Monday, February 11, 2013

“ნატო-ს სტანდარტები” – მითი და სინამდვილე

(წერილი გამოქვეყნებულ იქნა გაზეთ “საქართველოს” 2003 წლის 25 თებერვალი – 11 მარტის ნომერში)

ჩვენი გაზეთის უკანასკნელი თვეების ნომრებში გამოქვეყნებულ წერილებში შევეცადეთ გვეჩვენებინა, რომ დასავლური (და საერთოდ მსოფლიოს ქვეყნების) სამხედრო მშენებლობის გამოცდილების გათვალისწინებით, საკუთარი თავდაცვის უზრუნველყოფისთვის რეალურად მზრუნველ 5-მილიონიან სახელმწიფოს მშვიდობიანობის დროს რეგულარულ შეიარაღებულ ძალებში მამრობითი სქესის სამხედროვალდებული ახალგაზრდობის გაწვევისა და მომზადების, აგრეთვე რეზერვისტების გადამზადების პროცესები ისე უნდა ჰქონდეს აწყობილი და დარეგულირებული, რომ კრიზისულ სიტუაციებში ან ომიანობის დროს ერთი კვირის განმავლობაში საველე და ტერიტორიული თავდაცვის ჯარებში შეეძლოს იარაღით ხელში 500-550 ათასი ადამიანის მობილიზაცია.

სახმელეთო ჯარების თითოეულ ბატალიონს (დივიზიონს), ბრიგადას, დივიზიას ან საარმიო კორპუსს, თავისი შემადგენლობის და მიხედვით, გააჩნია განლაგების, გაშლისა და საბრძოლო მოქმედებათა წარმოების გარკვეული ტერიტორიულ-სივრცული მაჩვენებლები (ნორმატივები) როგორც ფრონტზე, ასევე სიღრმეშიც. ასეთივე მაჩვენებლები (საბრძოლო შესაძლებლობები) გააჩნიათ საბრძოლო ავიაციის თითოეულ რგოლს, ესკადრილიას, პოლკს ან საავიაციო ფრთას, საავიაციო დივიზიას, აგრეთვე საზღვაო ძალების საბრძოლო ხომალდების (კატარღების) დივიზონს, ესკადრას, ფლოტილიას, სამხედრო-საზღვაო ბაზას. ასეთ პირობებში საქართველოს ტერიტორიისთვის დაახლოებით 500-ათასიანი შეიარაღებული ძალები, პლიუს სამოქალაქო თავდაცვის ძალები და საშუალებები, მეტად შთამბეჭდავი ძალა იქნებოდა ქვეყნის თავდაცვის უზრუნველსაყოფად და ნებისმიერ პოტენციურ აგრესორს დააფიქრებდა, ღირებული იქნებოდა თუ არა მისთვის საქართველოზე შეიარაღებული თავდასხმის განხორციელება.

როგორც ადრეც აღვნიშნავდით, ამასვე გვირჩევდნენ 1996 წლის აპრილის დასაწყისში თბილისში კრწანისის სამთავრობო რეზიდენციაში ჩატარებული ნატო-ს ბლოკის პირველი წარმომადგენლობითი ღია კონფერენციის მონაწილე ნატო-ელი ექსპერტები და ჩვენში მომუშავე ამავე ქვეყნების სამხედრო ატაშეები. მაგრამ ასეთი გეგმების განხორციელებას წინ ეღობებოდა ის გარემოება, რომ 500-ათასიან შეიარაღებულ ძალებს სჭირდება შესაბამისი რაოდენობისა და ხარისხის ჯავშანსატანკო ტექნიკა, საველე და სანაპირო არტილერია, საარმიო და ტაქტიკური ავიაცია, ტანკსაწინააღმდეგო და საზენიტო (საჰაერო თავდაცვის) შეიარაღება, საინჟინრო, სადაზვერვო, კავშირგაბმულობის, მიზანჩვენების, მართვისა და სატრანსპორტო საშუალებები, მცირე ხომალდები და კატარღები, ხომალდსაწინააღმდეგო და ნავსაწინააღმდეგო (წყალქვეშა ნავების საწინააღმდეგო) მართვადი სარაკეტო კომპლექსები და სხვა შეიარაღება.

მთელი ამ შეიარაღების შეძენისა და ექსპლუატაციისთვის ფინანსური სახსრებისა და დროის ფაქტორის გარდა, დამაბრკოლებელ გარემოებებს წარმოადგენს ისიც, რომ 1990 და 1992 წლებში მაშინდელი ევროთათბირის (ამჟამად ეუთო-ს) ეგიდით პარიზსა და ტაშკენტში დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებით საქართველოსთვის დადგენილი ჯავშანსატანკო ტექნიკისა და საველე არტილერიის მაქსიმალური დასაშვები რაოდენობები (კვოტები) – 220 საბრძოლო ტანკი, 220 მოჯავშნული საბრძოლო მანქანა, 285 საველე სარტილერიო სისტემა – მიზერულადაც კი ვერ აკმაყოფილებს ჩვენი ქვეყნის თავდაცვითი აუცილებლობის მოთხოვნილებებს. შედარებისთვის, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, 2000 წელს 5,2-მილიონიანი ფინეთის სახმელეთო ჯარების შეიარაღებაში ნაჩვენები იყო 230 საბრძოლო ტანკი, საბრძოლო და საბრძოლო უზრუნველყოფის 1065-მდე მოჯავშნული მანქანა, 1940-მდე 100 მმ და მეტი ყალიბის საარტილერიო სისტემა, და სხვა შეიარაღება; 7,1-მილიონიანი შვეიცარიის არმიის შეიარაღებაში კი – 560-მდე საბრძოლო ტანკი, 1540-მდე მოჯავშნული მანქანა (საბრძოლო და საბრძოლო უზრუნველყოფისა), საველე არტილერიის 1090-ზე მეტი ქვემეხი და ნაღმსატყორცნი, და სხვა შეიარაღება.

საქართველოს სამხედრო მშენებლობის ასეთი მიმართულებით განვითარების ნაცვლად, უკვე 1998 წლიდან, იმავე ამერიკელი და სხვა ნატო-ელი სპეციალისტებისა და ექსპერტების დაჟინებული რეკომენდაციებითა და საქართველოს თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობის გადაწყვეტილებებით, ჩვენში დაიწყო სულ უფრო ინტენსიური ლაპარაკი მცირერიცხოვანი, მობილური, პროფესიული შეიარაღებული ძალების ჩამოყალიბებაზე, რაც ვითომდაც ნატო-ს ბლოკის სტანდარტებს შეესაბამება და ქვეყნის თავდაცვისთვისაც სავსებით საკმარისია. ვინაიდან ამ წლებში ქართულ საზოგადოებაში აღნიშნულ მოსაზრებას ბევრი ადამიანი ნდობით მოეკიდა, ამიტომ შევეცდებით ჩვენს მკითხველს ვაჩვენოთ, თუ როგორია სინამდვილეში ნატო-ს ბლოკის მონაწილე ქვეყნების მშვიდობიანობის დროის რეგულარული შეიარაღებული ძალებისა და ომის დროს გამოსაყვანი შეიარაღებული ძალების რიცხოვნება და რა ძირითადი ფაქტორებით არის ისინი გათვალისწინებული.

1-ლ ცხრილში ნაჩვენებია სწორედ იმავე ლონდონირი წყაროს მონაცემები ნატო-ს ბლოკის რიგი სახელმწიფოების მოსახლეობისა და შეიარაღებული ძალების შესახებ 1991 და 2000 წლებში. მთლიანობაში კი 90-იანი წლების დასაწყისში ნატო-ს მსხვილი ევროპული სახელმწიფოების – საფრანგეთის, გერმანიის, დიდი ბრიტანეთის, იტალიის, თურქეთისა და ესპანეთის – მოსახლეობა შეადგენდა დაახლოებით 344,6 მლნ. ადამიანს, სამობილიზაციო რესურსი იყო 84,5 მლნ. ადამიანი, ხოლო მათგან ომიანიბის დროს ბლოკის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა გეგმავდა სულ დაახლოებით 9,6 მლნ. ადამიანის გამოყვანას. ამათ ემატებოდა აშშ და კანადიდან გადმოსროლილი გაძლიერების ჯარები, აგრეთვე ნატო-ს მცირე ევროპული სახელმწიფოების შეიარაღებული ძალები, და, შესაბამისად, მოსახლეობასთან შედარებით დაბალი პროცენტული მაჩვენებლის მიუხედავად (2,5 – 4 %), რიცხობრივად მაინც შთამბეჭდავად გამოიყურებოდა.

ცხრილი 1

ნატო-ს ბლოკის რიგ სახელმწიფოთა შეიარაღებული ძალების რიცხოვნება

(ცხრილის უფრო კომპაქტურად ჩაწერისთვის გამოყენებული აღნიშვნები: A – მშვიდობიანობის დროის რეგულარული შეიარაღებული ძალები, ადამიანი /მოსახლეობის %/, B – ომიანობის დროის შეიარაღებული ძალები, ადამიანი /მოსახლეობის %/)

სახელმწიფო . . . მოსახლეობა, . . . . . A . . . . . . . . . . . . . . . B . . . . . 
. . . . . . . . . . . . . . . . . ადამიანი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1991 წელს

საფრანგეთი . . . . . .56655800 . . . 453100 (0,79 %) . . . 2186600 (3,86 %)
გერმანია . . . . . . . . . 76877400 . . . 476300 (0,62 %) . . . 1485700 (1,93 %)
თურქეთი . . . . . . . . 56981800 . . . 579200 (1,02 %) . . . 1686200 (2,69 %)
საბერძნეთი . . . . . . 10174400 . . . .158800 (1,56 %) . . . . 591500 (5,81 %)
ნიდერლანდები . . 14810800 . . . 101400 (0,69 %) . . . . .253800 (1,72 %)
ბელგია . . . . . . . . . . . .9860800 . . . . 85450 (0,88 %) . . . . 314400 (3,24 %)
დანია . . . . . . . . . . . . . 5081800 . . . . 29400 (0,58 %) . . . .172100 (3,39 %)
ნორვეგია . . . . . . . . . .4207800 . . . . 32700 (0,78 %) . . . . 390700 (9,28 %)

2000 წელს

საფრანგეთი . . . . . 59425000 . . . . 294430 (0,49 %) . . . 1671930 (2,81 %)
გერმანია . . . . . . . . 82111000 . . . . 321000 (0,39 %) . . . . 658300 (0,83 %)
თურქეთი . . . . . . . 66130000 . . . .609700 (0,92 %) . . . . 988400 (1,49 %)
საბერძნეთი . . . . . .10692000 . . . .159170 (1,49 %) . . . . 450270 (4,21 %)
ნიდერლანდები . . 15794000 . . . . 51940 (0,39 %) . . . . . 84140 (0,53 %)
ბელგია . . . . . . . . . . 10126000 . . . . 21800 (0,42 %) . . . . 191300 (1,89 %)
დანია . . . . . . . . . . . . 5267000 . . . . 39250 (0,39 %) . . . . 145400 (2,76 %)
ნორვეგია . . . . . . . . . 4443000 . . . . 26700 (0,60 %) . . . . 287400 (9,28 %)

ასეთ პირობებში, ცივი ომის მეორე ნახევარში, ნატო-ს ბლოკის ხელმძღვანელობის გეგმებით, სადავლეთ გერმანიის საზღვრისპირა რაიონებში აღმოსავლეთ გერმანიისა და ჩეხოსლოვაკიის მახლობლად, ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ განლაგებული იყვნენ ბრიტანული რაინის არმია, სამი დასავლეთგერმანული და ორი ამერიკული, თითო-თითო ნიდერლანდური და ბელგიური საარმიო კორპუსები, რომელთაც ევალებოდათ მუქარის პერიოდში საზღვრის მთელ გაყოლებაზე მათთვის დანიშნულ სამოქმედო ზონებში გაშლა და იქ ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის ჯარების წინააღმდეგ საბრძოლო მოქმედებების წარმოება. ამას ითვალისწინებდა “მეწინავე მიჯნებზე თავდაცვის” ბლოკური კონცეფცია, რათა არ დაეშვათ ვარშავის პაქტის ჯარების არათუ დასავლეთით, საფრანგეთისა და ესპანეთის მიმართულებაზე გაჭრა, არამედ თავად გფრ-ის ტერიტორიის სიღრმეში გარღვევაც კი. ფედერაციული გერმანიის ტერიტორიის ძირითადი ნაწილი შედიოდა ცენტრალური ევროპის საომარ მოქმედებათა თეატრში (ომთ), რომელზედაც განლაგებული იყო ნატო-ს ბლოკის არმიების ორი კოალიციური ჯგუფი. არმიების ჩრდილოეთის ჯგუფში შედიოდნენ ბრიტანული რაინის არმია (საარმიო კორპუსის შემადგენლობისა), თითო-თითო დასავლეთგერმანული, ნიდერლანდური და ბელგიური საარმიო კორპუსები, ერთი ტაქტიკური საავიაციო სარდლობა და სხვა ჯარები. მის სამხრეთით განლაგებულ არმიების ცენტრალურ ჯგუფში – ორი დასავლეთგერმანული და ორი ამერიკული საარმიო კორპუსები, კანადური ჯავშანსატანკო ბრიგადა, კოალიციური ტაქტიკური საავიაციო სარდლობა და სხვა ჯარები.

შესაბამისად, ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის სარდლობის გეგმებით, ნიდერლანდებისა და ბელგიის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას ევალებოდა გფრ-ის ჩრდილო-აღმოსავლეთ რაიონში დისლოცირებული თითო-თითო საარმიო კორპუსის დაკომპლექტება, რაც შედარებით ნაკლები რიცხვის რეზერვისტების მობილიზაციას ითვალისწინებდა. ნიდერლანდური საარმიო კორპუსის საბრძოლო შემადგენლობაში 1980-იან წლებში შედიოდა სამი მექანიზებული ქვეითი დივიზია (თითოეულში ერთი ჯავშანსატანკო და ორი მექანიზებული ქვეითი ბრიგადით), აგრეთვე ერთი ცალკეული ქვეითი ბრიგადა; ბელგიური საარმიო კორპუსის შემადგენლობაში – ერთი ჯავშანსატანკო და სამი მექანიზებული ქვეითი ბრიგადა, ერთი საპარაშუტო (“კომანდოსების”) პოლკი, აგრეთვე საბრძოლო და ზურგის უზრუნველყოფის ნაწილები და ქვედანაყოფები. თავად ამ ქვეყნების ტერიტორიაზე მსხვილმასშტაბიანი საბრძოლო მოქმედებების გაჩაღება მოსალოდნელი არ იყო, ხოლო მოწინააღმდეგის დესანტებთან და სადაზვერვო-დივერსიულ ჯგუფებთან ბრძოლის ამოცანების გადაწყვეტა ეკისრებოდა ადგილობრივი (ტერიტორიული) თავდაცვის ჯარებს. სწორედ ასეთი მოკრძალებული ამოცანით იყო განპირობებული თავად ამ ქვეყნების ომიანობის დროის შეიარაღებული ძალების მეტად მოკრძალებული რიცხოვნებაც – მოსახლეობის 1,7 – 3,3 %.

ნიდერლანდებისა და ბელგიის ანალოგიურად დანიაც ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის საზღვრებიდან ფედერაციული გერმანიის ტერიტორიით იყო დაშორებული და, შესაბამისად, მისი სარდლობის წინაშე საკუთარი ტერიტორიის თავდაცვის შედარებით მოკრძალებული ამოცანები იდგა, სადაც ასევე ნაკლებ სავარაუდო იყო მოწინააღმდეგის მსხვილი დაჯგუფებების შეჭრა. ამიტომ დანიის სახმელეთი ჯარების საბრძოლო შემადგენლობაში შედიოდა ერთი დივიზიის შტაბი, ხუთი მექანიზებული ქვეითი და სამი ქვეითი ბრიგადა, ორი ცალკეული სადაზვერვო ბატალიონი, ტერიტორიული თავდაცვის ჯარების ხუთი პოლკი და სხვა ერთეულები. ხოლო მთლიანად შეიარაღებულ ძალებში ომიანობის დროს დანიური სარდლობა გეგმავდა მოსახლეობის სულ 3,4 %-ის მობილიზაციას.

მათგან განსხვავებით ნორვეგია უშუალოდ ემეზობლებოდა საბჭოთა კავშირს, ანუ დღევანდელი ტერმინოლოგია რომ ვიხმაროთ, “ცხელ რაიონში” მდებარეობდა. ამიტომ ამ ქვეყნის სარდლობა და ნატო-ს ბლოკის ხელმძღვანელობა გეგმავდნენ ომიანობის დროს ნორვეგიის თავდაცვის უზრუნველყოფისთვის მისი მოსახლეობის 9,3 %-ის მობილიზაციას, რასაც დაემატებოდა თავიდან ნატო-ს მობილური ძალების რამდენიმე გაძლიერებული ბატალიონი და საავიაციო ესკადრილია, ხოლო შემდეგ კი დამატებით გაძლიერების ძალები დიდი ბრიტანეთიდან და აშშ-დან.

ნორვეგიის ტერიტორიაზე თავდაცვითი მოქმედებების წარმოებაში ნატო-ს ბლოკის სარდლობას დიდად დაეხმარებოდნენ ნეიტრალური სკანდინავიური ქვეყნებიც – შვედეთი და ფინეთი, რომელთა სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძვანელობაც საკუთარი ტერიტორიისა და სახელმწიფო სუვერენიტეტის დასაცავად ომიანობის დროს გეგმავდა შეიარაღებულ ძალებში მოსახლეობის 10 – 12 %-ის მობილიზაციას. ასეთ პირობებში საეჭვო იყო, რომ საბჭოთა მოტომსროლელ დივიზიებს ადვილად დაეძლიათ ფინური და შვედური არმიების წინააღმდეგობა და ხმელეთიდან მსხვილმასშტაბიანი შეჭრა განეხორციელებინათ ნორვეგიის ტერიტორიაზე. ამიტომ ნატო-ს სარდლობა ამ თეატრზე უფრი მეტად მოელოდა მოწინააღმდეგის მხრიდან საზღვაო და საჰაერო დესანტების გადმოსხმას და ძირითადად მათთან საბრძოლველად ამზადებდა ნორვეგიულ და კოალიციურ ჯარებს.

მაგრამ ამჯერად ჩვენთვის აღსანიშნავია ის გარემოება, რომ ნატო-ს ბლოკში ცივი ომის პერიოდში ჯარების რიცხოვნებასთან დაკავშირებით არანაირი “სტანდარტები” არ არსებობდა, არამედ თითოეული სახელმწიფო, ბლოკის სარდლობასთან შეთანხმებით და ამ უკანასკნელის ხელმძღვანელობით, კონკრეტული ამოცანებიდან ამომდინარე, გეგმავდა ომიანობის დროის შეიარაღებული ძალების რიცხოვნებას და ატარებდა შესაბამის ღონისძიებებს. ნატო-ს ბლოკში მიღებული პრაქტიკით, ე. წ. “ცხელი რაიონებიდან” დაშორებული მცირე სახელმწიფოების სარდლობები შეიარაღებულ ძალებში ითვალისწინებდნენ ქვეყნის მთელი მოსახლეობის 1,7 – 3,4 %-ის მობილიზაციას, ხოლო “ცხელი რაიონის” სახელმწიფოები კი, ნეიტრალური ქვეყნების მსგავსად, მოსახლეობის დაახლოებით 10 %-ის ტოლი შეიარაღებული ძალების გამოყვანას.

ცივი ომის დასრულების, ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, ნატო-ს ბლოკის უმეტეს სახელმწიფოებში მნიშვნელოვნად იქნა შემცირებული მშვიდობიანობის დროის რეგულარული შეიარაღებული ძალებისა და გასაწვევად განკუთვნილი მომზადებული რეზერვის რიცხოვნება, ძირითადი შეიარღება, შენაერთებისა და ნაწილების სამობილიზაციო და საბრძოლო მზადყოფნა. მაგრამ ამ პირობებშიც უცვლელი დარჩა მოსალოდნელ სამხედრო მუქარებზე ადექვატური რეაგირების ფუძემდებლური პრინციპი. ამ პრინციპის მიხედვით, თუკი 2000 წელს ნიდერლანდების, ბელგიისა და დანიის სარდლობები გეგმავდნენ კრიზისულ სიტუაციებში შეიარაღებულ ძალებში მოსახლეობის სულ 0,5 – 2,8 %-ის მობილიზაციას, ნორვეგიაში ეს მაჩვენებელი მაინც შეადგენს 5,6 %-ს. ამასთანავე, ასეთი დაბალი რიცხობრივი მაჩვენებლის გამომწვევი პირობების უფრო თვალსაჩინოდ წარმოჩენისთვის მე-2 ცხრილში მოვიყვანთ ევროპის ტერიტორიაზე ნატო-ს ბლოკის ძირითადი შეიარაღებისა და ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის (რუსეთისა და მის მოკავშირეთა) ძირითადი შეიარაღების რაოდენობრივ მონაცემებს, როგორც 80-იანი წლების მიწურულს, ისე 2000 წელშიც.

ცხრილი 2

ნატო-ს ბლოკისა და ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის (რუსეთ-ბელორუს-სომხეთის კავშირის) ძირითადი შეიარაღება 1980-იანი წლების მიწურულსა და 2000 წელში

1980-იანი წლების ბოლოს

შეიარაღება . . . . ნატო-ს ბლოკში . . ვარშავის ხელშეკრულებაში

საბრძოლო
ტანკები . . . . . . . . . . . . . .22700 . . . . . . . . . . . . . 35560
მოჯავშნული
საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . .30125 . . . . . . . . . . . . . 48900
საველე
საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . 18580 . . . . . . . . . . . . . 29300
დამრტყმელი
ვერტმფრენები . . . . . . . . . 1690 . . . . . . . . . . . . . . 1560
საბრძოლო
თვითმფრინავები . . . . . . 5580 . . . . . . . . . . . . . . .8730

2000 წელს

შეიარაღება . . . .ნატო-ს ბლოკში . . . რუსეთ-ბელორუს-სომხეთის
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . კავშირში . . . . . . . . . 

საბრძოლო
ტანკები . . . . . . . . . . . . . .16850 . . . . . . . . . . . . . . 7100
მოჯავშნული
საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . .31480 . . . . . . . . . . . . . 12230
საველე
საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . 17530 . . . . . . . . . . . . . .7850
დამრტყმელი
ერტმფრენები . . . . . . . . . . 1390 . . . . . . . . . . . . . . .815
საბრძოლო
თვითმფრინავები . . . . . . 4280 . . . . . . . . . . . . . . 1855

აღნიშნული ცხრილი მიახლოებითია, მაგრამ მაინც კარგად გვიჩვენებს ძალების განაწილებას და ნატო-ს ბლოკისადმი არსებულ პოტენციურ სამხედრო მუქრებს ცივი ომის ბოლო წლებში და დღევანდელ ეტაპზე. მასში არ არის ნაჩვენები რუსეთის აზიურ ნაწილში და აშშ-ის კონტინენტზე განლაგებული შეიარაღება, არც დღევანდელი ირანის შეიარაღების რაოდენობა, რომელიც სავარაუდო კონფლიქტში შესაძლოა თურქეთის საწინააღმდეგოდ რუსეთის მხარეზე მოვიაზროთ, მაგრამ თავად ირანს ასეთ პირობებში სპარსეთის ყურის რაიონში შეექმნება სერიოზული სამხედრო მუქარა თუნდაც მხოლოდ აშშ-ის “სწრაფი გაშლის ძალებისგან” და, ბუნებრივია, მას თავად დასჭირდება რუსეთისა და სხვა მოკავშირეების დახმარება. ომს ასეთი კანონები აქვს და ეს ბუნებრივია.

საგარეო სამხედრო მუქარის მნიშვნელოვნად შემცირების შედეგად, ნატო-ს ბლოკის უმეტეს სახელმწიფოთა წინაშე ალიანსის ხელმძღვანელობა სვამს უკვე ახალ ამოცანებს. მაგალითად, რუსეთის თავდაცვის სამინისტროს ჟურნალის Зарубежное Военное Обозрение, რომელიც თავის წერილებს ამზადებს დასავლურ ღია სამხედრო გამოცემებში გამოქვეყნებული მასალების დაფუძველზე, 1996 წლის 10-ე ნომერში გამოქვეყნებულ წერილში «Сухопутные войска Бельгии» ვკითხულობთ: “ბელგიის სამხედრო-პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ ცივი ომის დასრულების შემდეგ გაატარა რეფორმები შეიარაღებულ ძალებში, რომელთა ძირითადი მიზანიც იყო მცირერიცხოვანი, მობილური, მაღალეფექტური შეიარაღებული ძალების შექმნა, რომელსაც შეეძლება (უზრუნველყოს) ქვეყნის აუცილებელი მონაწილეობა ლოკალური კონფლიქტების აცილებასა და დარეგულირებაში როგორც ნატო-ს პასუხისმგებლობის ზონაში, ისე მის გარეთაც” (როგორც ვხედავთ, ქვეყნის თავდაცვაზე აქ არაფერია ნათქვამი, რადგან ასეთ ამოცანას უკვე ვეღარც ხედავენ და შესაბამის შეიარაღებულ ძალებსაც აშენებენ; ჩვენთან კი მდგომარეობა ასე არ არის).

ამის შესაბამისად, როგორც ზემოთ ვნახეთ, ომიანობის დროის ბელგიის შეიარაღებული ძალების რიცხოვნება შემცირებულ იქნა 191300 ადამიანამდე, რაც ქვეყნის მოსახლეობის სულ 1,9 %-ს შეადგენს, ხოლო ამ შემცირებული ჯარების საბრძოლო შემადგენლობაში 2000 წელს ნაჩვენები იყო სახმელეთო ჯარების ერთი მექანიზებული ქვეითი დივიზია (სამი მექანიზებული ქვეითი ბრიგადით), საბრძოლო უზრუნველყოფის დივიზია, “კომანდოსების” საპარაშუტო ბრიგადა და მსუბუქი საავიაციო ბრიგადა (ორი ტანკსაწინააღმდეგო და ერთი სადაზვერვო სავერტმფრენო ბატალიონებით), ტერიტორიული თავდაცვის ჯარების 11 მსუბუქი ქვეითი ბატალიონი; საჰაერო ძალების შვიდი საბრძოლო და ორი სასწავლო-საბრძოლო ესკადრილია, ორი სატრანსპორტო, ორი სასწავლო და ერთიც ბრძოლის ველზე მეთვალყურეობის საავიაციო ესკადრილიები; საზღვაო ძალების საბრძოლო და ზღვაში ნაღმსაწინააღმდეგო ბრძოლის ესკადრები. მათ შეიარაღებაშია 140 საბრძოლო ტანკი, 141 მოჯავშნული საბრძოლო მანქანა, 230 საბრძოლო უზრუნველყოფის მოჯავშნული მანქანა, 242 საველე საარტილერიო სისტემა და 100 ერთეული 81-მმ ნაღმსატყორცნი, 480-მდე ტანკსაწინააღმდეგო სარაკეტო კომპლექსი, 50-ზე მეტი თვითმავალი საზენიტო დანადგარი და 180-მდე გადასატანი საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი, 28 დამრტყმელი, 18 სადაზვერვო და 40-მდე სხვადასხვა დანიშნულების ვერტმფრენი; 165 საბრძოლო და სასწავლო-საბრძოლო, 80 სატრანსპორტო და სხვა დანიშნულების თვითმფრინავი; სამი მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდი, 11 ტრალერი (საზღვაო ნაღმებთან ბრძოლის ხომალდი), 12 დამხმარე გემი და სხვა შეიარაღება.

ასეთია თუნდაც “მცირერიცხოვანი, მობილური და ეფექტური” ბელგიური შეიარაღებული ძალები, რომლის მიზანიცაა ბელგიის ტერიტორიიდან მრავალი ასეული და ათასეული კილომეტრის დაშორებით “ლოკალური კონფლიქტების თავიდან აცილებასა და დარეგულირებაში მონაწილეობა”. მაგრამ თავად ბელგია რომ მდებარეობდეს ე. წ. “ცხელ რაიონში”, მას რომ ჰქონდეს ტერიტორიები დაკარგული და ჰყავდეს მოსახლეობა, საკუთარ ქვეყანაში დევნილად ქცეული, მაშინაც მისი სარდლობა მხოლოდ ასეთი მცირერიცხოვანი ჯარების შექმნით შემოიფარგლებოდა, თუ უფრო მეტ ღონისძიებებს მიმართავდა საკუთარი ინტერესებისა და უფლებების დასაცავად? და თუკი ნატო-ს ბლოკის სარდლობა მოსთხოვდა მას, შემოფარგლულიყო ისევ მხოლოდ მცირერიცხოვანი ჯარების მშენებლობით, და მეტი ზომებისთვის არ მიემართა, მაშინ თანამედროვე სამხედრო საქმეში კარგად გაცნობიერებული ბელგიური ხელმძღვანელობა როგორ გადაწყვეტილებას მიიღებდა?

მაგალითად, იმავე ჟურნალ Зарубежное Военное Обозрение-ს 1991 წლის მე-2 ნომერში გამოქვეყნებულ წერილში «Морская стратегия» ვკითხულობთ, რომ ცივი ომის დასრულების შემდეგ აშშ საზღვაო ძალების ხელმძღვანელობა ფიქრობდა თავისი სამხედრო-საზღვაო ფლოტის გააქტიურებას თავად საბჭოთა კავშირის (რუსეთის) ჩრდილო-დასავლეთ საზღვრების მახლობელ წყლებში, მაგრამ “სკანდინავიური ქვეყნების უარყოფითმა პოზიციამ, რომლებიც ობიექტურად აფასებენ ნორვეგიისა და ბარენცის ზღვებში ამერიკული ფლოტის ღრმა წინსვლის მთელ საშიშროებას, აიძულა ამერიკელები, მოცემულ ეტაპზე უარი ეთქვათ კოლის ნახევარკუნძულის მიმართულებით შეტევითი მოქმედებების გეგმების შემუშავებაზე”.

სამწუხაროდ ჩვენთან “ნატო-ს სტანდარტებად” ასაღებენ იმას, რაც არათუ ნატო-ს ბლოკში, არამედ სამხედრო საქმეში ჩახედული ხელისუფლების მქონე და საკუთარი თავის პატივისმცემელ არც ერთ ქვეყანაში სიზმრადაც კი არ მოეჩვენებათ. ამავე დროს საქართველოს ხელისუფლება, ე. წ. პოლიტიკური სპექტრის უდიდესი ნაწილი, მასობრივი ინფორმაციის საშუალებები და არასამთავრობო ორგანიზაციები თავიანთი ნორვეგიელი, შვედი და ფინელი კოლეგებივით მფრთხალები და ლაჩრები არ გამოდგნენ და უკანმოუხედავად დაუჭირეს მხარი კავკასია – ცენტრალური აზიის მიმართულებით “შეტევითი მოქმედებების” განვითარებაში იმათ, ვინც კარგად იციან თუ რას რიშნავს თუნდაც “ნატო-ს სტანდარტების მცირერიცხოვანი, მობილური და ეფეტური” შეიარაღებული ძალების ნამდვილი საბრძოლო შემადგენლობა და შეიარაღება (ახლა ეს ჩვენც ვიცით, თუნდაც ბელგიის მაგალითზე), ჩვენ კი თუნდაც ამ “ძალების” მეათედით დაკმაყოფლებას გვირჩევენ, ანუ უბრალოდ გვატყუებენ.

ირაკლი ხართიშვილი

Friday, February 8, 2013

გერმანიის ისტორია უძველესი დროიდან XIX საუკუნის დასაწყისის ჩათვლით

(ნაწილი IV; /თავები XII-XIII; დასასრული/)

XII. ოცდაათწლიან ომამდე და მის შემდეგ


XVII საუკუნის დასაწყისისთვის გერმანია განიცდიდა დაქვეითებას. რეფორმაცის წინა დროინდელი აყვავებისგან ცოტა რამღა თუ იყო შემორჩენილი. გახრწნის ელემენტები, რომლებიც გამოჩნდა XVI ს. შუახანებში, სულ უფრო შესამჩნევი ხდებოდა. სამეურნეო დაქვეითება, შესამჩნევი უკვე XVI ს. დასაწყისში მსოფლიო ვაჭრობის გზების გერმანიისთვის არასასურველი გადანაცვლების შედეგად, არ შეჩერებულა, არამედ პირიქით, გრძელდებოდა, ძლიერდებოდა. მცირდებოდა ვაჭრობა, ჭკნებოდა აყვავებული მრეწველობა. თვით ძალმოსილი ჰანზაც კი უძლური აღმოჩნდა ახალ მოვლენებთან ბრძოლაში მსოფლიო ეკონომიკურ სცენაზე. თუკი უწინ მისი აყვავება განპირობებული იყო ძლიერი ორგანიზაციის არარსებობით იმ ქვეყნებში, სადაც მას მიჰქონდა თავისი სავაჭრო დროშა, ახლა იგი ყველაზე უფრო მეტად მოცელა ასეთი ორგანიზაციის გამოჩენამ ამ ქვეყნებში. ინგლისსა და ჰოლანდიაში, და ნაწილობრივ დანიასა და შვედეთშიც კი, XVI საუკუნის ბოლოსთვის ვაჭრობა უკვე იყო ორგანიზებული ეროვნული ძალების მიერ და იმყოფებოდა ეროვნული ხელისუფლების დაცვის ქვეშ. ჰანზას კი არაფრის გაკეთება არ შეეძლო, როდესაც ინგლისელებმა დაიწყეს ვაჭრობა რუსეთთან თეთრი ზღვის გავლით, ძველი გზებისთვის გვერდიდან შემოვლით, როდესაც ინგლისის დედოფალმა ელისაბედმა 1598 წ. დახურა გერმანული ფოლადის ფუნდუკი (подворье) ლონდონში, როდესაც ჰოლანდიამ ჩახერგა რაინის შესართავი, როდესაც დანია ზრდიდა, როგორც სურდა, საბაჟო გადასახადებს ზუნდის სრუტეში. ლიუბეკის გენიალური ბურგომისტრი იურგენ ვულენვევერი, რომელიც შეუცდომლად ამოიცნობდა, თუ საიკენ უნდა მიემართათ დარტყმა, რათა ეხსნათ ჰანზა დაცემისგან, ძალზედ გვიან გამოჩნდა. ის, რისი გაკეთებაც კავშირს, შესაძლებელი იყო, ძალუძდა XIV ს. შუახანებში, უკვე მის ძალებზე მეტი აღმოჩნდა XVI ს. შუახანებში. ზუნდის დაუფლების იდეა ვერ გამოუვიდათ, და საკუთარი სიცოცხლით მოუხდა ვულენვევერს ძღვევა თავისი გრანდიოზული გეგმის გამო. მაგრამ ძველ სავაჭრო გოლიათს არ სურდა ასე უბრალოდ დანებებულიყო. ჰანზა იბრძოდა. 1603-1609 წწ. იგი ჯერ კიდევ მიმართავდა მცდელობებს თავისი მდგომარეობის გადასარჩენად. მან დადო ახალი სავაჭრო ხელშეკრულებები გერმანულ საიმპერიო ქალაქებთან, ესპანეთთან, რუსეთთან. 1615 წ. კავშირს კვლავ შეუერთდა ათი ქალაქი. მაგრამ ყველაფერი იყო ამაო. უკეთესი არ გახლდათ სამხრეთული ცენტრების მდგომარეობაც, რომლებიც ჯერ კიდევ არცთუ ცოტა ხნის წინ ამდენად ბრწყინვალენი და მდიდარნი იყვნენ. საფრანგეთისა და ესპანეთის გვირგვინის კრახები, რომლებისაც ასე ეშინოდათ კაპიტალისტებს შმალკალდენური ომის ეპოქაში, მაინც გაჩაღდა XVI ს. მეორე ნახევარში და ძლიერად გამოუთხარა ძირი ყველაზე უფრო მსხვილი აუგსბურგული და ნიურნბერგული ფირმების: ტუხერების, ველზერების, ფუგერების კეთილდღეობას. ფულადი ოპერაციების წარუმატებლობებმა გერმანელ მთავრებს შორის დააჩქარა ზოგიერთი მათგანის დასასრულიც. წარუმატებელი ოპერაციები კოლონიური საქონლით (როტი და აუგსბურგი) კიდევ უფრო მეტად არყევდა ძველ საფუძვლებს. XVI საუკუნის ბოლოს ძირს დაენარცხნენ უფრო სუსტები. მათ კვალდაკვალ კი ისინიც, რომლებიც უფრო ძლიერები იყვნენ. ველზერები ფეხზე იდგნენ 1614 წლამდე, ფუგერებს მათ შემდეგ დიდხანს აღარ გაუძლიათ. ასეთი კოლოსების კრახებს ვაჭრობის სამყაროში ბუნებრივია თან ახლდა მთელი ქალაქების გაკოტრებაც. პატარა ადამიანები, გარდა ამისა, კოტრდებოდნენ კიდევ ბრუნვაში მყოფი მონეტის თვისებისგანაც. იგი იყო ძალიან ცუდი ხარისხისა და ამასთან ერთად გამოირჩეოდა სრულიად დაუჯერებელი მრავალფეროვნებით. 1606 წ. მოითვლიდნენ ბრუნვაში მყოფი მონეტის დაახლოებით 5.000 სახეობას (сортовъ). მარტო მაინის ფრანკფურტი ჯერ კიდევ ფეხზე იდგა თავისი ხელსაყრელი მდგომარეობისა და, უმთავრესად, იმის წყალობით, რომ ანტვერპენის დაცემის შემდეგ, ანტვერპენის ბირჟაზე მომუშავე ბევრმა საქმოსანმა აქ გადმოინაცვლა. ფრანკფურტში გაიხსნა ბირჟა, რომელზედაც აღესრულებოდა, როგორც სასაქონლო, ისე სავექსელო გარიგებებიც. ფრანკფურტის ბირჟა მუდმივ ურთიერთობებში იმყოფებოდა XVII ს. მთავარ მსოფლიო ბირჟასთან, ამსტერდამულთან.

თუკი დაეცა ვაჭრობა, მრეწველობის საქმეც უკეთესად ვერ მიდიოდა. მსოფლიო ბაზარზე სხვა ქვეყნებთან კონკურენცია, ვაჭრობის არახელსაყრელი პირობების გამო, გაძნელებული გახლდათ. ამქრული ხელოსნობა, მრეწველობის მთავარი ფორმა ჯერ კიდევ XVI ს. ეცემოდა, ნაწილობრივ შინაგანი გახრწნის, ოსტატების ქარგლებთან მუდმივი ბრძოლის შედეგად, ნაწილობრივ კი წარმოების კაპიტალისტური ხერხის კონკურენციის შედეგადაც. ყველაფერი, რითაც შეეძლო თავი შეექო გერმანიას XV ს.: კონსტანცისა და რეგეგენსბურგის ტილოს ქსოვილების მრეწველობა, ულმის ბამბის ქსოვილების მრეწველობა, ნიურნბერგის იარაღის მრეწველობა – ყველაფერი მიდიოდა დაქვეითებისკენ და უკანასკნელი ძალების დაძაბვითღა თუ ინარჩუნებდა პოზიციებს.

ვაჭრობისა და მრეწველობის დაქვეითება ნიშნავდა ბიურგერობის დაქვეითებასაც, კლასისა, რომელიც შუა საუკუნეების მიწურულიდან გახლდათ გერმანიის ეროვნული განვითრების ელემენტების მატარებელი, რომელმაც შექმნა ახალი კულტურა და ასეთი გაქანება მისცა რეფორმაციას. XVI ს. მეორე ნახევარი და XVII ს. პირველი ორი ათწლეული იყო დრო, როდესაც მისი კეთილდღეობის მტკიცე ბურჯები ცოტ-ცოტად ინგრეოდა, და ბიუგერობას უკვე აღარ შეეძლო საზოგადოებრივ სცენაზე დაეკავებინა ის მდგომარეობა, რომელიც უწინ ეკავა. ჩვენ ვნახეთ, რომ 1547-48 წწ. აუგსბურგის სეიმზე მას უკვე აღარ უწევდნენ ანგარიშს. პირიქით, აზნაურული ელემენტი, რომელმაც დაკარგა პოლიტიკური გავლენა და ახლა ეყრდონობოდა მთავართა ძალაუფლებას, სულ უფრო წინ გამოდის. სწორედ ამ ხანას მიეკუთვნება გლეხთა მდგომარეობის გაუარესება დასავლეთშიცა და აღმოსავლეთშიც; ეს გახლდათ კიდევ ერთხელ მემამულეთა მხრიდან გლეხთა გაძლიერებული ექსპლუატაციის შედეგი. გლეხების მდგომარეობა დასავლეთში XVI ს. პირველ მეოთხედში იყო უარესი, ვიდრე აღმოსავლეთში. ეს ჩანს თუნდაც იქიდან, რომ 1525 წლის გლეხთა დიდი აჯანყება აღმოსავლეთს არ შეხებია. სამაგიეროდ XVI ს. მეორე მესამედიდან, იმისდა მიხედვით, თუ როგორ იზრდება მოთხოვნილება პრუსიულ და პომერანიულ პურზე ინგლისში, ჰოლანდიასა და სკანდინავიის ქვეყნებში, აღმოსავლელი რაინდი თავადაც იწყებს სოფლის მეურნეობის მიყოლას, გლეხთა მდგომარეობა აღმოსავლეთში მკვეთრად უარესდება. რათა უზრუნველყონ თავიანთთვის მუშახელის ყოლა, მემამულენი მოითხოვენ გლეხების მიმაგრებას (1535, 1538, 1539, 1572 და 1602 წწ. ბრანდენბურგის ტერიტორიული სეიმის რეცესები), ხოლო რათა გაზარდონ მეურნეობის ფართობი, ანგრევენ გლეხთა კარმიდამოებს (Bauernlegen) და გლეხთა მიწებს თავისას უერთებენ. დასავლეთში შემდგომ გაუარესებას გლეხთა ომის მერე ადგილი უკვე აღარ ჰქონია. თუკი ჩვენ იქ არაფერი გვესმის გლეხთა კარმიდამოების დანგრევის შესახებ, ეს იმიტომ, რომ რაინდებს არ ჰქონიათ იმის სტიმული, რათა მემამულე-პატრონებად (მემამულე-მეურნეებად, помещики-хозяева) ქცეულიყვნენ. პირიქით, აზნაურებისთვის მომგებიანი იყო რათა მიწაზე დაესვათ უფრო მეტი გლეხი ღალის რაოდენობის გასაზრდელად. ბიურგერობის დაქვეითება, ერთის მხრივ, და აზნაურული ელემენტის სოციალური როლის გაძლიერება, მეორეს მხრივ, იძლევა მეტად სატირალ სურათს. ნატურალურ-სამეურნეო რეაქცია ამ სიტყვის სრული აზრით არ არის, მაგრამ ზოგიერთი მისი ელემენტი კი უეჭველად სახეზეა. და რაც მთავარია, სახეზეა ყველა მეორადი ნიშანი, რომლებიც ამდენად დამახასიათებელია სამეურნეო რეგრესის ყველა ეპოქისთვის: ყოველივე მოჩვენებითობის სიჭარბე, ასევე გარეგნული ფუფუნებისა, ხშირად მოჩვენებითი ბრწყინვალების, – ნამდვილი კულტურის დაქვეითების გვერდით; ზნე-ხასიათების გაუხეშება, შემოქმედების გამოფიტვა, კულტურაში ყველაფერი მანერულისა და არაგულწრფელის დამკვიდრება.

ყველაზე უფრო მეტად ტრაგიკული მთელ ამ ევოლუციაში მდგომარეობდა იმაში, რომ გერმანიაში არ იყო ძალა, რომელსაც შეეძლებოდა გახრწნის პროცესის დამუხრუჭება და გამოფიტულ ორგანიზმში ახალი ძალების შერთვა (влить новыя силы). ინგლისი, საფრანგეთი, ჰოლანდია და თვით სკანდინავიის ქვეყნებიც კი წარმატებებს აღწევდნენ ამ ეპოქაში იმის გამო, რომ ეკონომიკური ძალების ზრდას მხარს უჭერდა იქ ერთიანი ეროვნული ხელისუფლება. გერმანიაში კი ძალაუფლება დაქუცმაცებული იყო სუვერენიტეტის მრავალ დამოუკიდებელ მატარებელთა შორის: იმპერატორს, თავისუფალ ქალაქებს, სასულიერო და საერო მთავრებს შორის. იმპერატორებს, რომლებიც ატარებდნენ წმინდა რომის გვირგვინს, XVI ს. მეორე ნახევარში და XVII ს. დასწყისში, სულაც არ ჰქონდათ აბსოლუტურად წართმეული იმის გაგება, თუ რა იყო საჭირო გერმანიისთვის, რათა მას შეძლებოდა თავის დაღწევა ეკონომიკური და კულტურული კრიზისისგან. პირიქით, მათ მიერ მიღებული ზოგიერთი ზომის მიხედვით, ჩანს, რომ ისინი სწორად უყურებდნენ საგნებს. ქვეყნის უბედურება მდგომარეობდა იმაში, რომ ისინი უძლურნი იყვნენ ამ სწორად დასახული ზომების ცხოვრებაში გატარების საქმეში. რა თქმა უნდა, მაგალითად, საერთაშორისო დაცვის მიცემა გერმანული ვაჭრობისთვის იმპერატორს არ შეეძლო, თუნდაც აღსასვსე ყოფილიყო ყველაზე უფრო მყარი გადამჭრელობით (გაბედულებით). მაგრამ, იშვიათად, საიმპერატორო ხელისუფლება ასეთ მცდელობებსაც მიმართავდა. ასე, XVI ს. უკანასკნელ ათწლეულში, ინგლისში ჰანზელთა წინააღმდეგ რეპრესიებზე საპასუხოდ, გერმანიიდან გასახლებულ იქნენ ინგლისელი ვაჭრები. არც ინგლისი დარჩენილა ვალში. ფოლადით სავაჭრო ფუნდუკის დახურვა იყო სამაგიეროს გადახდა გერმანელებისთვის, მით უფრო მგრძნობიარე, რომ იმპერიას არაფრით არ შეეძლო მასზე რეაგირება. გაცილებით უფრო მრავალრიცხოვანი იყო საიმპერიო ღონისძიებები, მიმართული ვაჭრობისა და მრეწველობის მხარდაჭერისკენ. მთელი რიგი დადგენილებების გზით სეიმი ცდილობდა ებრძოლა მონეტების გაფუჭებასთანაც, სავაჭრო მონოპოლიებთანაც, ამქრებში ბოროტად გამოყენებებთანაც, თვით გლეხების დასაცავად გამოსვლასაც კი ცდილობდა. ვერაფერმა ვერ უშველა. თავად მრავალრიცხოვნება ამ დადგენილებებისა ადასტურებს მათ უნაყოფობას. იმპერიის უძლურება აიხსნება ბევრი მიზეზით, უმთავრესად, მთავართა ხელისუფლების გაძლიერებით. სწორედ მთავრების ინტერესებში იყო ის, რომ, თუ პირდაპირ ვერ დაუპირისპირდებოდნენ იმპერიის პოლიტიკას, ირიბად მაინც დაემუხრუჭებინათ იგი ყველანაირი საშუალებებით. თუკი იმპერიისთვის მომგებიანი იყო მხარი დაეჭირა ვაჭრობისა და მრეწველობისთვის იმიტომ, რომ ეს ნიშავდა ბიურგერობის, – მდიდარი საიმპერიო ქალაქების მხარდაჭერას, სწორედ ამ მიზეზის გამო მთავართათვის ხელსაყრელი იყო ვაჭრობის გახრწნაც და მრეწველობისაც: ერთიცა და მეორეც აკოტრებდა ქალაქებს, ე. ი. ასუსტებდა ტერიტორიებისადმი მტრულ საიმპერიო ძალას. ხოლო ქალაქების ფინანსურ მხარდაჭერას, სეკულარიზაციის შემდეგ, მთავრები ისე უკვე აღარ საჭიროებდნენ. იგივე კეთდებოდა გლეხობასთან მიმართებაშიც. მთავრებისთვის აუცილებელი იყო მხარი დაეჭირათ აზნაურობისთვის, ვინაიდან დანერგვის პროცესში მყოფ ტერიტორიულ აბსოლუტიზმს შეეძლო დაყრდნობოდა მხოლოდ მიწათმფლობელურ ელემენტს. უხდებოდათ მემამულეთა მოთხოვნებისადმი გლეხების მსხვერპლად შეწირვაც. ერთი სიტყვით, ეკონომიკურ ურთიერთობათა სფეროში იმპერია საბოლოოდ უძლური ხდებოდა თავისი ეროვნული მისიის განხორციელებაში. და არა მხოლოდ ეკონომიკურ სფეროში. რიგი ფაქტორებისა გვიჩვენებს, რომ იმპერია, როგორც ეროვნული ძალა, საერთოდ იდგა გაკოტრების ზღურბლზე. ორი გვირგვინის ბედუკუღმართმა შეჯახებამ კარლ V-ის თავზე მხოლოდ დააჩქარა იმ წინააღმდეგობათა გამოვლენა, რომლებსაც იწვევდა იმპერიის არსებობა. კარლისთვის ესპანეთის საქმეები ყოველთვის უფრო მშობლიური იყო. მაგრამ საქმე კარლის პირად სიმპათიებსა და ანტიპათიებში არა ყოფილა. ყველაზე უფრო არსებითი იყო ის, რომ იმპერატორი რჩებოდა კათოლიკედ, როდესაც გერმანიის ეროვნულმა სულმა გამოავლინა გადაჭრით მისწრაფება პროტესტანტიზმის მხარისკენ. აუგსბურგის ზავის შემდეგ ეს წინააღმდეგობა (დაპირისპირება) შეიქნა იმპერიის მთავარ სნეულებად. აქედან გამომდინარე, იმისთვის, რათა გერმანული სახელმწიფოებრიობა ექციათ ქვეყნის ეროვნული ამოცანებისთვის სამსახურის უნარის მქონედ, მისგან აუცილებელი იყო ჩამოეშორებინათ ნახევრად უცხოური კათოლიკური იმპერია. ეს ოპერაცია ჩატარებულ იქნა, მაგრამ იგი გაჭიანურდა თითქმის სამი საუკუნის მანძილზე და გერმანიას დაუჯდა ბევრი სისხლის ფასად. ოცდაათწლიანი ომი (იხ.) იყო პირველი მომენტი ოპერაციისა, ყველაზე უფრო მტკივნეული მომენტიც.

მიღებულია ფიქრობდნენ, რომ ოცდაათწლიანი ომი თავისთავად აღნიშნავდა მკვეთრ მობრუნებას უარესისკენ, რომ გერმანიის ყველა უბედურება, ეკონომიკური, კულტურული და სხვა დანარჩენი, სათავეს ღებულობს სწორედ მისგან. ყოველივე ზემოთქმულიდან ნათელია, თუ როგორ შეზღუდვებს მოითხოვს ასეთი შეხედულება. გახრწნის ჩანასახები სახეზე იყო, როცა იფეთქა ომმა, და სწორედ იმიტომ, რომ გახრწნა დაიწყო ომამდე, – ომმა იქონია ასეთი დამღუპველი ზემოქმედება. გერმანია უკვე იტანჯებოდა ქრონიკული სნეულებით, როცა მოვიდა მწვავე ავადმყოფობა, და მის უზარაზარ სხეულს არ აღმოაჩნდა საკმარისი ძალები, რათა წინააღმდეგობა გაეწია არა მარტო მექანიკური ნგრევისთვის, არაედ ორგანული დაშლისთვისაც. ერთი სიტყვით, ომმა ვერ შემოიტანა ვერაფერი პრინციპულად ახალი გერმანიის დაქვეითების პროცესში. მან მხოლოდ დააჩქარა იგი. მისი მნიშვნელობა არა იმდენად ხარისხობრივია, რამდენადაც რაოდენობრივი. მაგრამ ამ დათქმების ფარგლებში შეფასებულმა ომმაც კი, რა თქმა უნდა, ძალიან ბევრი უბედურება მოიტანა. ომის მიერ მოხდენილმა მარტო გაჩანაგებებმა მიაღწიეს უზარმაზარ ზომებს. სოფელი, როგორც ეს ბუნებრივია კიდეც, უფრო მეტად დაზარალდა, ვიდრე ქალაქი. 1639 წ., როდესაც უწინ დისციპლინირებულმა შვედურმა ჯარებმა უკვე მოასწრეს იოლი ნადვლის სიტკბოების გემოს გასინჯვა, შვედი გენერლის პფულის მხოლოდ ერთმა რაზმმა მხოლოდ ბოჰემიაში გადაწვა და დაანგრია დაახლოებით 800 სოფელი. გერმანიის სხვა ნაწილებიც ამაზე ბევრად ნაკლებად არ დაზარალებულან. ჩვეულებრივ ასეთი გამაჩანაგებელი ლაშქრობების კვალდაკვალ, მათ მიერ ჩავლილი ოლქები მაშინვე იქცეოდნენ შიმშილისა და ჟამიანობის (ჭირის) მსხვერპლად, ვინაიდან მოწინააღმდეგის მოახლოებისას გაფანტული და ტყეებში თავშეფარებული მოსახლეობა ვერ პოულობდა შემდეგ საკვებს. ქალაქი ნაკლებად დაზარალდა, რადგანაც ქალაქს ჰქონდა მისი მაგარი კედლები, მაგრამ ჩვენ ვიცით, თუ როგორი შეიძლებოდა ყოფილიყო მტრების ხელში ჩავარდნილი ქალქის ხვედრი (მაგდებურგი, 1631; ჰაიდელბერგი, 1622). მოსახლეობის შემცირება ასეთ პირობებში ძალიან დიდი იყო. იგი განპირობებული გახლდათ არა იმდენად იმით, რომ ადამიანები იქცეოდნენ მახვილის მსხვერპლად. ბრძოლებში და მშვიდობიან მცხოვრებლებზე ჯარიკაცების თავდასხმისგან განცდილი დანაკარგები შეადგენენ სულაც არა ყველაზე უფრო დიდ ნაწილს ადამიანთა დანაკარგების ბალანსში. მცხოვრებთა უზარმაზარი რაოდენობა იხოცებოდა, როგორც ახლახანს იყო აღნიშნული, შიმშილითა და სნეულებებით, რომლებიც ღებულობდა ეპიდემიურ ხასიათს. მრავალი ადამიანი ხდებოდა მაწანწალა და ყაჩაღი და ამით სამუდამოდ წყდებოდა მშობლიურ ადგილებს. კიდევ უფრო მეტი ვარდებოდა დამქირავებელთა ხელში. მთელი დანაკარგების დაანგარიშება შეიძლება, რა თქმა უნდა, მხოლოდ მიახლოებით. ისეთი ფრთხილი ისტორიკოს-სტატისტიკოსი, როგორიც ინამა-შტერნეგია, არ თვლის დაუშვებლად ჰიპოთეზას, რომ გერმანიამ 1618-1648 წწ. პერიოდში დაკარგა თავისი მოსახლეობის სამი მეოთხედი, ე. ი. 12-13 მილიონი სული. ცალკეული ადგილებისთვის ინამა ღებულობს პირდაპირ კოლოსალურ ციფრებს. ასე, პფალცში, მისი აზრით, დარჩა მცხოვრებთა უწინდელი რაოდენობის არაუმეტეს ორმოცდამეათედი ნაწილისა. შესაძლოა, რა თქმა უნდა, რომ ეს ციფრები გაზვიადებულია, მაგრამ ისინი დაუჯერებელი არ არის. დანაკარგების საერთო ჯამიდან სოფელზე მოდიოდა დაახლოებით 60%, ქალაქზე – დაახლოებით 40%. მეურნეობაში გაუკაცურება და საერთოდ ძარცვა-რბევა აისახებოდა ძალზედ მძიმედ, განსაკუთრებით სოფლის მეურნეობაში. იგი ომის შემდეგ იმყოფებოდა სასოწარკვეთილ მდგომარეობაში. ცოცხალი ინვენტარი თითქმის მთლიანად იყო ამოწყვეტილი. წვრილფეხა საქონლიდან არაფერი არ დარჩენილა. ასეთ პირობებში გლეხური მეურნეობა რომ ძირფესვიანად ინგრეოდა, თავის თავად ნათელია. მაგრამ მემამულეთა მეურნეობასაც არ ჰქონდა იოლად საქმე. ადამიანთა უკმარისობამ, უწინარეს ყოვლისა, გამოიწვია გასამრჯელოს ამაღლება სამიწათმოქმედო მუშებისთვის. ბოჰემიაში იგი სამჯერ გაიზარდა. პფალცსა და ვიურტემბერგში ომის შემდეგ გამოჩნდნენ მუშები შვეიცარიიდან იმიტომ რომ თავისები არ იყო საკმარისი. შვეიცარიელები ძალზედ ძვირად ფასობდნენ. რათა უზრუნველეყოთ თავიანთთვის უფრო იაფი შრომა, მემამულეებმა დაიწყეს მოთხოვნა, რომ დამოკიდებულების მსუბუქი ფორმები გადაქცეულიყო უფრო მძიმე ფორმებად. იქ, სადაც ბეგარა მცირე იყო, იგი გაზრდილ იქნა და რეგულარულიდან იქცა ნებისმიერად (произвольной). გარდა ამისა, რადგანაც ბევრი საგლეხო კარმიდამოები დაცარიელდა, ამიტომ მემამულენი განთავისუფლებულ მიწებს ურიგებდნენ წვრილ მეპატრონეებს, რომლებიც მათთან დადებული ხელშეკრულებებით, ვალდებული იყვნენ ეკისრათ ქვეითი ბეგარა, ან კიდევ უმატებდნენ მათ გადარჩენილი გლეხების ნაკვეთებს, რომლებსაც ამის გამო უზრდიდნენ საცხენოსნო ბეგარას, ანდა თავიანთთვის უფრო ხელსაყრელ პირობებზე ურიგებდნენ ახალ გლეხებს, რომლებიც ამასთან ერთად ღებულობდნენ საქონელს, თესლსა და ინვენტარს. დაცარიელებული საგლეხო მიწების ნაწილს მემამულენი უბრალოდ უერთებდნენ თავისას. ყოველივე ეს იქცა გლეხური დამოკიდებულობის გაძლიერების დასაწყისად. აღმოსავლეთში, ბრანდენბურგის სამფლობელოებში, ოცდაათწლიან ომთან ერთად გამოჩენილ პირობებში, აქვს გადგმული ფესვები ბატონყმური სამართლის აყვავებას (იხ. შემდეგი თავი). ბრანდენბურგელი მემამულეები, როგორც ვიცით, მუშაობდნენ გატანაზე (работали на вывозъ), და თავიანთი საგარეო ბაზარი მათ, როგორღაც, შეინარჩუნეს. მაგრამ სოფლის მეურნეობამ ომის შემდეგ თითქმის დაკარგა შიდა ბაზარი. რადგანაც ქალქებიდან ბევრი დანგრეული იყო, ხოლო უმრავლესობაში კი მოსახლეობა ასე თუ ისე დაზარალებული გახლდათ, ამიტომ მოთხოვნილება სოფლის მეურნეობის პროდუქტებზე დაუჯერებლად შემცირდა. მოკვდა გაცვლა-გამოცვლა ქალაქსა და სოფელს შორის, ის ცოცხალი გაცვლა-გამოცვლა, რომელიც წარმოადგენდა გერმანიის სამეურნეო ცხოვრების მთავარ ნერვს. აქედან იყო ფასების დაცემა სოფლის მეურნეობის პროდუქტებზე. ფასების დაცემა სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებზე იწვევდა მიწის გაუფასურებას და, აქედან ამომდინარე, სასოფლო-სამეურნეო კრედიტის დაქვეითებასაც. სოფლის მეურნეობის სატირალი მდგომარეობა კიდევ უფრო მძიმდებოდა დიდი დავალიანებითაც. ომისა და ომისშემდგომი დროის უბედურებანი თავზე ატყდებოდა ჰიპოთეკებით დაუძლურებულ მეურნეობებსაც და ისინი ამას ვეღარ უძლებდნენ. ეს გაიგო საზოგდოებრივმა ხელისუფლებამაც. სეიმმა რეგენსბურგში 1650 წ. დაადგინა ჩამოეჭრათ სამიწო კრედიტის მიხედვით 1618-1650 წწ. დაგროვილი პროცენტების სამი მეოთხედი. ამავე ზომას მიმართავდნენ ცალკეული სახელმწიფოებიც. ყველაზე უფრო მეტად შორსმხედველი მთავრობები, გარდა ამისა, ამსუბუქებდნენ გადასახადებს, არიგებდნენ სესხებს თესლების შესაძენად, აწყობდნენ მარცვლეულის მაღაზიებს და სხვა. მთელი ამ შეღავათების ლომის წილი ერგებოდა, რა თქმა უნდა, სამემამულეო და არა საგლეხო მეურნეობას.

ამდენადვე მნიშვნელოვანი იყო საერთო ნგრევის შედეგები ვაჭრობისა და მრეწველობისთვისაც. ქალაქებმა ნაკლები ხალხი დაკარგეს, მაგრამ ქალაქების, როგორც სამეურნეო ერთეულებისთვის, მათი დანაკარგები უფრო ძნელად ასანაზღაურებელი იყო. ქალაქების გაკოტრებას ორი წყარო ჰქონდა: გაუკაცურება და კაპიტალების შემცირება. ამქრის განსწავლული მუშების დანაკრგების ანაზღაურება თითქმის შეუძლებელი იყო, და მუშების არარსებობის გამო მთელ დარგებს უნდა შეემცირებინათ წარმოება, ხოლო ზოგჯერ კი უქმდებოდა მთელი საამქროებიც მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივი დროით (აუგსბურგის შალის მქსოველები). ნაკლები ზომებით იგივე ხდებოდა ვაჭრობის სფეროშიც. გაძნელდა სასაქონლო ტრანსპორტის პირობები, როგორც წყალში, ისე ხმელეთზეც. ქვეყანაში ომის დროსაც და მისი დასრულებიდან კარგა ხნის შემდეგაც დაძრწოდნენ ჯარისკაცებისა და ყაჩაღთა ხროვები. კაპიტალების უკმარისობა მძიმე ლოდად აწვებოდათ. ორვე ეს მიზეზი აქვეითებდა სავაჭრო ინიციატივის სულისკვეთებას. გერმანელი ვაჭრები კარგავდნენ თავიანთ უწინდელ სავაჭრო კავშირებს. ავიღოთ ჰანზა. უკვე ომის დასაწყისში ჰანზას ბევრი ქალაქისთვის ძნელი შეიქნა სამოკავშირეო შესატანების გადახდა. ერთხანს ჰანზელებს მხოლოდ დანიის მეურვეობის ქვეშ-ღა თუ შეეძლოთ ვაჭრობა. 1628 წ. იმპერატორი ფერდინანდ II პოლიტიკური მოსაზრებებით – რათა მიეღო საყრდენი ზღვაზე – ცდილობდა ჰანზის გამოცოცხლებას, მაგრამ ამაოდ. ნეიტრალიტეტმა, რომელსაც ჰანზა იცავდა ომის დროს, ვერ იხსნა იგი გაჭირვებათაგან. მხოლოდ ლიუბეკმა 1627 წ. დაკარგა დაახლოებით 900 ხომალდი და თავისი ნეიტრალიტეტის დასაცავად ყოველწლიურად უნდა ეხადა 17.000 მარკა დაქირავებულთათვის. საერთაშორისო ვაჭრობამ თანდათანობით სხვებთან იწყო გადასვლა. დანციგის აყვავებული პურით ვაჭრობა ხელში ჩაიგდეს ჰოლანდიელებმა და ინგლისელებმა. და თუკი ჰანზამ გადაიტანა კიდევ ომი და მონაწილებდა მოლაპარაკებებში მშვიდობის შესახებ, ეს გახლდათ მხოლოდ აჩრდილი უწინდელი ჰანზისა. 1669 წ. შეიკრიბა უკანასკნელი Hansatag-ი. როგორც ჩრდილოეთისთვის ჰქონდა გადამწყვეტი მნიშვნელობა ჰოლანდიელთა და ინგლისელთა დაპყრობებს, ისე სამხრეთში გერმანული ვაჭრობა და გერმანული მრეწველობა იტანჯებოდნენ ფრანგული კონკურენციისგან. ელზასის დათმობამ ფრანგებს ხელში ჩაუგდო კომერციული უპირატესობა რაინის მთელ ზემო წელში, და არა მხოლოდ აქ. მთელი ზემო გერმანია, რომელსაც ოდესღაც ხელში ეჭირა მსოფლილო ვაჭრობის ძაფები, ახლა გრძნობდა ფრანგულ მეურვეობას. ფრანკფურტისა და ლაიფციგის ბაზრები სავსე იყო ფრანგული ბეღლებით. ფრანგებს ხელს უწყობდა მოდაც: სასახლის კარისა და რაინდთა წრეები ხარბად აცხრებოდნენ ყველაფერ ფრანგულს. გერმანელებს აქ შეეძლოთ ეწარმოებინათ მხოლოდ პასიური ვაჭრობა. და საერთოდაც საერთაშორისო ვაჭრობის სფეროში ისინი ძლივს-ძლივობით თუ ინარჩუნებდნენ დამოუკიდებელ მდგომარეობასაც. კონკურენტებმა შეავიწროვეს ისინი კომისიონერების, ფაქტორების, ექსპედიტორებისა და სხვა როლებზე. გერმანული საერთაშორისო ვაჭრობა ჩრდილოეთის გზების გავლით დიდი ხნით გაჩერდა. და თუკი გერმანული საქონელი სამხრეთ ქალაქებიდან, რომლებიც მთელი ძალებით ცდილობდნენ არ მიეცათ შესაძლებლობა მრეწველობის საბოლოოდ დაღუპვისთვის, ხვდებოდა კიდეც ჰამბურგის გავლით საზღვარგარეთ, ყველაზე უფრო ხშირად ინგლისური ხომალდებით. თავიანთი ვაჭრობის წარმოება გერმანელებს არ შეეძლოთ: რაინის შესართავი დაკავებული იყო ჰოლანდიელებისა და ესპანელების მიერ; ვეზერისა და ოდერის შესართვებში ისხდნენ შვედები; ვისლა შესართავიდან შორს ზემოწელისკენ იყო პოლონური; ელბის შესართავში მეტოქეობა უწევდათ დანიელებთან.

იყო კიდევ ერთი მიზეზი, რომელმაც უფრო დაამძიმა ვაჭრობის დაქვეითება. ომის (1618-1648) დასაწყისი გახლდათ მონეტის ყველაზე უფრო გაძლიერებული გაფუჭების ხანა, Kipper und Wipperzeit. წამახალისებელი მიზეზი ამისთვის იყო ფულის უკმარისობა, რომელსაც განიცდიდა ყველა საზოგადოებრივი ორგანიზაცია. მოვლენამ მიიღო ისეთი უზარმაზარი ზომები, რომ სამეურნეო ანგარიში თითქმის შეუძლებელი შეიქნა. არავის არ ჰქონდა ნდობა მონეტის ნამდვილობისა და იმისადმი, რომ გადახდის მომენტში იგი იქნება იმავე ფასეულობისა, რაც მიღების მომენტში. ვაჭრობა გადაიქცეოდა რაღაც უნებურ სპეკულაციად. არც ერთი უცხოელი ვაჭარი ასეთ ფულებს არ ღებულობდა. ომის უკანასკნელ პერიოდში მონეტების ეს გაფუჭება უკვე ვეღარ თამაშობდა ასეთ დიდ როლს, მაგრამ მისი შედეგები კიდევ დიდხანს იყო შესამჩნევი. იგივე შეიძლება ითქვას შიდა საბაჟოებთან მიმართებაშიც. საბაჟო ბარიერები ცალკეულ სახელმწიფოებს შორის აძნელებდა ურთიერთობებს, შეუძლებელს ხდიდა სწორი გაცვლა-გამოცვლის ორგანიზაციას, კეტავდა სამდინარო გზებს. უკანასკნელი განსაკუთრებით მძიმე ტვირთად აწვებოდა ვაჭრობას. მთავრები ცდილობდნენ სამდინარო ტრანსპორტის თუნდაც რამდენადმე თავისუფლების დამყარებას მოლაპარაკებათა გზით, მაგრამ წვრილი ეგოისტური ინტერესები ახშობდა აუცილებლობის ხმას: საბაჟოები აგრძელებდნენ არსებობას და – ბოლოს და ბოლოს – მთავრებისთვის მოჰქონდათ საკმარისად დიდი შემოსავლები.

ამრიგად, ომის შედეგები საკმარისად მძიმე იყო, მაგრამ მაინც არ უნდა ვაჭარბებდეთ, როგორც ეს ზემოთ უკვე იყო ნათქვამი, ომის მიერ მეურნეობისთვის მიყენებული ბოროტების ზომებს. სასტიკად იყო დაზიანებული მიწათმოქმედება, მაგრამ ისიც არა გამოუსწორებლად. მიწათმოქმედების სისტემები და სამიწათმოქმედო იარაღები იმ ეპოქაში ჯერ კიდევ ისეთი მარტივები იყო, რომ კულტურის აღდგენა ტექნიკური მხრიდან ძალიან დიდ სიძნელეს არ წარმოადგენდა. ვაჭრობაში საქმეები კიდევ უფრო ნაკლებ უიმედოდ გამოიყურებოდა. გერმანიამ დაკარგა ინიციატივა, იძულებული შეიქნა დაქვემდებარებოიდა უცხოურ ჰეგემონიას, დაასამარა ჰანზა. მაგრამ მას დარჩა მისი ბაზრები (ლაიფციგი და ფრანკფურტი) და საშინაო ვაჭრობა. და უკვე მნიშვნელოვნად უკეთ იყო საქმე მრეწველობის სფეროშიც. აქ ომი, ანგრევდა რა სიცოცხლიუნარიანს, იმავე დროს ეხმარებოდა ძველი დრომოჭმული ფორმების წალეკვაშიც. ყოველ შემთხვევაში, მის მიერ მიყენებული ჭრილობები არ იყო სასიკვდილო. ახალ დამთავრებული იყო ომი, როცა სამთავრობო და კერძო ინიციატივები შეუდგნენ (бросились) მის მიერ მიყენებულ გაჩანაგებათა გამოსწორებას. განსაკუთრებით ფასეული იყო სწორედ სამთავრობო ინიციატივა. ტერიტორიულმა მთავრებმა, რომელთა მდგომარეობაც განმტკიცებულ იქნა ვესტფალიის ზავით, გაიგეს სწორი სამთავრობო პოლიტიკის აუცილებლობა. რიგი სახელმწიფოებისა და თვით იმპერიის სავაჭრო პოლიტიკის გაერთიანების მცდელობებსაც კი მიმართავდნენ. 1661 წ. ბრანდენბურგის კურფიურსტის მინისტრმა, ეპისკოპოსმა როხასმა, შეადგინა მთელი საბაჟო კავშირის პროექტი. 1690 წ. ბრანდენბურგმა, საქსონიამ და ლიუბეკმა გააერთიანეს თავიანთი სამონეტო სისტემები. სეიმმა რამდენჯერმე სცადა საგანგებო დეკრეტით დაედგინა (დაემყარებინა, установить) ტალერის ფასეულობა. 1676 წ. მან გამოსცა დადგენილება, რომელიც კრძალავდა ფუფუნების საგნების შემოტანასა და მოხმარებას საფრანგეთიდან. და რამდენადაც საიმპერიო გეგმებისა და გადაწყვეტილებათა უმრავლესობა აღუსრულებელი რჩებოდა, იმდენად ცალკეულ მთავართა საშინაო სამეურნეო პოლიტიკა წარმატებით გვირგვინდებოდა. ქვეყანაში იწყებოდა ახალი სამეურნეო ცხოვრება, რომელიც თავისთვის სულ უფრო ახალ ფორმებს პოულობდა. მრეწველობის სფეროში, ამქრული სისტემის მომხრეთა ძალისხმევის მიუხედავად, იზრდებოდა თავისუფალი წარმოება, მსხვილი მანუფაქტურა, რომელიც ემყარებოდა შინაურ ინდუსტრიას. მხოლოდ წვრილი ხელოსნობის დაქვეითებით შეიძლება აიხსნას ის, რომ, მაგალითად, ომის დროს მიუნხენში გაიზარდა ხელზე (დატარებით, въ разносъ) მოვაჭრეთა რაოდენობა 50-დან 1618 წ. 63-მდე 1649-ში. ესენი იყვნენ მსხვილ მრეწველთა კლიენტები, ადამიანები, რომლებმაც თითქმის დაკარგეს თავიანთი სამეურნეო დამოუკიდებლობა. არ არის უფრო მეტად პირდაპირი მინიშნებების უკმარისობაც. მალევე ზავის დადების შემდეგ იწყება აუგსბურგის ახალი აყვავება. XVII ს. 60-იანი წლებიდან იქ ძლიერდება შალის ქსოვილების ღებვის რეწვა. ისეთივე ტემპით ხდებოდა ლითონის, ხისა და ძვლის ნაკეთობების წარმოება ნიურნბერგში, იარაღის ინდუსტრია ზოლინჰენში, ტილოსა და მზა მატერიის დამზადება სილეზიასა და ვესტფალიაში, შუშის მრეწველობა ბოჰემიაში, აბრეშუმის წარმოება პფალცში, ბავარიაში, ბრანდენბურგში, შალის თხელი ქსოვილების დამუშავება საქსონიაში და სხვა. მართალია, XVIII ს. უნდა დამდგარიყო დაქვეითების კიდევ ერთი ზოლი, მაგრამ იგი გადატანილ იქნა შედარებით უფრო მსუბუქად.

ომის პოლიტიკური შედეგები ასევე ძალზედ მნიშვნელოვანი იყო. ვესტფალიის ზავმა ბოლო მოუღო იმპერიას როგორც რეალურ ძალას. უკანასკნელი შესაძლებლობები საიმპერატორო ხე;ისუფლების განმტკიცებისთვის დაკარგულ იქნა ჰაბსბურგების შეუსაბამო პოლიტიკის შედეგად. კარლ V-მ ხელთ იპყრა საერთაშორისო იეზიუტიზმის დროშა გერმანიის ეროვნულ მისწრაფებათა წინააღმდეგ. მისი მენაცვალეები, შეიძლება ითქვას, მაქსიმილიან II-ის გამოკლებით, მხოლოდ იმას თუ ცდილობდნენ, რათა მისი უიღბლო პოლიტიკა სავსებით უაზრო და აბსოლუტურად უნაყოფო გაეხადათ. იმპერია მათ დროს არა მხოლოდ მტრული შეიქნა გერმანიისადმი, არამედ საშიშიც მისთვის. ოცდაათწლიანი ომი იყო კიდეც მნიშვნელოვან წილად გერმანიის ომი იმპერიის წინააღმდეგ. იმპერია დამარცხებულ იქნა და ფაქტიურად შეწყვიტა არსებობა. ვესტფალიის ზავის მიხედვით საიმპერიო ჩინებმა, ე. ი. არა მხოლოდ მთავრებმა, არამედ თავისუფალმა ქალაქებმაც და რაინდობამაც მიიღეს კავშირის დადების უფლება ურთიერთ შორის და უცხოურ დერჟავებთანაც კი, რაც წარმოადგენდა პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და ტერიტორიული სუვერენიტეტის უმაღლეს გამოხატულებას. იმპერატორის რწმუნებულებმა ძლივსღა მიაღწიეს დათქმას, – რომელიც არასოდეს შესრულებულა, – რომ კავშირი უცხოურ დერჟავებთან არ უნდა იყოს მიმართული იმპერიისა და იმპერატორის წინააღმდეგ. თვით ისიც კი, რაც რჩებოდა საიმპერატორო ხელისუფლების განუყოფელ კუთვნილებად, საგარეო პოლიტიკის წარმოება, უკვე აღარ წარმოადგენდა იმ სფეროს, რომელშიც ვერ ჩაერეოდნენ მთავრები. საარჩევნო კაპიტულაციები აგრძელებდნენ იმპერატორებისგან ერთი-მეორის მიყოლებით პრივილეგიების გამოგლეჯვას (отвоёвывать). არაფერია სალაპარაკო, რომ იმპერიის საშინაო პოლიტიკის საკითხებში, როდესაც საქმე მიდიოდა გადასახადების ამაღლების შესახებ, სამონეტო და საბაჟო პრივილეგიების დარიგების შესახებ, საიმპერიო მიწების გაუცხოებისა და შეწყვეტილი ლენების განახლების შესახებ, – კურფიურსტების აზრი თითქმის გადამწყვეტი შეიქნა. უმნიშვნელოვანესი საიმპერიო თანამდებობები, Reichskammergericht-ის მრჩევლებისა, საიმპერიო ხაზინადრებისა, საიმპერიო გენერლებისა, დამოკიდებული იყო ჩინებზე; Hofrat-ი, უწინ თითქმის საიმპერატორო კარის დაწესებულება, ცოტ-ცოტად Reichshofrat-ის სახელწოდებით, იქცა მეორე საიმპერიო სასამართლო კოლეგიად; საიმპერიო საკანცლერო მთლიანად იმყოფებოდა მაინცის მთავარეპისკოპოსის ხელში. ასეთი, თითქმის სრული უძლურების დროს, იმპერატორი, რა თქმა უნდა, არ წარმოადგენდა დიდ საფრთხეს მთავრებისთვის და საიმპერიო სეიმი, დაწესებულება, რომელიც შეიქმნა იმპერატორის პრეტნზიების მოგერიებისა და საიმპერიო ჩინების უფლებათა დაცვის მიზნით, გაბედულად შეეძლოთ გაეუქმებინათ. მაგრამ იგი დატოვეს, როგორც საიმპერიო ერთიანობის სიმბოლო. თუმცა კი 1663 წ. რეფორმამ სრულებით შეცვალა მისი არსებობის მთელი აზრი. მთავრებმა და სხვა საიმპერიო ჩინებმა ამიერიდან შეწყვიტეს მასზე პირადად გამოცხადება, არამედ თავიანთ ნაცვლად დაიწყეს ელჩების გაგზავნა. ამასთან სეიმი შეიქნა მუდმივ დაწესებულებად; მისი ადგილმყოფობა განსაზღვრულ იქნა რეგენსბურგში. საქმეები სეიმში ნელ-ნელა ჩაკვდა. მისი საკანონმდებლო საქმიანობა თანდათანობით ვიწროვდებოდა, ვინაიდან ამ საქმიანობის უზურპირებას სულ უფრო და უფრო მეტად ახდენდნენ მთავრები.

საიმპერატორო ხელისუფლების დაქვეითებასა და მთავართა ხელისუფლების იურიდიულ გაძლიერებას თან ახლდა კიდევ ერთი ფაქტორი, რომელიც ქვეყნის პოლიტიკურ განვითარებას ამოძრავებდა ზუსტად იმავე მიმართულებით: ზოგიერთი წვრილი საიმპერიო ტერიტორიების შთანთქმა მთავრების მიერ. ვესტფალიის ზავის პირობების ძალით, და ამ პირობებისგან დამოუკიდებლად, შემოერთების პროცესმა მიიღო ძალზედ ფართო ზომები. საეკლესიო სამფლობელოები სეკვესტრის ქვეშ აღმოჩნდა ხელშეკრულებათა მკაცრ საფუძველზე. ოპერაცია შეეხო უმთავრესად ჩრდილოეთს. ბრანდენბურგმა მიიღო ჰალბერშტადტის, მინდენისა და კამინის საეპისკოპოსოები და, მაშინდელი მფლობელის სიკვდილის შემდეგ კი, მაგდებურგის სამთავარეპისკოპოსოც; შვედეთს პომერანიასთან ერთად ერგო ბრემენისა და ვერდენის (Verden) საეპისკოპოსოებიც; მეკლენბურგს – შვერინისა და რატცებურგის საეპისკოპოსოები; ბრაუნშვაიგ-ლუნებურგს – ოსნაბრიუკის საეპისკოპოსო (არა სრულ მფლობელობაში) და რამდენიმე სააბატო; ჰესენ-კასელს – ჰერსფელდის სააბატო; მეცი, ტური და ვერდენი (Verdun) საბოლოოდ გადავიდნენ საფრანგეთის შემადგენლობაში ელზასან ერთად. იგივე ხვედრი ერგო ზოგიერთ ქალაქს. მათ უკვე აღარ შეეძლოთ წინააღმდგობა გაეწიათ მთავართა ხელისუფლების დარტყმებისთვის, და თუმცა კი ისინი დაინდეს ვესტფალიის ხელშეკრულებებმა, მაგრამ ამან დიდი ხნით ვერ დაიცვა მათი დამოუკიდებლობა. 1661 წ. მიუნსტერი უნდა დაქვემდებარებოდა მიუნსტერის ეპისკოპოსს, 1664 წ, ერფრუტი – მაინცის ეპისკოპოსს, 1671 წ. ბრაუნშვაიგი – ვოლფენბიუტელს. იმავე დროს ბრანდენბურგის კურფიურსტებმა შემოიერთეს რიგი ქალაქებისა. თუკი სასულიერო სამფლობელოებსა და ქალაქებს მთავრები დიდი შრომის გარეშე უკლავდებოდნენ, მაშინ რაღა უნდა ითქვას საიმპერიო რაინდობის შესახებ? ზავის შემდეგ იწყება რაინდთა სამფლობელოების მასობრივი ძარცვა. ბავარიაში, ავსტრიაში, ჩრდილოეთის სამთავროთა უმრავლესობაში საიმპერიო რაინდობა თითქმის მთლიანად იქნა ძირფესვაიანად ამოგდებული. ერთი სიტვით, ტერიტორიულმა გადანაწილებამ საქმე იქამდე მიიყვანა, რომ უფრო ნაკლები გახდა დაქუცმაცებულობა, მოაკლდა სიჭრელე, დამყარდა რამდენადმე უფრო მეტი წესრიგი. გაიზარდა შედარებით მსხვილი ტერიტორიების რიცხვი. საიმპერატორო ხელისუფლების ფაქტიური გაუქმების წყალობით კი მთავრებმა შეიძინეს სრული სივრცე საშინაო პოლიტიკის წარმოებისთვის. ყოველივე ის, რაც უწინ უნდა გაკეთებულიყო საიმპერიო ხელისუფალთა მიერ და ვერ კეთდებოდა, ახლა იქცა ტერიტორიული ხელისუფლების სამემკვიდრეო ხვედრად. ახლა მას მოუწევდა ფართოდ გაეშალა ადმინისტრაციული, ეკონომიკური და კულტურული ამოცანები, ვინაიდან დრო არ ითმენდა და მოითხოვდა ყველაზე უფრო ენერგიულ მუშაობას.

უწინარეს ყოვლისა აუცილებელი იყო გარეგნული წესრიგის დამყარება, ყაჩაღთა ხროვების ლიკვიდაცია, ადამიანების ხელახლა მიჩვევა აზრისადმი, რომ ბოროტმოქმედებანი პიროვნების, ღირსებისა და საკუთრების წინააღმდეგ დასჯადია არა მხოლოდ თეორიაში, არამედ სინამდვილეშიც. შემდეგ საჭირო იყო დახმარებოდნენ ქვეყანას მატერიალური დანაკარგების გამოსწორებაში. საჭირო იყო საერთოდ ფეხზე დაეყენებინათ ქვეყნის მწარმოებლური ძალები. სხვა სიტყვებით, საჭირო იყო ეკონომიკური პოლიტიკის საშუალებათა მაქსიმალური დაძაბვა. მსოფლიო მეურნეობის პირობებიც ისე მოქმედებდა, რომ სახელმწიფო ხელისუფლებას გარდაუვალად უნდა მოეხდინა კონცენტრირება და შეეძინა დამოუკიდებლობა, ვინაიდან დგებოდა მეურნეობის ეროვნული ორგანიზაციის ეპოქა. და ყველგან ეროვნული მეურნეობის დასაცავად სახელმწიფო ხელისუფლებამ მოახდინა ორგანიზება. როდესაც გერმანიაში იმპერია უძლური აღმოჩნდა ამ მისიის შესრულებაში, ეს უკანასკნელი ბუნებრივად უნდა გადასულიყო ცალკეულ სახელმწიფოებზე, ვინაიდან ქალაქებს უკვე აღარ ჰყოფნიდათ ძალები ამისთვის. მერკანტილიზმი, რომელსაც ყველგან აღიარებდნენ ამ ეპოქაში ეკონომიკური პოლიტიკის საუკეთესო სისტემად, შესაძლებელია გატარებული ყოფილიყო მხოლოდ ძლიერი ხელისუფლების მიერ. და პირიქით, ხელისუფლება დაინტერესებული იყო მერკანტილისტური სავაჭრო პოლიტიკის დამყარებაში, იმიტომ რომ იგი მას ამარაგებდა მმართველობის იარაღით, ლითონის მარაგით, და ასეთნაირად საშუალებას აძლებდა, რომ მეტ-ნაკლებად ენერგიულად მოეკიდა ხელი არმიის ორგანიზებისთვის. ასი წლის წინ, მსოფლიო ბაზრის სხვა პირობების დროს, და ჯერ კიდევ ძალმოსილი ქალაქ-სახელმწიფოების სახეზე არსებობის პირობებში, ეს ტერიტორიებისთვის იქნებოდა სრულებით დაუძლეველი ამოცანა.

ასეთი იყო აბსოლუტიზმის წინაპირობები. მან ვერ შეძლო ქცეულიყო ეროვნულ აბსოლუტიზმად, როგორც ეს მოხდა საფრანგეთსა და ესპანეთში. ამიტომ მისი თავმოყრა მოხდა სამთავროებში. თავისი განვითარების ძირითად ხაზებში იგი არ განსხვავდებოდა მსხვილ ეროვნულ სახელმწიფოებში დამყარებული აბსოლუტიზმისგან. მხოლოდ იგი უფრო წვრილი იყო (былъ мельче). მასში უფრო ნათლად იყო შესამჩნევი სამემკვიდრეო მამულების ხელისუფლების ნიშნები. მასში დრო და დრო ვლინდებოდა წესრიგი, რომელიც უფრო მეტადაა დამახასიათებელი სწორედ სამემკვიდრეო მამულების ორგანიზაციისთვის. მთავართა აბსოლუტიზმი ჩამოყალიბდა (გამოვლინდა) არა ერთბაშად და არც ერთბაშად უზეიმია. მისთვის საამისოდ აუცილებელი იყო, უწინარეს ყოვლისა, წოდებრივ თავისუფლებათა (сословныя вольности) ძირს დანარცხება. საერო ჩინებს, რომლებშიც ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა აზნაურობა, არ სურდათ ბრძოლის გარეშე დაეხიათ უკან თავიანთი პრივილეგიებისგან. ბრძოლა მთავრებისთვის ადვილი არ იყო, და მისი წარმოება უხდებოდათ განსაკუთრებული სიფრთხილით. ორივე მხარისთვის ხელსაყრელი კომპრომისი უფრო ხშირად წყვეტდა საქმეს, ვიდრე სახელმწიფო გადატრიალება. აი რატომ იქცა პირველ ხანებში გერმანელ მთავართა აბსოლუტიზმი ფეოდალურ აბსოლუტიზმად. აზნაურებს მოუწიათ ხელი აეღოთ თავიანთ სოციალურ ძალაუფლებაზე გლეხებზე და მათი უფლებები კიდეც გაეზარდათ, დათანხმებულიყვნენ გლეხთა დამოკიდებულების ფორმების გაძლიერებასა და გაფართოებაზე იმისთვის, რათა სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ წოდებრივ თავისუფლებათა შთანთქმა მომხდარიყო დიდი ბიძგებისა და რყევების გარეშე* (*მხოლოდ სასულიერო სამთავროებში, ზოგადად რომ ვთქვათ, არ ყოფილა ბრძოლა წოდებრივ თავისუფლებებთან. მთავართა ხელისუფლება იქ არჩევითი იყო, და წოდებრივ ჩინებს, რომელთა ხელშიც ჩვეულებრივ იმყოფებოდა არჩევის უფლება, შეეძლოთ /მათ იცოდნენ/ საკუთარი თავის უზრუნველყოფა საარჩევნო კაპიტულაციებით). რა თქმა უნდა, წოდებრივი ჩინების უფლებათა შთანთქმა ყველგან არ ყოფილა სრული. მაგრამ საერთოდ შედეგი ისეთი იყო, რომ ჯერ კიდევ XVII ს. დასასრულამდე წოდებებმა დაჰკარგეს თავიანთი პოლიტიკური უფლებები. აზნაურობა, გრძნობდა რა დამარცხების გარდაუვალობას, ჩქარობდა თავისი პოლიტიკური პრივილეგიების გაყიდვას სოციალური ბატონობის მუხუდოს შეჭამანდის ფასად. საზოგადოებრივი განწყობა ასევე არ იყო არაკეთილმოსურნედ განწყობილი აბსოლუტიზმის დამყარებისადმი. ბიურგერობას ომის შემდეგ უწინარეს ყოვლისა სჭირდებოდა წესრიგი. ეკლესია უკვე დიდი ხანი იყო რაც ქადაგებდა ხელისუფლებისადმი უპირობო დაქვემდებარებას. რეფორმატორებმა ლუთერის დროიდან თავიანთი ქადაგება მისცეს მთავართა აბსოლუტისტური ჩანაფიქრების სამსახურში, მხარდაჭერისთვის მადლიერების ნიშნად. იმავე სამსახურს და იმავე მიზეზით აღმოუჩენდა კათოლიკ მთავრებს კათოლიკური ეკლესიაც.

აბსოლუტიზმი იქცეოდა გერმანიის პოლიტიკური ცხოვრების გაბატონებულ ფაქტად, და, როგორც ხდება ხოლმე თითქმის ყველგან ასეთ შემთხვევებში, გამოჩნდა თეორია, რომელმაც საკუთარ თვზე აიღო მისი გამართლება. ფილიპ ბოგუსლავ ფონ ჰემნიცი, რომელიც წერდა ფსევდონიმით Hippolitus a Lapide, ბოდენისა და ჰობსის მიდევარი, თხზულებაში, რომელიც დასათაურებული იყო ასე “De ratione status in imperio nostro Romano-Germanico” (1640), თითქოსდა წინასწარ განჭვრეტს იმ შეზღუდვებს, რომლებიც განიცადა საიმპერატორო ხელისუფლებამ მიუნსტერსა და ოსნაბრიუკში დადებული ხელშეკრულებების მიხედვით. საიმპერატორო ხელისუფლება, მისი აზრით, ყოველთვის წარმოადგენდა საფრთხეს გერმანიისთვის. ახლა, ჰაბსბურგების “ფატალური საგვარეულოს” წყალობით, ეს საფრთხე უფრო მეტი გახდა, ვიდრე ოდესმე ყოფილა. ჰაბსბურგები გაძევებულ უნდა იქნან გერმანიიდან (должны быть выброшены из Германии), ხოლო თავად საიმპერატორო ხელისუფლება კი, როგორც ასეთი, უნდა იქნას შეზღუდული საიმპერიო ჩინების სასარგებლოდ. იმპერატორი უნდა შეიქნას მხოლოდ საიმპერიო ჩინების არისტოკრატიული universitas-ის მეთაურად. ამიტომ უმაღლესი შეუზღუდავი ძალაუფლება (summa et absoluta potestas) უნდა ეკუთვნოდეს არა მას, არამედ ჩინებს. საიმპერატორო ძალაუფლება გაყოფილი უნდა იყოს, იმპერატორს არ უნდა ჰქონდეს არც საგარეო ურთიერთობათა წარმოების უფლებამოსილება, არც უმაღლესი იურისდიქცია, არც გადასახადების დაწესების უმაღლესი უფლება. ჰემნიცი არ აკეთებს დასკვნებს თავისი გზავნილებიდან. იგი მხოლოდ მოკლედ ეხება საკითხს იმის შესახებ, თუ როგორი სახით უნდა ხორციელდებოდეს სუვერენიტეტი საიმპერიო ჩინების მიერ. მას ავსებს სახელგანთქმული სამუელ პუფენდორფი თხზულებაში “De statu imperii Germanici” (1667), რომელიც მან გამოსცა ფსევდონიმით Severinus de Monzambano. იმპერია, მისი სიტყვებით, – “რაღაც უცნაური და ურჩხულის მსგავსი სხეულია” (irregulare aliquid et monstro simile corpus). მას არ შეუძლია არსებობა თავისი ახლანდელი სახით. ეს – რაღაც საშუალოა დაშლად მონარქიასა და სახელმწიფოთა ჩამოყალიბებად კავშირს შორის. სუვერენიტეტი საქმეთა ასეთი მდგომარეობისას ბუნებრივად უნდა გადავიდეს იმპერატორისგან საიმპერიო ჩინებზე. თითოეულ სამთავროში ხელმწიფეს (ე. ი. მთავარს – ი. ხ.) უნდა ეკუთვნოდეს უმაღლესი, სიტყვაშეუბრუნებელი, პასუხისმგებლობის არმქონე, კანონისადმი დაქვემდებარებისგან თავისუფალი, ქვეშევრდომთათვის წმინდა ხელისუფლება, შეზღუდული მხოლოდ თავად ხელმწიფის შინაგანი, ზნეობრივი მოტივებით. “აუცილებლობის შემთხვევაში” (in casu necessitatis) საერო ჩინთა პრივილეგიები უნდა მოიდრიკოს (должны склониться) მთავრის სუვერენიტეტის წინაშე (superioritas territorialis). ერთი სიტყვით, ჩვენს წინაშეა უკვე აბსოლუტიზმის ნამდვილი თეორია. თავად მისი გამოჩენა გვიჩვენებს, რომ აბსოლუტიზმი ჩამოყალიბდა და იქცა ქვეყნის პოლიტიკური ცხოვრების ყველაზე უფრო მსხვილ ფაქტად.

თანამედროვეთა უმრავლესობის თვალსაზრისით, რომელთათვისაც ოცდაათწლიანი ომი იყო, უწინარეს ყოვლისა, ბრძოლა იეზიუტური განსაკუთრებულობისა და ჰაბსბურგთა შეუწყნარებლობის წინააღმდეგ, მისწრაფება სარწმუნოების აღმსარებლობის თავისუფლების მოპოვებისკენ, – ძლივსძლივობითღა თუ იქნებოდა ზავის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი მუხლები ისინი, რომლებსაც უნდა მოეწყოთ მომავალ დროში ურთიერთობები სახელმწიფოსა და რწმენის აღმსარებლობას შორის. ვესტფალიის ზავი გახლდათ რეფორმაციის ბუნებრივი ლოგიკური დასასრული. ხელშეკრულებათა საეკლესიო-რელიგიურ დადგენილებებში რეფორმაციის იდეა პირველად იქნა პრაქტიკულად დასმული. პრინციპის გამოცხადებიდან საჯარო სამართლის მიერ მის აღიარებამდე გავიდა, ამრიგად, ასწლეულზე მეტი. პრინციპი cuius regio, eius religio არ იქნა საბოლოოდ გაუქმებული, და, აქედან ამომდინარე, რწმენის აღმსარებლობის სრული თავისუფლება მიცემული არ ყოფილა. 1624 წელი აღიარებულ იქნა ნორმალურ წლად გერმანიის იმპერიის მოქალაქეთათვის. თითოეული, ვინც ამ წელში, მის ნებისმიერ დღეს, მიეკუთვნებოდა ამა თუ იმ აღმსარებლობას, ღებულობდა უფლებას ღიად ეღიარებინა იგი მიუხედავად იმისა, თუ რომელ აღმსარებლობას მიეკუთვნებოდა მისი ტერიტორიის ხელმწიფე. იგივე ნამდვილი იყო ეკლესიებთან და სკოლებთან მიმართებაში, რამდენადაც უკანასკნელნი ატარებდნენ კონფესიურ ხასიათს. აქ, შესაბამისად, პრინციპი cuius regio etc., დუმდა. მაგრამ იგი იწყებდა მოქმედებას იმ შემთხვევაში, თუკი ქვეშევრდომი ავლენდა განზრახვას ზავის შემდეგ მიჰყოლოდა განსხვავებულ სარწმუნოებას, ვიდრე მის ხელმწიფეს ჰქონდა, რომელსაც შეუერთდა უკვე 1624 წლის შემდეგ. ამ შემთხვევაში მას უნდა გამოეთხოვა ხელმწიფისგან სპეციალური ნებართვა ან განსაზღვრილ ვადაში გასახლებულიყო მისი ტერიტორიიდან. დათმობები, რომლებსაც თავიდან ვარაუდობდნენ მხოლოდ ლუთერანებისთვის, გავრცელებულ იქნა კალვინისტებზეც (რეფორმატებზე). გამოჩნდა სამი თანასწორუფლებიანი აღმსარებლობა. ახალი მდგომარეობის პოლიტიკური შედეგები უზარმაზარი იყო. უწინარეს ყოვლისა, საბოლოოდ იქნა სანქცირებული უფლება itio in partes, რომელსაც უკვე დიდი ხანი იყო, წარუმატებლად მოითხოვდნენ პროტესტანტები. იგი მდგომარეობდა იმაში, რომ მთელი საქმეები სეიმში, რომლებშიც როლს თამაშობდა რწმენის აღმსარებლობა და საერთოდ რელიგიური საკითხები, უნდა გადაწყვეტილიყო არა ხმათა უმრავლესობით, არამედ პროტესტანტ და კათოლიკ საიმპერიო ჩინებს შორის სიყვარულით დადებული შეთანხმებით. შემდეგ, ბუნებრივად უნდა შეწყვეტილიყო პაპის იურისდიქცია ლუთერანებსა და კალვინისტებზე: საღვთო რომის იმპერიაში ამიერიდან გამოჩნდნენ ტრაქტატებით აღიარებული თანასწორუფლებიანი წევრები, რომლებიც არა თუ არ აღიარებდნენ პაპს, არამედ ღიად თვლიდნენ მას ანტიქრისტედ, ერეტიკოსები (მწვალებლები) ეკლესიის თვალსაზრისით. საბოლოოდ და ფორმალურად დაინგრა პაპის სუვერენიტეტის იდეა გერმანიაში, დაირღვა უკანასკნელი კავშირი რომსა და გერმანიას შორის, რომელიც თუნდაც ამართლებდა სახელწოდებას (გერმანელი ერის საღვთო რომის იმპერია – ი. ხ.). ვოლტერს რომ ეცხოვრა 1648 წ., მას უკვე შეეძლებოდა მაშინ მიეცა მსვლელობა თავისი სახელგანთქმული ხუმრობისთვის რომ საღვთო რომის იმპერია არ ყოფილა არც საღვთო, არც რომისა და არც იმპერია. რწმენის აღმსარებლობათა თანასწორუფლებიანობის შესახებ მუხლები თავისი სამფლობელოებისთვის არ სცნო მხოლოდ იმპერატორმა. მან მოახდინა კაპიტულაცია იეზუიტების წინაშე. ამ მომენტიდან შეუძლებელი შეიქნა ავსტრიისა და ჩრდილოეთ გერმანიის მტკიცე ყოფნა ერთ პოლიტიკურ ორგანიზმში, და მხოლოდ პოლიტიკური მიზეზების გამო საბოლოო ურთიერთობების გაწყვეტამ გადაიწია ორ საუკუნეზე მეტი ხნით.


XIII. სახელმწიფო, საზოგადოება და მეურნეობა აბსოლუტიზმის ეპოქაში


როდესაც ვესტფალიურმა ხელშეკრულებებმა გერმანელ მთავრებს განუმტკიცეს აბსოლუტური ხელისუფლების მთელი სისრულე, ისინი ძალზედ სწრაფად შეეჩვიენ თავიანთ ახალ მდგომარეობას. ორმოცდაათი წელი საკმარისი შეიქნა იმისთვის, რათა გაეტეხათ ტერიტორიული ჩინების ოპოზიცია, და XVIII საუკუნეში მსხვილი, წვრილი და უწვრილესი მთავრების მთელმა ამ ფალანგამ შეაბიჯა იმის სრული შეგნებით, რომ ისინი, ღვთის წყალობით, შეუზღუდავი მონარქები არიან და რომ არც ერთი მათგანი არსებითად არაფრით არ განსხვავდება საფრანგეთის მეფის ლუდოვიკო XIV-გან. და გერმანული აბსოლუტიზმის მთელი პოლიტიკაც, თვით “საგანმანათლებლო” ექსპერიმენტების დროების დადგომამდე, ამოდიოდა იმ მოსაზრებიდან, რომ მონარქიის შეუზღუდავ არსებას უნდა შეესაბამებოდეს სათანადო გარეგნობაც. აქედანაა – სიმწვავე ფინანსური საკითხის დაყენებაში და ფინანსური ჩაგვრის მანამდე უნახავი დაძაბულობა. არსებითად რომ ვთქვათ, რამდენიმე მსხვილი სახელმწიფოს გამოკლებით, გერმანელი მთავრების მთელი საშინაო და, მნიშვნელოვან წილად, საგარეო პოლიტიკაც დაიყვანებოდა იმაზე, რომ ამა თუ იმ ხერხით გამოეწურათ რაც შეიძლებოდა მეტი ფულები ქვეშევრდომებისგან. მათი სავაჭრო პოლიტიკა იყო რაღაც კარიკატურა მერკანტელიზმზე; იგი იქამდეც კი მიდიოდა, რომ რომელიღაც განსაკუთრებით მახვილგონიერი მთავრის ქვეშევრდომებს აეკრძალათ ყავის მოხმარება (ყავა – შემოტანილი პროდუქტია; აქედან გამომდინარე, მასში გადახდილი ფულები მიდიოდა სახელმწიფოდან; ამიტომ პოლიცია ჩამოივლიდა ხოლმე სახლებს და ჩამოართმევდა ყავის საფქვავებს). სხვები არც კი საჭიროებდნენ ასეთ გამარტივებულ პოლიტიკას. ისინი უბრალოდ ამოდიოდნენ იმ თვალსაზრისიდან, რომ ქვეშევრდომთა მთელი ქონება წარმოადგენს მთავრის საკუთრებას, – და შესაბამისადაც იქცეოდნენ. მესამენი ჰყიდდნენ თავიანთ ქვეშევრდომებს უცხო დერჯავვებში (ყველაზე უფრო ხშირად ინგლისში) ჯარისკაცებად და ეს იყო არცთუ წამგებიანი სარეწი, იმიტომ რომ ჯარისკაცისთვის იხდიდნენ 150 ტალერამდე, თუ არ ჩავთვლით განსაკუთრებულ ჯილდოს მოკლულებისთვის; მხოლოდ ერთმა ჰესენის ლანდგრაფმა გაყიდა 17.000 თავისი ქვეშევრდომი, რაც შეადგენდა მისი სახელმწიფოს მოსახლეობის 4,5 %-ს. მეოთხენი ცხოვრობდნენ სუბსიდიების ხარჯზე მსხვილი არაგერმანული სახელმწიფოებისგან სეიმში ან კურფიურსტთა კოლეგიაში მათთვის გაწეული სამსახურისთვის. საფრანგეთმა ამ გზით გადაიხადა 137 მლნ. ლივრი, ინგლისმა – თითქმის 50 მლნ. გირვანქა XVIII საუკუნის მხოლოდ პირველ ნახევარში. თანამედროვეთა მოწმობანი გვიხატავს უჩვეულოდ კაშკაშა სურათს იმისა, თუ რას წარმოადგენდა ამ აბსოლუტური მონარქების კარის ყოფა-ცხოვრება. არასოდეს, არც მანამდე, არც შემდგომში, ერთ ადგილას არ მოუყრია თავი ამდენ მეშჩანურ უგემოვნებას, უხეშს, აბსოლუტურად უცხოს სილამაზეზე თუნდაც რაიმე მინიშნებისთვის, თავაშვებულობას, ცხოველურ შეჯიბრს ცხოვრების სიამოვნებათათვის, სისასტიკეს, ცინიზმს, ძლიერთა წინაშე მლიქვნელობას, სუსტის აბუჩად აგდებას (ყოველივე ეს, სამწუხაროდ, დღესდღეობით ქართულ საზოგადოებაშიც ძალუმადაა ფესვგადგმული – ი. ხ.). საკანონმდებლო საქმიანობა არ არსებობდა. მას ცვლიდა ადმინისტრაციული ანუ, უფრო სწორად რომ ვთქვათ, ფისკალურ-პოლიციური. აბსოლუტიზმმა როგორღაც დაკარგა თავისი სახელმწიფოებრივი არსება – სწორედ მაშინ, როცა მან მიიღო სუვერენიტეტის მთელი უფლებები. იგი გასაოცრად დაემსგავსა აღმოსავლელი მემამულის თვითმპყრობელობას (единовластიе), თუმცა კი ახლა ყველაზე უფრო მიკროსკოპულ სახელმწიფოშიც კი სახეზე იყო ყველაფერი, რაც იყო ლუდოვიკო XIV-ის სასახლის კარზე: სასახლის კარის სრული შტატი და “ჯარი”. უკანასკნელი ხშირად შედგებოდა ორი ათეული შიარაღებული “ჰაიდუკისგან”, მაგრამ მიუხედავად ამისა მაინც ატარებდა “არმიის” მრისხანე სახელს.

თავის თავად ცხადია, რომ როცა ქვეყანა დაყოფილია სამ ასეულ ასეთ “დამნაშავე ბიჭს” («преступные ребята», Kaufmann) შორის, რომლებსაც არანაირი საქმე არა აქვთ არც გონივრულ საერთო პოლიტიკასა და არც ქვეყანაში სამეურნეო ურთიერთობების განვითარებასთან, რომლებიც, პირიქით, დაუფიქრებლად მზად არიან მსხვერპლად სწირავდნენ მთლიანის ინტერესებს იმისთვის, რათა თავისთვის დაითრიონ (урвать) ესა თუ ის გემრიელი ნაჭერი, – ქვეყნის არც სოციალური და არც ეკონომიკური ზრდა არ შეიძლება წარმოადგენდეს სასიხარულო სანახაობას.

გერმანიის ეკონომიკური ურთიერთობები XVIII ს. ვითარდებოდა ერთი გაბატონებული ნიშნის ქვეშ. ეს იყო მეტოქეობა სამიწამოქმედო და სავაჭრო-სამრეწველო კულტურას შორის. მიწათმოქმედება ამა თუ იმ სოციალური ფორმით უწინდებურად რჩებოდა გერმანიის ეკონომიკური ცხოვრების მთავარ ფაქტორად. თუმცა კი ოცდაათწლიანმა ომმა მას დიდი დარტყმა მიაყენა, მაგრამ, როგორც ჩვენ უკვე ვიცით, დარტყმა სასიკვდილო არ ყოფილა. ძალზედ ელემენტარული ტექნიკის წყალობით, იმის წყალობით, რომ იგი არ მოითხოვდა დიდ კაპიტალებს, მიწათმოქმედებამ მალე გამოისწორა მდგომარეობა. ამ მიმართებით იგი ჩაყენებულ იქნა გაცილებით უფრო მეტად ხელსაყრელ პირობებში, ვიდრე ვაჭრობა და მრეწველობა. და სწორედ XVIII ს., მსოფლიო მეურნეობის პირობების ზეწოლითა და ვესტფალიის ზავის შედეგად პოლიტიკურ ურთიერთობებში დადგენილი ზოგიერთი მდგრადი წესრიგის წყალობით, გერმანულმა სამიწათმოქმედო კულტურამ მიიღო უფრო მეტად განსაზღვრული ფორმები და გარკვეულ (ცნობილ) ხარისხამდე გამოვიდა ფეოდალური ეპოქის ქაოსიდან. ნათლად დაისახა სამი რაიონი, რომლებიც შესამჩნევად განსხვავდებოდნენ ერთი-მეორისგან. სამხრეთ-დასავლეთი, უძველესი დროიდან გერმანიის ყველაზე უფრო კულტურული ოლქი, დიდი, ყველაზე უფრო მდიდარი საიმპერიო ქალაქების ოლქი, ადრე დამყარებული გლეხების საღალო ვალდებულებისა (оброчного крестьянскаго держанiя) და ბატონყმური სამართლის მსუბუქი ფორმების ოლქი ახლაც წინ მიდიოდა. ჩვენ ვიცით, რომ საიმპერიო რაინდობის მედიატიზაცია ვესტფალიური ხელშეკრულებების ძალით და ყოველგვარ ხელშეკრულებათა გარეთ მძვინვარებდა, უმთავრსად, ჩრდილოეთში. სამხრეთ-დასავლეთი კი ამ მხრივ უფრო ბედნიერი იყო. არა ის, რომ იქ საიმპერიო რაინდობა სავსებით დაინდეს, მაგრამ იგი ძალზედ ბევრი დარჩა, იმიტომ რომ მისი სამფლობელოები მიმაგრებული იყო ქალაქების ტერიტორიაში, ხოლო პოლიტიკის მკეთებელ მთავრებს კი არ სურდათ მიეცათ ქალაქებისთვის გაძლიერების საშუალება რაინდობის ხარჯზე. ახლა სამხრეთ-დასავლელი რაინდი განმტკიცებულ იქნა თავის სუვერენულ უფლებებში და აღმოსავლელი მემამულიდან გადაიქცა ხელმწიფედ. მის ნამცეცისოდენა ტერიტორიაზე ცხოვრობდნენ მხოლოდ გლეხები; გლეხებს გარდა მას არ ჰყავდა ქვეშევრდომები; მასა და გლეხებს შორის არ იყო შუალედური კლასი. ნათელია, რომ მას არ გააჩნდა არც ინტერესი, არც შესაფერისი იურიდიული ფორმები იმისთვის, რათა თავისი ქვეშევრდომი გლეხები ჰყოლოდა ყმების მდგომარეობაში. მისთვის უფრო მომგებიანი იყო დაებრუნებინა მათთვის სამეურნეო საქმიანობის თავისუფლება, თავიანთი ნაკვეთების განკარგვის უფლება, ე. ი. გადაექცია გლეხი თავისი საკუთარი მიწის თავისუფალ მესაკუთრედ. ამით იზრდებოდა მისი ხაზინის შემოსავლები, და ამიერიდან გლეხთა ექსპლუატაცია მიდიოდა უკვე სახელმწიფო-ფისკალურ ფორმებში და არა სამემკვიდრეო-მემამულურში (вотчинные). ეს იმას არ ნიშნავს, რომ იგი საერთოდ მძიმე არ ყოფილა; მაგრამ იგი მაინც ასატანი იყო. და სხვა მიზეზთა გარდა, თავად მიწაც უფრო მდიდარი იყო. ჩრდილო-დასავლეთი, ცენტრალური ოლქები და ნაწილობრივ სამხრეთ-აღმოსავლეთი წარმოადგენდნენ რამდენადმე განსხვავებულ სურათს. ოლქები აქ უფრო დიდი იყო, მედიატიზაცია უფრო ენერგიული, თავად მიწა კი უარესი ხარისხისა. ხელმწიფის ქვეშევრდომთა რიცხვში იყვნენ მემამულენიც, გლეხებიც, და ხელმწიფეს თავისთვის უნდა გამოემუშავებინა განსაზღვრული პოლიტიკა, რათა დაემყარებინა თავისი ფისკისთვის ყველაზე უფრო ხელსაყრელი status-ი. ბეგარა ამ ოლქებში ჯერ ისევ ნარჩუნდებოდა, მაგრამ ეს ცუდად იყო სოციალურად მოტივირებული და უფრო მეტად ტრადიციის გამო ინარჩუნებდა თავს. ოლქები, რომელთა შესახებაც არის ლაპარაკი, პურით არ ვაჭრობდნენ, ან ცოტას ვაჭრობდნენ; ყოველ შემთხვევაში პურით ვაჭრობა არ ყოფილა მათი არსებობის ძირითადი წყარო. მემამულის საკუთარი მეურნეობა ბეგარის დახმარებით უფრო მომგებიანი იყო, ვიდრე საღალო მეურნეობა, არა იმიტომ, რომ პატრონის პროდუქტებს უზრუნველყოფილი ჰქონდათ მუდმივი გასაღება, არამედ იმიტომ, რომ გლეხური მეურნეობა ჩამორჩენილი იყო. ამიტომ, როდესაც ხელისუფლება გამოდიოდა გლეხების დასაცავად, მემამულენი არ ეწინააღმდეგებოდნენ მის ზომებს ისეთი ველური, შეუპოვარი ენერგიით, როგორც პრუსიასა და ავსტრიაში, სადაც ბეგარაზე იყო დამოკიდებული მათი კეთილდღეობა. ხელისუფლებას კი არ უნდოდა მიეცა გლეხები მემამულეთათვის გასაძარცვად იმიტომ, რომ ეს დაემუქრებოდა გლეხების მიერ სახელმწიფო გადასახადების გამართულად მიწოდებას (გადახდას). გლეხთა კარმიდამოების დანგრევის სისტემა (Bauernlegen) და გლეხთა მიწის ნაკვეთების დაქუცმაცების სისტემა, სწორედ ამ მოსაზრებებით, აწყდებოდა მუდმივ წინააღმდეგობას ხელისუფლების მხრიდან. მისი ძალისხმევის წყალობით ამ ოლქებში დამყარდა განუყოფელი საგლეხო მიწის ნაკვეთების სისტემა, რომლებიც გადაეცემოდა თაობიდან თაობაში სამემკვიდრეო იჯარის საფუძველზე. ბატონყმური სამართლის იურიდიული ნარჩენები ბეგარის სახით რჩებოდა, მაგრამ მათი გამოსყიდვა ძალზედ შემსუბუქებული იყო. გარდა ამისა, სწორედ აქ ჰქონდათ გლეხებს შესაძლებლობა დაკავებული ყოფილიყვნენ დამხმარე კუსტარული სარეწებით სამთო და საფეიქრო მრეწველობაში (უმთავრესად საქსონიაში).

გლეხური დამოკიდებულების ამ შემსუბუქებული ფორმების (Hörigkeit) საპირისპიროდ, ჩრდილო-აღმოსავლეთსა და აღმოსავლეთში, მეკლენბურგში, პრუსიაში, ბოჰემიაში, მორავიაში, სილეზიაში გამეფებულია ბატონყმური სამართალი, მიყვანილი უკანასკნელ ლოგიკურ ზღვრამდე, ძლივს ძლივობითღა ასატანი და სრულებით აუტანელი (Leibeigenschaft)* (*პრუსიაში ფრიდრიხ II-ის „ლიბერალური“ „საზოგადოებრივი მოწყობის /დებულების/“ დროიდან მას ეწოდებოდა მემკვიდრეობითი ქვეშევრდომობა /Erbuntertänigkeit/). გლეხთა ართავისუფლების (неволя) მძიმე პირობები ამ ოლქებში აიხსნება იმით, რომ აქ მემამულე თავად არის დაკავებული მეურნეობით, რომ საკუთარი მეურნეობა ძალზედ მომგებიანია, ვინაიდან მოთხოვნილება პურზე ამ ოლქებიდან ძალზედ დიდია. მემამულე არა მხოლოდ მიწათმფლობელია (Grundherr), როგორც შუა გერმანიაში და ელბის დასავლეთით, არამედ პატრონიც (хозяин, Gustherr). რადგანაც მოთხოვნილება პურზე იზრდება, მისთვის უფრო მომგებიანია სულ უფრო მეტად აფართოებდეს საკუთარ ნათესებს. ამიტომ იგი გამძვინვარებით ანგრევს გლეხთა კარმიდამოებს, ბრძოლას აწარმოებს მიწის ნაკვეთების მემკვიდრეობით გადაცემის პრინციპთან, იპყრობს გლეხთა სათემო სავარგულებს. რადგანაც მას სჭირდება იაფი მუშა-ხელი საბეგარო სამართლით, ამიტომ იგი ყველანაირად ცდილობს მოსპოს გლეხური დამოუკიდებლობის კვალი და გლეხები გადააქციოს უუფლებო მასად. ფორმალურ ნიადაგს ამისთვის მემამულე უშრომელად პოულობს გლეხთა მძიმე ეკონომიკურ მდგომარეობაში. ჩრდილოეთის მწირ ნიადაგზე ძნელი იყო მეურნეობის წარმართვა მელიორაციაზე სისტემატიური დანახარჯების გარეშე, ე. ი. კაპიტალის გარეშე. ეს კაპიტალი კი გლეხებს არ ჰქონდათ. კაპიტალით მათ მემამულე ამარაგებდა. ასე გროვდებოდა დავალიანება, ხოლო დავალიანებას კი საქმე მიჰყავდა თავის უცვლელ შედეგამდე, კაბალამდე. სახელმწიფო ხელისუფლება, ფისკალური და სამხედრო მოსაზრებებით, XVIII ს. სულ დასაწყისიდანვე, გლეხთა დასახმარებლად მოსვლას ცდილობდა ავსტრიაშიცა და პრუსიაშიც. ფრიდრიხ ვილჰელმ I პრუსიაში 1718 და 1719 წწ. საკითხს სვამდა ძალზედ ორიგინალურად: მას სურდა მოესპო ყმობის მდგომარეობა და ამასთან შეენარჩუნებინა მიწაზე დამაგრება და საბეგარო შრომა. მთელი საქმე დაყვანილი უნდა ყოფილიყო მიწაზე მემკვიდრეობითი უფლებების დამყარებამდე. ამასთან საკითხი იდგა მხოლოდ სასახლის გლეხებზე, მემამულეთა გლეხებზე კი მეფე ხმასაც ვერ იღებდა. მისი მთელი აბურდულ-დაბურდული ჩანაფიქრიდან, რა თქმა უნდა, ვერაფერი ვერ გამოვიდა. ფრიდრიხ II-ის დროს სასახლის გლეხთა მდგომარეობაში გარკვეული გაუმჯობესება მოვიდა. 1777 და 1790 წწ. ბრძანებებით (უკანასკნელი მხოლოდ გამოაქვეყნა ფრიდრიხ ვილჰელმ II-მ) აღიარებულ იქნა ლასიტური მფლობელობის მემკვიდრეობითობა (ლასიტები – გლეხები, რომლებმაც მიიღეს მემამულისგან მიწის ნაკვეთი რიგ ვალდებულებათა სანაცვლოდ; მათ არ ჰქონდათ უფლება განეკარგათ ეს ნაკვეთი, და თავად მფლობელობაც ყველაზე უფრო ხშირად იყო არამემკვიდრეობითი). მაგრამ ფრიდრიხ II უფრო შორსაც წავიდა. 1763 წ. აღმოსავლეთ პრუსიისა და ლატვიის სასახლის მამულების მოიჯარადრეებს (არენდატორებს) აეკრძალათ გლეხების აყვანა შინაყმებად (на дворовую службу). ფრიდრიხ ვილჰელმ III-ის დროს, უკვე საფრანგეთის რევოლუციისა და მისი გამოძახილების – გლეხთა მღელვარების გავლენით, სასახლის ყველა გლეხს ბეგარის გამოსყიდვის ნებართვა მიეცა (1799 და 1805 წწ. ბრძანებები). გაცილებით უფრო ძნელად მიდიოდა პრუსიაში მემამულეთა გლეხების განთავისუფლების საქმე. იუნკერები შეუპოვრად იცავდნენ თავიანთ უფლებებს. 1763 წ. ფრიდრიხ II-მ გამოსცა ბრძანება, რომლითაც ევალებოდათ “გაეუქმებინათ განსჯის გარეშე” ყმობის მდგომარეობის ყველა სახეობანი სასახლის, მემამულეთა და საქალაქო მამულებში. ბრძანება დარჩა პრაქტიკული გამოყენების გარეშე. ყველაფერი, რისი მიღწევაც შეძლო ფრიდრიხ II-მ ამ სფეროში, – ხოლო მას კი საერთოდ შეეძლო თავისი ნების აღსრულების დაჟინებით მოთხოვნა – ეს იყო ზომების განმტკიცება “გლეხობის დასაცავად” (Bauernschutz), ე. ი. ზომებისა, რომლებიც კრძალავდა გლეხთა კარმიდამოების დანგრევასა და სათემო სავარგულების დატაცებას, და ზომებისა, რომლებიც ზღუდავდა ბეგარას. და ესეც უფრო მეტად გამოსდიოდათ ახლად შემოერთებულ პროვინციებში (სილეზიასა და დასავლეთ პრუსიაში), ვიდრე ძველ პრუსიულ პროვინციებში, სადაც უხდებოდათ, ყველაფრის მიუხედავად, ანგარიში გაეწიათ იუნკერობის გავლენისთვის. პომერანიაში, მაგალითად, როდესაც შვიდწლიანი ომის დასრულების შემდეგ მეფემ გამოაცხადა, რომ ყმა-გლეხთა წოდება (მდგომარეობა, Leibeigenschaft) გაუქმებულ უნდა იქნასო, მემამულეები შემოიფარგლნენ გულგრილი წერილობითი პასუხით, რომ ბატონყმური სამართალი პროვინციაში არ არსებობსო. ფრიდრიხ ვილჰელმ II, რომლებიც იუნკერებს ხელში ჰყავდათ დაჭერილი მუდმივად ცვალებადი მეტრესების (метрессъ) მეშვეობით, ვერაფერს ვერ იღონებდა მემამულეთა გლეხების ხვედრის შემსუბუქებისთვის. მაგრამ ფრიდრიხ ვილჰელმ III-ს თავისი მეფობის სულ დასაწყისიდანვე მოუხდა ისევ, სულ იმავე გლეხთა მღელვარებების გავლენით, ეფიქრა გლეხობაზე. რაღაც ზომები მიღებულ იქნა ჯერ კიდევ 1799 წ., მაგრამ ისინი დარჩა პრაქტიკული გამოყენების გარეშე. ასე მივიდა საქმე შტაინის რეფორმამდე* (*მეკლენბურგში ასევე ღებულობდნენ გლეხთა დაცვის ზომებს. 1755 წ. აეკრძალათ რაინდებს გლეხთა კარმიდამოების დანგრევა. მაგრამ რაინდებმა საჩივარი მიართვეს იმპერატორს. ავსტრიაში მარია-ტერეზიასა და იოზეფის დროს რეფორმების შესახებ იხ. შესაბამის სიტყვებზე).

თავადაზნაურობა, ამრიგად, საერთო ჯამში ჯერ კიდევ ძლიერი იყო. სხვანაირად არც შეიძლებოდა რომ ყოფილიყო, სანამ ეკონომიკური კულტურის უპირატესი ტიპი გახლდათ მიწათმოქმედება. და სახელმწიფოც ამის წყალობით ჯერ კიდევ იდგა თავადაზნაურობის მხარეზე და მხარს უჭერდა მას. თავადაზნაურობა მჭიდროდ იყო დაკავშირებული დინასტიებთან, იმიტომ რომ მხოლოდ მათი დახმარებით, აბსოლუტიზმის პოლიციური აპარატის დახმარებით ჰქონდა დინასტიებს ძალები სოფელში თავისი სოციალური ბატონობის შენარჩუნებისთვის. ვინაიდან ყველგან, და იქ, სადაც გლეხური დამოკიდებულება შედარებით უფრო მსუბუქი იყო, და იქაც, სადაც იგი ძალზედ მძიმე გახლდათ, გლეხთა უკმაყოფილების გამოხატვებში უკმარისობა არ ყოფილა. და თავადაზნაურებისთვის აუცილებელი იყო, რათა სახელმწიფოს დაეცვა გლეხის პიროვნებასა და ქონებაზე მათი ბატონობის ის ხარისხი, რომელიც პრაქტიკით იყო ყოველ მოცემულ შემთხვევაში დამყარებული (დადგენილი). მათთვის ამ დროს სულ ერთი იყო, იქნებოდა ეს მემამულური ექსპლუატაციისთვის თავზე ხელის გადასმა (მისი წაქეზება), საჩივრების აკრძალვამდეც კი მისული გლეხთა ზომაზე მეტად გულმოდგინე და თავგამოდებული მფლობელების წინააღმდეგ, თუ გლეხთა დაცვის გაუბედავი მცდელობები, რომლებსაც შედეგად ვერაფერი ვერ მოჰყვებოდა. მჭიდრო კავშირი (привязанность) დინასტიებთან და სამიწათმოქმედო კულტურის თავისებურებანი განაპირობებენ თავადაზნაურობის პოლიტიკური განწყობის იმ ნიშანს, რომელიც ამდენად დამახასიათებელია XVIII საუკუნისთვის, – პარტიკულარიზმს. თავადაზნაურთათვის, იშვიათი გამონაკლისების გარდა, არც საბაჟო საგუშაგოები, არც აქციზები, არც სამონეტო არეულ-დარეულობანი არ წარმოადგენდა დიდ უხერხულობებს, ისეთებს, რომლებთან შეგუებაც (შერიგებაც) მათ არ შეეძლოთ. ხოლო გულითადი ერთიანობა სახელმწიფოსთან კი უქმნიდა მათ დიდ მომგებიანობას. ამიტომ ნაციონალისტური სასოებანი და ერთიანობისკენ მისწრაფება – თავადაზნაურთათვის უცნობი გრძნობები გახლდათ.

პირიქით, ბურჟუაზიისთვის, ეროვნული ერთიანობა წარმოადგენდა რაიმენაირი პროგრესის შესაძლებლობის გარანტიას. ერთიანობის გარეშე მას სული ეხუთებოდა. იგი საკუთარ თავში ინახავდა ბევრ ამოუწურავ (გამოუყენებელ) ძალას, მაგრამ მათ გამოსასვლელი არ ჰქონდათ. უწინარეს ყოვლისა იგი თითქმის უიარაღო იყო ეკონომიკურ ბრძოლაში სხვა მსხვილ ქვეყნებთან: ინგლისთან, საფრანგეთთან, ნიდერლანდებთან. ისინი ორი მიმართებით იმყოფებოდნენ უფრო მეტად ხელსაყრელ პირობებში. ჯერ ერთი, სამივე ახლახანს დასახელებულ სახელმწიფოს გააჩნდა ერთიანი ეროვნულ ორგანიზაცია და იგი აწარმოება განსაზღვრულ ეკონომიკურ პოლიტიკას. გერმანიას კოლონიები არ ჰქონია, ხოლო მისი ერთიანობა კი იყო არა პოლიტიკური, არამედ სუფთად გეოგრაფიული. საღვთო რომის იმპერია ოცდაათწლიანი ომის შემდეგ ცოცხლად იხრწნებოდა, ხოლო ერთიანობის ის სუროგატი კი, რომელიც ოდესღაც წარმატებით ცვლიდა ნამდვილ ერთიანობას, – ძალმოსილი, მდიდარი, გავლენიანი საიმპერიო ქალაქების ქსელი, – უკვე მეტად აღარ არსებობდა. ქალაქები დაუძლურდნენ და, როგორც ეკონომიკური პოლიტიკის დამოუკიდებელი ერთეულები, უკანასკნელ დღეებს ითვლიდნენ. ისინი განწირული იყვნენ არა მხოლოდ პოლიტიკური მიზეზების გამო. საბაჟო ბარიერები, რომლებითაც შემოისაზღვრენ მთავრები, ხელს უშლიდა საქონლის გასაღებას, ავიწროვებდა ბაზარს და ამით აიძულებდა როგორც კაპიტალებს, ისე მუშა ხელსაც, რომ ეძებნათ საკუთარი თავის გამოყენება უფრო ვრცელი სამთავროების ტერიტორიებზე. ქალაქების დამოუკიდებლობა ტერიტორიული აბსოლუტიზმის ზრდის დროს გადაიქცეოდა უფრო დაბრკოლებად მათი შემდგომი ეკონომიკური განვითარებისთვის. სამხრეთის ქალაქები, რომლებმაც ჭრილობები მოიშუშეს ოცდაათწლიანი ომის შემდეგ, უკვე სხვა მიზეზებით განიცდიდნენ დაქვეითებას; მათ ძლივსღა შეეძლოთ ძველი სავაჭრო კავშირების ნარჩენების შენარჩუნება შვეიცარიასა და ჩრდილოეთ იტალიასთან. აუგსბურგი, რომელმაც დაკარგა თავისი მსხვილი საბანკირო სახლები, ამაოდ ცდილობდა სამრეწველო ცენტრად გადაქცევას. ულმმა შეინარჩუნა იტალიაში თავისი პროდუქციის (ტილოს) გატანის მხოლოდ მცირე ნაწილი. ნიურნბერგში აყვავებული მრეწველობისგან დარჩა მხოლოდ სათამაშოების წარმოება. რეგენსბურგი საბოლოოდ არ ჩაქრა იმის გამო, რომ იყო საიმპერიო სეიმის რეზიდენცია. სამაგიეროდ სამხრეთის ნაცვლად ფეხზე დგებოდა სხვა რაიონები. ჰანზას მსხვილი ქალაქები კავშირის დაშლის შემდეგაც განაგრძობდნენ სავაჭრო პოლიტიკას უწინდელ საწყისებზე. პირველ ადგილზე აქ იყვნენ ლიუბეკი, ჰანზას ძველი დედაქალაქი, ბრემენი და განსაკუთრებით ჰამბურგი. ისინი ღებულობდნენ მონაწილეობას ვეშაპჭერის სარეწში ჩრდილოეთში და თევზჭერისა ზუნდში. ბრემენი და ლიუბეკი ძველი ჩვეულებით უფრო მეტად ვაჭრობდნენ აღმოსავლეთთან, რუსეთთან. თუმცა კი ბრემენი ვაჭრობდა დასავლეთთანაც. მას გაჰქონდა ვესტფალიური და ჰანოვერული ტილოები და მოჰქონდა ფრანგული ღვინოები. ატლანტიკის მიღმური ვაჭრობა დაკეტილი იყო გერმანელთათვის თვით ამერიკულ რევოლუციამდეც კი. ჰამბურგს შეეძლო (умелъ) მოეხსნა ვაჭრობისთვის მოუხერხებელი შედეგები იმ ომებისა, რომლებსაც იმპერია აწარმოებდა: იგი სარგებლობდა დანიური დროშით. ამ განსაკუთრებულმა მდგომარეობამ იგი ერთ ხანს აქცია კიდეც ნამდვილ სატყუარად ფრანგული და ჰოლანდიური კაპიტალებისთვის. მაგრამ დროებითი ფუფუნებიანი აყვავებიდან იგი მაშინვე წავიდა დაქვეითებისკენ, როდესაც ინგლისმა გამოაცხადა, რომ დროშა ვერ იფარავს საქონელს, ხოლო რუსეთმა კი ჩაკეტა თავისი საზღვრები ჰამბურგიდან წამოსული საქონლისთვის. XVIII ს. უკანასკნელი ათწლეული წარმოადგენდა უწყვეტ (მთლიან) კრახს ამ ქალაქისთვის.

თუ XVIII ს.-ში გერმანიაში დარჩა რაღაც მრეწველობის უწინდელი აყვავებისგან, ამასთანავე ისახებოდა წარმოების ზოგიერთი ახალი რაიონიც. წარმოების ორი დარგი მაინც მუშაობდა გატანაზე: სელისა და ლითონის. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო ტილოს გატანა. იგი გაჰქონდათ საზღვარგარეთ, მაშინდელი სტატისტიკური მონაცემებით, 20-30 მილიონ ტალერამდე ყოველწლიურად, ნართის ჩაუთვლელად. ზემო ლაუზიცი აწარმოებდა 4,5 მილიონ ტალერისა, ხოლო გაჰქონდა კი 1,5 – 2 მილიონ ტალერის. ოსნაბრიუკისა და მინდენის ოკრუგები (ოლქები) ვესტფალიაში აწარმოებდნენ 2 მილიონზე მეტს, ამასთან მხოლოდ ბილეფელდი აგზავნიდა საზღვარგარეთ ყოველწლიურად 100.000 ტალერის ტილოს. თითქმის ასეთივე წარმატებით მუშაობდა ზოგიერთი ჰანოვერული ოკრუგიც. სილეზიური ტილოების მანუფაქტურა სხვადასხვა წლებში აწარმოებდა 5 – 13 მილიონ ტალერისას. XVIII ს. ბოლოსთვის გატანამ რამდენადმე დაქვეითება დაიწყო შოტლანდიური და ირლანდიური ტილოების კონკურენცის გამო.

მაგრამ, ზოგადად, გერმანიას მთელი საუკუნის განმავლობაში შემოჰქონდა გაცილებით უფრო მეტი, ვიდრე გაჰქონდა. როდესაც გერმანული ხომალდები ჰამბურგიდან და განსაკუთრებით კი ბრემენიდან მიდიოდნენ საზღვარგარეთ, მათ მიჰქონდათ ან ნედლეული, ან კიდევ ჩვეულებრივი ტომრები ბალასტით, გემების მდგრადობის გაძლიერებისთვის. ნანტში, XVIII ს. საფრანგეთის ერთერთ უმთავრეს სავაჭრო პორტში, ნაპირზე აღმართული იყო მთელი მთები ქვიშისა – გერმანული ხომალდების აქ გადმოტვირთული ბალასტისა. ადგილობრივი მცხოვრებნი ამ თავისებურ დიუნებს, რომელთა წარმოქმნაშიც არ მიუღიათ მონაწილეობა ბუნების ძალებს, უწოდებდნენ “გერმანულ საქონელს” (les produtis de l’Allemagne)* (*ფიშერის გამოანგარიშებებით, 1720 წ. შეტანა საფრანგეთიდან გერმანიაში შეადგენდა 31 მილიონ ფრანკს, ხოლო გატანა კი 11,5 მილიონს; 1789 წ. – 175 მილიონ ფრანკსა და 96 მილიონს). გერმანულ ბურჟუაზიას მშვენივრად ჰქონდა შეგნებული ასეთი სავაჭრო ბალანსის არახელსაყრელობა და ამაზე მწარედ ჩიოდა იუსტუს მეზერისა და სხვა პატრიოტების პირით. მაგრამ იგი უძლური იყო რაიმეს შესაცვლელად. და მთავრობებისთვისაც ეს არ იყო სულ ერთი. არ უნდა გვავიწყდებოდეს, რომ სავაჭრო პოლიტიკის გაბატონებული პრინციპი გახლდათ მერკანტელიზმი, რომლის თვალსაზრისითაც არახელსაყრელი სავაჭრო ბალანსი წარმოადგენდა დამღუპველ მოვლენას. და ჩვენ ვხედავთ, რომ გერმანულ სახელმწიფოთა უმრავლესობაში მიმართავენ ყველაზე უფრო სერიოზულ მცდელობებს მრეწველობის არსებული დარგების მხარდაჭერის, ახლების დანერგვის, მფარველობითი და აკრძალვითი ტარიფების დახმარებით უცხოური კონკურენციისგან მათი დაცვისა და ვაჭრობის წახალისებისთვის. ზოგჯერ ამ მცდელობებს მიმართავენ იმდენად უთავბოლოდ (უაზროდ), რომ მათ უფრო მეტდ მავნებლობა მოაქვთ, ვიდრე სარგებელი. მაგრამ საერთოდ ისინი ეხმარებიან ვაჭრობასაც და მრეწველობასაც. ავიღოთ ისეთი ტიპიური ქვეყანა, როგორიც პრუსიაა. პირველი ნაბიჯები მრეწველობის გამოცოცხლების სარბიელზე გადადგმულ იქნა დიდი კურფიურსის მიერ, რომელმაც თავისთან თავშესაფარი მისცა ფრანგ ჰუგენოტებსა და სხვა გამოცდილ მუშაკებს (იხ. შემდეგი თავი). მაგრამ მრეწველობაზე მფარველობის ნამდვილი, გეგმაზომიერი პოლიტიკა დაიწყო ფრიდრიხ II-ის დროიდან. მან პრუსიაში შემოტანაზე აკრძალვა დაადო დაახლოებით 500 საგანს, შეწყვიტა ნედლეულის ზოგიერთი სახეობის გატანა, უმთავრესად მატყლისა (მისი გატანისთვის სიკვდილით დასჯა იყო გათვალისწინებული). იგი აძლევდა სახელმწიფო სუბსიდიებს, შეღავათიან, ხშირად დაუბრუნებელ სესხებს ყველას, ვინც კი მოისურვებდა ამა თუ იმ მანუფაქტურის დაარსებას, გამოუყოფდა მიწებს ფაბრიკებისთვის, ჩუქნიდა შენობებს. განსაკუთრებით მფარველობდა მეფე მეაბრეშუმეობის საქმეს. შალის წარმოება საკმარისად მყარად იდგა ფეხზე ჯერ კიდევ ფრიდრიხ ვილჰელმ I-ის დროს, მაგრამ ეს მიიღწეოდა ბამბის ქსოვილების წარმოების დაქვეითების ხარჯზე. მხნე მეფე უბრალოდ დევნიდა ბამბის ქსოვილების მწარმოებლებს, რათა სვლა მიეცა თავისი საყვარელი შალის ქსოვილების წარმოებისთვის. ფრიდრიხ II ერთნაირად ყურადღებით ზრდიდა (взращивалъ) ერთსაც და მეორესაც. ასევე ენერგიულად უჭერდა მხარს იგი არასაფეიქრო წარმოებებსაც. მისი მეფობის ბოლოსთვის, ომებისა და საერთოდ მთელი არახელსაყრელი პოლიტიკური პირობების მიუხედავად, პრუსიელი ფაბრიკანტების საერთო ფასეულობას აფასებდნენ 30 მილიონ ტალერად.

საქსონიას XVIII ს., თავისი სამრეწველო განვითარების მიხედვით, ჯერ კიდევ არ შეეძლო გატოლებოდა პრუსიის პროვინციებს. მას დიდი ზიანი მიაყენა ომმა, და კიდევ უფრო მეტ ზიანს აყენებდნენ საბაჟო საგუშაგოები. მას, მართალია, შეეძლო მათთვის გვერდის ავლა; თითქმის მთელი საქსონური საფეიქრო წარმოება ცხოვრობდა საზღვარგარეთ კონტრაბანდული გატანით. ზოგადად რომ ვთქვათ, რაც უფრო მსხვილი იყო სახელმწიფო, მით უფრო მეტი იყო სივრცე სამეურნეო ბრუნვისთვის, მით უფრო დამოუკიდებელი იყო მრეწველებისა და ვაჭრების სამეურნეო გაანგარიშებანი. წვრილ და უწვრილეს სახელმწიფოებში კი მთელი სამეურნეო საქმიანობა, ასე თუ ისე, დაკავშირებული იყო სასახლის კართან. ეს უკანასკნელი უმთავრესად გახლდათ მომხმარებელი, მისი წყალობანი კი იხსნიდა სააქციზო მორიელებისგან . . . . . . . . . . . . .

[აქ ენციკლოპედიური ლექსიკონის ჩვენს ხელთ არსებულ ეგზემპლარში, სამწურახოდ, აკლდა ექვსი ფურცელი (12 გვერდი), რის გამოც ტექსტიც ნაკლულია; მაგრამ მოცდას ვამჯობინეთ, რომ ჯერჯერობით ასე გამოგვექვეყნებინა, ვინაიდან ბლოგის მკითხველთა ყურადღება დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა ისტორიისადმი შედარებით მაღალია, ხოლო აღნიშნული ხარვეზის გამოსწორებას კი მოკლე ხანებში შევეცდებით]

დარეგულირების მომდევნო (დანარჩენი) პირობები იყო შემდეგი. უწინდელი ურთიერთობები გადადიან ახალში ერთერთი მხარის მოთხოვნით, თუნდაც მეორე მხარის თანხმობის გარეშე. აქედან გამომდინარე, გამოსყიდვა აუცილებელი არ არის: ორმხრივად სურვილის არქონის დროს ურთიერთობები შესაძლოა დარჩეს უწინდელი. ვადა გამოსყიდვისთვის არ არსებობს. გლეხი თავის ნაკვეთს ღებულობს საკუთრებაში, თავისუფლდება ბეგარისა და ღალისგან, იძენს ნაკვეთისადმი დარიცხულ ინვენტარს. მემამულე კარგავს უმაღლესი საკუთრების უფლებას გლეხთა სახლკარზე, თავისი საქონლის ძოვების უფლებას გლეხთა ნაკვეთებში. სამაგიეროდ გლეხი კარგავს მემამულისგან დახმარების მიღების უფლებას, ფარჩხით (ხექცეულით), სამშენებლო მასალით, საქონლისთვის დასაფენით სარგებლობის უფლებას მემამულის ტყიდან, მის ტყეში თავისი საქონლის ძოვების უფლებას, მემამულისგან ნაგებობების აშენებისა და რემონტის მოთხოვნის უფლებას, право требовать уплаты въ случае его несостоятельности податей. გარდა ამისა, მემკვიდრეობით ლასიტი უთმობდა მემამულეს ნაკვეთის მესამედს, ხოლო არამემკვდრეობით ლასიტი და მოიჯარადრე კი – ნახევარს. კანონები გლეხობის დაცვის შესახებ გაუქმებულად იქნა გამოცხადებული (были объявлены недействительными).

კანონები რეგულირების შესახებ ეხებოდა მხოლოდ ლასიტებსა და არამემკვიდრეობით მოიჯარადრეებს. გლეხებს, რომლებიც სარგებლობდნენ უფრო მტკიცე უფლებებით მიწაზე: მესაკუთრეებსა და მემკვიდრეობით მოიჯარადრეებს, სასახლისა და მემამულეთა მიწებზე მსხდომებს, ისინი არ შეხებია. ამავე დროს ზოგიერთ შემთხვევებში ისინი ასევე ეწეოდნენ ბეგარისა და სხვა სამსახურებს (ვალდებულებებს). 1821 წ. 7 ივნისის დებულებამ გამოსყიდვის შესახებ (Ablösungsordnung) გადაწყვიტა მათი მდგომარეობა. ბეგარის გამოსყიდვის ნება მიეცათ მხოლოდ იმ გლეხებს, რომელთაც გააჩნდათ ცხენების სრული შებმა (имеющимъ полную упряжку). ანაზღაურება მემამულეს უნდა მიეღო მიწით ან რენტით. სხვა ვალდებულებები (ღალა და სხვა) ასევე გადაიქცეოდა ყოველწლიურ რენტად. ორივე შემთხვევაში შესაძლებელი იყო რენტის გამოსყიდვაც, თუკი მემამულეს ერთდროულად გადაუხდიდნენ თანხას, რომელიც რენტას 25-ჯერ აღემატებოდა.

იმ კანონებთან ერთდროულად, რომლებიც ათავისუფლებდნენ გლეხებს პრუსიაში, გამოცემულ იქნა კანონებიც, რომლებიც აუქმებდნენ თემურ ურთიერთობებს. პირველი მათგანი გამოჩნდა 1811 წლის ბრძანებასთან ერთდროულად რეგულირების შესახებ (Landeskulturedikt), მეორე (Gemeinheitsteilungsordnung) – გამოსყიდვის შესახებ 1821 წ. დებულებასთან ერთდროულად. ამ კანონების თანახმად სათემო სავარგულები (ტყე, მინდვრები, საძოვრები) დაყოფილ იქნა თემის წევრებს შორის და სახნავ-სათესი მიწებიც დაექვემდებარა განაწილებას. ოპერაციას მიზნად ჰქონდა მოესპო ზოლების გამოტოვებით მიწის დამუშავება (чрезполосица) და თემის თითოეული წევრის ხელში თავი მოეყარა მთლიანი ნაკვეთისთვის, რომელიც მას მიეკუთვნებოდა ინდივიდუალური მფლობელობის უფლებით. ეს კანონები იყო რეგულირების შესახებ კანონების ბუნებრივი დამატება. პრინციპში – საქმით სულაც არა სრული ზომით – პრუსიაში განთავისუფლებულ იქნენ მიწებიცა და გლეხებიც. იხსნებოდა ფართო გზა სასოფლო-სამეურნეო კაპიტალიზმისთვის მისი მთელი შედეგებით. ახალი პერსპექტივებით, რა თქმა უნდა, ისარგებლეს იმათ, ვისაც მთელი ეს კანონმდებლობა აყენებდა ყველაზე უფრო ხელსაყრელ პირობებში. მოგებულნი დარჩნენ უეჭველად იუნკერები. მათ მოახერხეს, რომ რეგულირებისგან აერიდებინათ საერთოდ უცხენო და სრული შებმულობის არმქონე გლეხები, ე. ი. შეენარჩუნებინათ თავიანთთვის მუქთი მუშახელი და ნაწილობრივ ინვენტარიც. ამასთან ერთად, დარეგულირებას დაქვემდებარებული გლეხებისგან ისინი ღებულობდნენ მათი ნაკვეთების ხან მესამედს და ხანც ნახევარს, ხოლო გლეხის დაცვის შესახებ კანონების გაუქმება კი მათ აძლევდა უფლებას აეყარათ ყველა გლეხი, ვისაც მიწის ნაკვეთი მიცემული ჰქონდა 1763 წლის შემდეგ. და, გარდა ამისა, გლეხთაგან ბევრნი, რომლებმაც თავიანთი ნაკვეთები საკუთრებაში გამოისყიდეს, ოპერაციის შემდეგ ისეთი უმნიშვნელო ნაგლეჯით დარჩნენ, რომ ამჯობინებდნენ მის გაყიდვას და თავიანთ უწინდელ მემამულესთან მუშებად წასვლას. მემამულეებისთვის, აქედან გამომდინარე, იხსნებოდა მსხვილი სამიწათმოქმედო მეურნეობის დაწყების შესაძლებლობა მუშებსა და ინვენტარზე დიდი დანახარჯების გარეშე, ე. ი. ფულადი მეურნეობის სისტემაზე საბოლოოდ გადასვლის გარეშე. ამ დროიდან იწყება კიდეც სასოფლო-სამეურნეო გაუმჯობესებათა ხანა მსხვილ პრუსიულ მამულებში: სამმინდვრეობიდან (трёхполье) ინტენსიურ სისტემებზე გადასვლა და სხვა. გლეხები თავიანთ უმრავლესობაში დარჩნენ უცხო მიწაზე და ძველი ვალდებულებების ქვეშ. საადგილმამულო სასამართლო და საადგილმამულო პოლიცია (вотчинный судъ и вотчинная полицiя) აყენებდნენ მათ მემამულეზე სრულ დამოკიდებულებაში. დარეგულირების შესახებ კანონების მიერ შექმნილი მესაკუთრე გლეხები არცთუ მრავალრიცოვანნი იყვნენ. ისინი მთელი გლეხობის ნახევარსაც კი ვერ შეადგენდნენ. ბევრმა მათგანმა ამასთან მალევე დაიწყო მიწის გაყიდვა და ან მიდიოდა ქალაქში, ან კიდევ მუშებად მემამულესთან. არდარეგულირებული გლეხების რიცხვი სულ რაღაც 35 წლის განმავლობაში ძლიერად შემცირდა. ისინი ან აყრილ იქნენ თავიანთი სამოსახლოდან, ან კიდევ გადაიქცნენ მოიჯარადრეებად. როდესაც 1850 წ. მათაც მოუწიათ რიგმა, პრუსიაში ისინი ძალზედ ცოტანიღა იყვნენ დარჩენილნი.

კიდევ ერთი მიმართებით ფიქრობდა ჰარდენბერგი შტაინის საქმის გაგრძელებასა და ბოლომდე მიყვანას. უკანასკნელის მიერ ვრცლად ჩაფიქრებული ადმინისტრაციული რეფორმა სულაც არ ყოფილა ბოლომდე დასრულებული. იუნკერთა ოპოზიციამ დაამუხრუჭა წვრილი ადმინისტრაციული ერთეულის გარდაქმნა და პროვინციული მმართველობა დარჩა მემამულე-ფეოდალის სრულ ძალაუფლებაში. ჰარდენბერგმა ჩაიფიქრა მოეხდინა ცენტრალიზაციის იდეაზე აგებული დეპარტამენტებად დაყოფის ფრანგული სისტემის კოპირება, თანამდებობის პირთა იერარქიით, რომლებიც მთავრობაზე იქნებოდნენ დამოკიდებულნი. იუნკერებმა კვლავ განაცხადეს პროტესტი, ვინაიდან პროექტი, ჯერ ერთი, სპობდა საადგილმამულო სასამართლოსა და საადგილმამულო პოლიციას, – უმდაბლესი სასამართლო და ადმინისტრაციული ფუნქციები უნდა გადასულიყო მთავრობის აგენტებზე, – და მეორეც, სრულებით სპობდა მათ გავლენას პროვინციულ ადმინისტრაციაში. ჰარდენბერგმა დაუთმო. ასეთნაირად დამახინჯებულმა რეფორმამ ვერ მიაღწია მიზანს. ომის შემდეგ, როდესაც მთავრობამ საბოლოოდ დაამყარა (დაადგინა) პროვინციული მმართველობის სქემა, ჰარდენბერგის მიმბაძველობითი ცენტრალიზმის ნაყოფები საბოლოოდ გაითქვიფა ძირძველ-პრუსიულ ადმინისტრაციულ სქემაში.

1815 წ. ვენის კონგრესის მერ აღდგენილი პრუსია დაყოფილ იქნა 10 პროვინციად ობერ-პრეზიდენტით თითოეულის სათავეში. პროვინცია იყოფოდა ოლქებად (Bezirke), ოლქი ოკრუგებად. ოლქის სათავეში ჩაყენებულ იქნენ კოლექტიური საბჭოები (Regierung); ოკრუგი (Kreis) დარჩა ლანდრატების მმართველობის (უფროსობის) ქვეშ.

უმაღლეს ცენტრალურ დაწესებულებებში ჰარდენბერგი ცდილობდა წინ წამოეწია მის მიერ შექმნილი სახელმწიფო საბჭოს როლი, მაგრამ მისი მცდელობა არ დაგვირგვინებულა წარმატებით. ერთ ხანს საბჭო მოქმედებდა, მაგრამ შემდეგ ჩაქრობა დაიწყო და მნიშვნელობაც დაკარგა. ასეთივე სატირალი დასასრული ხვდა წილად ჰარდენბერგის უეჭველად გულწრფელ მცდელობას, რათა შემოეღო პრუსიაში სახალხო წარმომადგენლობა.

აღდგენილი და გაძლიერებული აბსოლუტიზმი არ ურიგდებოდა არანაირ სერიოზულ დათმობას. მას სურდა უწინდებურად დაყრდნობოდა მოხელეებსა და თავადაზნაურობას. ომის შემდეგ დამყარებული ცენტრალური და ადგილობრივი მმართველობის ორგანიზაცია მას ხელთ აძლევდა ამისთვის მშვენიერ იარაღს. მისი დახმარებით მან კიდევ ოცდაათ წელიწადზე მეტ ხანს შეინარჩუნა თავისი არსებობა.

ალექსი კარპის ძე ჯიველეგოვი

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

გერმანიის ისტორია უძველესი დროიდან XIX საუკუნის დასაწყისის ჩათვლით

(ნაწილი III; /თავები IX-XI/)

IX. მთავრები და ქალაქები XIV-XV სს.


მთავართა ტერიტორიული სუვერენიტეტი (Landeshoheit) საბოლოოდ ჩამოყალიბდა XV ს. მეფე ჰაინრიხისა და ფრიდრიხ II-ის კანონებით (იხ. ზემოთ), რომლებიც ერთიმეორის მიყოლებით ფლანგავდნენ სამეფო ხელისუფლების უფლებებს მთავართა სასარგებლოდ, თავისთავად ჯერ კიდევ ვერ ჰქმნიდნენ სავსებით ამ სუვერენიტეტს. საჭირო იყო, რათა ოქროს ბულას შემოეღო საგვარეულოში უფროსის ერთმემკვიდრეობის პრინციპი საერო კურფიურსტებისთვის, რათა დანარჩენ მთავრებსაც დაეწყოთ ამ უფლების მოთხოვნა თავიანთთვის. მაგრამ ბევრი დრო გავიდა, სანამ ავსტრიამ პირველმა მიაღწია ამას. მისი პრივილეგია განეკუთვნება 1442 წ. მის კვალდაკვალ სწრაფად მიიღეს იგივე უფლება სხვა სამთავროებმაც. მაგრამ ეს უფლებაც მხოლოდ იურიდიულად ამთავრებდა მთავართა სუვერენიტეტის შენობას. ფაქტიურად საჭირო იყო კიდევ ბევრი რამის გაკეთება, რათა სამთავროებში ჩამოყალიბებულიყო სავსებით სახელმწიფო წესრიგი. და ყველაზე უფრო ძნელად ყალიბდებოდა ფინანსური ორგანიზაცია. სამხედრო და სასამართლო ურთიეთობები, როგორც ყველაზე უფრო მეტად შეჩვეული და ჯერ კიდევ ძველი დროის საადგილმამულო მოწყობაში ფესვგადგმული, შედარებით უფრო ადვილად ეწყობოდა. მაგრამ მოეყვანათ უწინდელი შემოსავლები, რომლებიც მიიღებოდა მემამულის, პატრონატისა და ვასალიტეტის ტიტულებზე, თუნდაც რაიმენაირ ერთიანობაში და ფულად ექციათ ყველაფერი, რაც ადრე მოდიოდა ნატურალურ-სამეურნეო ფასეულობებში, – ძალზედ ძნელი აღმოჩნდა. შედარებით მარტივად ხორციელდებოდა პირდაპირი დაბეგვრა, რომელმაც თითქმის გამონაკლისების გარეშე, სულ თავიდანვე მიიღო ფულადი ფორმა. ეს იყო ე. წ. Bede, პირდაპირი გადასახადი, რომელსაც ქალაქებში იღებდნენ საერთოდ ქონებიდან, ხოლო სოფელში კი – მიწიდან. მთავრის ბედე მალევე გადაიქცა ერთადერთ პირდაპირ გადასახადად სამთავროებში, ვინაიდან საიმპერიო ბედეს ამოღებას XV ს.-დან უკვე აღარ ახდენდნენ. მას იხდიდნენ მხოლოდ საიმპერიო ქალაქები. დაბოლოს, სუვერენიტეტის დასრულებისთვის არ კმაროდა საგარეო ურთიერთობათა უფლება.

მმართველობა სამთავროებში თავიდან წარმოადგენდა ცენტრალური სამეფო მმართველობის ზუსტ განმეორებას. მაგრამ სასახლის კარის საპატიო თანამდებობები, რომლებიც სამეფო კარიდან ჰქონდათ გადმოღებული, მალევე გადაიქცა სუფთა დეკორატიულად, ხოლო ფაქტიურად კი ყველა მთავარი თანამდებობა გადავიდა მინისტერიალების ხელში. მაგრამ მთავრებს XIV და XV სს. სულაც არ შეეძლოთ თავი მოეწონებინათ იმით, რომ მათ მოახერხეს აბსოლუტიზმის დამყარება. ბიუროკრატიულ ცენტრალურ მმართველობასთან ერთ რიგში, რომელიც სულ უფრო და უფრო მწყობრი ხდებოდა, ჯერ კიდევ იდგა ტერიტორიული წარმომადგენლობაც. პრინციპში, ძველი წეს-ჩვეულებების მიხედვით, ამ წარმომადგენლობაში მონაწილეობა უნდა მიეღო ყველა წოდებას. საქმით კი გლეხობის წარმომადგენლობა შენარჩუნებულ იქნა მხოლოდ იშვიათ შემთხვევებში, მარტო იქ, სადაც შენარჩუნებულ იქნენ თავისუფალი გლეხები. გლეხთა წარმომადგენლობის კლასიკური ტერიტორია გახლდათ ტიროლი. საერთოდ კი ტერიტორიული წარმომადგენლობის “ჩინები” იყო შემდეგი: პრელატები და თავისუფალი ბატონები (freie Herren), რაინდები, ტერიტორიული ქალაქები, ე. ი. ისინი, რომლებიც სულ თავიდანვე დაარსებულ იქნენ მთავრების მიერ და ვერ შეძლეს თავიანთთვის დამოუკიდებლობის მოპოვება, ან კიდევ დაქვემდებარებულ იქნენ მთავართა მიერ. და არაფერია იმაში გასაკვირი, რომ მთავრებს ამ ეპოქაში ჯერ კიდევ არ შეეძლოთ თავი გაერთვათ საქმეებისთვის “ჩინების” თანადგომის გარეშე. სოფლის ჩინებს უძველესი დროიდან ჰქონდათ თავიანთი პრივილეგიები სასმართლო საქმეში (საადგილმამულო სასამართლო, вотчинный судъ), რომელთა მოწყობაც ისე უბრალოდ არ შეიძლებოდა. რაც შეეხება ქალაქებს, ისინი წარმოადგენდნენ მთავარ ფინანსურ ძალას სამთავროებში; რადგანაც მთავრებს ფული მუდმივად სჭირდებოდათ, ამიტომ ქალაქებთან დავა მათთვის არახელსაყრელი (უხერხული) იყო. და საერთოდაც, რათა მთავართა დინასტიური ჩანაფიქრები განხორციელებადი გამხდარიყო, მათთვის აუცილებელი გახლდათ ადგილობრივ წოდებათა ენერგიული მხარდაჭერა. ამ მიზეზებით აიხსნება, რომ XIV-XV სს. ტერიტორიული ჩინები (Landstände) წარმოადგენდნენ ასეთ შთამბეჭდავ რეალურ ძალას თითქმის ყველა სამთავროში გამონაკლისების გარეშე. აბსოლუტიზმს შეეძლო მოსვლა მხოლოდ მაშინ, როდესაც სუვერენიტეტმა მიიღო თავისი მთლიანი დასრულება და როდესაც დიდ ბრძოლაში ქალაქებთან გამარჯვება გადაჭრით გადაიხარა მთავრების მხარეზე.

ქალაქებმა XIV და XV სს. მიაღწიეს თავიანთი აყვავების უმაღლეს წერტილს. ვინაიდან ქალაქური განვითარების მთავარი მამოძრავებელი ძალები, ვაჭრობა და მრეწველობა ამ დროს აკეთებდნენ უზარმაზარ წარმატებებს. გერმანიის მთელი ჩრდილოეთი სავაჭრო მიმართებაში მოცული გახლდათ ჰანზას საქმიანობის სფეროთი. სარგებლობდა რა იმით, რომ იმპერია სუსტი იყო, რომ მთავართა სავაჭრო პოლიტიკა ჯერ კიდევ “ბინდბუნდში დაბორიალობდა”, რომ სკანდნავიური სახელმწიფოები ქანცს აცლიდნენ ერთმანეთს ურთიერთშორის ომებით, რომ ინგლისი დაკავებული იყო საფრანგეთთან ბრძოლით, ჰანზამ გაშალა თავისი გავლენის ქსელი ევროპის მთელ ჩრდილოეთში. ყველგან, სადამდეც კი აღწევდნენ ჰანზას ხომალდები, რუსეთში, სკანდნავიის ქვეყნებში, ინგლისში, ესპანეთში, გერმანელი ვაჭრები დებდნენ ხელშეკრულებებს ადგილობრივ ხელმწიფეებთან, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ მათთვის ყველაზე უფრო ხელსაყრელ უფლებებს, ე. ი. საბაჟო გადასახადების შემცირებას, ხოლო ზოგჯერ კი მათგან სრულებით განთავისუფლებასაც, შეღავათებს ხომალდების ჩატვირთვისა და გადმოტვირთვისას, ასევე საქონლის აწონისას, საცალო ვაჭრობის უფლებას, რომელიც ჩვეულებრივ ყველგან განიხილება, როგორც ადგილობრივ ვაჭართა პრივილეგია, და სხვა და სხვა. ზოგჯერ ისინი ახერხებენ მიაღწიონ “კანტორების” დაარსებასაც, ე. ი. ავტონომიური ან თითქმის ავტონომიური სავაჭრო კოლონიისა უცხოეთში. ჰანზელთა მიერ ამ მოლაპარაკებებში მიღწეული უფლებები იმდენად დიდი იყო, რომ ისინი ზოგჯერ ჩაყენებული იყვნენ უკეთეს მდგომარეობაში, ვიდრე ადგილობრივი ვაჭრები, და თითქმის ყველგან სარგებლობდნენ შეუდარებლად მეტი უფლებებით, ვიდრე სხვა უცხოელი ვაჭრები. ბოლოს და ბოლოს XIV ს. განმავლობაში ჰანზამ მიაღწია სრულ უპირატეს მფლობელობას ჩრდილო-ევროპული ზღვების ვაჭრობაში. შორეული ნაოსნობის ხომალდები, რომლებიც ბალტიის ზღვაში დაცურავდნენ, მხოლოდ მას ეკუთვნოდა. ამ ზღვის უწინდელი ბატონები, სკანდინავიელები, ნაპირებისკენ იქნენ შევიწროვებულნი; რუსი ვაჭრები, რომლებიც უწინ დაცურავდნენ ვისბიმდე და თვით ლუბეკამდეც კი, უკვე ვეღარ ჩნდებოდნენ; ინგლისელები და შოტლანდიელები მეორეხარისხოვან როლს თამაშობდნენ. ეს კოლოსალური წარმატება აიხსნება არა იმდენად იმით, რომ ჰანზა ძლიერი იყო, როგორც სამხედრო დერჟავა – მას შეეძლო შეჭიდებოდა ისეთ ძალმოსილ მოჭინააღმდეგეს, როგორიც გახლდათ ვალდემარ IV დანიელი, – რამდენადაც მისი ორგანიზაციით. ჰანზა იყო ქალაქთა კავშირი; თუკი თითოეული ქალაქი ცალცალკე ადგა ვიწრო პოლიტიკის გზას, რომელიც ზღუდავდა სავაჭრო ურთიერთობებს ზოგადად, ქალაქთა კავშირი, რომელშიც იხსნებოდა (ისპობოდა) ვაჭრობისთვის მავნე ეს თავისებურებანი ქალაქური წყობილებისა, გადაიქცეოდა ნამდვილ სავაჭრო დერჟავად, რომელსაც შეეძლო ეკარნახა თავისი პირობები ყველასთვის, ვისაც მოისურვებდა. სანამ სხვა ქვეყნებში ვერ ჩამოყალიბდა სავაჭრო პოლიტიკა, რომელიც დაიცავდა ადგილობრივ სარგებელს, ჰანზას შეეძლო არ შინებოდა კონკურენციისა და არ საჭიროებდა არანაირ ხელოვნურ ზომებს თავისი პრესტიჟის შენარჩუნებისთვის. ჰანზას შემადგენლობაში შემავალი ქალაქების რიცხვი ყოველთვის არ იყო ერთნაირი. იგი ირყეოდა 70-სა და 100-ს შორის. კავშირში შესვლა და მისგან გამოსვლა თავისუფალი იყო. თითოეული ქალაქი სარგებლობდა ყველა იმ პრივილეგიით, რომლებსაც კავშირი თავისთვის მოიპოვებდა საზღვარგარეთ. საქმეებზე ერთობლივად მსჯელობისთვის 1367 წ. კიოლნის კონფერენციის შემდეგ ჩვეულებრივად იქცა მეტ-ნაკლებად რეგულარული ყრილობები ქალაქებისა (Hansatag). ყრილობების დადგენილებანი, რომლებიც შეეხებოდა სავაჭრო პოლიტიკის სფეროს, სავალდებულო იყო ყველა წევრისთვის, მათ შორის მათთვისაც, ვინც მასზე არ მონაწილეობდა. ურჩებს რიცხავდნენ კავშირიდან. ტერიტორიული მიმართებით კავშირი იყოფოდა თავიდან მესამედებად, ხოლო შემდეგ კი მეოთხედებად. მეოთხედები იყვნენ: ვენდის (ლუბეკი), ნიდერლანდ-ვესტფალიის (კიოლნი), პრუსია-ლიფლანდიისა (დანციგი) და საქსონია-ბრანდენბურგის (ბრაუნშვაიგი). – ცალცალკე ჰანზის თითოეული ქალაქი იმართებოდა საბჭოს მიერ, რომლის შემადგენლობაშიც შედიოდნენ ადგილობრივი პატრიციატის წევრები. სავაჭრო არისტოკრატია, საერთოდ, იყო გაბატონებული კლასი და ენერგიულად ებრძოდა ხელოსანთა ამქრებს. ეს კლასობრივი განსაკუთრებულობა გახლდათ კიდეც ჰანზას დაქვეითების ერთერთ მიზეზთაგანი. ჰანზას სავაჭრო პოლიტიკის საფუძველი იყო ის, რომ იგი ცდილობდა დაემყარებინა საზღვარგარეთ ვაჭრობის სრული თავისუფლება; განსაკუთრებით აფასებდა (უფრთხილდებოდა) იგი საცალო ვაჭრობისთვის დაშვების (ხელმისაწვდომობის) პრინციპს. ჰანზელებს ჩინებულად ესმოდათ, რომ თუკი ისინი თავიანთ საზღვარგარეთულ შესყიდვებში შემოიფარგლებიან ტრანსპორტიორებისა და კომისიონერების როლით, მაშინ შესაძლო სავაჭრო სარგებლის მნიშვნელოვანი ნაწილი უნდა მოხვდეს ადგილობრივ შემსყიდველთა ჯიბეში. ამიტომ ისინი ყველანაირად ისწრაფვოდნენ იქითკენ, რომ თავი დაეღწიათ საბითუმო ოპერაციების ვიწრო ჩარჩოებისგან და მიეღოთ ადგილობრივ მწარმოებელთაგან უშუალო შესყიდვების უფლება, ადგილობრივ ბითუმად მოვაჭრეთა შუამავლობის გარეშე. სანამ ჰანზა ძლიერი იყო, მას შეეძლო თავისთვის ამ უფლების შენარჩუნება, მაგრამ უკვე XV ს. მან დაიწყო მისი დაკარგვა. სასაქონლო ვაჭრობა თავიდან ბოლომდე რჩებოდა ჰანზას საქმიანობის მთავარ საგნად. ჰანზელები უხალისოდ დებდნენ თავიანთ კაპიტალებს სამრეწველო და საკრედიტო ღონისძიებებში. მაგრამ ირიბად ჰანზას ვაჭრობა მძლავრი ბერკეტის სამსახურს უწევდა გერმანულ მრეწველობასაც. ამ უკანასკნელის მთავარი არენა კი გახლდათ გერმანიის სამხრეთი.

ჩრდილოეთ და სამხრეთ გერმანიის ვაჭართა სამეურნეო საქმიანობაში იყო განსხვავება, განპირობებული იმით, რომ პირველებს საქმის დაჭერა უხდებოდათ უმეტეს წილად ბალტიის ქვეყნებთან, რომელთა კულტურაც გერმანულზე უფრო დაბლა იდგა, ხოლო მეორეთ კი შეხება ჰქონდათ მაღალკულტურულ იტალიურ და ფრანგულ ქალაქებთან და მათგან სესხულობდნენ სავაჭრო ადათ-წესებს. ჩრდილოეთში, ჰანზეელებს, სავაჭრო ორგანიზაციის უჯრედად, სულ მცირე, პრინციპში, ჰქონდათ გილდია. სამხრეთში ვაჭარი ვაჭრობდა ცალკე, და თუკი ერთიანდებოდა საზოგადოებაში, ეს უკვე იყო სხვა საზოგადოებები, რომლებიც არ ჰგავდნენ გილდას, იყვნენ გაცილებით უფრო მეტად თანამედროვენი. სამხრეთში მრეწველობა და ვაჭრობა მიდიოდა ხელი-ხელ ჩაკიდებულად, და მრეწველობა უმეტეს წილად წარმოადგენდა წარმმართველ მომენტს. იგი აიძულებდა ევაჭრათ, ე. ი. შეესყიდათ ნედლეული და გასაღებინათ ფაბრიკატები. ამიტომ სამხრეთის ქალაქების ზრდა უფრო ბუნებრივად ჩამოყალიბდა, და ისინი არ დაქვეითდნენ ასე სწრაფად, ჰანზას ქალაქების მსგავსად, რომლებიც ცალმხრივად ვითარდებოდნენ. მრეწველობის წყალობით სამხრეთის ქალაქები იმყოფებოდნენ მჭიდრო ურთიერთობებში უწინარეს ყოვლისა ჩრდილოეთ იტალიასთან. ვაჭრები ვენეციიდან, მილანიდან, კომოდან, გენუადან და სხვა ძალზედ ხშირად ჩამოდიოდნენ ულმში, კონსტანცაში, ნიურნბერგში. თავის მხრივ გერმანელებიც მიეჩვიენ ახლა ალპებში გასასვლელი უღელტეხილის ჩველებრივ საგნად მიჩნევას. ისინი ასევე ძალიან ხშირად ჩნდებოდნენ იტალიის სავაჭრო და სამრეწველო ცენტრებში და იქიდან არცთუ იშვიათად მგზავრობდნენ უფრო შორსაც, საფრანგეთში, ესპანეთში, პორტუგალიაში. გერმანელების იტალიელებთან ურთიერთობებში გამომუშავებულ იქნა რამდენიმე ტიპიური დაწესებულება. ასეთი გახლდათ, უწინარეს ყოვლისა, სახელგანთქმული Fondaco dei Tedeschi ვენეციაში (იხ. IX, 483), ასეთები იყვნენ მათი გერმანული ასლები: Kaufhäuser, სავაჭრო ფუნდუკები, სადაც უნდა გაჩერებულიყვნენ უცხოელი ვაჭრები თავიანთი საქონლით და სადაც სპეციალური მოხელენი ფხიზლად ადევნებდნენ თვალყურს, რათა არ ყოფილიყო ვაჭრობა შენობის გარეთ. მრეწველობის მთავარი საგნები გერმანიის სამხრეთ ქალაქებში გახლდათ: ტილო, რომლის წარმოებაც თავმოყრილი იყო კონსტანცაში, რეგენსბურგსა და სენ-გალენში; ბამბაზია, რომლის მთავარი ცენტრი იყო ულმი; ლითონის ნაკეთობანი, კერძოდ იარაღი, რითაც განსაკუთრების სახელი ჰქონდა განთქმული ნიურნბერგს. აუგსბურგშიც ასევე თავმოყრილი იყო დამამუშავებელი მრეწველობის რამდენიმე დარგი, მაგრამ მისი სამეურნეო საქმიანობის მთავარი ნერვები იყო სხვა. აუგსბურგი გახლდათ კაპიტალისტური სამთო მრეწველობის ცენტრი და საკრედიტო საქმის მსოფლიო დედაქალაქი. ის იყო ფუგერების (Фуггеры, იხ.) სამშობლო, რომელთა საბანკირო სახლიც XV ს. ბოლოსთვის უპირველესად გადაიქცა მსოფლიოში. მათ ჰქონდათ თავიანთი ფაქტორიები რომში, ვენეციაში, მილანში, გენუაში, ანტვერპენში, უფრო მოგვიანებით ლისაბონშიც. ისინი საქმეებს აწარმოებდნენ ინდოეთსა და სამხრეთ ამერიკაშიც. XVI ს. შუახანებში ისინი ფლობდნენ ყველაზე უფრო მსხვილ ქონებას ევროპაში; მათი მოვალე იყო ბევრი დაგვირგვინებული პირი, და ერთერთ ფუგერს შეეძლო მიეწერა კარლ V-თვის: “ყველასთვის ცნობილია, რომ ჩემი მხარდაჭერის გარეშე თქვენი უდიდებულესობა ვერასოდეს ვერ მიიღებდა საღვთო რომის იმპერიის გვირგვინს”.

ასე გერმანიის ჩრდილოეთსა და სამხრეთში ეკონომიკური საქმიანობა ფეხზე აყენებდა და აღამაღლებდა ქალაქებს. კაპიტალის წარმომქმნელ ძალებად ქალაქებში იყო, უმთავრესად, მაგრამ არა მხოლოდ და მხოლოდ, ვაჭრობა და მრეწველობა. მათთან ერთ რიგში მოქმედებდა, როგორც ერთერთი დამხმარე მომენტთაგანი, ასევე მიწის რენტაც. კაპიტალები, რომლებითაც მუშაობდნენ მოქალაქენი XIV და XV სს., იყო შედარებით არცთუ დიდი. სამხრეთში პირი, რომელიც ქალაქში ფლობდა 2.000 გულდენზე (დაახლ. 35.000 მანეთი) მეტ ქონებას, ითვლებოდა მდიდრად. ფუგერების ქონების უმაღლესი ზომა გახლდათ 4,7 მილიონი გულდენი (დაახლ. 80 მილ. მანეთი). თუკი პირველ ხანებში უპირატესობას (აღმატებას) ქალაქში იძლეოდა სავაჭრო კაპიტალი, განსახილველ პერიოდში მრეწველობამ სულ უფრო და უფრო მეტად, განსაკუთრებით სამხრეთსა და დასავლეთში, დაიწყო კონკურენცია ვაჭრობასთან ხელმძღვანელი სამეურნეო ძალის სახით. ეს განსაკუთრებით შესამჩნევი შეიქნა მაშინ, როდესაც ძველი ამქრული სისტემის ფარგლებში დამკვიდრება დაიწყო მრეწველობის კაპიტალისტურმა ფორმებმა, რომლებიც თანდათანობით ავიწროვებდა და დევნიდა ხელოსნურ ფორმებს. ამ ცვლილების ჩანასახები ჩვენ უკვე ვნახეთ უფრო ადრეულ პერიოდშიც (იხ. ზემოთ). ახლა, როდესაც გერმანიამ სულ უფრო და უფრო მეტად დაიწყო ჩართვა საერთაშორისო გაცვლის სისტემაში, ამქრის ოსტატ-მეწარმეთა გარშემო ამქრისა და არაამქრის მუშათა ჯგუფების წარმოქმნა, რომლებიც მათგან ღებულობდნენ ნედლეულს სახლში დასამუშავებლად, ხოლო უკან კი უბრუნებდნენ ფაბრიკატს, თანდათანობით ძალზედ ჩვეულებრივ მოვლენად იწყო ჩამოყალიბება. და სამრეწველო კლასმა, რომელსაც ჯერ კიდევ არსად არ უცდია ამქრული ჩარჩოების დამსხვრევა, დაიწყო მოთხოვნა, რათა მისი წარმომადგენლები დაშვებული ყოფილიყვნენ ქალაქის მმართველობაში. ამ დრომდე საქალაქო საბჭოების შემადგენლობა იყო მხოლოდ პატრიციული. მასში სხდომებს ატარებდა სავაჭრო არისტოკრატია, Geschlechter-ი. XIV ს. ეს გახლდათ ჩაკეტილი, განკერძოებული ჯგუფი, რომელიც თავის გარემოში არავის არ უშვებდა. განსაკუთრებულ შემთხვევებში უფრო ადრე, XIII ს., განსაკუთრებით მსხვილ ოსტატ-ხელოსანს კიდევ შეეძლო შეეღწია საბჭოში და ამით იგი ჩაირიცხებოდა Ratsfähiger-თა რიგში, რაც თითქმის ყოველთვის ნიშნავდა Geschlechter-ების რიცხვში ჩართვასაც. XIV ს. ეს შეუძლებელი შეიქნა. ამასობაში ხელოსნებმა, რომელთაც შეგნებული ჰქონდათ თავიანთი ძალა, დაიწყეს ამის მოთხოვნა. დაიწყო ბრძოლა შეუპოვარი და სასტიკი, სადაც უხვად იყო მხეცური ანგარიშსწორებები (1302 წ. ქალაქის მმართველებმა მაგდებურგში ცოცხლად დაწვეს ხელოსანთა ათი მეთაური) და გმირობანი. ამის შედეგად უმრავლეს შემთხვევებში გამარჯვება რჩებოდათ ხელოსნებს. იქ, სადაც იგი სრული იყო (აუგსბურგი, კონსტანცი, ბრაუნშვაიგი), პატრიციული ბატონობა საბოლოოდ ისპობოდა, საბჭოში მომავალი დროისთვის შესაძლოა არჩეული ყოფილიყვნენ მხოლოდ ამქართა წევრები, ასე რომ, ყოფილ Geschlechter-ები, თუკი სურდათ ჯერ კიდევ გავლენის შენარჩუნება, უნდა ჩაწერილიყვნენ ამქარში. სხვა ქალაქებში (ნიურნბერგი, ფრანკფურტი) პატრიციატმა დაიცვა თავისი საბჭო, მაგრამ მის შემადგენლობაში უნდა დაეშვა ხელოსანთა წარმომადგენლებიც. დაბოლოს, ქალაქთა მესამე კატეგორიაში (კიოლნი) გამომუშავებულ იქნა ახალი კომპრომისი: ვერც პატრიციულმა ორგანიზაციამ და ვერც ამქრებმა ვერ მიიღეს პოლიტიკური როლი; შედგენილ იქნა ახალი საარჩევნო კოლეგია გარკვეული (ცნობილი) ცენზის მფლობელ მოქალაქეთაგან, რომელიც ირჩევდა საბჭოს წევრებს. იყო, რა თქმა უნდა, ისეთი ქალაქებიც, სადაც ხელოსნები უბრალოდ დამარცხებულ იქნენ. ეს იყო ისინი, სადაც ვაჭართა კლასი ძალზედ ძლიერი იყო, ხოლო ხელოსანთა კლასი კი სუსტი მრეწველობის მცირე განვითარების შედეგად (ჩრდილოეთის ჰანზას ქალაქების უმრავლესობა). მაგრამ ასეთები მაინც უმცირესობას შეადგენდნენ. ხელოსანთა მოძრაობანი არ იყო დემოკრატიული რევოლუცია: ამქართა გარემოში XIV ს. მოხდა ცვლილება, რომელმაც მკვეთრად გამიჯნა ხელოსნები ორ კლასად: მეწარმეებად და მუშებად. დრო, როდესაც ხელოსნის ერთადერთ ტიპს წარმოადგენდა წვრილი ოსტატი, რომელიც მუშაობდა ერთი-ორი მოწაფის დახმარებით, წავიდა. ხელობის მოთხოვნები (შეკვეთები) ისეთი იყო, რომ ოსტატისთვის საჭირო შეიქნა გამოცდილი ზრდასრული მუშა, ზოგჯერ არა ერთიც. სწორედ XIV ს. გახდა ჩვეულებრივი ქარგალის (подмастерье, Geselle) თანამდებობა, რომელიც იშვიათად უწინდელ დროშიც არსებობდა. ახლა მოწაფეს უკვე აღარ შეეძლო მაშინვე ოსტატად გახდომა; იგი გარკვეული ხნის მანძილზე ქარგალი უნდა ყოფილიყო. და თუმცა კი ქარგალი ითვლება ამქრის წევრად, მოწაფისგან განსხვავებით, მაგრამ მისი დამოკიდებულება ოსტატისადმი ისეთია, რომ ქმნის შესაძლებლობებს ყველაზე უფრო ფართო ექსპლუატაციისთვის. მართალია, სანამ მიდიოდა ბრძოლა პატრიციატთან, და ამქრის ოსტატებს სჭირდებოდათ თავიანთი ზორბა მუშების პოლიტიკური მხარდაჭერა, ქარგალთა მდგომარეობაც ასატანი იყო. მარამ როდესაც, უფრო ხშირად უკვე XV ს., ბრძოლა უახლოვდებოდა კეთილსასურველ ან კიდევ არაკეთილსასურველ დასასრულს, კლასობრივი ინტერესი თავის უფლებებში შედიოდა, და იწყებოდა მუშის დაუნდობელი ექსპლუატაცია. ეს გამოიხატებოდა იმაში, რომ გამოცდა ოსტატის ხარისხის მისაღებად და განსაკუთრებით შედევრის (Meisterstück) დამზადება ძალზედ ძნელი ხდებოდა, რომ ქარგლებს ობობას ქსელივით ახვევდნენ მთელ რიგ დადგენილებებს, რომლებიც მათ ყველანარად ავიწროვებდა. ოსტატებისთვის მნიშვნელოვანი იყო ახლა, როდესაც პატრიციატის ჰეგემონია გატეხელი იყო, შეექნათ ხელოსანთა ორგანიზაციის ჩაკეტილი წოდება. მიიღწეოდა ეს არა იმდენად სიმკაცრეთა გაძლიერებით ქარგლების ოსტატებად გადასვლისას, რამდენადაც Zunftzwang-ის პრინციპების შეცვლით. თუკი უწინ Zunftzwang-ი ემსახურებოდა მომხმარებლის ინტერესებს (იხ. ზევით), ახლა უკვე იგი იქცა საშუალებად, რომელიც განსაკუთრებით უფრთხილდებოდა ოსტატთა ინტერესებს. ვინაიდან ახლა, იძულება ამქარში შესასვლელად, გამოცდის უზარმაზარი სიძნელეებისა და სხვა მიზეზების შედეგად, იქცა ხელობით დაკავებულობის აკრძალვად ყველასთვის, ოსტატთა მცირე ჯგუფის გარდა. რათა გაეტეხათ ეს ახალი ძალადობა, ქარგლებმა დაიწყეს გაერთიანება კავშირებად (Gesellenverbände), რომლებმაც XV ს. მოახერხეს ზოგიერთი შემსუბუქების მიღწევა.

ამრიგად, საქალაქო დაწესებულებათა დემოკრატიზაცია ამქართა რევოლუციების შემდეგ ბევრ შემთხვევაში იყო მეტად პირობითი. ამქართა გამარჯვება უფრო ხშირად ნიშნავდა მმართველი ბურჟუაზიის შემადგენლობის გაფართოებას. მხოლოდ ირიბად, მუშათა ზეწოლის წყალობით, საქალაქო საბჭოების პოლიტიკამ მოგვიანებით დაიწყო რამდენადმე გადემოკრატიულება. ამქრულმა რევოლუციამ მოახდინა კიდევ ერთი ცვლილება. ამის შემდეგ აღარ შეიძლებოდა კიდევ დიდხანს შენარჩუნებულიყო ძველი პრინციპი, რომელიც მოქალაქეთა შორის უშვებდა მხოლოდ მათ, ვინც ქალაქში ფლობდა მიწას. ამიერიდან სრულუფლებიან მოქალაქედ ითვლებოდა ამქრის ყველა წევრი. ქალაქში ფაქტიურად მცხოვრებთა გარდა, იყო ასევე მოქალაქეთა ქალაქგარეშე კატეგორიებიც, რომელთა მოზიდვაც ქალაქებისთვის მომგებიანი იყო ახლა უკვე არა ეკონომიკური (კოლონიზაციური) მოტივებით, როგორც უწინ, არამედ სამხედროთი: ქარიშხლიანი დრო გახლდათ. ასეთი კატეგორიები იყო სამი: ჯერ ერთი, დიდგვაროვანი ადამიანები, რომლებიც ცხოვრობდნენ შემოგარენებში არსებულ თავიანთ ციხე-სასახლეებში (Edelbürger); ქალაქში მათ ჰქონდათ თავიანთი სახლები; თუკი ესენი იყვნენ ძამოსილი მთავრები (თავადები) ან აბატები, მაშინ ქალაქი მათ ძალზედ ელოლიავებოდა. მეორე კატეგორიას ეწოდებოდა Ausbürger; ესენი გახლდნენ ქალაქის ძველი მცხოვრებნი, რომელთაც ქალაქმა უფლება მისცა შეეძინათ უძრავი ქონება შემოგარენში და ეცხოვრათ მასში. დაბოლოს, მესამე – Pfahibürger, სწორედ ისინი, რომელთა გამოც ქალაქებს ამდენი დავა უწევდათ მთავრებთან და რომელთა ყოლაც აუკრძალა ქალაქებს ოქროს ბულამ. Pfahibürger – ესენი გახლდნენ არადიდგვაროვნული წარმოშობის ადამანები, რომლებიც ცხოვრობდნენ სოფელში და გამოითხოვეს თავიანთთვის ქალაქისგან მოქალაქეობის უფლება პატრონატის სახით: იმ შფოთიან დროში მთავრის პოლიციას სულაც არ გააჩნდა უნარი რომ საიმედო დაცვა აღმოეჩინა ადამიანებისთვის. ხოლო ქალაქს კი, სულ მცირე, ჰქონდა თავისი მაგარი კედლები.

ასეთი იყო სამთავროთა და ქალაქების მდგომარეობა. ძნელი არ არის დავინახოთ, რომ მათ ურთიერთ მდგომარეობაში იყო მთელი რიგი სოციალური მომენტებისა, რომლებიც ქმნიდა შეურიგებელ წინააღმდეგობებს. ერთის მხრივ, ის, რომ ქალაქები Pfahibürger-ობის ინსტიტუტით ახდენდნენ გამეჩხერებას მთავართა ქვეშევრდომებს შორის და წარმოადგენდნენ თავშესაფარს ყველა უკაყოფილო ელემენტისთვის ტერიტორიებზე, მეორეს მხრივ, მთავართა მიერ შექმნილი მუდმივი სიძნელეები ვაჭრობისთვის, იყო საკმარისი საბაბი ამოუძირკველი მტრობისა. მაგრამ მთავარი მდგომარეობდა იმაში, რომ ქალაქები (რა თქმა უნდა, ლაპარაკია მუდამ საიმპერიო ქალაქებზე) გახლდნენ მუდმივი ხელშეშლანი მთავართა დინასტიური ჩანაფიქრების გზაზე, რომლებიც ოქროს ბულის დროიდან ფიქრობდნენ მხოლოდ თავიანთი ტერიტორიების გაზრდაზე. სანამ ქალაქები, როგორც საიმპერიო ინსტიტუტი, წარმოადგენდნენ შთამბეჭდავ ძალას, მთავართა ინტერესებში იმპერიის დანაწევრების პოლიტიკას არ შეიძლებოდა ჰქონოდა წარმატება. ამრიგად, ნათელია, რომ გერმანიას უნდა გადაეტანა ქალაქებსა და მთავრებს შორის შეუპოვარი ბრძოლის პერიოდი, ვინაიდან მათი ძალების წონასწორობა არ აძლევდა გერმანიის პოლიტიკურ ზრდას მკვდარი წერტილიდან დაძვრის საშუალებას. ეს პერიოდი იყო XIV ს. მეორე ნახევარი. მტრული მოქმედებები ადრეც ყოფილა, მაგრამ ურთიერთ დამოკიდებულებათა გამწვავება გარდაუვალი შეიქნა მხოლოდ მაშინ, როდესაც ამქართა გამარჯვებამ საქალაქო პოლიტიკის საჭე ხელიდან გამოსტაცა მთავრებსა და თავადაზნაურობასთან მუდმივად მოთამაშე (მოკურკურე) პატრიციატს.

ქალაქთა მესვეურებს მშვენივრად ესმოდათ, რომ კარგად განსწავლული და ომს მიჩვეული მთავართა რაზმების წინააღმდეგ ქალაქების სახალხო ლაშქრები მეტად სუსტი დასაყრდენი იყო. და მათ სულ თავიდანვე დაიწყეს პრინციპულად მისწრაფება ქალაქთა კავშირების ორგანიზებისკენ. მათ მეხსიერებაში ჰქონდათ მაგალითები მუშტის სამართლის ხანიდან. 1376 წელს შეიქმნა შვაბური ქალაქების კავშირი, და თუმცა კარლ IV-მ, რომელიც ერთგულად ინახავდა მთავრებთან თავის მეგობრობას, იგი უკანონოდ გამოაცხადა, მან, მიუხედავად ამისა, სასტიკად დაამარცხა შვაბიის ჰერცოგი ებერჰარდი რაითლინგენთან 1377 წ. მაისში. მეფე ვენცელი მერყეობდა თავის ურთიერთობებში მთავრებთან და ქალაქებთან, და, შესაძლოა, სწორედ მისმა არამდგრადობამ აიძულა მთავრები მიებაძათ ქალაქების მაგალითისთვის და შეეკრათ კავშირები. ქალაქების შვაბურ კავშირს გამოუჩნდა ახლა ძლიერი მოწინააღმდეგე მთავართა კავშირის სახით, რომელსაც ეწოდებოდა Löwenbund. სამაგიეროდ შვაბური კავშირის გვერდიგვერდ წარმოიქმნა კიდევ ორი რაინისა და შვეიცარიის ქალაქთა კავშირი. 1381 წ. შვაბიისა და რაინის კავშირებმა შეკრეს ლიგა ურთიერთშორის, ხოლო შვეიცარიის კავშირი კი მათ დახმარებას დაჰპირდა. მაგრამ შვეიცარიას თავად წაუვიდა ცუდად საქმე. მათ კონფედერაციას თავს დაესხა ჰერცოგი ლეოპოლდ ავსტრიელი. მართალია იგი დამარცხებულ იქნა ზემპახთან და ბრძოლაში დაიღუპა კიდეც (1386), მაგრამ სამაგიეროდ ამან შვეიცარიის ქალაქების ყურადღება გადაიტანა იმისგან, რომ შვაბიის ქალაქებს დახმარებოდნენ. 1388 წ. აგვისტოში მთავართა კავშირის მეთაურმა, იმავე ებერჰარდ შვაბელმა, სამაგიერო გადაუხადა მათ რაითლინგენისთვის. ქალაქები სასტიკად იქნენ დამარცხებულნი დეფინგენთან, ხოლო სამი თვის შემდეგ, ნოემბერში, პფალცის კურფიურსტმა გაანადგურა რაინის კავშირის სახალხო ლაშქარი ვორმსთან. ეს ორი დამარცხება იქცა გარდატეხის პუქტად. რესპუბლიკური პრინციპი, რომელსაც წარმოადგენენ ქალაქები, ერთხელ და სამუდამოდ შეუძლებელი შეიქნა როგორც სახელმძღვანელო პრინციპი გერმანიის შემდგომი პოლიტიკური ევოლუციისთვის. მთავრებმა იჩქარეს განემტკიცებინათ სეიმზე ეგერში (1389) თავიანთი გამარჯვება. სეიმმა კიდევ ერთხელ დაადასტურა Pfahibürger-ობის აკრძალვა და ერთხელ და სამუდამოდ უკანონოდ აღიარა ყველანაირი კავშირები და შეერთებანი. ქალაქების განცალკევებულობა და მათი შინაგანი მოუწესრილებლობანი იყო მათი დამარცხების მთავარი მიზეზი. მართალი რომ ვთქვათ, ვერც ქალაქების ძალა და ვერც მათი პოლიტიკური გავლენა ვერ იქნა გატეხილი 1388 წლის მოვლენებით. ისინი ჯერ კიდევ იმდენად გავლენის მქონენი იყვნენ, რომ, როდესაც მეფე სიგიზმუნდი ავიდა ტახტზე, მთლიანად აღსავსე გერმანული მონარქიის აღორძინების გეგმებით, მან პირველ რიგში მიმართა ქალაქებს. მათი დახმარებით მას სურდა რომ დაენგრია მთავრების ფედერალისტური მისწრაფებანი და დაედო საფუძველი ერთიანი და მთლიანი მონარქიისთვის. ორ წელს გაიწელა მოლაპარაკებები (1415-1417); მათში ჩართულ იქნა რაინდობაც: ქალაქებს სულ ეგონათ, რომ მათ შეიძლებოდა რაიმე წაეგოთ ამისგან. ბოლოს და ბოლოს, როდესაც საქმე ნელ-ნელა ეწყობოდა, მთავრები, რომლებმაც თავიანთ მხრივ მოასწრეს მომზადებულიყვნენ, ყოველმხრივ აღჭურვილები ჩაერიენ საქმეში, და ქალაქებმა, რომელთა თვალწინ წარმოუდგათ დეფინგენის აჩრდილი, ლაჩრულად უარი თქვეს ერთობლივ მოქმედებებზე. მაგრამ როდესაც უკვე იმპერატორ ფრიდრიხის დროს, 1471 წ., მთავრებმა კინაღამ არ გაატარეს რეფორმები, რომლებიც მათ ხელში გადასცემდა მთელ მმართველობას, ქალაქებმა თავიანთი პასიური ფინანსური წინააღმდეგობით დაანგრიეს მთავართა პატივმოყვარული გეგმები. და საერთოდ, ქალაქების ძალის საბოლოოდ გატეხვისთვის, მთავრებს ჯერ კიდევ ბევრი ძალისხმევა სჭირდებოდათ. ქალაქები კიდევ დიდხანს გაუწევენ წინააღმდეგობას, და თვით XVI საუკუნეშიც გაგრძელდება ბრძოლა. მაგრამ XIV ს. 70-იანი და 80-იანი წლები იყო უკანასკნელი მომენტი, როდესაც გამარჯვება ჯერ კიდევ შეიძლებოდა გადახრილიყო მათ მხარეზე. მთავართა გამარჯვების ერთერთი მიზეზთაგანი კიდევ ისიც იყო, რომ მათ მხარეზე იყო საიმპერიო აზნაურობა. ეს მხარდაჭერა იყო გადამწყვეტი, ვინაიდან XIV ს. აზნაურობა უკვე განიცდიდა დაქვეითების ხანას როგორც სამეურნეო, ისე სამხედრო მიმართებითაც: იგი შედიოდა მთავართა სამსახურში, ეწერებოდა ქალაქების Edelbürger-ებში, ანუ კარგავდა თავის საიმპერიო ხასიათს. მიუხედავად ამისა, ბრძოლის შედეგების შეფასებისას აღნიშნულ უნდა იქნას ის როლი, რომელიც ითამაშა მასში საიმპერიო აზნაურობამ. ეს გახლდათ მისი ბოლოსწინა ხმამაღალი გამოსვლა. ბოლო გამოსვლა კი დაკავშირებული იქნება ზიკინჰენის სახელთან.

X. რეფორმაციის მომზადება


მთავრების გამარჯვება ქალაქებზე ნიშნავდა ფედერალიზმის იდეის გამარჯვებას ეროვნული ერთიანობის იდეაზე. რათა ამ გამარჯვებას მიეღო შთამბეჭდავი დასრულებულობა, აუცილებელი იყო შეექმნათ გერმანული ფედერალიზმის ორგანოები. ამით დაკავებულნი გახლდნენ გერმანელი მთავრები მრავალმხრივ შემკული კურფიურსტის, მაინცის მთავარეპისკოპოსის ბერტოლდის მეთაურობით, როდესაც გერმანიის მეფედ ჯერ კიდევ ფრიდრიხის სიცოცხლეში დაგვირგვინებულ იქნა მისი ვაჟი მაქსიმილიანი (1486-1519). ახალი მეფის მდგომარეობა მძიმე იყო. იმპერიას მტრები ნაკუწებად გლეჯდნენ. ჩრდილოეთში დაკარგულ იქნა ჰოლშტაინი, აღმოსავლეთში პოლონეთი ავიწროვებდა ორდენს, ხოლო მათე კორვინი (Матвей Корвинъ, იხ. IX, 392) არა მხოლოდ დაეუფლა სილეზიას, ბოჰემიასა და მორავიას, არამედ თავისთვის კიდეც მოიწყო რეზიდენცია ვენაში. მართალია, როგორც ბურგუნდიის გვირგვინის მემკვიდრის ქმარი, მაქსიმილიანი ფლობდა ნიდერლანდებსა და აღმოსავლეთ ბურგუნდიას, მაგრამ ფლანდრიისა და ბრაბანტის მდიდარი ბურჟუაზია ცუდად ურიგდებოდა ჰაბსბურგის ბატონობას, ხოლო საფრანგეთი კი ღიად ილესავდა კბილებს მთელ სასაზღვრო ზოლზე. კურფიურსტებმა მთავრებთან ერთად ისარგებლეს კიდეც ამ მძიმე მდგომარეობით. მათ მოახერხეს და ძალზედ ოსტატურად ჩართეს ქალაქები ფედერაცული რეფორმის გეგმებში. მათ მიიტყუეს ბიურგერობა საიმპერიო სეიმში დაშვების პერსპექტივით, ე. ი. მონაწილეობის მიღების შესაძლებლობით იმ გადასახადებზე ნებართვის მიცემაში, რომლებსაც აქამდე ქალაქებს აკისრებდნენ მათი აზრის შეტყობის გარეშე. ქალაქებმა ვერ შენიშნეს, რომ მათი მონაწილეობა სეიმში განამტკიცებს მის როლს, და რომ ეს განმტკიცება წავა მთავრების სასარგებლოდ. და მაქსიმილიანის მეფობის მთელი პერიოდის განმავლობაში ქალაქები ხელი-ხელ ჩაკიდებული მიდიოდნენ მთავრებთან ერთად თავიანთი საიმპერიო, უნიტარული ინტერესების საწინააღმდეგოდ. სეიმზე ფრანკფურტში 1489 წ. ქალაქები პირველად გამოცხადდნენ და წარმოქმნეს მესამე კურია კურფიურსტებისა და მთავრების შემდეგ. ხოლო ვორმსის სეიმზე კი 1495 წ. მაინცის კურფიურსტმა შესთავაზა უკვე რეფორმის ვრცელი გეგმა, რომელიც მთლიანად უქვემდებარებდა მეფეს მთავართა მეურვეობას. მაქსიმილიანმა ძილვსღა მოახერხა ამ მცდელობის ჩაშლა, მაგრამ მის გარკვეულ კვალად მაინც დარჩა ახალი საიმპერიო ფედერალური ორგანო, საიმპერიო სასამართლო (Reichskammergericht), რომლის თავმჯდომარე უნდა დაენიშნა მეფეს, ხოლო წევრები – საიმპერიო ჩინებს. მას უნდა გაესამართლებინა მთავრები და უნდა ყოფილიყო უმაღლესი სააპელაციო ორგანო გერმანიაში. რათა გამოეგლიჯათ მეფისგან ეს დათმობა, დაარსებულ იქნა ახალი საერთო გადასახადი (Gemeiner Pfennig); ფული მაქსიმილიანს ძალიან სჭირდებოდა და ჯარიც, ვინაიდან კარლ VIII უკვე ბატონკაცობდა იტალიაში. ხოლო რათა მოეხდინა ფედერალურ დაწესებულებათა საქმიანობის პარალიზება, მეფემ შექმნა ახალი საბჭო (Hofrat), რომელსაც უნდა განეხილა მთელი საიმპერიო საქმეები და რომლის წევრებიც ინიშნებოდნენ თავად მეფის მიერ. მაგრამ საქმეები ამისგან არ გაუმჯობესებულა. 1499 წ. აჯანყდა და ბაზელის სამშვიდობო ხელშეკრულებით ფაქტიურად ჩამოსცილდა შვეიცარია. მთავრებს არ შეეძლოთ ხელიდან გაეშვათ ასეთი შემთხვევა და 1500 წლის აუგსბურგის სეიმზე სამეფო საბჭოს საპირწონედ შექმნეს – საიმპერიო, Reichsregiment, 20 წევრისგან, რომლებიც ინიშნებოდნენ საიმპერიო ჩინების მიერ, და თავმჯდომარით, რომელსაც ნიშნავდა მეფე. მისი ფუნქციები ისეთი იყო, რომ გერმანიის ფაქტიური მმართველობა და სამეფოს ფინანსების განკარგვა მეფეს ხელიდან უნდა გამოსცლოდა. მაქსიმილიანმა ეს გაიგო და უარი თქვა თავმჯდომარის დანიშვნაზე. დაიწყო ყრუ ბრძოლა, რომელიც რამდენიმე წელს გრძელდებოდა. მაგრამ 1504 წ. მოკვდა მაინცის კურფიურსტი, ფედერალისტების ლიდერი, და გამარჯვებამ გადახრა დაიწყო მეფის მხარეზე. 1505 წ. სეიმზე კიოლნში მან შესთავაზა მოეხდინათ Reichsregiment-ის რეფორმირება ყოვლისშემძლე ადმინისტრაციული ორგანოდან სათათბირო დაწესებულებად. ფედერალისტებმა იგრძნეს საშიშროება და ჩააგდეს მეფის გეგმა. ბოლოს და ბოლოს Reichsregiment-ი მოკვდა ბუნებრივი სიკვდილით, ვინაიდან თავად ჩინებს არ სურდათ ფულების მიცემა მის შენახვაზე, ხოლო საიმპერიო სასამართლო თუმცა კი დარჩა, მაგრამ ვერ იქცა რადენადმე მაინც სიცოცხლისუნარიან დაწესებულებად.

ამრიგად, მაქსიმილიანის მთავრებთან ბრძოლის შედეგი იყო მყარი ცენტრალური სამთავრობო დაწესებულებების შექმნის გეგმების დანგრევა, რომლებიც დამოკიდებული იქნებოდა მეფესა და მყარ ფეოდალურ ორგანიზაციაზე. ერთიცა და მეორეც შეუძლებელი შეიქნა იმიტომ, რომ იმპერატორი და მთავრები უფრო მეტად ფიქრობდნენ თავიანთ დინასტიურ ინტერესებზე, ვიდრე გერმანიის ინტერესებზე. ამასობაში მაქსიმილიანმა განდევნა უნგრელები ავსტრიიდან, კვლავ გააძლიერა ჰაბსბურგთა სახლის პრეტენზიები ბოჰემიასა და მორავიაზე, ხოლო თავისი ვაჟის ფილიპის ქორწინებით ხუანა ესპანელზე, ფერდინანდისა და იზაბელას ქალიშვილზე, ჰაბსბურგებისთვის შექმნა თითქმის ფეერიული პერსპექტივები. ამან შეარიგა იგი იტალიაში განცდილ წარუმატებლობებთან, მით უმეტეს, რომ მათ არ შეუშლიათ მისთვის ხელი იმპერატორის გვირგვინის მიღებაში (1508). რაც შეეხება მთავრებს, მათი ფედერალისტური სასოებანი (იმედები) გადაიქცა უკვე ღია პარტიკულარიზმად. თითოეული მათგანი ზრუნავდა თავისი ადგილობრივი ინტერესებისთვის და გერმანია მისი უბედურებებით მათთვის წარმოადგენდა მხოლოდ შესაძლო შენაძენების არენას. მხოლოდ საიმპერიო ქალაქები გახლდნენ სისხლ-ხორცეულად დაინტერესებულნი ერთიანობის შენარჩუნებაში, ვინაიდან ეს ერთიანობა უზრუნველყოფდა მათ მთავართა თავდასხმებისგან და ქმნიდა კონკურენციის რამდენადმე მაინც თანაბარ პირობებს მსოფლიო ბაზარზე. ასევე გლეხკაცობაც, რომელიც, დაწყებული XIV ს.-დან, ჩავარდა მკვეთრი იურიდიული და ეკონომიკური დაქვეითების ეპოქაში, შეჰყურებდა იმპერატორს, როგორც მისთვის შემსუბუქების მოტანის უნარის მქონე ერთადერთ ძალას. პამფლეტები უკვე დიდ ხანია მოუწოდებდა იმპერატორს კავშირისკენ ქალაქის მოსახლეობასა (“იმპერატორ სიგიზმუნდის რეფორმაცია”) და გლეხობასთან (“იმპერატორ ფრიდრიხის რეფორმაცია”). და საიმპერატორო ხელისუფლება რომ არ ყოფილიყო უიმედოდ დასნეულებული დინასტიური ეგოიზმის წყლულით, ერთანი გერმანიის აღდგენა ჯერ კიდევ შესაძლებელი იქნებოდა, მთავართა ძალმოსილების მიუხედავად.

შექმნილ პირობებში ყველაზე უფრო მეტი სიძნელები მოდიოდა ქალაქებზე. უწინ ლუდვიგ ბავარიელი, კარლ IV და სიგიზმუნდიც კი ცდილობდნენ იმპერიის ძალების გამოყენებას გერმანიის სავაჭრო ინტერესების დასაცავად. მათ უდრტვინველად არ გადაჰქონდათ ვენეციის ან მილანის რეპრესიები გერმანელ ვაჭართა წინააღმდეგ: ისინი პასუხობდნენ მათზე ასეთივე რეპრესიებით. ახლა ასეთი რამ უკვე აღარ ხდებოდა. შესაძლოა, მართალია, ქალაქებს უკვე აღარ გააჩნდათ ახლა ისეთი გავლენა, რათა თავიანთ ინტერესებში მიემართათ იმპერიის მახვილი, მაგრამ, ყოველ შემთხვევაში, ეს არ ყოფილა მთავარი მიზეზი. იმპერატორი-მეფე უწინარეს ყოვლისა ფიქრობდა თავისი სამემკვიდრეო მიწების ინტერესების და უკვე შემდეგ გერმანიის შესახებ. ამის შედეგად ქალაქებს უხდებოდათ თავად ეფიქრათ უცხოელ ვაჭრებთან კონკურენციის ხელსაყრელი პირობების შექმნაზე. და ეს კი სულ უფრო ძნელი ხდებოდა, იმიტომ რომ იტალიელებთან კონკურენცია ძნელი იყო მათი გეოგრაფიული მდებარეობისა და მათი კაპიტალების შედეგად, ხოლო ინგლისსა და საფრანგეთში ვაჭართა უკან იდგა მყარი ეროვნული ხელისუფლება. გერმანელ ვაჭრებს არ აკლდათ არც გერგილიანობა და არც ინიციატივა. როდესაც XV ს. მეორე ნახევრის გეოგრაფიულმა აღმოჩენებმა შეცვალა მთავარი სავაჭრო გზები და ძირი გამოუთხარა იტალიელთა როლს, სამხრეთ გერმანელმა ვაჭრებმა ძალზედ სწრაფად შეაფასეს ახალი პირობები და გამოჩნდნენ ესპანეთში, პორტუგალიაში და თვით კოლონიებშიც კი. ეს ახალი კავშირები ინარჩუნებდნენ, უმთავრესად, მრეწველობასთან და საკრედიტო საქმესთან (იქ სადაც ეს იყო განვითარებული) ერთად, სამხრეთ გერმანული და ნაწილობრივ რაინის ქალაქების ბრწყინვალებას XVI ს. კაპიტალები იზრდებოდა, და ამ მყარი ოქროს საფუძვლის ფუნდამენტზე ჰყვაოდა გერმანული კულტურაც (იხ. აღორძინება). გერმანიაში ჰუმანისტური კულტურის მთავარი შედეგი იდო ღვთისმეტყველების სფეროში. რაიხლინისა და ერაზმის თეოლოგიური შრომები ძალზედ სწრაფად მივიდა იმ საზღვრამდე, რომლის იქითაც იწყებოდა ერესი (მწვალებლობა). რომ არ ყოფილიყო სხვა მიზეზები, მაშინ, რა თქმა უნდა, ეს წმინდად იდეური მოძრაობა არ მიიყვანდა საქმეს რომთან ურთიერთობების გაწყვეტამდე. მაგრამ რადგანაც პაპობასთან მტრობისა და მისდამი უნდობლობის მიზეზები რამდენიც გინდათ იმდენი იყო, ამიტომ გერმანულმა ჰუმანიზმმა ნიადაგის სამსახური გაუწია რეფორმაციის მომზადებას.

ძალთა დაანგარიშებისას, რომელთა დამოკიდებულებასაც რომისადმი უნდა მიეცა ესა თუ ის მობრუნება გერმანიის ბედისა, იმპერატორი ჩამოწერილი უნდა ყოფილიყო ანგარიშებიდან: მაქსიმილიანის დამოკიდებულება პაპობისადმი ისევე გაურკვეველი გახლდათ, როგორც მთელი მისი პოლიტიკაც. სამაგიეროდ მთელი სხვა ხელმძღვანელი ძალები ქვეყანაში განწყობილი იყვნენ რომის წინააღმდეგ. და აქ მეტყველებდა არა რაიმენაირი არამდგრადი იდეური განწყობილებანი, არამედ სავსებით განსაზღვრული ინტერესი. მთავრები, რომელთაც არაფრით არ შეეძლოთ აეწყოთ თავანთი ფინანსური მეურნეობა და გამოენახათ მყარი წყარო თავიანთი ბიუროკრატიისა და, უმთავრესად, ჯარის შესანახად, სულ უფრო მზარდი გაბოროტებით უყურებდნენ იმას, თუ მათსავე საკუთარ სამფლობელოებში, პაპის მიერ დანიშნული ეპისკოპოსები და აბატები, როგორ ამოჰქაჩავდნენ შემოსავალს თავიანთი მსუყე მამულებიდან, და გერმანულ ოქროს აგზავნიდნენ რომში. გარდა ამისა, საუკეთესო მიწები გერმანიაში ეკუთვნოდა სასულიერო მთავრებს, ე. ი. კვლავ პაპის ვასალებს, მის მორჩილ იარაღებს. მთავრები განწყობილნი იყვნენ, რომისთვის მიეწერათ ის გარემოებაც, რომ იზრდებოდა მთავართა დავალიანება, რომ ქალაქების კაპიტალებიდან მათ მიერ აღებული ვალების ჯამი აღწევდა სულ უფრო და უფრო შთამბეჭდავ რიცხვს. მაგრამ თუკი ძლიერი სასულიერო სამთავროების არსებობა საერო მთავართა მხრიდან იწვევდა მხოლოდ გაბოროტებას, საიმპერიო რაინდობა, რომელიც განიცდიდა დაქვეითებული ეკონომიკური კონიუნქტურის მთელ გაჭირვებას, მდიდარ პრელატებს უყურებდა კბილების ღრჭენით. რაიმე რომ ეღონათ მათ წინააღმდეგ, რაინდებს არ შეეძლოთ: სასულიერო მთავრებს არაერთხელ ჩაუღრჩვიათ რაინდთა უკმაყოფილების აფეთქებანი. მხოლოდ საეკლესიო ქონების სეკულარიზაციაში ხედავდნენ რაინდები თავიანთი მდგომარეობის წინ წამოწევის მტკიცე შესაძლებლობას. შეგუებოდნენ ფულადი მეურნეობის მოთხოვნებს, მოეწყოთ მსხვილი სოფლის მეურნეობა, აღმოსავლური რაინდობის მსგავსად, მათ არ შეეძლოთ, ვინაიდან სამხრეთი არ იყო ჩართული პურით საერთაშორისო ვაჭრობის ტერიტორიაში. ამ დრომდე ისინი ცხოვრობდნენ საგლეხო ვალდებულებათა ხარჯზე, და, როდესაც გლეხობამ დაქვეითება დაიწყო, დაქვეითება დაიწყო რაინდობამაც. ომში რაინდთა ცხენოსანი ჯარი გამოდევნილ იქნა ლანდსკნეხტების მიერ; აქედან გამომდინარე, სამხედრო ნადავლი ასევე უკვე ვეღარ თამაშობდა როლს ეკონომიკური რესურსის სახით. როგორც კლასი, რაინდობა უკვე აღარავის არ სჭირდებოდა. უფრო მეტიც, იგი მავნე იყო, ვინაიდან აუცილებლობის გამო დაკავებული გახლდათ ყაჩაღობით. ყაჩაღობა XV ს. ბოლოსა და XVI ს. დასაწყისში არ იყო აზნაურთა მამაცური გასართობი, როგორც ეს გახლდათ მეფობათშორისის ხანაში. იგი გახლდათ იმ ადამიანთა სარეწი, რომლებიც სხვანაირად უნდა დაღუპულიყვნენ. სარეწი ძალზედ სახიფათო იყო. მხოლოდ არცთუ ბევრმა ბედნიერმა ზიკინჰენის, აბსბერგის, ბერლიჰინგენის მსგავსად, გარკვეულ დრომდე მოახერხა თავი დაეღწია სასჯელისგან საზოგადოების წინააღმდეგ მიმართული თავისი საქმიანობის გამო. ვინაიდან წესრიგის შენარჩუნებაში დაინტერესებული ყველა ელემენტი – მთავრები, ეპისკოპოსები, ქალაქები, – დაუნდობლად სპობდნენ რაინდ-ყაჩაღებს. არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ რაინდთა დაქვეითება მივიდა უკანასკნელ ზღვრამდე. რაინდობა იმყოფებოდა სრულ გაღატაკებაში. როდესაც მთავრები XVI ს. დასაწყისში იწვევდნენ თავიანთი ვასალების ლაშქარს, ბევრ რაინდს არ შეეძლო გამოცხადებულიყო, ვინაიდან ერთს არ ჰყავდა ცხენი, მეორე ცხოვრობდა გლეხის ქოხში, მესამის მთელი შემოსავალი შეადგენდა 14 გულდენს წელიწადში. მათ ერთი რამ რჩებოდათ: უკანასკნელი გამოეწურათ გლეხებისგან და ეოცნებათ საეკლესიო მამულების მიტაცებაზე.

უფრო რთული იყო გერმანული საიმპერიო ბიურგერების სოციალური განწყობები და რომისადმი დამოკიდებულება. ვინაიდან ქონებრივმა ინტერესებმა უკვე გაავლეს ძალზედ კაშკაშა საზღვრები ქალაქის მოსახლების სხვადასხვა კლასებს შორის. ბიურგერობისთვის სულაც არ იყო სულ ერთი, რომ რომი მატერიალურად აუძლურებს გერმანიას, რომ ქვეყნის მიერ დაუსრულებელი ხარკის გადახდა კურიის სასარგებლოდ ანგრევს საშინაო ბაზარს. გარდა ამისა, ქალაქის მოსახლებას ეჩვენებოდა, რომ ეკლესიებისა და მონასტრების ქალაქში არსებული უძრავი ქონების: სკოლების, საავადმყოფოების, მოგზაურთა მისაღები სახლების (страннопрiимныхъ домовъ), დავრდომილთა თავშესაფრების – სეკულარიზაცია იქნება ოპერაცია, რომელიც თუკი განსაკუთრებით სათნო არ იქნება ღმერთისთვის, მეტად მომგებიანი იქნება ქალაქებისთვის. მაგრამ საერთოდ რომ ვთქვათ, მოსახლეობის სხვადასხვა ფენის დამოკიდებულება რომისადმი ერთნაირი არ ყოფილა. მას შემდეგ, რაც ამქრულმა მოძრაობებმა განაახლეს მმართველი ბურჟუაზიის შემადგენლობა, ქალაქებში დარჩა კიდევ ბევრი უკმაყოფილო ელემენტი, რომელმაც ვერ მიიღო თავისი წილი მმართველობაში. ეს ბორტს იქით დარჩენილი საამქროთა მუშები და ამქარსგარეშე პროლეტარიატი ბუნებრივია უნდობლად ეკიდებოდა საერო პატრიციატს, რომელსაც ჯიუტად არ სურდა ყურად ეღო არმქონე კლასების გაჭირვებანი. ვინაიდან იქაც კი, სადაც ამქართა გამარჯვება სრული იყო, და საბჭოებში სხდომებს აწყობდნენ მხოლოდ ხელოსნები ან ხელოსნობაში ჩაწერილი ადამიანები, საქალაქო კანონმდებლობა უწინდებურად მოძრაობდა მდიდარი ბიურგერობის ინტერესების მიერ გაყვანილ კალაპოტში. უკვე XV ს. ამ ნიადაგზე ხდებოდა მღელვარებანი. პროლეტარიატი ქარგლების მეთაურობით აწყობდა აჯანყებებს, რათა სინამდვილეში მოეხდინა საბჭოების დემოკრატიზაცია. მაგრამ ვერც ერთხელ ეს აჯანყებანი ვერ იქნა დაგვირგვინებული სერიოზული წარმატებით: ქარგლებს, თუკი მათ ზურგს უკან იგრძნობოდა ძალა, უკეთებდნენ რაღაც-რაღაც პროფესიულ დათმობებს და საქმეც ამით იფარგლებოდა. საქალაქო პროლეტარიატმა ვერ მოახერხა თუნდაც დროებითი პოლიტიკური შენაძენების გაკეთება, როგორც ეს თავის დროზე იყო იტალიაში. პროლეტარული უკმაყოფილების ამ აფეთქებებს ჰქონდა ის შედეგი, რომ ქალაქებში უფრო ნათლად დაისახა დაყოფა ორ ჯგუფად: პატრიციატად, რომლის შემადგენლობაც ახლა უკვე შერეული იყო, ვინაიდან ვაჭრებთან ერთად ახლა იქ იყვნენ ხელობათა ოსტატებიც, – და ხალხად. რომისადმი თავიანთ დამოკიდებულებაში ეს ორი ჯგუფი იდგა სულაც არა ერთნაირ თვალსაზრისზე. პატრიციატის პოზიცია ზოგადად მერყევი იყო. რაც უფრო სუფთა იყო უწინდელი ვაჭრული შემადგენლობა, მით უფრო რბილი გახლდათ პაპობისადმი დამოკიდებულებაც. მართალია, ვაჭრებსაც ჰქონდათ მიზეზები, რათა უკმაყოფილონი ყოფილიყვნენ. საეკლესიო მოსაკრებლების რომში გადაცემის კომისიონერებად უმეტეს წილად იყვნენ არა გერმანელი, არამედ იტალიელი ბანკირები. გერმანელთაგან ჩართულნი იყვნენ მხოლოდ ყველაზე უფრო მსხვილები: ფუგერები და სხვა. გარდა ამისა, ფულების ამოქაჩვა სამთავროებიდან მთავრებს აქცევდა სულ უფრო და უფრო არასაიმედო მოვალეებად, ხოლო ვაჭართა კაპიტალების მნიშვნელოვანი ნაწილი იდო მთავართა ვალებზე. მაგრამ ეს ეკონომიკური მოტივები არ ატარებდა უნივერსალურ ხასიათს: ვის ეხებოდა, ვის კი არა. სამაგიეროდ რომის სასარგებლოდ ვაჭართა პატრიციატში განსაკუთრებულად მეტყველებდა ბევრი ძველი ტრადიცია: მისი გარემოდან ძალზედ ხშირად ხდებოდა გერმანიის უმაღლესი სასულიერო წოდების შევსება, ქალაქებში არისტოკრატიზმის ნიშანი გახლდათ ეპისკოპოსთან ან აბატთან მეგობრობა, და სხვა. მართალია, იქ, სადაც ხელოსნებმა გამარჯვების შემდეგ განაახლეს პატრიციატის შემადგენლობა, – დამოკიდებულება უკვე სხვანაირი იყო, და რაც უფრო ნაკლებად რჩებოდნენ ქალაქში ძველი Geschlechter-ების წარმომადგენლები, მით უფრო ოპოზიციურად იყვნენ განწყობილი პატრიციები. მაგრამ რომისადმი ვინც იყო განწყობილი არა მხოლოდ ოპოზიციურად, არამედ ნამდვილად რევოლუციურად, – ეს გახლდათ ქალაქის პროლეტარიატი, რომელსაც ექსპლუატაციას უწევდნენ ხარბი ბერ-მონაზვნები და მღვდლები. მხოლოდ ინდულგენციების გაყიდვას, რომელიც უკანასკნელ გროშებს სწოვდა ღარიბს, შეეძლო უნარიანი პროპაგანდის დროს გამოეწვია ნამდვილი აფეთქება. ხოლო ამგვარი პროპაგანდის ნაკლებობა კი უკვე დიდი ხანია არ ყოფილა; მასზე ზრუნავდა ლიტერატურა.

დაბოლოს გლეხობა სასულიერო წოდებისადმი განიცდიდა ნამდვილ სიძულვილს. მისი მდგომარეობა უკვე დიდი ხანია, XIV ს.-დან, გაუჩერებლად უარესდებოდა მრავალი მიზეზის გამო. უწინარეს ყოვლისა შეწყდა აღმოსავლეთის კოლონიზაცია. პოლონელებმა და ლიტველებმა თანდათანობით გააჩერეს გერმანული მოწოლა. თავისუფალი მიწები ცოტა იყო. აღარსად შეიძლებოდა მოეწოდებინათ გლეხებისთვის შიდა გერმანიიდან. მეორე, გერმანულმა კანონმდებლობამ Pfahlbürger-ების შესახებ, და კიდევ უფრო მეტად ბუნებრივმა მიზეზებმა გააკეთეს ის, რომ ქალაქებმა პრაქტიკულად შეწყვიტეს თავიანთ წიაღში გლეხების შემოშვება. მათ უკვე დაასრულეს ბრძოლა არსებობისთვის; მათი სამეურნეო მდგომარეობა მტკიცე იყო; ახლა მოქალაქედ ყოფნა ნიშნავდა მთელ რიგ სარგებელთან თანაზიარების უფლებას. უწინდებურად თავისთან გლეხების შემოშვება შეღავათიან პირობებში ნიშნავდა მხოლოდ საქალაქო პროლეტარიატის გაზრდას. ამიტომ გლეხური იმიგრაციის მფარველობა დასრულდა და ქალაქებმა ბრძოლა დაიწყეს გლეხთა მასების გაძლიერებული შემოსვლის (наплывъ) წინააღმდეგ. ასე გლეხებს წაართვეს ორი გამოსავალი, რომლებიც ყოველთვის რჩებოდა მათ განკარგულებაში, ორი იარაღი, რომლებითაც ისინი ყოველთვის ემუქრებოდნენ მემამულეებს, თუკი ეს უკანასკნელნი იწყებდნენ მათ შევიწროვებას. მემამულეებმა, თავის მხრივ დაკარგეს ყველა მიზეზი, რათა ისინი უფრო მეტად რბილები ყოფილიყვნენ გლეხებთან მიმართებაში და ჰუმანურები მათ მიმართ თავიანთ მოთხოვნებში. მათ თავზე უკვე აღარ ეკიდა დამოკლეს მახვილი – მამულების გაუკაცურება. მათ ისარგებლეს გამოჩენილი შესაძლებლობებით, რათა აენაზღაურებინათ დანაკარგები. ექსპლუატაციის გაძლიერებისთვის მემამულეებს ახალისებდა კიდევ ერთი ძალზედ მნიშვნელოვანი გარემოებაც. მსოფლიო ბაზრის მდგომარეობა უკვე აღარ რჩებოდა ხელსაყრელი მიწათმოქმედებისთვის, განსაკუთრებით წვრილი მიწათმოქმედებისა. სამეურნეო ცხოვრების სიმძიმის ცენტრი სულ უფრო და უფრო მეტად გადაიტანებოდა სავაჭრო, სამრეწველო და საკრედიტო კაპიტალზე. მიწის რენტა ეცემოდა. მემამულეთა საქმეები სულ უფრო და უფრო უარესად მიდიოდა. ამასობაში ცხოვრების წესი (жизненный укладъ) რთულდებოდა, მოთხოვნილებათა საერთო დონე უფრო მაღლა იწევდა. საერო ცხოვრების წესის მოთხოვნებსა და მამულებიდან მოკრძალებულ შემოსავლებს შორის წონასწორობის შენარჩუნება სულ უფრო და უფრო ძნელი ხდებოდა. ყველა ამ ცვლილების გამო უნდა ეზღოთ გლეხებს. გაიზარდა ღალა და ნატურალური ვალდებულებანი, უფრო მძიმე შეიქნა ბეგარა, გამკაცრდა სავარგულებით სარგებლობის პირობები. გლეხებთან დამოკიდებულებაში გაქრა ადამიანურობის მთელი ნარჩენებიც. მემაულენი და მათი მსახურები აკეთებდნენ ყველაფერს, რათა გამოეწვიათ გლეხკაცში წინააღმდეგობა და მიეღოთ საფუძველი რათა მიეზიდათ იგი არასწორი სასამართლოსკენ (притянуть его къ неправому, кляузному суду). რეციპირებული რომაული სამართალი გახლდათ ახალი კაპიტალისტური წყობილების მიერ ნაშობი ერთადერთი რამ, რაც მომგებიანი იყო მემამულისთვის. მას გლეხები მოჰყავდა რომაელ მოიჯარადრეთა ანუ კოლონების ცნების ქვეშ, სრულებით არ უყურებდა მათ ძირძველ იურიდიულ მდგომარეობას და დაუნდობლად ათანაბრებდა ერთი ყმა-გლეხური საზომით თავისუფალ და საპატრონატო გლეხებს. შემდეგ იურისტები სისტემატიურად აღიარებდნენ მემამულეს ალმენდის მესაკუთრედ, ართმევდნენ რა, ასეთნაირად, გლეხებს იურიდიულად მთელ სავარგულებს. დაუნდობლად აყალბებდნენ საბუთებს, და სასამართლოებს შესანიშნავად სჯეროდათ ამ ფალსიფიკაციებისა. საკუთარ მემამულეებზე ჩივილი აკრძალული იყო 1500 წლის აუგსბურგის სეიმის დადგენილებით. სწორედ ამ დროს მიეკუთვნება ფრთიანი ფრაზის გაჩენა Juristen – böse Christen, რომლითაც ყველა დაჩაგრული ჰგმობს სასამართლოს უსამართლობას. დაბოლოს, მხედველობიდან არ უნდა გამოგვრჩეს ის, რომ მოსახლეობის ზრდისა და კოლონიზაციის არარსებობის შედეგად, თავად გლეხთა ნაკვეთების დაქუცმაცება დაიწყეს სულ უფრო და უფრო მეტად. საკმარისია ითქვას, რომ ნორმალური ნაკვეთი იყო გუფის მეოთხედი (2 დესეტინაზე ნაკლები); ამის იქით უკვე ვეღარსად წახვიდოდი, და თავად მემამულეებიც არ აძლევდნენ ნაკვეთების უფრო მეტად დაქუცმაცების უფლებას. გლეხები არ რჩებოდნენ ამ სამწუხარო ცვლილებათა პასიურ მსხვერპლად. ჰუსიტური მოძრაობის შემდეგ, რომელიც ასევე მნიშვნელოვან წილად გახლდათ გლეხური მოძრაობა, ცალკეული აფეთქებანი თითქმის არ წყდება. 1476 წ. ტაუბერჰუნდში აჯანყების ტალღა ააგორა მწყემსმა ჰანს ბეჰაიმმა (“ვანკა დუდარმა”), რომელიც ანვითარებდა უკიდურესად რადიკალურ პოლიტიკურ და სოციალურ პროგრამას. რამდენადმე უფრო გვიან სამხრეთსა და სამხრეთ-დასავლეთში გლეხები კვლავ იწყებენ მღელვარებას და დროშის ნაცვლად აღმართავენ გლეხურ ქალამანს, გლეხთა სიღატაკისა და გლეხთა უკმაყოფილების სიმბოლოს. ცალკეული აჯანყებები გრძელდება თვით 1510 წ.-მდე; 1512 წ. მზადდებოდა იოსტა ფრიცის შეთქმულება, რომელიც გახსნილ იქნა ღალატის წყალობით, ხოლო 1513-14 წწ. შვეიცარიის ნაწილი და ვიურტემბერგი იქცევიან მსხვილი გლეხური მოძრაობის არენად, და ეს მოძრაობა ცნობილია “საწყალი კონრადის” სახელწოდებით. ამავდროულად მიდის მოძრაობანი ავსტრიასა და უნგრეთში (იხ. დოჟა). არაფერი არ არის გასაკვირი, რომ გლეხისთვის, რომელიც თითქმის გაჭყლეტილი იყო მემამულრი ვალდებულებების სიმძიმის ქვეშ, კიდევ საეკლესიო მეათედის გადახდაც ნამდვილ წამებად იქცეოდა. მეათედის სიმძიმეს იგი გრძნობდა რატომღაც განსაკუთრებით მწვავედ და მოთხოვნასაც მისი გაუქმების შესახებ ყოველთვის პირველ რიგში აყენებდა. ბეჰაიმი, მაგალითად, პირდაპირ მოუწოდებდა მღვდელთა დარბევისკენ, ამტკიცებდა რა, რომ თითოეული, რომელიც მოკლავს 30 მღვდელს, მიიღებს ჯილდოს ღმერთისგან. უარყოფითი დამოკიდებულება ეკლესიისადმი გამჭოლად მოჩანდა იოსტა ფრიცის თეზისებშიცა და საწყალი კონრადის მანიფესტებშიც.

ასე, მაქსიმილიანის შვილიშვილისა და მენაცვალის კარლ V-ის (1519-1556) ტახტზე ასვლის დროისთვის გერმანიაში იზრდებოდა ორი პარალელური განწყობა. შეძლების არმქონენი და გაღარიბებულნი, გაჭირვების უკანასკნელ ზღვრამდე მიყვანილები, აღსავსენი იყვნენ რევოლუციური განწყობილებით. ეს იყო სამი ჯგუფი: რაინდული პროლეტარიატი, საქალაქო პროლეტარიატი და საგლეხო პროლეტარიატი. ისინი ვერ ხედავდნენ სხვა გამოსავალს თავიანთი მდგომარეობიდან, ძალადობრივი გადატრიალების გარდა. ეს სამი კლასი ხომ გააფთრებული იყო პაპობის წინააღმდეგ, ვინაიდან ეკლესია გახლდათ მათი უშუალო ექსპლუატატორების რიცხვში. მაგრამ მათი გაბოროტება მიმართული იყო არა მხოლოდ ეკლესიის წინააღმდეგ. თითოეულ ჯგუფს ჰყავა თავისი სპეციფიური მტერი. რაინდებისთვის ესენი იყვნენ მთავრები, ქალაქების ღარიბებისთვის – პატრიციატები, ყმა-გლეხებისთვის – მემამულენი. მაგრამ ეკლესია გახლდათ საერთო მტერი და მისდამი სიძულვილში ეს სამივე ჯგუფი ერთიანდემოდა არა მხოლოდ ურთიერთ შორის, არამედ ძალმოსილ საერო მთავრებთან და, ნაწილობრივ, საქალაქო პატრიციატთანაც. როდესაც ლუთერის ქადაგებამ გამოსავალი მისცა მთელ დაგროვილ სოციალურ უკმაყოფილებებს, საეკლესიო რეფორმაცია ყველაზე უფრო ბუნებრივი სახით გართულდა სამი კლასობრივი რევოლუციით; სარაინდო, საგლეხო და საქალაქო რევოლუციებით. სამივე იყო ერთმანეთისგან იზოლირებული და ამიტომ დასრულდა წარუმატებლად. სამაგიეროდ ეკლესიის წინააღმდეგ აღმართულ ძლევამოსილ სოციალურ რევოლუციასთან ბრძოლაში უძლური აღმოჩნდა რომი, თუმცა კი მას ეხმარებოდა იმპერატორიც.

XI. რეფორმაცია


სოციალური, პოლიტიკური და იდეური მოვლენების რთულ ჯაჭვში, რომლებიც ერთიანდება გერმანული რეფორმაციის სახელწოდებით, საჭიროა განვასხვავებდეთ სულ მცირე, ფაქტების ორ ჯგუფს. თავიანთი წარმოშობის მიხედვით ეს ორი ჯგუფი დამოუკიდებელია ერთი-მეორისგან, მაგრამ თავიანთ განვითარებაში ისინი ისე ჭიდროდ შეირწყნენ, რომ თუკი მხედველობიდან გამოგვრჩება ერთი, მაშინ არა მარტო გაუგებარი იქნება მეორე, არამედ XVI საუკუნის პირველი ნახევრის გერმანული ცხოვრების მთელი კოლოსალური გარდატეხაც კი ბოლომდე გამოურკვეველი დარჩება. ერთი ჯგუფი – ეს არის ყველაფერი ის, რაც დაკავშირებულია ლუთერის ქადაგებასთან. მისი ფესვები ქალაქების განვითარების თავისებურებაშია, ვინაიდან სწორედ ქალაქები იყვნენ იმ ახალი იდეოლოგიის აკვანი, რომელმაც ბოლოს და ბოლოს მოგვცა ახალი რელიგია (იხ. აღორძინება), რადგანაც სწორედ ქალაქებში, ვაჭრის ფსიქიკაში, ახალი ადამიანის ფსიქიკაში, რომელიც ამდენად განსხვავდებოდა შუასაუკუნეობრივი ფსიქიკისგან, გარდატყდებოდა რა ვიმფელინგისა და ცელტესის, რაიხლინისა და ერაზმის ფსიქიკის გავლით (მეშვეობით), პიროვნების იდეა მივიდა რწმენის მოთხოვნამდე საკუთარი ნიმუშის მიხედვით, და არა საეკლესიო ნიმუშისა (идея личности пришла къ требованiю веры на собственный, а не на церковный образецъ). მეორე ჯგუფი – ეს არის მთელი სოციალური და პოლიტიკური ვითარება, რომელმაც გააკეთა ის, რომ როდესაც გაისმა გაბედული და თავისუფალი ქადაგება, ეკლესია უძლური აღმოჩნდა მის დასაღრჩობად ისე, როგორც დააღრჩო ჰუსის ქადაგება, რომ ლუთერი არ აუყვანიათ კოცონზე ქაღალდის ჩაჩით თავდაბურული, არამედ იგი იქცა გერმანიის ეროვნულ გმირად.

ლუთერის ქადაგების წარმატების პირველი მიზეზი გახლდათ ის, რომ იგი ღრმად ეროვნულია. ის, რომ ავგუსტინელი მონაზონის, ვიტენბერგში პროფესორის სულში დაგროვდა ბევრი დოგმატური ეჭვი, სულაც არ გახლდათ განსაკუთრებული მოვლენა. ერაზმისა და რაიხლინის შემდეგ ასეთი ეჭვები ადვილად იპარებოდა ცოტათი მაინც დაფიქრებული ადამიანის სულში. ლუთერს რომ დაეწყო მათი გადმოცემა თვალში საცემი საზოგადოებრივი საბაბის (მიზეზის) გარეშე, მაშინ მისი ხმა ჩაიკარგებოდა ჰუმანისტ-ეგზეგეტების ხმების გუნდში. მაგრამ ლუთერის გენია სწორედ იმაში აღმოჩნდა, რომ მან გაიგო მომენტის ძირითადი აუცილებლობა: დაეკავშირებინა თავისი დოგმატური სიახლეები ყველასა და თითოეულისთვის გასაგებ საზოგადოებრივ მოვლენასთან. ასეთი მოვლენა გახლდათ ტეცელის მიერ ინდულგენციების გაყიდვა ვიტენბერგის შემოგარენში. ინდულგენციები იყო საერთო სატკივარი, ერთერთი გერმანულ ეროვნულ სატკივართაგან, და როდესაც 1517 წ. ვიტენბერგის ერთერთი ეკლესიის კარებზე გამოჩნდა 95 ლუთერისეული თეზისი, რომელთა ამოსავალი პუნქტიც გახლდათ პროტესტი ინდულგენციების წინააღმდეგ, – ყველა თეზისი უმალვე იქცა ეროვნული ოპოზიციის პროგრამად რომის წინააღმდეგ. ორ კვირაში თეზისების ასლები გავრცელდა მთელ გერმანიაში. დოგმატური პროგრამა თეზისებში ნათელი არ იყო, შესაძლოა, წინასწარგანზრახულადაც. მაგრამ სწორედ ეს არ იყო კიდეც მნიშვნელოვანი იმ მომენტში. მნიშვნელოვანი იყო პროტესტი პაპური ექსპლუატაციის ერთერთი მთავარი იარაღის წინააღმდეგ. იგი დააფასეს, მას მიესალმა ყველა დაწყებული უკანასკნელი ქალაქელი მედღეური მუშიდან და დამთავრებული საქსონიის ძალმოსილი კურფიურსტით, ფრიდრიხ ბრძენით. როდესაც ლუთერი პასუხის გებისთვის მოითხოვეს რომში, ფრიდრიხმა აიყვანა იგი თავის მფარველობის ქვეშ და ისე მოაწყო, რომ რომში სახიფათო გამგზავრების ნაცვლად, ლუთერს ნება დართეს გამართლებულიყო პაპის ლეგატის, კარდინალ კაეტანის წინაშე, აუგსბურგში (1518). თავის მართლებიდან, რა თქმა უნდა, არაფერი გამოვიდა, ისევე როგორც ლაიფციგის დისპუტიდანაც ეკთან (съ Эккомъ) 1519 წ. ცოდვების მიტევება ლუთერმა ვერ მიიღო ვერც ერთგან და ვერც მეორეგან. პირიქით, ურთიერთობები კიდევ უფრო მწვავე გახდა, და ეკმა დაიწყო მოთხოვნა, რათა ლუთერი ეკლესიისგან განეკვეთათ. რომთან დავა გრძელდებოდა უკვე თითქმის სამ წელიწადს და ღრმად აამოძრავა (глубоко всколыхнула) ქვეყანა. ყველაფერი, რაც იყო განაწყენებული რომის მიერ, უკმაყოფილო მისით, – და ჩვენ ვიცით, რომ დაჩაგრულები და უკმაყოფილონი საკმარისად იყვნენ, – ყველაფერი იყო ლუთერის მხარეზე. მას მხურვალედ მიესალმენ ჰუმანისტები. მელანქტონი მთელი ცხოვრების მანძილზე მიეწება მას. ფიცხი (მგზნებარე) გუთენი გამამხნევებელ წერილებს უგზავნიდა. ნაწილობრივ ძველ გზაზე დაბრუნების შეუძლებლობამ, ნაწილობრივ კი აუცილებლობის შეგნებამ, რომ კიდევ უფრო მეტად გაესვა ხაზი მის მიერ დაწყებული რეფორმის საქმის ეროვნული ხასიათისთვის, აიძულეს ლუთერი, რათა მჭიდროდ შეერწყა რელიგიის დოგმატური განახლების საქმე ეროვნული ბრძოლის საქმესთან რომის, როგორც პოლიტიკური და ეკონომიკური ძალის წინააღმდეგ. ამიტომ 1520 წ. მან გამოუშვა, ერთი-მეორის მიყოლებით, სამი თხზულება: წმინდად პუბლიცისტური წერილი “მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა და გერმანელი ერის ქრისტიანული თავადაზნაურობისადმი” და დოგმატური ტრაქტატები: “ეკლესიის ბაბილონური ტყვეობის შესახებ” და “ქრისტიანის თავისუფლების შესახებ”. პირველი კიდევ ერთხელ დაწვრილებით და მჭერმეტყველურად ახდენდა რომის წინააღმდეგ ეროვნული ოპოზიციის პუნქტების ფორმულირებას. აქ იყო მოთხოვნაც ანატების (аннаты) არგადახდის შესახებ და პროტესტიც ეპისკოპოსების რომიდან დანიშვნის წინააღმდეგ, და ბევრი სხვაც. (ლუთერისეული დოგმატიკის თაობაზე იხ. რეფორმაცია და ლუთერი). ამ სამ პატარა ბროშურაში მოცემულია არსებითად მთელი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი თეორიული დასაბუთება რეფორმაციისა. ასევე არც რომს ეძინა. 1520 წ. 15 ივნისის ბულა, რომელიც განკვეთავდა ლუთერს, თავიდან პირობით – იმ შემთხვევაში, თუ არ შეინანებდა, – ხელთ ჰქონდა ეკს, და იგი ქმედითად შეუდგა მის გავრცელებას. მაგრამ ეს მძიმედ მიდიოდა. მხოლოდ რამდენიმე ეპისკოპოსი დაეთანხმა მის გაკვრაზე. ერფრუტის უნივერსიტეტმა, ერთერთმა ჰუმანისტიკურმა ბუდემ, უბრალოდ უარი თქვა მის მიღებაზე. ვიტენბერგის უნივერსიტეტმა კი უარყო იგი იმ საბაბით, რომ იგი ყალბია. იმავე საფუძველზე არ აღიარა იგი კურფიურსტმა ფრიდრიხ საქსონელმაც. ლუთერმა 10 დეკებერს მოაწყო მისი საზეიმო აუტო-და-ფე ვიტენბერგის კედლებს გარეთ. მაშინ (1521 წ. 3 იანვარს) გამოჩნდა მეორე ბულაც, რომელიც უკვე უპირობოდ განკვეთდა ლუთერს კათოლიკური ეკლესიიდან.

ახლა ყველაფერი დამოკიდებული იყო იმაზე, თუ როგორ ჩამოყალიბდებოდა პოლიტიკური და საზოგადოებრივი ძალების თანაფარდობა ქვეყანაში. და უწინარეს ყოვლისა ბევრი რამ იყო დამოკიდებული იმაზე, თუ რომელ პოზიციაზე დადგებოდა ახალი მეფე. კარლ V-ის არჩევა შედგა ლაიფციგის დისპუტამდე რამდენიმე დღით ადრე. მას წინ უძღოდა ხანგრძლივი მოლაპარაკებები, რომელთა განმავლობაშიც იხლართებოდა და ისევ იხსნებოდა ინტრიგები, წკრიალებდა ოქრო, რომელიც მიედინებოდა კურფიურსტების ხაზინებში, გააფთრებულ ბრძოლას აწარმოებდნენ კარლის მომხრეები საფრანგეთის მეფის, ფრანცისკ I-ის მომხრეებთან. ბოლოს და ბოლოს, რათა მიეღო გერმანიის გვირგვინი, კარლს მოუწია ქედმოხრილს გაევლო მთავრების მიერ დაყენებული კავდინის უღლის ქვეშ (подъ кавдинскимъ ярмомъ). უკანასკნელად გადაწყვიტეს მთავრებმა დაემალათ თავიანთი პარტიკულარიზმი ფედერალისტური შესახედაობის მიღმა. კარლის საარჩევნო კაპიტულაცია შეიცავდა დათმობებს წმინდად ფედერალისტური სულისკვეთებით. მან ვალდებულება აიღო აღედგინა საიმპერიო მმართველი კოლეგია Reichsregiment, რომლის შიშველ სახელწოდებამდე დაყვანაც განსაკუთრებული შრომის გარეშე შეძლო ჯერ კიდევ მაქსიმილიანმა. Reichsregiment-ის მთავართა პროექტი მეტად გადამჭრელი (გაბედული) იყო. იგი საიმპერატორო გვირგვინისგან უბრალო სამკაულს ჰქმნიდა, ქალაქებს მთლიანად ართმევდა მათ პოლიტიკურ როლს, ხოლო ძალაუფლების მთელ პოლიოტას კი გადასცემდა მთავართა ხელში. 1521 წლის ვორმსის სეიმზე მიდიოდა ხანგრძლივი მოლაპარაკებები იმპერატორსა და მთავრებს შორის, და საბოლოოდ ქალაქების დახმარებით კარლმა მოახერხა მთავართა ოსტატური ინტრიგის ბასრი პირის ჩამოტეხვა. “საიმპერიო მთავრობა” – ასეთი გახლდათ კომპრომისი – იმოქმედებს დამოუკიდევლად მხოლოდ იმპერატორის არყოფნისას; მისი ყოფნის დროს კი ამ ორგანოს ექნება სათათბირო სახელმწიფო საბჭოს როლი. ამასთან საგარეო პოლიტიკას იმპერატორი საერთოდ თავისთან იტოვებდა, ხოლო თავისი არყოფნის დროისთვის კი იზრუნა, რომ მიეცა გერმანიისთვის მეფისნაცვალი თავის ძმის ფერდინანდის სახით. მაგრამ თვით ამ შეზღუდვებითაც კი მთვარების ძალაუფლება უზარმაზარი უნდა ყოფილიყო. ფერდინანდი ახალგაზრდა გახლდათ, გერმანული თითქმის არ ესმოდა და ძალაუნებურად Reichsregiment-ში თავმჯდომარეობა უნდა დაეთმო ერთერთი მთავრისთვის, პფალცის კურფიურსტისთვის. კარლი დიდი ხნით გაემგზავრა და თავით გადაეშვა საფრანგეთთან და რომთან ბრძოლის რთულ პერიპეტიებში. მთავრებს გერმანიაში საკმარისი სივრცე რჩებოდათ.

ლუთერისა და რეფორმის საქმისთვის ეს იყო უზარმაზარი, მოულოდნელი ბედნიერება. ამავე 1521 წ. ვორმსის სეიმზე სადაც განიხილავდნენ გერმანიის პოლიტიკურ რეფორმას, მსჯელობდნენ ლუთერის ქადგებასთან დაკავშირებულ საკითხებზეც. კარლმა მოასწრო საკმარისი ზომით ნათლად (მკაფიოდ) განესაზღვრა თავისი დამოკიდებულება რეფორმის ქადაგებისადმი. ახალგაზრდა იმპერატორს, რომელიც მთლიანად აღსავსე გახლდათ ფანტასტიკური ოცნებებით კარლოს დიდის კოსმოპოლიტური მონარქიის აღდგენის შესახებ, არ შეეძლო შერიგებოდა იმას, რომ კათოლიციზმისთვის, ამ ყველაზე უფრო არსებითი კოსმოპოლიტური შემდუღებლისთვის, გერმანიაში მიყენებული იქნებოდა სერიოზული დარტყმა. ლუთერი გამოძახებულ იქნა სეიმზე, სადაც მისგან მოითხოვეს უარის თქმა თავის ერესზე. მან უპასუხა თავისი სახელგანთქმული სიტყვებით “Hier stehe ich. Ich kann nicht anderes”, და მხოლოდ მთავართა თანადგომის შედეგად იქნა გაშვებული უვნებლად. ასევე მთავრებმა ფრიდრიხ საქსონელის სახით გადაარჩინეს იგი, როდესაც იმპერატორმა გამოაცხადა მის წინააღმდეგ ოპალა (შერისხვა). ლუთერმა მისთვის დამახასიათებელი პრაქტიკული გუმანით მაშინვე გამოიყვანა ყველა შედეგი შექმნილი მდგომარეობიდან. იმპერატორის არყოფნისას გადამწყვეტი პოლიტიკური ძალა გერმანიაში იყვნენ მთავრები. დაემყარბოდა რა მათზე, მას შეეძლო გაემარჯვა. გაწყვეტდა რა ურთიერთობებს მათთან, იგი გარდაუვალად უნდა დაღუპულიყო. ერთხელ დაუდგინა რა საკუთარ თავს ეს თვალსაზრისი, ლუთერი უკვე მასზე მტკიცედ იდგა. და მას მალევე დასჭირდა საკუთარი თავის ფლობის მთელი მისეული უნარის მოშველიება, როდესაც მთელ გერმაიაში დაიწყო რევოლუციის ერთი-მეორეზე უფრო მაღალი ტალღების მიმოქცევა.

რელიგიური ინდივიდუალიზმისა და დადგენილ საეკლესიო დოგმატიკასთან ურთიერთობების გაწყვეტის ქადაგება ადვილად აღვიძებდა იმ ხანად რევოლუციურ განწყობებს. ამაში არაფერი არ არის გასაკვირი. საზოგადოებრივი ქვედა ფენების შეგნება მაინც იყო რელიგიურ თვალსაზრისთა ძალაუფლებაში: ჰუმანისტური კულტურა გახლდათ ბიურგერობის ზედა ფენების მონაპოვარი. როდესაც რელიგიური ქადაგება ადამიანთა საუკუნოებით დაბნელებულ შეგნებაში ამსხვრევდა ძირითად იდეურ ავტორიტეტს, ეკლესიის ავტორიტეტს, მასში, უწინარეს ყოვლისა, ხმას იმაღლებდა ყველაზე უფრო მტკივნეული: სოციალური უკმაყოფილება. ამ მომენტამდე მისი შეკავება ხდებოდა აღიარებული რელიგიური ავტორიტეტით. ვინაიდან როგორი სიძულვილიც არ უნდა ჰქონოდათ ადამიანებს სასულიერო წოდების მიმართ, რელიგიური სტიქია მათში შემთხვევათა უზარმაზარ უმრავლესობაში რჩებოდა ხელუხლებელი. ახლა ახალი სარწმუნოების ქადაგება ანგრევდა ძველ რელიგიურ შემკავებელს – და სოციალური პროტესტების აჩრდლებმა ყოველი მხრიდან დაიწყეს აღმართვა.

პირველმა იფეთქა საქალაქო რევოლუციამ. იგი ვერ გადაიქცა საქალაქო პროლეტარიატის საერთო აჯანყებად სხვადასხვა მიზეზების გამო და, უწინარეს ყოვლისა, იმიტომ, რომ რეფორმაციამ ქალაქის დაბალ ფენებს მოუსწრო უკვე მნიშვნელვანი ზომით გამოფიტულებს: XV ს. მათ გადაიტანეს არაერთი აჯანყება და არაერთი დაწყნარება. ამის გამო საქალაქო რევოლუცია შედგებოდა განცალკევებული აფეთქებებისგან, რომლებიც ძალზედ დაშორებული იყვნენ ერთი-მეორისგან ადგილისა და დროის მიხედვით. მოძრაობა დაიწყო საქსონიის სამთო მრეწველობის სამეფოში. ცვიკკაუს გარშემო განლაგებული სარეწების სამთომუშები უკვე დიდი ხანი იყო რაც აწარმოებდნენ ბრძოლას მეწარმეებთან ხელფასების გამო. ფასების რევოლუციის შედეგები ძალზედ ძლიერად იგრძნობოდა. ის ხელფასი, რომელზედაც ოცდაათი წლის წინ ისე შეიძლებოდა გეცხოვრა, რომ არ გეშიმშილა, ახლა გადაიქცა მშიერ ანაზღაურებად: ისე დაეცა ფულის ფასეულობა. შიმშილით აგზნებულ ამ ნიადაგზე უკვე დიდი ხანია მუშაობდა ჰუსიზმის ეპიგონების ქადაგება, ხოლო როდესაც აქ მოვიდა ცნობა იმის შესახებ, რომ გერმანიას მოუწოდებენ პაპობის უღლის დამხობისკენ, განწყობილება კიდევ უფრო შემჭიდროვდა (настроенiе сгустилось). სარეწებიდან იგი გადაეცა ცვიკკაუში, მიიმხრო მაუდსაქსოვების ქარგლები, და მთელმა ამ ელემენტებმა საერთო ძალებით დააარსეს ცვიკკაუში ანაბაპტისტების (იხ. II, 535) მთელი თემი. მას სათავეში ჩაუდგა ორი ნიჭიერი ადამიანი, ნიკოლაუს შტორხი და თომას მიუნცერი. მათი სოციალური პროგრამა სუფთა კომუნიზმი არ ყოფილა. მან მიიზიდა არა მხოლოდ საქალაქო პროლეტარიატი, არამედ გავრცელება დაიწყო შემოგარენის გლეხებს შორისაც. როდესაც პროპაგანდა გაძლიერდა, საქალაქო ხელისფლებამ იჩქარა შტორხის, მიუნცერისა და ზოგიერთი სხვა “წინასწარმეტყველის” განდევნა, როგორც უწოდებდნენ კომუნისტური ანაბაპტიზმის ბელადებს. შტორხი გაემართა პირდაპირ ვიტენბერგში, მიუნცერი – თავიდან პრაღაში, შემდეგ ალშტედტში, მათი ამხანაგები კი წავიდ-წამვიდნენ სამხრეთ გერმანიის ქალაქებში. ეს გახლდათ 5121 წ. ბოლო. შტორხის წარმატება ვიტენბერგში დიდი იყო. კარლშტადტი, ლუთერის პირველი გამოსვლების უახლოესი ამხანაგი, გადავიდა ანაბაპტისტების მხარეზე, მელანქტონმა მერყეობა დაიწყო. გეგონებოდათ, რომ კიდევ ცოტაც – და ვიტენბერგი იქნება საქალაქო დემოკრატიის ხელში. ლუთერმა, რომელსაც ამ ხანებში ვართბურგში სასჯელისგან იფარავდა კურფიურსტი ფრიდრიხი, მაშინვე შეაფასა მდგომარეობა. განგაშით მოცულმა, დატოვა მან თავისი მშვიდი თავშესაფარი, გამოცხადდა ვიტენბერგში (1522 წ. მარტი) და ძალზედ სწრაფად დაანგრია კარლშტადტის ძალისხმევის მთელი ნაყოფები. კარლშტადტი განდევნეს, და ქალაქიც დამშვიდდა. მიუნცერს ალშტედტში, სადაც იგი ცხოვრობდა 1523 წ. დასაწყისიდან 1524 წ. აგვისტომდე, თავიდან ჰქონდა წარმატება; მან მოახერხა პროლეტარიატის გატაცება თავისი ცეცხლოვანი ქადაგებებით მდიდართა წინააღმდეგ. მაგრამ ძალიან მალე მას ისევ მოუხდა გაქცევა. ხანმოკლე წარმატება ახლდა თან შემდეგ მის ქადაგებას მიულჰაუზენშიც.

იქვე უკვე 1523 წ. დასაწყისიდან გამოჩნდა გამოქცეული მონაზონი პფაიფერი, ახალი სარწმუნოების ერთერთი მოხეტიალე მქადაგებელთაგანი. მას ჰქონდა დიდი წარმატება. მისმა ქადაგებამ აღმართა ნამდვილი რევოლუცია. პროლეტარიატმა მოითხოვა, რათა პატრიციულ საბჭოს შეემცირებინა გადასახადები, გაენაწილებინა ისინი უფრო სამართლიანად და თავის გარემოში დაეშვა თემიდან არჩეულებიც. როდესაც საბჭომ უარყო მათი მოთხოვნები, პროლეტარიატი ფეხზე დადგა და გაძარცვა მონასტრები. საბჭომ დაუთმო. ეს იყო ივლისში, ხოლო ავისტოში კი გამოჩნდა მიუნცერი, რომელმაც დაიწყო კომუნიზმის ქადაგება. სამკვდრო-სასიცოცხლოდ შეშინებულმა საბჭომ დახმარებისთვის მიმართა მთავრებს. უკვე სექტებერში მიუნცერი და პფაიფერი განდევნილ იქნენ და დაიწყეს აგიტაცია გლეხებს შორის. გლეხთა აჯანყებაში ჰპოვეს კიდეც მათ თავიანთი დაღუპვა. მაგრამ, კომუნისტური საქალაქო რევოლუცია არ მომკვდარა არც ახლა, არც გლეხობის დაწყნარების შემდეგ. იგი გადაეცემოდა ქალაქიდან ქალაქში, სანამ წრიული გზით არ მოვიდა, ამსტერდამის გავლით, მიუნსტერში. იქ (1534-35) მან მოგვცა თავისი უკანასკნელი, დიდებული და ტრაგიკული ეპოპეა (იხ. ანაბაპტისტები).

საქალაქო პროლეტარული რევოლუციების პერიოდში ხანმოკლე აფეთქებად შემოიჭრა აზნაურთა რევოლუციაც. რაინდობა სულ დასაწყისიდანვე აღტაცებით ხვდებოდა ახალი სარწმუნოების ქადაგებას. განსაკუთრებით ლოტარინგიასა და ფრანკონიაში, სადაც სასულიერო სამფლობელოები ყველაზე უფრო მეტად აცდუნებდა ღარიბ რაინდობას. რაინდობის რელიგიურ განწყობათა სოციალური მოტივები ძალზედ კარგად ჩანს რაინელ რაინდთა ლიდერის, ზიკინჰენის, განცხადებიდან, რომელმაც, ყურს უგდებდა რა თავისი მეგობრის გუთენის მგზნებარე მოწოდებას, გამოაცხადა, რომ მალე გამოვა გერმანელი ჟიჟკას როლში, ანგარიშს გაუსწორებს მღვდლებს და ეკლესიას შეუმსუბუქებს მისი საგანძურების მძიმე ტვირთს. 1522 წლის ზაფხულში ზიკინჰენი სალაშქოდ გამოვიდა. მისი პირველი შეტევა მიმართული იყო ტრირზე, რომლის მთავარეპისკოპოსიც გახლად რეფორმის ერთერთი მთავარი მტერი. ამაყ რაინდს იმედი ჰქონდა, რომ შრომის გარეშე მოიპოვებდა გამარჯვებას “მღვდლის ბუდეზე”. მისთვის უცხო ხილი არ იყო ის, რომ კაპიტულაციაზე აეძულებინა თვით ისეთი ძალმოსილი მთავრებიც კი, როგორიც გახლდათ ჰესენის ლანდგრაფი. მაგრამ ამჯერად მას ბედმა არ გაუღიმა. მთავარეპისკოპოსმა არა მხოლოდ მოიგერია ზიკინჰენის თავდასხმა თავის დედაქალაქზე, არამედ როდესაც იმან უკან დაიხია, შეუერთდა ჰესენის ლანდგრაფსა და რაინის პფალცგრაფს, მისდია ზიკინჰენს და ალყა შემოარტყა მას მისსავე ციხესიმაგრე ლანდშტულში. იქ დაბომბვის დროს ზიკინჰენი სასიკვდილოდ იქნა დაჭრილი. რაინელ მთავართა კოალიციას დახმარების ხელი გაუწოდა მთავართა შვაბურმა კავშირმაც. ზიკინჰენის მომხრეები ფრანკონიის სამხრეთში, ნიურნბერგის ოლქში, მათ შორის მძვინვარე თომას ფონ აბსბერგიც, სისტემატიური სადამსჯელო ექსპედიციების მიზნად გადაიქცნენ. 23 ციხე-სასახლე დანგრეულ იქნა და რაინდობის ბევრი წარმომადგენელიც დაიღუპა. ეს იყო 1523 წ. ზაფხულში. თითქოსდა არ სურდა საკუთარი თვალით ეხილა რაინდთა მოძრაობის განადგურება, რამდენიმე ხნის შემდეგ აღესრულა მისი ყველაზე უფრო გამოჩენილი იდეოლოგი, ულრიხ ფონ გუთენი. ლუთერმა, რომელიც აჯანყებამდე მეგობრულ მიმოწერას აწარმოებდა ზიკინჰენთან, აჯანყების დაწყების შემდეგ დაგმო იგი. მას ესმოდა რაინდთა უძლურება და არ სურდა რომ მათ სარისკო ნაბიჯთან თავისი საქმის ბედის დაეკავშირებინა.

ამასობაში რეფორმაციული მოძრაობა სულ უფრო და უფრო ფართოდ ვრცელდებოდა. მან მოიცვა სამხრეთის თითქმის ყველა მდიდარი საიმპერიო ქალაქი, ჰუმანისტური ცენტრები: ნიურნბერგი, აუგსბურგი, ულმი, შვაბიის გალი, ჰაიდელბრონი, ბაზელი, შტრასბურგი, ჩრდილოეთში მაგდებურგი და ბრემენი. მის მხარეზე დადგა, როგორც ჩვენ უკვე ვიცით, თითქმის მთელი რაინდობა. მთავრებს შორის ჯერჯერობით იყვნენ გავლენიანი მოწინააღმდეგენიც: იოაჰიმ ბრანდენბურგელი, ჰაინრიხ ბრაუნშვაიგელი, საქსონიის ჰერცოგი გეორგი, ავსტრიის ერცჰერცოგი ფერდინანდი, მაგრამ ისინი არ გამოდიოდნენ ლუთერის წინააღმდეგ ნაწილობრივ შიშის გამო, რომ არ გამოეწვიათ დაბალი ფენების აჯანყება, ნაწილობრივ კი სხვა მთავრებისადმი შიშის გამოც. თავშეკავებული დამოკიდებულება ლუთერისადმი მათი მხრიდან აიხსნება იმითაც, რომ ბევრ რამეს მისი პროგრამიდან მათ მიაღწიეს რომთან შეთანხმებით უფრო ადრეც. ეროვნულ თვალსაზრისს, უეჭვევად, გამოთქვამდნენ რეფორმის მომხრეები. საშემოდგომო სეიმზე ნიურნბერგში ქალაქებმა მოახერხეს დადგენილების გატანა საეკლესიო კრების მოწვევის შესახებ, რომელზედაც უნდა გადაეწყვიტათ რეფორმასთან დაკავშირებული საქმეები და გამოეტანათ გადაწყვეტილება. კარლმა შორიდან დიდი შრომის ფასად მოახერხა ამ სახიფათო ჩანაფიქრის ჩაშლა. მაგრამ თანდათანობით ხდებოდა ახალი ეკლესიის ორგანიზაცია. ლუთერმა ისარგებლა კარლშტადტის გამოცდილებით ვიტენბერგში და მიუნცერისა ალშტედტში. გამოჩნდა ლუთერანული საეკლესიო თემი, გამოჩნდა ახალი ღვთისმსახურება. მთავრები, რომლებსაც ვრცელ მასშტაბებში ჩატარებულმა საეკლესიო ქონების სეკულარიზაციამ, ძალზედ ბევრი რამ მისცა, კმაყოფილნი იყვნენ: მათი ხაზინები აივსო; მათ მიიღეს შესაძლებლობა სხვანაირად ელაპარაკათ მდიდარ ბიურგერობასთან; მათ წინაშე გაიშალა ბიუროკრატიისა და ჯარის მყარად მოწყობის პერსპექტივა. რეფორმაციამ სარგებელი მოუტანა არა მხოლოდ მათ, არამედ დიდი ქალაქების მსხვილ ვაჭართა კლასსაც, წესრიგის მეგობრებს. საზოგადოების დანარჩენი კლასები ძველებურადვე დარჩნენ. ხოლო ისინი კი დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ ახალ პირობებში ყველაფერი სხვანაირად წავიდოდა. თუკი მათთვის ცხოვრება ძნელი იყო ლუთერამდეც, ახლა უკვე სრულებით აუტანელი შეიქნა. მას შემდეგ, რაც ქალაქების პროლეტარიატმა და რაინდობამ წარუმატებლობა განიცადეს, სიტყვა რჩებოდა გლეხობას, და მან ეს სიტყვა თქვა კიდეც.

გლეხთა აჯანყებამ მოიცვა არა მთელი გერმანია; ხელუხლებელი დარჩა მხოლოდ ჩრდილოეთის ოლქები და შიდა ბავარია. იგი საკმარისად მკაფიოდ იყოფა სამ რაიონად და თითოეულ მათგანში გააჩნია განსაკუთრებული ხასიათი. შვაბია-ტიროლის რაიონი გამოიმუშავებს სუფთად აგრარულ პროგრამებს: მემინჰენისა და თორმეტი მუხლის. ფრანკონიის რაიონი გვაძლევს ვრცელ ჰაიდელბრონულ პროგრამას, სადაც “იმპერატორ ფრიდრიხ III-ის რეფორმაციის” გავლენით გაშლილია პოლიტიკური და ეკონომიკური გარდაქნების გეგმა. დაბოლოს, შუა გერმანიის, ტიურინგენ-საქსონიის რაიონი მიდის კომუნისტური მოთხოვნების დროშით. მთელი მოძრაობა სულაც არ ატარებს იმ მძვინვარე ხასიათს, რომელსაც მიაწერენ მას თავადური თვალსაზრისის თანამედროვე იდეოლოგები. გლეხები ბევრს წვავენ, ბევრს ანგრევენ, ბევრს ძარცვავენ, მაგრამ იშვიათად კლავენ. ეპიზოდი, რომელსაც ეწოდება ვაინსბერგის სისხლიანი აღდგომა, ციხესასახლის აღება, რომელსაც თან ახლდა გრაფ ჰელფენშტაინის მკვლელობა, წაროადგენს გამონაკლისს. ინგლისის 1381 წ. გლეხთა აჯანყებასთან შედარებით, მაგალიათად, გლეხთა რევოლუცია გერმანიაში ძალზედ მშვიდობიანია. გლეხები იკრიბებიან რაზმებში, აგზავნიან პარლამენტარებს, ადგენენ რეზოლუციებს, ცდილობენ მშვიდობიანი გზით მიაღწიონ თავიანთი მოთხოვნების მიღებას. როდესაც ეს ვერ ეხმარებათ, ისინი იწყებენ დარბევებსა და ცეცხლის წაკიდებებს. აქ მონასტერთა შენობებთან და რაინდთა ციხე-სასახლეებთან ერთად იღუპება მრავალი ფასეული ხელოვნების ნაწარმოებიც, ციხესიმაგრისა და გლეხთა ვალდებულებების შესახებ დოკუმენტებთან ერთად კი ნადგურდება ბევრი ლიტერატურული ნაწარმოებიც. ცეცხლს აძლევენ რა ციხე-სასახლეებს, გლეხები განსაკუთრებით აქტიურად ეძებენ და განსაკუთრებით დაუნდობლად სპობენ სწორედ ყოველგვარ დოკუმენტებს, რომლებიც ამტკიცებენ მათი მემამულეების უფლებებს: ქაღალდისადმი რწმენა და მისდამი სიძულვილი – გლეხთა აჯანყებების მუდმივი თანამგზავრებია. ზოგჯერ ისინი შეგნებულად და ასევე გაბოროტებით წვავენ და ამახინჯებენ ფუფუნების და თვით სასულიერო კომფორტის საგნებსაც კი. ხელოვნების ნაწარმოებები, წიგნები, ხელნაწერები სძულთ მათ, როგორც მათთვის მიუღწეველი კულტურული ცხოვრების კუთვნილება.

1525 წლის გლეხთა ომში განსაკუთრებით საინტერესოა ის, რომ აჯანყებულებმა დაგვიტოვეს თავიანთი მოთხოვნების რამდენიმე პროგრამა. შვაბიაში შედგენილი მემინჰენის პროგრამა და თორმეტი მუხლი აყალიბებენ წმინდად აგრარულ მოთხოვნებს და ამაგრებენ მათ ბიბლიური არგუმენტაციით. ორივე თითქმის ერთმანეთს ემთხვევა. მათი მოთხოვნები მეტად არართულია. გლეხებს სურთ ჰქონდეთ მღვდელმსახურის არჩევისა და გადაყენების უფლება (M. 1; XII, 1), სურთ იყვნენ თავისუფალნი საეკლესიო მეათედის გადახდისგან, დიდისა (M. 2; XII, 2) და მცირესი (XII, 3); მოითხოვენ მემამულეთა მიერ უარის თქმას უსამართლოდ მიტაცებულ სავარგულებზე (M. 4, 8; XII, 4, 5); უნდათ ბეგარის სამართლიანი განაწილება (M. 5; XII, 6), უსამართლო ხარკისა და ღალის (поборы и оброки) მოსპობა (M. 6, 7, 9, 10; XII, 7, 8, 9, 11). ყველა ამ მოთხოვნის ერთგვარი შეჯამება ხდება მუხლში, რომელიც მოითხოვს ბატონ-ყმური სამართლის გაუქმებას (M. 3, XII, 3). მაგრამ იმავე რაიონში, ელზასში, დადიოდა სხვა პროგრამაც, რომელშიც ეკონომიკურ მოთხოვნებთან ერთად იყო პოლიტიკურიც: რათა ხელმწიფედ და მფლობელად ყოფილიყო ის, ვისაც გლეხები თავად მოისურვებენ (მუხლი 8); რათა სასამართლო და კანონები დარჩნენ ისეთი, როგორებიც იყვნენ ძველ დროში (მუხლი 9); რათა მათთვის მიეცათ მოხელეთა გადაყენებისა და ჩანაცვლების უფლება (მუხლი 10). აქვე, კოლმარში, წამოყენებულ იქნა მევენახის 13 მოთხოვნაც: ისინი ატარებენ უმეტეს წილად ეკონომიკურ ხასიათს. ფრანკონიის რაიონში ძალზედ პოპულარული იყო თორმეტი მუხლი. მაგრამ ძირითად რედაქციასთან ერთად, დადიოდა მეორე, ძლიერად შეკვეცილი, გენცისა და ვინდელ ჰიპლერის მცდელობებით. მას ეწოდებოდა თორმეტი მუხლის ახსნა. მასში გაქრა მოთხოვნები ბეგარის გაუქმებაზე, ღალის შემსუბუქებაზე, ალმენდების დაბრუნებაზე. ეს გახლდათ კომპრომისის პროგრამა, რომელმაც გლეხებს შორის გამოიწვია დიდი აღშფოთება. დაბოლოს, ფრანკონიის რაიონს მიეკუთვნება ჰაიდელბრონული პროგრამაც. ეს არის – მთელი პოლიტიკური მანიფესტი, რომელიც მოითხოვს ჯამში დემოკრატიული მონარქიის დამყარებას. იგი ითვალისწინებს გადაჭრით ყველაფერს: სასულიერო სამფლობელოების სეკულარიზაციასაც, მონეტების, ზომების და წონების გაერთიანებასაც, პროცენტების შეზღუდვასაც, შიდა საბაჟოების მოსპობასაც, ისეთი პირობების შექმნასაც, რომლებიც შეუძლებელს გახდიან ბატონ-ყმური სამართლის აღდგენას, “მთავრების, გრაფების, რაინდების, აზნაურების” გადაქცევასაც რაღაცნაირ კეთილ მწყემსებად, რომლებიც ყველას და ყველაფერს დაიცავენ, სამართლიანი სასამართლოების შექმნასაც, და სხვა და სხვა. რაც შეეხება ტიურინგია-საქსონიის რაიონს, იქ ყველა პროგრამაზე უფრო მაღლა იდგა მიუნცერის სექტანტური კომუნიზმი; იგი წარმოადგენდა კიდეც მოთხოვნათა უმრავლესობის წყაროს.

თავიდან აჯანყებას თითქოსდა წარმატება ჰქონდა. იგი სწრაფად ვრცელდებოდა, გლეხთა დროშების ქვეშ იკრიბებოდა ათეულ ათასობის ადამიანი, ცეცხლმა შთანთქა ბევრი სააზნაურო და სამთავრო ბუდე, ბევრი მემამულის კარ-მიდამო. გლეხების მხარეზე გადავიდა ბევრი ქალაქი, ნაწილობრივ ნებაყოფლობით (წვრილი ქალაქები), ნაწილობრივ კი იძულებით (ისეთი ქალაქები, როგორებიც იყო ულმი, ნიურნბერგი, მაინცი). მაგრამ მტკიცე წარმატება აჯანყებას არ ჰქონია და არც შეიძლებოდა რომ ჰქონოდა. გლეხთა რაზმები სამხედრო თვალსაზრისით არაფრად არ ვარგოდა. ცუდად გაწვრთნილებს, შეიარაღებულებს თავიანთი ცელებითა და თავიანთი სასოწარკვეთით, მათ არ შეეძლოთ გაჯიბრება რეგულარულ ჯარებთან. მათ არ ჰყავდათ ბელადები. მხოლოდ შავი რაზმის უფროსი ფრანკონიაში, რაინდი ფლორიან გაიერი, გახლდათ პროფესიონალი და უხვად შემკული მეომარი. შვაბია-ტიროლის რაიონის მთავარი გენერალი, ყოფილი ლანდსკნეხტი, ბულგენბახელი ჰანს მიულერი კი უვარგისი მხედართმთავარი იყო. მიუნცერს, რომელიც გახლდათ აჯანყების სული და გული ტიურინგიაში, და კვლავ დაიპყრო მიულჰაუზენი თავის ერთგულ პფაირერთან ერთად, ჰქონდა ცეცხლოვანი სული, მაგრამ არ გააჩნდა არც ორგანიზატორული და არც სამხედრო ტალანტი. გარდა ამისა, გლეხთა საქმეს, სუფთასა და ნათელს, მიეტმასნენ გაქნილი ოპორტუნისტები, როგორებიც იყვნენ ვენდელი, ჰიპლერი, და ისეთი ადამიანები, რომლებიც გულში ღალატს ინახავდნენ წარუმატებლობის შემთხვევისთვის, როგორიც იყო გეც ფონ ბერლიჰინგენი, უწინდელი რაინდ-ყაჩაღი. და ბოლოს, რაც ძალზედ მნიშვნელოვანია, გლეხების წინააღმდეგ გამოვიდა ლუთერი, რომელიც კვლავ შეშინდა რეფორმაციის ბედის გამო. მდგომარეობა, რომელიც დაიკავა მან აჯანყების დაწყების შემდეგ, უკვე იყო საკმარისად ორაზროვანი. მას არ შეეძლო არ ეგრძნო, რომ გლეხები აღიმართნენ სამართლიანი საქმისთვის. თორმეტი მუხლის პროგრამაში, რომელიც გლეხებმა, მისთვის დიდად შესარცხვენად, გამოუგზავნეს მას თითქოსდა მისგან კურთხევის მისაღებად, მას არ შეეძლო არ მოესმინა თავის საკუთარ გზავნილთა და ქადაგებათა გამოძახილი, არ შეიძლებოდა არ ეცნო თავად მის მიერვე აზვირთებული დიდი საქმის სულისკვეთება. მაგრამ მას არაფერი უთქვამს გარკვეულად, ელოდებოდა რა გადამჭრელ შემობრუნებას ორი მტრული ძალის დაჯახებაში. გლეხებს რომ გაემარჯვათ, ეს შეიძლებოდა დახმარებოდა რეფორმაციის წარმატებას. და მაშინ შესაძლო იყო გერმანულ რეფორმაციას შეენარჩუნებინა თავისი დემოკრატიული ხასიათი. მაგრამ მას რომ მოეწონებინა გლეხების გამოსვლა, და შემდეგ ისინი რომ დამარცხებულიყვნენ, ამდენი შრომით დალაგებული მთელი მისი საქმე შესაძლოა დაშლილიყო. და ლუთერიც ელოდებოდა, მიმართავდა რა დროდადრო მთავრებთან გლეხების შერიგების გაუბედავ მცდელობებს. მაგრამ როდესაც ქვეყანაში გავრცელდა ცნობა ვაინსბერგის შესახებ და მთავრებმა გადაჭრით დაიწყეს ძალების შეგროვება, ლუთერმა პოლიტიკოსის შეუცდარი მზერით გაიგო, რომ გლეხების საქმე წაგებულია. და თითქოსდა გახარებული იმით, რომ თავად მისთვის დასრულდა ყოყმანი და მერყეობა, იგი თავს დაესხა გლეხებს, “მკვლელებსა და ყაჩაღებს”, და არწმუნებდა მთავრებს “ეხოცათ, განეგმირათ, ჩამოეღრჩოთ და ეჩეხათ” ამბოხებულნი, “როგორც ცოფიანი ძაღლები”. ახლა მისთვის უკვე აღარ იყო არჩევანი: მას რეფორმაცია უნდა მიეცა მთავრების მსახურებაში, ვინაიდან მთავართა გარეშე იგი უსუსური დარჩებოდა.

და აი, სხვადასხვა მხრიდან წამოვიდნენ გლეხებზე ბრძოლებში გამოწრთობილი ლანდსკნეხტთა რაზმები იმ დროის საუკეთესო გერმანელ ბელადთა წინამძღოლობით. გლეხთა რაზმები განადგურებულ იქნა 1525 წლის სულ რაღაც სამი საგაზაფხულო თვის განმავლობაში, და დაიწყო შურისძიების ვაკხანალია. ვაინსბერგის სისხლიანი აღდგომა შეიძლება მშვიდობიან ხუმრობად მოგვეჩვენოს იმასთან შედარებით, რასაც აკეთებდნენ ახლა გამხეცებული მემამულენი, რომლებმაც თავი დააღწიეს შიშს და ყოველივე გადატანილისთვის სამაგიეროს მიუზღავდნენ ახლა უბედურ გლეხებს. მემამულეთა და მთავართა რეაქციის მსხვერპლნი 100.000 ადამიანამდე მოითვლებოდა. გლეხების მდგომარეობა ყველგან, ტიროლის გამოკლებით, კიდევ უფრო უარესი შეიქნა.

გლეხთა რევოლუციიდან სარგებელი გამოიტანეს მხოლოდ მთავრებმა. აჯანყებულმა გლეხებმა ბოლომდე დაასრულეს მთავრების საქმე: საბოლოოდ სასტიკად დაამარცხეს (сокрушили) რაინდობა, დაამარცხეს იმდენად, რომ მას უკვე ვეღარ შეეძლო არანაირი დამოუკიდებელი პოლიტიკური როლის თამაში. ისინი საბედისწეროდ უნდა წასულიყვნენ მთავართა სამსახურში. დაწყნარებამ ასევე საგრძნობი დარტყმა მიაყენა ქალაქებსაც. გლეხები მრავალი საუკუნით დარჩნენ წიხლდაჭერილნი ბატონყმობის უღლით. გერმანიაში უკვე მეტად აღარ რჩებოდა ძალა, რომელიც შეძლებდა წინ აღდგომოდა მთავრებს. მათ ჩინებულად ჰქონდათ შეგნებული, რომ თუკი ერთმანეთს მხარს აუბამდნენ, მაშინ მათი მდგომარეობა ურყევი იქნებოდა. ამიტომ მათთვის ყველანაირი ინტერესი დაკარგა ფედერალისტური ჩანაფიქრების დასაცავად მოწყობილმა Reichsregiment-მა. მათ შეწყვიტეს მასზე დასწრება უკვე რაინდებზე გამარჯვების შემდეგ; 1523 წ. ზაფხულში იგი დატოვა მისმა თავმჯდომარემ, პფალცგრაფმა. Reichsregiment-ი იქცა იმპერატორის საშინაო საბჭოდ, ხოლო მთავართა პოლიტიკის ძირითად ხაზად კი – პარტიკულარისტული აბსოლუტიზმი. ლუთერმა საბოლოოდ მისცა ახალი ეკლესია, რამდენადაც ეს მასზე იყო დამოკიდებული, მთავართა სამსახურში. მან უკვე 1523 წ. გამოაცხადა, რომ ქვეშევრდომი ვალდებულია ემორჩილებოდეს მპყრობელ ხელისუფალთ, ხოლო ყველა აჯანყების ჩახშობის შემდეგ კი მან გამოთქვა მღვდელმსახურთა დანიშვნის სასარგებლოდ ხელმწიფის მიერ, ეკლესიის დაცვის პრინციპის სასარგებლოდ საერო ხელისუფლების მიერ. ახალი სარწმუნოების თავდაპირველმა თავისუფალმა ხასიათმა თანდათანობით გაქრობა დაიწყო მის განმსჭვალავ დემოკრატიზმთან ერთად.

გრძნობდნენ რა თავიანთ ძალას, მთავრებმა გადაწყვიტეს განემტკიცებინათ მათთვის ამდენად მომგებიანი საგანთა ახალი მდგომარეობა. 1526 წ. შპაიერის სეიმზე პირველად იქნა გამოთქმული პრინციპი: cuius regio, eius religio, ე. ი. რომ ქვეშევრდომები მოვალენი არიან მისდევდნენ იმ სარწმუნოებას, რომელსაც აღიარებენ მთავრები. ეს დადგენილება არა მხოლოდ აძლევდა ლუთერანობას მთავრების სრული შეხედულობის ქვეშ (на полное усмотренiе князей), არამედ მთავრებსაც აყენებდა საიმპერატორო ხელიუფლებისგან თითქმის დამოუკიდებელ მდგომარეობაში. სიმპტომი იმდენად სერიოზული იყო, რომ იმპერატორის “ნაცვალი”, ერცჰერცოგი ფერდინანდი, სერიოზულად შეშფოთდა, ხოლო კარლმა კი გადაწყვიტა საბოლოოდ მჭიდროდ მოეკიდა ხელი (заняться вплотную) გერმანიის საქმეებისთვის. საფრანგეთთან დადებულმა სამშვიდობო ხელშეკრულებამ კამბრეში (1529) შესაძლებლობა მისცა მას რამდენიმე ხნით გადაეტანა ყურადღება მსოფლიო პოლიტიკის ინტერესებისგან. 1529 წ. შპაიერის სეიმზე მან თავისი აგენტების მეშვეობით მოახერხა თავის მხარეზე გადაეყვანა ჩინების უმრავლესობა და გაეტარებინა დადგენილება, რომელიც 1525 წ. დადგენილების მიუხედავად აძლევდა კათოლიკური ღვთისმსახურების უფლებას ლუთერანი მთავრების მიწებზე და აჩერებდა სეკულარიზაციას. მაშინ ლუთერანულმა უმცირესობამ (კურფიურსტმა იოჰან საქსონელმა, ლანდგრაფმა ფილიპ ჰესენელმა, მარკგრაფმა გეორგ ბრანდენბურგელმა, ანჰალტის მთავარმა, ლუნებურგის ჰერცოგმა და 14 ქალაქმა: შტრასბუგმა, ულმმა, ნიურნბერგმა, კონსტანცმა და სხვა) წარადგინა პროტესტი (აქედანაა სახელწოდება პროტესტანტები) საიმპერიო სეიმის დადგენილების წინააღმდეგ, რომლის კვალდაკვალ საქსონიის კურფიურსტმა, ჰესენის ლანდგრაფმა, შტრასბურგმა, ნიურნბერგმა და ულმმა შეკრეს საიდულმო კავშირი. ლანდგრაფ ფილიპს სურდა საერთო საქმეში ჩაერთო (მიეზიდა) ცვინგლიანური შვეიცარიაც, მაგრამ ცვინგლისა და ლუთერის შერიგების მცდელობა მარბურგის გასაუბრებაზე უშედეგოდ დასრულდა “ვიტენბერგელი პაპის” ჩლუნგი სიჯიუტის შედეგად. მდგომარეობა კი სერიოზული ხდებოდა. 1530 წ. გაზაფხულზე კარლ V, როგორც იქნა, კვლავ გამოჩნდა გერმანიაში ცხრაწლიანი არყოფნის შემდეგ, იმ ხანებში დაგვირგვინებული საიმპერიო გვირგვინით, და პირადად მოვიდა სეიმზე, რომელიც აუგსბურგში იქნა შეკრებილი. აქ პროტესტანტმა მთავრებმა წარუდგინეს მას მელანხტონის მიერ შედგენილი ე. წ. აუგსბურგული აღმსარებლობა (იხ.). იმპერატორმა ამ “თავხედობაზე” უპასუხა მოთხოვნით, რათა დოკუმენტზე ყველა ხელის მომწერი შემდეგი წლის გაზაფხულისთვის დაბრუნებულიყო კათოლიკური ეკლესიის წიაღში. მთავრებისთვის საკითხი გადაწყვეტილი იყო. ისინი მზად იყვნენ იარაღით ხელში დაეცვათ არა იმდენად ახალი სარწმუნოება, რამდენადაც მასთან დაკავშირებული შენაძენები, სოციალური და პოლიტიკური. ისინი შეიკრიბნენ შმალკალდენში ქალაქების წარმომადგენლებთან ერთად და შეკრეს იქ კავშირი პროტესტანტიზმის დასაცავად. სამოკავშირეო ხელშეკრულების ერთერთ პუნქტთაგანი იყო ფორმულა, რომელიც აცხადებდა ქვეშევრდომთა უფლებას აღმართულიყვნენ იარაღით ხელში ხელმწიფის წინააღმდეგ, რომელიც დაარღვევდა საარჩევნო კაპიტულაციას. კავშირი გამოჩნდა ძალზედ შთამბეჭდავ ძალად, მით უმეტეს, რომ კათოლიკი მთავრები, და უწინარეს ყოვლისა ბავარია, სულაც არ იყვნენ ყველაფერში მზადმყოფნი იმპერატორის მხარდასაჭერად. 1532 წ., როდესაც მას დასჭირდა მთავართა მხარდაჭერა თურქებთან ბრძოლისთვის, შმალკალდენის კავშირმა საერთოდ უარი უთხრა მას, სანამ იგი არ დადებდა მათთან რელიგიურ ზავს. და კარლიც დანებდა. რელიგიური ზავი (პირველი) დადებულ იქნა ნიუნბერგში: მთავრების სასარგებლოდ აღიარებულ იქნა, თუმცა კი დათქმებით, თავიანთ სარწმუნოებაში დგომის უფლება. ამის კვალდაკვალ იმპერატორი კვლავ გაემგზავრა გერმანიიდან, და მთავრებმა თავიანთთვის დაიბრუნეს მოქმედებათა თავისუფლება. რეფორმაციამ გავრცელება დაიწყო განსაკუთრებით სწრაფად. მან დაიპყრო საქსონიის საჰერცოგო, ვიურტემბერგი, შეაღწია ავსტრიაში, ბავარიაში. ჩრდილოეთში მხოლოდ ბრაუნშვაიგის ჰერცოგი ინარჩუნებდა ძველ სარწმუნოებას. მართალია, 30-იან წლებში მთავრები უერთდებოდნენ არა იმდენად რეფორმაციას, რამდენადაც შმალკალდენის კავშირს, რომელიც წარმოადგენდა უზარმაზარ პოლიტიკურ ძალას, მაგრამ პროტესტანტიზმისთვის მოტივებს მნიშვნელობა არა ჰქონდა. 1543 წ. თავისი შეერთების შესახებ გამოაცხადა კურფიურსტმა – კიოლნის მთავარეპისკოპოსმა; სხვა სიტყვებით, კურფიურსტების კოლეგიას, რომელსაც ჰყავდა უკვე სამი პროტესტანტი (საქსონია, პფალცი, ბრანდენბურგი), უნდა მიეღო მეოთხეც. უმრავლესობა გადადიოდა პროტესტანტებთან და კათოლიკური სამეფო დინასტიის მომავალი საფრთხეში აღმოჩნდებოდა. კარლმა ისევ ზავი დადო ფრანგებთან და თურქებთან და იჩქარა გერმანიისკენ, რათა სასტიკად დაემარცხებინა ერეტიკული შმალკალდენის კავშირი. მან მოახერხა თავის მხარეზე მიემხრო ჰერცოგი მორიც საქსონელი; ქალაქების კაპიტალისტებმა, ეშინოდათ რა იმპერატორისთვის სესხად მიცემული ფულების დაკარგვის გამო მისი დამარცხების შემთხვევაში, მისცეს მას ახალი სესხები ჯარებისთვის, – და კავშირიც დამარცხებულ იქნა. აუგსბურგის სეიმმა 1547-48 წწ. გააფორმა გამარჯვება მთავრებზე. მათ უნდა ეღიარებინათ ე. წ. “აუგსბურგის ინტერიმი”, საეკლესიო წესების კრებული (сводъ правилъ), რომლებიც ამიერიდან უნდა დაეცვათ პროტესტანტ მთავრებს. მათში ლუთერანული დოგმატებიდან დარჩა მხოლოდ ორი: სასულიერო წოდების ქორწინება და ზიარება ორივე სახით. ერთგვარი ნუგეში მთავრებისთვის იყო ის, რომ იმავე სეიმზე მათ მიაღწიეს, ბოლოს და ბოლოს, ქალაქების ჩამოყვანას უხმო მოხელეთა (ჩინების) დონემდე. ქალაქებმა სავსებით დაიმსახურესე ეს თავიანთი ქცევით ომის დროს. იმპერატორი მათ თავიანთ მხარეზე არ მიიზიდეს, მთავრები კი უკანასკნელ ხარისხამდე გააღიზიანეს. ამიტომ სეიმზე ისინი მარტონი აღმოჩნდნენ. მათ იგნორირებას უკეთებდნენ, მათ აზრს სხვადასხვა საკითხებზე მხოლოდ იშვიათად კითხულობდნენ, და დასასრულს, ისე რომ არც კი გაუფრთხილებიათ, დიდი გადასახადებიც დააკისრეს. ის გახლდათ ნიშანი ძალზედ დიდი დაქვეითებისა, რომ ქალაქები ბრძოლის გარეშე შეურიგდნენ ამდენად სეროზულ დამცირებას. თუმცა კი ამას ჰქონდა ერთი კარგი მხარეც. ამიერიდან ისინი ყოველგვარი ენთუზიაზმის გარეშე ეკიდებოდნენ კარლს. ისე რომ ვთქვათ, მისი მდგომარეობა ამის გარეშეც არც თუ ძალზედ ბრწყინვალე გახლდათ. თავისი ქცევით, კათოლიციზმისადმი თავისი ერთგულებით მან აშკარად გაწყვიტა კავშირები გერმანიის მოსახლების უმრავლესობასთან. იგი შეიქნა ქვეყნის ეროვნული განვითრების მტრად, გერმანიის მტრად. საზოგადოებრივი აზრი, რომელსაც პირველი ჰუმანისტების დროიდან შეეძლო ხმის ამაღლება, ხმამაღლა დრტვინავდა, და ეს დრტვინვა იმდენად მრისხანე იყო, რო აიძულა მორიც საქსონელი პროტესტანტულ ბანაკს დაბრუნებოდა. თითქოსდა ჩქარობდა რა თავისი ბრალის გამოსწორებას, იგი გაბედულად დაიძრა კარლის წინააღმდეგ და კინაღამ ტყვედაც ჩაიგდო იგი (1552). დარჩა რა მხარდაჭერის გარეშე, იმპერატორს უნებურად კაპიტულაცია უნდა გამოეცხადებინა. 1552 წ. პასაუს ხელშეკრულებით ინტერიმი გაუქმებულ იქნა, დადასტურდა ნიურნბერგის ზავის დებულებანი და მიეცა მტკიცე რელიგიური მშვიდობის დაპირება. სამი წლის შემდეგ აუგსბურგის რელიგიურმა ზავმა (იხ.) შეასრულა დანაპირები. პროტესტანტმა (არა ცვინგლიანელმა და არა კალვინისტმა) მთავრებმა მიაღწიეს პრინციპის “cuius regio, eius religio” აღიარებას. ეს გახლდათ უწინარეს ყოვლისა პარტიკულარიზმის სრული გამარჯვება. პროტესტანტიზმის გამარჯვება კი ასეთი სრული არ იყო. პროტესტანტულ სწავლებებს შორის ლუთერანობა აღმოჩნდა პრივილეგირებულ მდგომარეობაში. კონფესიათაშორისმა დავებმა (дрязги), რომლებიც ამის გამო გარდაუვალი შეიქნა, ძლიერად დაასუსტეს პროტესტანტიზმი საერთოდ და შეუმსუბუქეს ამოცანა მალევე სალაშქროდ გამოსულ კონტრრეფორმაციულ მოძრაობას (იხ. იეზუიტები (Iезуиты) და ტრიდენტის საეკლესიო კრება).

კარლ V-მ, გულდაწყვეტილმა, აუგსბურგის ზავის შემდეგ ძალიან მალე (1556), უარი თქვა ტახტზე, დაუტოვა რა გერმანიის გვირგვინები, ავსტრიული და საიმპერატორო, თავის ძმას ფერდინანდ I-ს (1556-1564). ფერდინანდიცა და მისი მენაცვალენიც (მაქსიმილიან II, 1564-1576; რუდოლფ II, 1576-1612; მათეუსი, 1612-1619) ცდილობდნენ, უმთავრესად, იმისთვის, რათა რეფორმაციას არ მიეღო ფართო გავრცელება. მაგრამ ბრძოლა პროტესტანტიზმთან საკმაოდ რბილი იყო, განსაკუთრებით მაქსიმილიან II-ის დროს, და ამიტომ არც თუ ძალიან წარმატებული. მით უმეტეს, რომ იმპერიამ ამ ხანებში მიიღო ირიბი სარგებელი რეფორმაციისგან. კარლ V გახლდათ უკანასკნელი მეფე, რომელსაც საიმპერატორო გვირგვინი თავზე დაადგა რომის პაპმა. დაწყებული ფერდინანდ I-დან, მეფეები იმპერატორის ტიტულს ღებულობდნენ პაპის მიერ კურთხევის გარეშე. განსაკუთრებულ ტიპს წარმოადგენს ოცდაათწლიანი ომის ორივე იმპერატორი (ფერდინანდ II, 1619-1637; ფერდინანდ III, 1637-1657). აღზრდილნი იეზუიტების მიერ, ორივენი ფანატიკოსები, ისინი უყურებდნენ ბრძოლას რეფორმაციასთან, როგორც პირადი ღვთისმოსაობის საკითხს. და საიმპერატორო გვირგვინის ეს იეზუიტიზმი ბევრი სისხლისღვრის ფასად დაუჯდა გერმანიას.

(დასასრული იქნება)

ალექსი კარპის ძე ჯიველეგოვი

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა