდა მისი დედა თავის თანასოფლელთ, მაშინ ეცხადება მას უცნობი ადამიანი მწვანე ხიფთანში და წითელი ჩალმით და ამოაქვს მისგან სული, ტოვებს რა მის ნაცვლად სხეულში რაღაცნაირ პატარა მილს. ამოიღებს რა სულს, მას იგი აჰყავს ზეცაში საგანგებო მოსასვენებელში, სადაც მჯდომი ადამიანი წითელი სახით, გამოწყობილი მწვანე კაბასა და წითელ ჩალმაში, ეფენდის მსგავსად, ეკითხება დედამიწაზე დარჩენილი ადამიანების შესახებ. იუსუფი პასუხობს, რომ ახლა მაჰმადიანები რჯულს აღასრულებენ როგორც ჯერ არს და ცხოვრობენ სიწყნარეში, ხოლო მჯდომი ადამიანი კი ასწავლის მას ყურანის კითხვას, ჰპირდება რა მას თავად ყურანის მიცემასაც.

ასეთ მდგომარეობაში, დედის სიტყვებით, იუსუფი იმყოფებოდა ორ-ორ საათს, მაგრამ არა ყოველ ღამეს, არამედ ზოგჯერ ღამეგამოშვებით, ზოგჯერ კი ორი ღამის გამოტოვებითაც.

სოფელ შალიში ნამყოფი ჩეჩნებიდან ერთერთი, ალი-სულთან ტიევი, გულწრფელად არწმუნებდა ბრიგადირ ვიშნიაკოვს, რომ თავად ნახა, თუ როგორ აღასრულებდა იუსუფი ნამაზს და კითხულობდა ლოცვებს არაბულად. ტიევი ამბობდა, რომ იუსუფი სარგებლობს მცხოვრებთა დიდი პატივისცემით, სავსებით რომ ემორჩილებიან მის დარიგებებს, რომლებიც იმაში მდგომარეობს, რათა აღასრულებდნენ რჯულს ისე, როგორც დაწერილია ყურანში, თავს არიდებდნენ ქურდობას, სისხლის აღებას და რაც მთავარია, ჰქონდეთ სრული მორჩილება ალდიელი წინასწარმეტყველის შეიხ-მანსურისადმი.

უკანასკნელი მივიდა სოფელ შალიში, ნახა იუსუფი, რომელსაც უწოდებდა თავის სულიერ ვაჟიშვილს და ჰქონდა მასთან ხანგრძლივი საუბარი. იუსუფი გამოხატავდა მის მიმართ მოწიწებას და მოუწოდებდა ყველას მიჰყოლოდნენ მის სწავლებას.

რამდენსაც არ ცდილობდა ჩეჩნური სასულიერო წოდება წარმოედგინა მანსურის სწავლების ვერშემდგარობა (უსუსურობა), მას არ შეეძლო ხალხის გარიდება ეშმაკურად დახლართული ბადისგან და მხოლოდ ცრუწინასწარმეტყველის სიძულვილი დაიტეხა საკუთარ თავზე. ხედავდა რა სასულიერო წოდების მხრიდან თავისი გეგმებისადმი წინააღმდეგობას, მანსური განზე იდგა მოლებისგან, არ შედიოდა მათთან რაიმენაირ ახსნა-განმარტებებში, უარს ეუბნებოდა თავის სახლში ღამის გათევაზეც კი და, ბოლოს, თავი ვერ შეიკავა იმისგან, რათა თავის ერთერთ ქადაგებაში არ ეწინასწარმეტყველა მათთვის ყველაზე უფრო სასტიკი ტანჯვა-წამებანი მომავალ ცხოვრებაში. ლაპარაკობდა რა ანტიქრისტეს მალე გამოჩენის შესახებ, მანსური ირწმუნებოდა, რომ მაშინ დადგება ხანა, როცა მთელი ხალხები საშინელი შფოთითა და მღელვარებით ტფილისში გაიქცევიან.

– იქ, აგრძელებდა იგი, ხალხთა დიდი შედინების გამო დადგება შიმშილი და ადამიანები დაიწყებენ ტანსაცმლისა და მშვილდის საბმელების ჭამას. თითქმის ყველანი დაიღუპებიან და მხოლოდ ცოტანიღა დარჩებიან. იმავე დროს მიწიდან ამოვლენ დაჯალის (ანტიქრისტეს) ურდოები, მრავალრიცხოვანნი, როგორც ბალახი, და გაამრავლებენ ადამიანთა მოდგმის უბედურებებს. შემდეგ მოვა წინასწარმეტყველი ისა და მოკლავს დაჯალს, ხოლო მისი ლეგიონები კი სრულებით იქნება ამოწყვეტილი შხამიანი მატლების მიერ. მათ სიმყრალეს ჩარეცხავს სამდღიანი წვიმა, რომლის თითოეული წვეთიც ქლიავის სიდიდისა იქნება. დედამიწაზე მიმოფანტული დარჩება მხოლოდ დაჯალის იარაღი და ჩვენი ხალხი იმით სამას წელს გაახურებს ღუმელებს. მთელ ამ დროში იმეფებს წინასწარმეტყველი ისა ხალხის საკეთილდღეოდ, ხოლო შემდეგ კი დადგება მეორედ მოსვლა. ვისაც ჩემი სიტყვებისა არ სჯერა, ის დაწყევლილი იქნება ამ ცხოვრებაშიც და მომავალშიც, განსაკუთრებით კი ჯოჯოხეთის ტანჯვებს დაექვემდებარებიან ახლანდელი მოძღვრები სასულიერო წოდებიდან.

როგორი უთავბოლოც არ უნდა ყოფილიყო მანსურის მთელი ქადაგებები და მისი წინასწარმეტყველებანი, მაინც ცრუმორწმუნე ჩეჩნების თვალში მათ ჰქონდათ სრული სინამდვილის (სარწმუნოობის, достоверность) მნიშვნელობა. მქადაგებლის მსმენელთა და მიმდევართა უმრავლესობა დარწმუნებული იყო, რომ არც თუ შორეულ მომავალში უნდა აღესრულოს ისლამის ზეიმი, და რომ ყველა ქვეყანა, სადაც კი წავა წინასწარმეტყველი თავისი მოწაფეებით, დაემორჩილება მას და მიჰყვება მართლმორწმუნეთა რჯულს.

მანსურის მტრული დამოკიდებულება მთელი მოსახლეობისადმი, რომელიც არ აღიარებდა მაჰმადიანურ რელიგიას, და რაც მთავარია, მისი მისწრაფება ყველა მთიელის ერთ მთლიანობად გაერთიანებისკენ, არ შეიძლებოდა ყურადღების გარეშე დაეტოვებინა კავკასიის ხაზის უფროსობას. შეერთდებოდნენ რა ერთად, მთიელებს შეეძლოთ წარმოექმნათ მეტად მნიშვნელოვანი ძალა. გენერალ-პორუჩიკ პ. ს. პოტიომკინის დაანგარიშებით, ერთსულოვანი აჯანყების შემთხვევაში, ყუმიხებს (ენდერელებსა და აკსაელებს) შეეძლოთ ადვილად გამოეყვანათ თოფებით შეიარაღებული 5.000-მდე ადამიანი, ჩეჩნებს – 4.000-მდე, ორივე ყაბარდოს – 10.000-მდე, ხოლო მათთან წვრილი ტომების შეერთების შემდეგ კი მთიელთა მთელ ლაშქარს შეეძლო მიეღწია 25.000 ადამიანამდე. ეს ციფრი მეტად დიდი იყო, თუკი გავიხსენებთ, რომ კავკასიის ხაზის მთელ სიგრძეზე გაფანტული რუსული ჯარების რიცხვი არ აღემატებოდა 27.000 ადამიანს, რომლებიც ვალდებულნი იყვნენ დაეცვათ მეტად ვრცელი საზღვარი. იმ ხანებში ჯარების სარდალი არ იყო მოზდოკის ხაზზე. კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნის შესახებ საკითხის გამო ჯერ კიდევ 1784 წლის დეკემბერში პეტერბურგში გამოძახებული გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი ხაზზე დაბრუნდა არაუადრეს 1785 წლის სექტემბრის ბოლოსი. მისი არყოფნის დროს ჯარების სარდალი გენერალ-პორუჩიკი ლეონტიევი არცთუ შეშფოთების გარეშე უყურებდა ჩეჩნეთში მიმდინარე მღელვარებას და ყველა სასაზღვრო უფროსს დაავალა მიეღოთ სამხედრო სიფრთხილის ყველა ზომა (иметь всю военную осторожность), მომზადებულიყვნენ მოულოდნელი თავდასხმის შემთხვევისთვის და მთელი ზომებით ეცადათ მანსურის თავიანთ ხელში ჩაგდება. წმინდა მარიამის ციხესიმაგრეში მყოფმა გენერალ-მაიორმა პეუტლინგმა, მიიღო რა ასეთი განკარგულება და ჰქონდა რა შეტყობინება, რომ წინასწარმეტყველს უწინარეს ყოვლისა განზრახული აქვს თავს დაესხას ყარაბულახებსა და ინგუშებს, ჯარებით გააძლიერა ჩეჩნებთან ყველაზე უფრო ახლოს მყოფი პუნქტები. მან გრენადერთა ორი ასეული გაგზავნა ვლადიკავკაზში და 100 ეგერიც გრიგორიოპოლისში, რათა ყოველი შემთხვევისთვის ყოფილიყო უკეთეს თავდაცვით მდგომარეობაში (Письмо Пеутлинга П. С. Потёмкину 17-го марта 1785 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 49).

ამის კვალდაკვალ ეს პოსტები კიდევ უფრო მეტად იქნა გაძლიერებული.

“განმეორებადი ცნობები კავკასიიდან, წერდა თავადი პოტიომკინი (Въ ордере генералу Потёмкину отъ 26-го апреля 1785 года), იქ გამოჩენილი ცრუწინასწარმეტყველებისა და ამის გამო ხალხის მღელვარების შესახებ, რამდენადაც ბნელი და არაზედმიწევნითი არ უნდა იყოს ისინი, მიუხედავად ამისა მაინც მოითხოვს პატივისცემას. თქვენო აღმატებულებავ, ისე რომ არ გამოიჩინოთ გარეგნული მზრუნველობა (შეშფოთება), რასაც შეუძლია ამბოხებულთა გამხნევება გამოიწვიოს, უბრძანეთ გარკვეული რიცხვი ჯარებისა მოუახლოვონ მდინარე სუნჯას, სადაც ცრუწინასწარმეტყველის ძალების მთავარი შეგროვებაა. მხოლოდ ასეთი მოძრაობით გამოწვეული შიში იქნება მოსახერხებელი ამ ნაძირლების გასარეკად... სასჯელის შიშსა და ზღვევის იმედს იმ ხალხებში ყოველთვის ძლიერი გავლენა გააჩნია”.

პ. ს. პოტიომკინმა ჯერ კიდევ ამ განკარგულების მიღებამდეც ბრძანა გაეგზავნათ ვლადიკავკაზში ქვეითი ჯარის ბატალიონი იქაური გარნიზონის გაძლიერებისთვის და თავი მოეყარათ მდინარე სუნჯაზე, გენერალ-მაიორ შემიაკინის უფროსობით, საგანგებო, იმ დროში საკმარისად ძლიერი რაზმისთვის. უკანასკნელის შემადგენლობაში დანიშნულ იქნენ ქვეითი ჯარის ორი პოლკი, ეგერთა ერთი ბატალიონი, დრაგუნთა რამდენიმე ესკადრონი და ურალის კაზაკთა პოლკი. გენერალ შემიაკინს დაევალა აერჩია პოზიცია თავისი შეხედულების და მიხედვით და ემოქმედა გაბედულად (გადამჭრელად), რათა სულ დასაწყისშივე დაეწყნარებინა მღელვარება და “არ მიეცა პატარა ნაპერწკლისთვის ხანძრის გაჩაღების შესაძლებლობა” (Ордеръ П. С. Потёмкина генерал-поручику Леонтьеву 2-го апреля, № 20). ამასთან ერთად პ. ს. პოტიომკინმა სასარგებლოდ მიიჩნია გაეგზავნა მთიელი ხალხებისთვის პროკლამაცია, რომელშიც სთხოვდა მათ არ დაეჯერებინათ მანსურისთვის და არ მიჰყოლოდნენ მის სწავლებას.

“ჩემთვის უსიამოვნოდ მე შემატყობინეს, წერდა პოტიომკინი თავის პროკლამაციაში ჩეჩნებსა და სხვა მთიელ ხალხებს (Отъ 2-го апреля, № 21. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50), რომ ჩეჩენი ხალხის ფარგლებში გამოჩნდა ვიღაც ბოგანოთაგან, რომელიც ცრუ მოხიბვლით აშფოთებს ხალხის სიმშვიდეს. უწოდებს რა საკუთარ თავს წინასწარმეტყველს, რომლის სიცრუის დაჯერება არც ერთ გონიერს არ შუძლია და არც უნდა იჯერებდეს, თავისკენ იზიდავს ცრუმორწმუნეებს და ატყუებს მათ. ასეთი შემთხვევა არ შეიძლება ჩემს მიერ დატოვებულ იქნას სათანადო განხილვის გარეშე, და რადგანაც მე მალე მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უმაღლესი კარიდან დავბრუნდები კავკასიის ფარგლებში, ამით წინასწარ ვუბრძანებ ყველა ხალხს არ დაუჯერონ ამ მატყუარას ცრუ წინასწარმეტყველებას. ჩემი მოსვლის შემდეგ მე მალე ვამხელ მის სიცრუეს, მის ტყუილებს და დავუმტკიცებ ხალხებს, რომ იგი არ არის წინასწარმეტყველი, არამედ მლიქვნელი და მატყუარაა, და რათა მისი ტყუილებით დაბრმავებულები არ დაზარალდნენ, ამიტომ ვუცხადებ ყველას და თითოეულს, არ დაუჯერონ მის საცდურებს და მას ჩამოშორდნენ; თუკი ჩემი ამ განცხადების შემდეგ ვინმე მიჰყვება მატყუარას, ასეთები იგრძნობენ მრისხანებასა და სასჯელს”.

ამ განცხადებას, რომელიც დაგზავნილ იქნა ჩეჩნეთში, აკსაისა და ენდერში, არ ჰქონია არანაირი შედეგები და ცრუწინასწარმეტყველის მომხრეთა პარტია სწრაფად იზრდებოდა. ყოველ საათობრივად გაძლიერებადმა მანსურმა დაიწყო ჰაზავათის ანუ საღვთო ომის ქადგება, და მისი სწავლებაც, კარგავდა რა ნელ-ნელა წმინდა რელიგიურ ხასიათს, გადაიქცეოდა ჩვენთვის მეტად სახიფათო პოლიტიკურ მისწრაფებად. შეგნებული ჰქონდა რა იმის აუცილებლობა, რათა მის ჩანასახშივე ჩაეხშოთ ჩეჩენთა მღელვარება, თავადმა პოტიომკინმა პირადად დაავალა მისთვის თავისი ენერგიულობით ცნობილ პოლკოვნიკ პიერის (Пiери) წაეყვანა ასტრახანის პოლკი არტილერიის რამდენიმე ქვემეხით და ცრუწინასწარმეტყველის თავყრილობის სულ შუაგულისკენ სწრაფი მოძრაობით ეცადა ხელში ჩაეგდო იგი. პიერის მხარდაჭერისთვის, გენერალ შემიაკინის რაზმს ებრძანა უფრო ახლოს მისულიყო ამირ-ხანის სოფელთან, ხოლო მოსკოვის ქვეითი პოკლი გაგზავნილ იქნა გრიგორიოპოლისთან (Ордеръ П. С. Потёмкина генералу Леонтьеву 10-го мая, № 23. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50). მივიდოდა რა დანიშნულების ადგილას, პიერის უნდა მოეთხოვა ცრუწინასწარმეტყველის გაცემა, და თუკი ამას მოჰყვებოდა რაიმენაირი წინააღმდეგობა, მაშინ ძალით აღედგინა იმ მხარეში სიმშვიდე.

“პოლკოვნიკ პიერის, წერდა თავადი პოტიომკინი (П. С. Потёмкину 6-го мая, № 136. Тамъ же, папка 49), უბრძანეთ თავყრილობასთან მისვლისას შეატყობინოს ცრუწინასწარმეტყველის მიერ მოხიბლულებს, რომ მათი მომავალი უბედურების თავიდან აცილების ერთადერთი საშუალებაა მათი მომატყუებლის გაცემა, რომელიც უეჭველად მოგზავნილია მოწინააღმდეგე მხარის მიერ, და რომ გაჯიუტების შემთხვევაში ისინი საკუთარ თავს ჩაიყენებენ მძიმე სასჯელის ქვეშ. მეტად სასურველია, რათა ეს საქმე დასრულებულ იქნას სისხლისღვრის გარეშე”.

სამწუხაროდ, ჩვენი პირველი მცდელობები ამ მიმართებით უიღბლო გამოდგა. პოლკოვნიკი პიერი ზედმეტად გატაცებული აღმოჩნდა (слишкомъ увлёкся), უგულვებელყო მოწინააღმდეგე და, არ დალოდებია რა მისი მხარდაჭერისთვის გამოგზავნილ ბრიგადირ აპრაქსინის რაზმს, დაიძრა ჩეჩნების წინააღმდეგ, მოექცა მათ ალყაში და დამარცხება განიცადა. საქმე ასე ხდებოდა.

4 ივლისს, ნაურსა და სტანიცა კალინოვსკაიას შორის, შეიკრიბნენ ჯარები, დანიშნულნი პოლკოვნიკ პიერის ექსპედიციისთვის. რაზმის შემადგენლობაში შევიდნენ: მთელი ასტრახალის ქვეითი პოლკი, ყაბარდოს ეგერთა პოლკის ბატალიონი, ტომსკის ქვეითი პოლკის გრენადერთა ორი ასეული და თერგის ჯარის კაზაკთა ასეული. დაშუადღევის დაახლოებით ოთხ საათზე პოლკოვნიკი პიერი გამოვიდა სალაშქროდ სოფელ ალდის მიმართულებით, რომელამდეც მოითვლებოდა დაახლოებით ორმოცდაათი ვერსი. იარა რა მთელ ღამეს, მან მიაღწია მდინარე სუნჯას ნაპირებს, რომლისგანაც სოფელ ალდიმდე რჩებოდა არაუმეტეს ხუთი ვერსისა. სოფლამდე გზა მიდიოდა ხშირ, თითქმის უწყვეტ ტყეში. სურდა რა მცხოვრებლებს მოულოდნელად დადგომოდა თავზე და ესარგებლა მოულოდნელი თავდასხმის მთელი უპირატესობებით, პიერიმ გადაწყვიტა მსუბუქად განეგრძო სვლა. მან მდინარე სუნჯაზე გადასასვლელის სიახლოვეში დატოვა მთელი აღალი და მისი დაფარვისთვის ასტრახანის პოლკის მუშკეტერთა ასეულები პოლკოვნიკ ტამარას უფროსობით. გადალახა რა დანარჩენი ჯარებით მდინარე სუნჯა, პიერი მალევე შევიდა ტყეში, რომელშიც გაწოლილი იყო მეტად მიხვეულ-მოხვეული გზა, და იმდენად ვიწროც, რომ მასზე ერთმანეთის გვერდიგვერდ ძლივს თუ გაივლიდა მხოლოდ ოთხი ადამიანი. სოფელ ალდის ახლოხ რაზმი შეეჩეხა სამ ჩეჩენს, რომელთაგან ორი მოკლულ იქნა, მესამემ კი მოასწრო და შეატყობინა ცრუწინასწარმეტყველსა და მის თანასოფლელებს მოახლოებული საფრთხის მუქარის შესახებ. მიუხედავად ამისა, პიერი მოულოდნელად წაადგა თავზე მცხოვრებლებს, და 6 ივლისის დილის 10 საათზე ცეცხლი წაუკიდა მანსურის სახლსა და მთელ სოფელ ალდისაც, რომელიც შედგებოდა ოთხასი კომლისგან. ცრუწინასწარმეტყველმა მოასწრო მიმალვა და სოფელი გაძარცვულ იქნა ჩვენი გრენადერების მიერ. ექსპედიცის მიზანი მიღწეულ იქნა და შუადღის პირველ საათზე პიერიმ დაიწყო უკან დასაბრუნებელი მოძრაობა მდინარე სუნჯისკენ, მაგრამ ეს მოძრაობა დამღუპველი იყო ჩვენი რაზმისთვის. გაფანტულმა ალდიელებმა მოასწრეს ერთად შეკრება ტყეში, და შემოიერთეს რა მეზობელი სოფლების მცხოვრებნიც, სრულებით ალყაში მოაქციეს პოლკოვნიკ პიერის არცთუ დიდი რაზმი. ყოველთვის გულფიცხელნი მოწინააღმდეგის უკანდახევისას, ჩეჩნები არაჩვეულებრივი გატაცებით უტევდნენ (ზურგის დამფარავ) ჩვენს ეგერებს (наседали на нашихъ егерей) და თითქმის გაანადგურეს მთელი რაზმი. ყაბარდოს ეგერთა ბატალიონის მეთაური, მაიორი კომარსკი, სთავაზობდა გაჩერებულიყვნენ ერთერთ რომელიმე მინდორზე და დალოდებოდნენ ბრიგადირ აპრაქსინის რაზმის მოსვლას, მაგრამ პიერიმ არ მიიღო ეს წინადადება და აგრძელებდა მოძრაობას. ჯარისკაცები ვაჟკაცურად იხევდნენ უკან, ნაბიჯ ნაბიჯ, მაგრამ შუა გზაზე პიერი მოკლულ იქნა, ხოლო მის კვალდაკვალ მაიორი კომარსკიც სასიკვდილოდ დაიჭრა. ორი უფროსის დაკარგვამ სრული არევ-დარევა მოახდინა რაზმში. “აქ ჩანს, მოახსენებდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი (Князю Потёмкину отъ 8-го ноября № 323. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50), რომ ჩვენი ეგერები სრულებით გაიქცნენ, ვინაიდან ჩეჩნები მათ დაუცველებს ხოცავდნენ (ибо чеченцы ихъ резали безоборонныхъ), შემდეგ კი ტყეში მოხეტიალეები ტყვედ მიჰყავდათ”. რომლებმაც მოასწრეს მდინარე სუნჯამდე მოღწევა, მის ტალღებს მისცეს თავი, ზოგიერთი მათგანი დაიღრჩო, სხვებმა კი მოპირდაპირე ნაპირს გამოაღწიეს და შეუერთდნენ აღალის დაფარვას. უკანდახევის დროს რაზმმა დაკარგა ორი ქვემები, რომლებიც ჩეჩნებმა წაართვეს მათ, დაკარგა ასევე რვა ოფიცერი მოკლულებით და ხუთას სამოცდათექვსმეტი დაბალი ჩინის ადამიანი*, რომელთაგან ოთხას თოთხმეტი კაცი მოკლულ იქნა** (*ასტრახანის პოლკიდან გამოაკლდათ დაბალი ჩინების 110 ადამიანი; ყაბარდოს ეგერთა პოლკის ბატალიონიდან 402 ადამიანი და ტომსკის პოლკის გრენადრეთა ორი ასეულიდან 64 ადამიანი. Рапортъ генерала Потёмкина князю Потёмкину 31-го iюля, № 36. Тамъ же; **დანარჩენი 162 ადამიანი ტყვედ იქნა წაყვანილი და შემდეგ სხვადასხვა დროს გამოსყიდული; ზუსტად ასევე ჩეჩნებმა დაგვიბრუნეს ორივე ზარბაზანი, რომელთაგან ერთში აიღეს 100 მანეთი).

“სუნჯაზე მომხდარი, წერდა თავადი პოტიომკინი (Въ ордере П. С. Потёмкину отъ 1-го августа. Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, карт. 49), მით უფრო დასანანია, რომ სათანადო ზომების მიღების დრო ხელიდანაა გაშვებული. მე უკვე არაფერს ვამბობ იმაზე, რომ განსვენებულმა პოლკოვნიკმა პიერიმ არ უზრუნველჰყო მდინარეზე თავისი გადასასვლელი და სიფიცხით იჩქარა ჩეჩნებზე წასვლა ისე, რომ არ დალოდებია ბრიგადირ აპრაქსინს თავისი გაძლიერებისთვის, მაგრამ მიკვირს, რომ თავად გენერალ-პორუჩიკი (ლეონტიევი) არ დადგა უწინვე ბანაკად იმ ადგილის მახლობლად, რათა დაეცვა ჩემი ბრძანებების აღსრულების სიზუსტე. პოლკოვნიკი პიერი ამ შემთხვევაში, რა თქმა უნდა, მოითხოვდა ჩეჩნებისგან ცრუ წინასწარმეტყველს, ან უფრო სწორედ რომ ვთქვათ, თურქების მიერ გამოგზავნილ იარაღს* (*ეს მოსაზრება ვერ მართლდება. მანსური არასოდეს ყოფილა თურქების პირდაპირი იარაღი), და უარის შემთხვევაში წავიდოდა იმ სოფელზე, სადაც ის იმყოფებოდა. მაშინ ეცოდინებოდათ ჩეჩნებს, თუ რატომ მოდიან მათთან და შესაძლო იყო ემჯობინებინათ ბოროტმოქმედის გაცემა, ვიდრე მისთვის ებრძოლათ და შურისძიება დაეტეხათ საკუთარ თავზე”.

პოლკოვნიკი პიერი ნამდვილად დატოვებულ იქნა ყოველგვარი მხარდაჭერის გარეშე, ვინაიდან ბრიგადირმა აპრაქსინმა მხოლოდ 6 ივლისს მიიღო ლეონტიევის ბრძანება მიახლოებოდა ალდის გადასასვლელს, რომლისგანაც იმყოფებოდა არაუახლოეს 20 ვერსისა. თუმცა კი იგი მაშინვე გამოვიდა დანიშნულების მიხედვით, მაგრამ პიერის რაზმის ხვედრი უკვე გადაწყვეტილი იყო. აპრაქსინი შეეჩეხა ჩეჩენთა ბრბოს, დევნა ისინი ალხას სოფლამდე (до Алхановой деревни), გადაწვა იგი და, დაბრუნდა რა მცირე ყაბარდოში, დაწერა მაღალფარდოვანი მოხსენება თავისი რაზმის გამარჯვებათა შესახებ.

“თუკი ისინი იყვნენ მხოლოდ სოფელ ალხას მიმალული მცხოვრებნი, წერდა აპრაქსინის მოხსენებით უკმაყოფილო თავადი პოტიომკინი (Въ ордере П. С. Потёмкину, 5-го августа. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 49), მაშინ ამდენად მნიშვნელოვანი ძალებით მათზე მოპოვებული უპირატესობის შესახებ შეიძლებოდა უფრო მოკლედაც ეთქვა. მაგრამ აღნიშვნის ღირსია, რომ რამდენიმე ბირთვით, რომლებიც გაშვებულ იქნა მხოლოდ ოცდაექვსი, ერთ ბრძოლაში დაიღუპა ას სამოცდაათი ადამიანი, და რომ კიდევ ერთი გასროლით მიწაზე დაცემულ იქნა ბრბოს ნახევარზე მეტი, – არტილერისტების ხელოვნება განსაკუთრებულია. მაგრამ ნაკლები იღბალია ნადავლში: მკვდრისგან მოხსნილ პატრონტაშზე, რაღაც დოლის მსგავსზე, და ასეთსავე დროშაზე შეიძლებოდა სულაც გაჩუმებილიყო, განსაკუთრებით, როდესაც ისინი უკვე მიეცათ კაზაკებს”...

“მე მსურს, წერდა უგანათლებულესი თავის სხვა ორდერში (П. С. Потёмкину отъ 1-го августа 1785 года), რომ თქვენმა აღმატებულებამ ჩააგონოს რაზმების ყველა უფროსს, რათა თავს არიდებდნენ ზარბაზნებით დაშინებას, მაგრამ იყენებდნენ გასროლებს იქ, სადაც არტილერიას ზიანის მიყენება შეუძლია, ვინაიდან დარწმუნებული ვარ, რომ მთის მთელი მაცხოვრებლები, ერთად შეერთებულნი, ვერ გაუძლებენ ჩვენი ბატარეების ცოცხალ ცეცხლს”.

პოლკოვნიკ პიერის გატაცებას ჰქონდა დამღუპველი შედეგები. მანსურის პირველი წარმატება რუსულ ჯარებზე ხალხმა მიაწერა მის სასწაულებსა და წინასწარმეტყველებათა აღსრულებას. წინასწარმეტყველის მნიშვნელობა ამაღლდა არა მხოლოდ მის თანამემამულეთა თვალში, არამედ მეზობელ ხალხებს შორისაც. ყაბარდოელები ღელავდნენ და მზად იყვნენ შეერთებოდნენ ჩეჩენ მტაცებლებს. ბრიგადირ აპრაქსინის გამარჯვებებმა, რომელთა შესახებაც იგი ასე დაწვრილებით მოახსენებდა, ვერ შეაშინეს მთიელები და ვერ დაასუსტეს მანსურისადმი მათი მიმხრობა. სხვადასხვა ადგილებიდან და მთელი ბრბოებით მიდიოდნენ ისინი ცრუწინასწარმეტყველის დროშების ქვეშ და სოფელ ალხას გადაწვიდან ექვსი დღის შემდეგ თავს დაესხნენ ჩვენს მეწინავე პოსტებს. მანსურმა ახლა შეიძინა იმდენად დიდი ძალაუფლება ხალხზე, რომ საკუთარი შეხედულებით ართმევდა სიცოცხლეს დამნაშავეებს და მუჰამედის მოძღვრების მიუხედავად შემოიღო წინადაცვეთის წესი. ჩეჩნები, მოხუცებისა და ქალების გამოუკლებლად, ჩქარობდნენ ამ წესის აღსრულებას, რომელიც ჰპირდებოდათ ნეტარებას მომავალ ცხოვრებაში, და ოპერატორთა ნაკლები ოსტატობის გამო არცთუ იშვიათად ზღვევდნენ თავიანთი სიცოცხლით. მთელი ჩეჩნეთი სიტყვაშეუბრუნებლად ემორჩილებოდა მანსურს, მაგრამ იგი, არ კმაყოფილდებოდა რა ამით, თავის მზერას ავრცელებდა უფრო შორსაც. ცრუწინასწარმეტყველს სურდა თავისი დროშების ქვეშ მოეზიდა მთელი მაჰმადიანი მოსახლეობა და ისლამზე მოექცია სხვა მთიელი ტომებიც, რომლებიც მანამდე არ აღიარებდნენ ამ რელიგიას. მისი მოწაფე ემისრები გამოჩნდნენ ოსებთან და ინგუშებთან და ცდილობდნენ მათ დაყოლიებას თავიანთ მხარეზე. ოსებმა უარი თქვეს ჩეჩენი წინასწარმეტყველის სწავლების მიყოლაზე, ინგუშებმა კი შიკრიკი გამოგზავნეს პოლკოვნიკ მატცენთან, რომელიც რაზმით ვლადიკავკაზთან იმყოფებოდა.

– ვიქნებით თუ არა ჩვენ ნეტარნი, აღვასრულებთ რა წინადაცვეთის წესს? კითხულობდა წარმოგზავნილი.

– წინადაცვეთაზე რომ იყოს დამოკიდებული რაიმენაირი სასწაულის მოხდენა, პასუხოვდა მატცენი, მაშინ მე პირველი აღვასრულებდი მას.

ინგუშებმა უარყვეს მანსურის წინადადება და კერპთთაყვანისმცემლობაში დარჩნენ. ამ უიღბლობათა მიუხედვად, ცრუწინასწარმეტყველი არ კარგავდა წარმატების იმედს. მან საზეიმოდ გამოაცხადა, რომ მოკლე დროში წავა ყიზლარზე და ივლისში თავს დაესხა კარგინის რედუტს, რომელიც ხუთ ვერსზე იმყოფებოდა ამ ქალაქიდან. თუმცა კი რედუტის მთელი გარნიზონი შედგებოდა ერთი ობერ-ოფიცრისა და რამდენიმე რიგითისგან, ჩეჩნებმა, თავიანთი მრავალრიცხოვნების მიუხედავად, ვერ შეძლეს სიმაგრის დაუფლება და იძულებული იყვნენ ცეცხლი წაეკიდებინათ ახლოს მდებარე შენობებისთვის. გავრცელებულმა ცეცხლმა მოაღწია დენთის სარდაფამდე და სიმაგრე, მის მამაც დამცველებთან ერთად, ჰაერში ავიდა (Рапортъ Леонтьева П. С. Потёмкину 16-го августа. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 49).

შეიხ-მანსური ზეიმობდა ახალ გამარჯვებას და პატიოსანი სიტყვით არწმუნებდა თავის მალემრწმენ მიმდევრებს, რომ ყიზლარი ზუსტად ასევე დაეცემა მართლმორწმუნეთა ფეხებთან. ქალაქის მცხოვრებნი დიდ შიშში იყვნენ. პ. ს. პოტიომკინის არყოფნის გამო, ხაზზე ჯარების სარდალი, გენერალ-პორუჩიკი ლეონტიევი თავად გაემართა ყიზლარისკენ, რათა გაეძლიერებინა იგი ჯარებით და მიეღო ზომები მის დასაცავად. ყიზლარში მან ჰპოვა ორი პოლი, ტომსკისა და ასტრახანის, ამასთან უკანასკნელის ორი ასეული იმყოფებოდა ოჩის ნავმისადგომზე პროვიანტის სადარაჯოდ. თვლიდა რა ამ ჯარებს არასაკმარისად ასეთი პუნქტის დასაცავად, ლეონტიევი სთხოვდა ასტრახანის გუბერნატორს გამოეგზავნა მისთვის ორი ათასი ყალმუხი (Рапортъ Леонтьева Потёмкину 16-го августа, № 140), და უბრძანა ბრიგადირ აპრაქსინს თავისი რაზმით წამოსულიყო მდინარე მალკაზე, რათა არ მიეცა ყაბარდოელებისთვის ჩეჩნებთან შეერთების ნება, ხოლო პოდპოლკოვნიკი ვრედე კი მუშკეტერთა ბატალიონით გაგზავნა გრიგორიოპოლისის გასაძლიერებლად.

ამასობაში გრიგორიოპოლისის ციხესიმაგრეში მყოფმა მაიორმა ჟილცოვმა მოახსენა პოდპოლკოვნიკ ვრედეს, რომ 26 ივლისს, დილას, მასთან ცხენი მოაჭენა მცირე ყაბარდოს მფლობელმა თავადმა ჯამბულათმა და გამოუცხადა, რომ თავადი დოლი თავისი ხელქვეითებით გადავიდა მანსურის მხარეზე; რომ თავადი დოლის ხელისუფლების ქვეშ მყოფი მცხოვრებნი, ეშინიათ რა სასჯელისა, ემზადებიან გასაქცევად (გასახიზნად), და რომ ცრუწინასწარმეტყველს, ყაბარდოელებთან შეერთების შემდეგ განზრახული აქვს თავს დაესხას გრიგორიოპოლისს. მიიღო რა ეს ცნობები, პოდპოლკოვნიკმა ვრედემ მაშინვე წინ გაგზავნა სადაზვერვო ცხენოსანი რაზმი ოცდათხუთმეტი დონელი კაზაკისგან ხორუნჟი პავლოვის უფროსობით. დაშორდა რა თხუთმეტი ვერსით სიმაგრეს, ჩვენი სადაზვერვო რაზმი შეეჩეხა ჩეჩენთა არცთუ დიდ პარტიას, რომელსაც თუმცა კი დაედევნა ხუთ ვერსზე, მაგრამ დაწევა ვერ შეძლო. 27 რიცხვის დილას პავლოვი გაგზავნილ იქნა ისევ მოწინააღმდეგის აღმოსაჩენად, ორმხრივ სროლაში ჩაება მასთან და მოახსენა, რომ ჩეჩენთა მნიშვნელოვანი პარტია უკვე შემოვიდა მცირე ყაბარდოს სამფლობელოებში. იმ დღესვე მოსულმა თავადმა ჯამბულათმა შეატყობინა უფრო დაწვრილებითი ცნობები. იგი ამბობდა, რომ მანსური ჩეჩნებისა და თავის მომხრეთა მნიშვნელოვანი ბრბოთი მოვიდა თავად დოლის სოფლებში და განლაგდა მის სახლში; რომ წინასწარმეტყველმა თავისთან მიიპატიჟა მცირე ყაბარდოს ყველა თავადი და მფლობელი და მოითხოვდა, რათა ისინი მას შეერთებოდნენ. თავიანთი მფლობელებით უკმაყოფილო უზდენებმა და უბრალო ხალხმა სიხარულით მიიღეს მანსურის წინადადება, იმედოვნებდნენ რა მისი მეშვეობით თავი დაეღწიათ თავიანთი თავადების დესპოტური მმართველობისგან.

ყაბარდოს ფარგლებში წინასწარმეტყველის გამოჩენამდე უფრო ადრეც უზდენებმა რამდენჯერმე მოგვმართეს საჩივრებით მფლობელთაგან შევიწროვებებზე და ითხოვდნენ რუსეთის ფარგლებში გადმოსახლების ნებართვას. ისინი წერდნენ, რომ თავადები, ადათებისა და კანონების საწინააღმდეგოდ, სტაცებენ მათ ცხვრებს, ხარებს და იყენებენ თავიანთ საკვებად; რომ მათ მიჰყავთ ცხენები და მათზე ამხედრებული დადიან, არ კითხულობენ რა პატრონის ნებართვას; სესხულობენ ფულებს უზდენების თავდებობით და აღარ აბრუნებენ მათ, აიძულებენ რა თავმდებლებს, გადაიხადონ მათი ვალები; პატრონის ნებართვის გარეშე შედიან სახლში და, წაართმევენ რა მშობლებს ლამაზ ბიჭებს ან გოგონებს, მიჰყავთ ისინი თავიანთ სახლებში, სადაც აჩერებენ რამდენ ხანსაც მოესურვებათ (Прошенiе кабардинскихъ узденей генералъ-маiору Пеутлингу 21-го марта 1785 года).

მფლობელთა ასეთი თვითნებობა და საერთოდ მათი სასტიკი მოქცევა თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფებთან აიძულებდა უზდენებს ეთხოვათ რუსული მთავრობისთვის ან შეეზღუდათ თავადთა თვითნებოდა, ან კიდევ მიეცათ მათთვის ყაბარდოდან გასახლებისა და სხვა ადგილას გადასვლის ნება. უზდენებს თავიანთი მდგომარეობა იმდენად აუტანლად მიაჩნდათ, რომ განზრახული ჰქონდათ სხვადასხვა მხარეს გაფანტულიყვნენ, თუკი ვერ მიიღებდნენ დაკმაყოფილებას. მანსურის გამოჩენამ მიიპყრო მათი ყურადღება და უმრავლესობამ გამოთქვა მზადყოფნა რომ დამდგარიყო მისი დროშების ქვეშ. მფლობელები ორი ცეცხლის ქვეშ იქნენ ჩაყენებულნი: ერთის მხრივ ისინი ვერ ბედავდნენ ღიად შეერთებოდნენ მანსურს, ეშინოდათ რა სასჯელისა რუსეთის მთავრობის მხრიდან, ხოლო მეორეს მხრივ კი – ეშინოდათ ყოფილიყვნენ დარბეულნი თავიანთივე ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა მიერ. პირველ ხანებში ისინი ვერ აძლევდნენ ვერანაირ განსაზღვრულ პასუხს მანსურს, მაგრამ როდესაც დაინახეს, რომ მათი მოძულე მოსახლეობის უმრავლესობა გადავიდა წინასწარმეტყველის მხარეზე, მაშინ უფრო ხელსაყრელად ჩათვალეს მიჰყოლოდნენ საერთო დინებას, მაგრამ ისე, რომ თავიანთთვის უკანდახევის გარკვეული გზაც დაეტოვებინათ. მათ რწმუნება მისცეს ჯამბულათს, გამომგზავრებულიყო გრიგორიოპოლისში, შეეტყობინებინა რუსებისთვის მომხდარის შესახებ და დაერწმუნებინა გარნიზონის უფროსი, რომ ყაბარდოელი მფლობელები, მათ მიერ მიცემული ფიცის ძალით, რუსეთის მთავრობის ერთგულნი რჩებიან, მაგრამ ითხოვენ ნებართვას ცოლების, შვილებისა და ქონების გაგზავნაზე къ стороне Барсукловъ и Анзоровыхъ Кабаковъ, იმ პირობით, რომ მთელი ზრდასრული მოსახლეობა დარჩება თავიანთ ადგილებზე.

– დავრჩებით რა მსუბუქად ყაბარდოში, ამბობდა ჯამბულათი, ჩვენ, გახრწნილის (развратникъ) თავდასხმის შემთხვევაში, დავიცავთ საკუთარ თავსაც და ჩვენს სოფლებსაც.

ჯამბულათი ითხოვდა მიეცათ მისთვის რამდენიმე ხარი თავისი ქონების გადასატანად და დაპირდა მაშინვე დაებრუნებინა ისინი. პოდპოლკოვნიკი ვრედე ცდილობდა გადაეთქმევინებინა ყაბარდოელებისთვის ასეთი გადასახლება და, არ გააჩნდა რა ძალები აეკრძალა, მოითხოვდა, რათა მფლობელთაგან იმათ, რომლებიც მოისურვებენ გადასახლებას, წინასწარ გამოეგზავნათ თავიანთი ვაჟები ამანათებად (მძევლებად). წაიყვანა რა ორი წყვილი ხარებისა, ჯამბულათი გაემგზავრა ყაბარდოში დაპირებით, შეესრულებინა რუსი უფროსის მოთხოვნა, მაგრამ ყაბარდოელ თავადებს ამანათები არ გამოუგზავნიათ, თუმცა კი გრიგორიოპოლისიდან მოჩანდა, თუ გრძელი აღალები მათი ქონებით როგორ ტოვებდნენ სოფლებს.

29 ივლისის დილას სიმაგრეში შენიშნეს, რომ ახლომდებარე ტყეში იკრიბებოდა შეიარაღებულ ადამიანთა ბრბოები; რომ დროგამოშვებით რამდენიმე ჩეჩენი მხედარი ნიშნებითა და დროშებით გამოჩნდებოდა ტყიდან; რომ მათ შესახვედრად ყაბარდოს ტყიდანაც ზუსტად ასევე გამოდიოდა რამდენიმე მხედარი ნიშნებით. ძნელი არ იყო იმაში დარწმუნება, რომ ყაბარდოელები ჩეჩნებთან შეთანხმებულად მოქმედებდნენ და, რომ მათი დაპირება დარჩენილიყვნენ რუსეთის მთავრობისადმი ერთგულნი, გაკეთებულ იქნა ჩვენი უფროსების სიფხიზლის მოდუნებისა და თავიანთი ქონების გატანის მოსწრების მიზნით.

ხედავდა რა, რომ მთიელთა ბრბო სულ უფრო ძლიერდება, პოდპოლკოვნიკმა ვრედემ გაგზავნა მათთან თარჯიმანი ბრძანებით, რათა ეკითხა თუ რატომ იკრიბებიან ისინი. პასუხის ნაცვლად შეკრებილებმა დაიწყეს რუსების ლანძღვა და სურდათ გასროლებით დახვედროდნენ მათკენ გამგზავრებულს. თარჯიმანი იძულებული შეიქნა სიმაგრეში დაბრუნებულიყო, რომლის თავდაცვისთვისაც მიღებულ იქნა სათანადო ზომები. ბანაკად მდგომი ჯარები შემოყვანილ იქნენ სიმაგრეში და განლაგებულნი დაფარული გზის გასწვრივ (вдоль прикрытаго пути). ამ უკანასკნელის ყველაზე უფრო სუსტ ადგილებში ჩაყენებულ იქნა საპროვიანტო აღალი, თანაც საზიდრებს შორის შუალედები აჭედეს ფიცრებით, ჩახერგეს მორებითა და ხელქვეშ არსებული ხე-ტყის სხვა მასალით. სიმაგრის შიგნით შერეკილი სახაზინო ცხენები და ხარები განთავსებულ იქნა სხვადასხვა ნაგებობებსა და ხრამში, ხოლო კერძო საქონელი კი, სიმაგრის სივიწრობის გამო, დატოვეს ზარბაზნების გასროლების ქვეშ, მიწაყრილის უკან, სიმაგრის ახლოს არსებული სელენგენსკის პოლკის მიწურებს შიგნით; ამ მიწურების კარები და ფანჯრები სახელდახელოდ იქნა ჩახერგილი.

შუადღის დაახლოებით ორ საათზე მთიელები მოადგნენ გრიგორიოპოლისს და თითქმის ყოველი მხრიდან ალყა შემოარტყეს სიმაგრეს; ბრბოებად და ერთეულებად ისინი ცხენებით დადიოდნენ მთებსა და ღარტაფებზე, ცდილობდნენ რა ყველანაირი შეტყობინების აღკვეთას. ერთერთ ასეთ პარტიათაგანი შეეჩეხა შვიდ კაზაკს, რომლებიც ბადრაგად მოჰყვებოდნენ ვლადიკავკაზიდან წერილებითა და კონვერტებით მომავალ თარჯიმან ციგანკოვს. სიმაგრიდან ერთი ვერსის დაშორებით კაზაკებს ალყა შემოარტყა მთიელთა ბრბომ, რომელმაც მათ მეტად ხშირი ცეცხლი გაუხსნა. პირველივე გასროლებისას პოდპოლკოვნიკმა ვრედემ ალყაში მოქცეულთა დასახმარებლად გაგზავნა ხორუნჟი პავლოვი რამდენიმე კაზაკით, რომელმაც თუმცა კი გამოიხსნა ციგანკოვი, მაგრამ თავადვე იქნა ალყაში მოქცეული შეგროვებული მოწინააღმდეგის მიერ, და იგი საკუთარ მხრებზე მოიტანა სიმაგრემდე. ყაბარდოელთა და ჩეჩენთა ბრბომ, ჩავიდა რა სიმაგრის გარშემო არსებულ ხრამებსა და ხეობებში, დაბორკა (стреножили) თავიანთი ცხენები და ცეცხლი გაუხსნა სიმაგრეს; მათ მხარს უჭერდა მხედართა კიდევ უფრო დიდი ბრბო, რომელთა შორისაც მოჩანდა თეთრ კაბაში გამოწყობილი თავად წინასწარმეტყველიც.

ორმხრივი სროლა, რომელიც შუადღის ორ საათზე დაიწყო, ბინდის ჩამოწოლამდე გრძელდებოდა. არ ჰქონდათ რა ღია ძალით სიმაგრის აღების იმედი, მთიელებმა ცეცხლი წაუკიდეს ასტრახანი ქვეითი პოლკის კუთვნილ საკუჭნაოს, საჯინიბოსა და სხვა შენობებს. ხშირი კვამლის საფარველქვეშ ისინი უფრო ახლოს მოვიდნენ სიმაგრესთან და ცეცხლი გააძლიერეს, ეფარებოდნენ რა თვითონ ღარტაფებსა და სხვა საფრებს. ღია ადგილას მათი გამოტყუების მიზნით პოდპოლკოვნიკმა ვრედემ საკმაოდ იღბლიანად გამოიყენა შემდეგი ეშმაკობა: იცოდა რა მთიელთა სიხარბე და მათი მიდრეკილება ძარცვისა და მტაცებლობისადმი, ვრედემ დაიწყო საქონლის თითო-თითოდ გამოშვება ციხესიმაგრიდან; მთიელები მთელ ბრბოებად მიესეოდნენ ხოლმე ნადავლს, და აქ მათ აზიანებდნენ ფინდიხით (კარტეჩით). ასეთი მანევრი საკმაოდ დიდხანს გამოსდიოდათ და სხვადასხვა დროს გამოშვებული ცამეტი თავი საქონელი ძვირად დაუჯდათ მთიელებს, რომელთაც ჯერ კიდევ ჰქონდათ იმედი, რომ აიღებდნენ სიმაგრეს, რომლის გარნიზონიც უკვე წყლის ნაკლებობას განიცდიდა.

ცხელი დღეები იდგა; წყალი, რომლის მომარაგებაც მოასწრეს ალყამდე, თითქმის მთლიანად იყო გახარჯული, და ამიტომ პოდპოლკოვნიკმა გადაწყვიტა მოეხდინა გამოხდომა (вылазка) და გაეყარა მოწინააღმდეგე ხრამებიდან და საფრებიდან. ოთხმოცი ადამიანი მონადირე (მოხალისე, охотники) და ასი კაზაკი, ციხესიმაგრის ქვემეხების ცეცხლის საფარველქვეშ, ყვირილით გამოიქცა სხვადასხვა მხარეს სიმაგრიდან. თავზარდაცემულმა მოწინააღმდეგემ უკან დაიხია, ცეცხლი წაუკიდა დაბლობზე არსებულ თივის ზვინებს და ჩეჩნეთის ტყეებში მიიმალა.

გრიგორიოპოლისის ალყა უიღბლო იყო მთიელებისთვის; მათ ბევრი დაკარგეს მოკლულებითა და დაჭრილებით, ვერ მოგვაყენეს რა ჩვენ დიდი ზარალი; მთელი ჩვენი დანაკარგი შედგებოდა დაბალი ჩინების ცხრა მოკლულისა და დაჭრილებისგან: ერთი ოფიცრისა და თექვსმეტი რიგითისგან (Донесенiе полковника Вреде, отъ 31-го iюля 1785 года).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა