ნიკოლოზ დუბროვინი. „კავკასიაში ომისა და რუსების მფლობელობის ისტორია“, II ტომი, 1886 წ.

(ნაწილი V) 

თავი XI 

(დახმარება ერეკლე მეფისთვის. – ლეკების შემოჭრა საქართველოში ახალციხის მხრიდან. – ერეკლეს თხოვნები დახმარებაზე. – დავალება ჩვენი ელჩისთვის გაეკეთებინა ენერგიული წარდგენა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში ძარცვა-რბევის მოწყობა. – თურქების საომარი მზადებანი. – ერეკლეს მოლაპარაკებანი ახალციხელ სულეიმან-ფაშასთან. – მოლაპარაკებებში დარეჯან დედოფლის მონაწილეობა. – განკარგულება რუსული ბატალიონების დაბრუნების შესახებ კავკასიის ხაზზე.)

1785 წლის ბოლოს ერეკლე მეფემ კვლავ მიმართა ჩვენს მთავრობას თხოვნით მისთვის 30.000 მანეთის გამოგზავნის შესახებ. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა მეფეს გაუგზავნა 4.000 თუმანი და დაპირდა მისთვის იმპერატრიცას მიერ ნაჩუქარი არტილერიის გაგზავნასაც (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 28-го января 1786 года, № 35. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 57).

მიიღო რა ფული, ერეკლემ გადასცა იგი ბურნაშოვს თხოვნით, რომ შეენახა და არავისთვის არ ეთქვა.

– თუკი ჩემი ნათესავები, უთხრა მეფემ, – შეიტყობენ ფულის გამოგზავნის შესახებ, მაშინ ჩეთვის მისი შენარჩუნება შეუძლებელი იქნება.

ბურნაშოვმა შეასრულა ერეკლეს თხოვნა, მაგრამ მალევე მიიღო ახალიც რუსეთიდან კიდევ ორი ბატალიონის გამოგზავნის შესახებ. მეფე ირწმუნებოდა, რომ რუსული ჯარების მომატების გარეშე მას არ შეუძლია საქართველოს დაცვა მრავალრიცხოვანი მტრებისა და განსაკუთრებით ლეკებისგან, რომლებიც ახდენდნენ განუწყვეტელ თავდასხმებს.

მართლაც, 1786 წლის მარტში, ლეკების პარტიამ გაირეკა საქონელი მდინარე ალაზანზე, მეორემ კი, რომელიც ახალციხის მხრიდან შემოიჭრა, მოახდინა ძარცვა-რბევა სურამთან და ხელში ჩაიგდო ოცი მოსახლე მათი ქონებით. სასაზღვრო საგუშაგოები საქართველოში არ არსებობდა და ლეკები აქ ისე იქცეოდნენ, როგორც საკუთარ სახლში. მართალია, რომ მოწინააღმდეგის შემოჭრის შესახებ ცნობების მიღებისთანავე ერეკლემ შეკრიბა 200-მდე შეიარაღებული ადამიანი და, შეუერთა რა ისინი 150 ჩვენს ეგერს, გამოვიდა ტფილისიდან, მაგრამ 17 ვერსის გავლის შემდეგ იძულებული შეიქნა გაჩერებულიყო სურსათის უკმარისობის მიზეზით. “ფულისა და პურის არქონის გამო, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте Потёмкину отъ 13-го марта 1786 года, Госуд. Архивъ, XXIII, № 13), ქართული ჯარები არსად არ არის (მუდმივად განლაგებული – ი. ხ.) და ეს მიწა თითქოსდა ყველგან დასატაცებლად არის დატოვებული”.

გაჩერდნენ რა სამ დღე-ღამეს ერთ ადგილას, ერეკლე დაბრუნდა ტფილისში. ამ დაბრუნებამ დაგვანახა, რომ ჩვენს ბატალიონებს არ უნდა ჰქონოდათ იქაური ჯარების დახმარების იმედი და გარეშე მტერთაგან საქართველოს დაცვის მთელი სიმძიმე შეადგენდა რუსული ჯარების ვალდებულებას. მტაცებლებთან ბრძოლა ჯერ კიდევ არ წარმოადგენდა განსაკუთრებულ სიძნელეებს, ჩვენს ჯარებს რომ ჰქონოდათ სურსათის შოვნის შესაძლებლობა მათი მსვლელობის გზაზე, მაგრამ ასე არ ყოფილა, და ისინი გრძნობდნენ საკვების უკმარისობას იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ადგილზე რჩებოდნენ. 

რუსული ჯარების გამოკვებისთვის აუცილებელ პურს საქართველოს მთავრობა გლეხებისგან უფასოდ იღებდა და ამით აიძულებდა მათ, რომ თავიანთი მარაგები მიწაში დაემალათ. ამ გარემოებამ აიძულა თავადი პოტიომკინი, რომ საქართველოში გამოეგზავნა პროვიანტმაისტერი კოზლიანინოვი, რომელსაც დაევალა დაემზადებინა იმდენი პროვიანტი, რომ ჩვენს ჯარებს არ განეცადათ გასაჭირი კმაყოფაში (Ордеръ Козлянинову 23-го марта 1786 года, № 48).

“თითოეული მიწათმოქმედი, წერდა მას თავადი ტავრიდელი, ხალისით წამოიღებს თქვენთან თავისი მარაგის ნარჩენებს, თუკი დარწმუნებული იქნება, რომ მათ ხელსაყრელ ფასად გაყიდის, სიძნელისა და გაჩერების გარეშე და მიიღებს ამისთვის სუფთა ფულს. შეეცადეთ გადასცეთ მათ ეს აზრები და გაამყაროთ ისინი მათში თქვენი სათანადო მოქცეით”.

ამავე დროს, ერეკლე ირწმუნებოდა, რომ საქართველოში საკმარისია მარაგები მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარებისთვის და კვლავ ითხოვდა დახმარების შესახებ, რადგანაც, მის მიერ მიღებული ცნობების მიხედვით, ლეკები აპირებდნენ საქართველოში შემოჭრასა და ძარცვა-რბევის დიდ ზომებში მოხდენას. სულემან-ფაშამ თავისთან მოუწოდა ავარელ ომარ-ხანს და, მოამარაგა რა ფულებით, კიდევ უფრო მეტსაც დაპირდა, თუკი იგი იმოქმედებდა მისი შეგონებების მიხედვით (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 18-го апреля 1786 года). ფულზე დახარბებული ომარ-ხანი ყოველთვის აწარმოებდა მოლაპარაკებებს რამდენიმე პირთან და, ღებულობდა რა მათგან საჩუქრებს, იყო დროებითი მეგობარი იმისა, ვინც უფრო მეტს მისცემდა. მან მიიღო სულეიმანის წინადადება და გამოცხადდა ახალციხეში 7.000 ლეკით, რომელთა მეწინავე პარტიებიც თითქმის ყოველდღიურად იჭრებოდნენ საქართველოში. ერთერთმა ასეთმა პარტიამ თითქმის თავად ტფილისამდეც შემოაღწია და ქალაქიდან რამდენიმე ვერსიდან გაირეკა 300-მდე ცხენი. გიორგი ბატონიშვილი თუმცა კი დაედევნა მტაცებლებს, მაგრამ წარუმატებლად. მეფე სთხოვდა სულეიმანს არ მიეღო თავიასთან ლეკები და აეკრძალა მათთვის მის ფარგლებში შემოჭრა. სულეიმანი პასუხობდა, რომ მზად არის შეუსრულოს თხოვნა, თუკი მეფე მისცემს პირობას, რომ არ მოითხოვს დამხმარედ რუსულ ჯარებს, არ მიიღებს იმპერატრიცის მიერ მისთვის ნაწყალობევ არტილერიას და არ მიმართავს რუსების დახმარებას თავისი მტრების მოსაგერიებლად. თუკი ერეკლე დაეთანხმება ამ მოთხოვნის შესრულებაზე, მაშინ ახალციხის ფაშა ჰპირდებოდა ეთხოვა პორტასგან მისი დამტკიცება განჯის, ერევნისა და საქართველოს მეზობელი ბევრი მიწის მფლობელად (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 31-го мая, № 18. უნდა შევნიშნოთ, რომ ერევანი და განჯა ეკუთვნოდა სპარსეთს და არა თურქეთს). მეფე პასუხობდა, რომ, იმყოფება რა რუსეთის მფარველობის ქვეშ, არ შეუძლია შედიოდეს არანაირ მოლაპარაკებებში იმპერატრიცასთვის გვერდის ავლით. ასეთი პასუხის შედეგად იქცა ლეკთა პარტიების გამოჩენა სხვადასხვა პუნქტებში: მდინარე ალგეთზე, 30 ვერსზე ტფილისიდან, მცხეთასთან, ქარელის ციხესასახლესთან, დიღომის ახლოს, სურამთან და სხვა.

სოფლების დარბევამ და ტყვეთა ახალმა წაყვანამ გამოიწვიეს ჩვენი მთავრობის მხრიდან მოთხოვნა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის ლეკების შენახვა და მათი გამოგზავნა საქართველოს ფარგლებში. იმპერატრიცამ უბრძანა ჩვენს წარგზავნილს კონსტანტინოპოლში, ბულგაკოვს, წერილობით წარედგინა თურქეთის სამინისტროსთვის, “რომ ჩვენ არ შეგვიძლა გულგრილად ვუყურებდეთ პორტას დუმილს ან ნელ გარჯას ჩვენს სამართლიან მოთხოვნებში, და ამიტომ მიგითითეთ თქვენ გამოუცხადოთ, რომ თუკი პორტა ამ ფაშას სასჯელისა და შეცვლის გარეშე დატოვებს მისი თავხედური საქციელის გამო, ლეკებისთვის დახმარების აღმოჩენაში, რათა შეხებოდნენ ჩვენი ქვეშევრდომი ქართლის მეფის საზღვრებს, მაშინ ჩვენ საკუთარ თავს სრულ უფლებამოსილად ჩავთვლით და, არ დავაყოვნებთ ჩვენი ძალის გამოყენებას ორ დერჟავას შორის სიმშვიდის ხსენებული დამრღვევის წინააღმდეგ და გაჯუტებულისა პორტას შეგონებებისადმი, რათა ყოფილიყო ჩვენთან კეთილ თანხმობაში. როგორც კი მინისტრებიდან რომელიმე შემოგეპასუხებათ რაიმენაირი უჯერო გამონათქვამით ჩვენდამი ქართლის მიწების დაქვემდებარებასთან მიმართებაში, თქვენ გადაჭრით იტყვით, რომ თუკი იგი აკეთებს მსგავს განმარტებებს პორტას სახელით, მაშინ ჩვენ ვაღიარებთ მათ მეგობრობის არსებით დარღვევად და ყველაზე უფრო მტრულ მოქმედებებად, რომლებსაც მივათვლით ჩვენ საზღვრების მახლობლად მოუსვენარი უფროსის შენარჩუნებასა და მისთვის ასე აშკარად აღმოჩენილ ხელშეწყობას (წაყრუებას, попущенiе).

ილაპარაკებთ რა მინისტრებთან და იმ ადამიანებთან, რომლებსაც საქმეებში ძალა გააჩნიათ, თავად თქვენ ან თქვენი ახლობელ-მეგობრების მეშვეობით, შეეცადეთ ჩააგონოთ მათ, რომ მსგავსი სიძნელეები არ მოუტანენ კეთილ ნაყოფს არც პორტას, არც თავად ამ საქმეების მმართველებს დახმარებას მათ მტკიცედ შენარჩუნებაში, ვინაიდან, ამოწურავენ რა ჩვენს მოთმინებას, არ ავიღებთ ჩვენ ხელს, ბოლოს და ბოლოს, უკიდურეს ზომებზეც, ხოლო აქედან მომდინარე საუბედურო შედეგები კი, არა თუ სხვათა ანგარიშზე, არამედ მათ საკუთარზე დაიწერება”.

სანამ იმპერატრიცის ბრძანება ბულგაკოვამდე მიაღწევდა და იგი პორტას მოელაპარაკებოდა, სულეიმან-ფაშა ავრცელებდა ხმებს, რომ სულთანმა გამოუგზავნა მას მრავალი საჩუქარი და 44.000 თუმანი, აზერბაჯანელი ხანებისა და დაღესტნელი თავკაცებისთვის დასარიგებლად, იმისთვის, რათა მათ იმოქმედონ საქართველოს წინააღმდეგ. ამასთან ამბობდნენ, რომ ავარელი ომარ-ხანი შემოიჭრება კახეთში, თავად სულეიმანი – ქართლში, ხოლო ადერბაიჯანელი ხანები კი – განჯისა და თათრული პროვინციების მხრიდან.

ეს ხმები და საქართველოს მტრების გეგმა უკიდურესად აშფოთებდა ერეკლეს. “ჭეშმარიტად გიცხადებთ, წერდა იგი პ. ს. პოტიომკინს (Въ письме отъ 6-го августа 1786 года, Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 51), რომ ისეთი საფრთხე, რომელსაც საქართველო ახლა განიცდის, არასოდეს არ ყოფილა; და დიდი შაჰ-აბასის სიკვდილის შემდეგ ისეთი დაქცევა ქვეყნისა არ ყოფილა, როგორიც ახლაა. თქვენი აღმატებულება ხედავს, რომ როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს სამეფოსაც მეტად გვჭირდება თქვენი დახმარება”.

ერეკლე სთხოვდა, რომ არ დალოდებოდნენ პეტერბურგიდან ნებართვას, ეჩქარათ დახმარების გამოგზავნა და მოქცეულიყვნენ ტრაქტატის თანახმად თუნდაც იმისთვის, “რათა ამდენმა უდანაშაულო ქრისტიანმა არ განიცადოს სატანჯველები მისი უდიდებულესობისადმი ერთგულების გამო. მიეცით მათ გადარჩენა, რათა არ გაისმას ქვეყნად სიტყვა, რომ დიდი ეკატერინეს დროს და რუსეთთან შეერთების შემდეგ საქართველო გაქრა.

თუკი თქვენ იცით, რომ საქართველოს სამეფოს დაცემის მეშვეობით რუსეთის იმპერიას ექნება სარგებელი ან მოგება, მაშინ როგორც თქვენ გსურთ, ისე მოიქეცით კიდეც. მოგვეცით ისეთი დახმარება, რომ (საქართველოს) შეეძლოს მტერთათვის წინააღმდეგობის გაწევა. თუკი დახმარება არ იქნება, მაშინ ხელმეორედ გთხოვთ ღვთის გულისათვის, რომ მოგვცეთ სამართლიანი (გულახდილი) პასუხი, რათა ამდენი სული ქრისტიანი სამუდამოდ არ დაზარალდეს. ისიც საკმარისია, რაც გადაიტანა საქართველომ შარშან და მესამე წელს” (И то довольно, что прошлаго и третьяго года потерпела Грузiя).

მეფე ევედრებოდა პოტიომკინს არ დაეჩივლა იმაზე, რომ იგი ასე ხშირად აბეზრებს თავს თავისი თხოვნებით.

– როცა ადამიანს აქვს რაიმე ავადმყოფობა, ამბობდა ერეკლე, – მაშინ ბუნებრივია, რომ იგი ოხრავს და წუხს. რა ვქნათ? ერთადერთი თქვენი იმედი გვაქვს, და ვის მივმართო, თუ არა თქვენ, ვის გამოვუცხადო ჩემი სნეულება? თუკი მივმართავ თურქებს, ისინი ხალისით მოგვიღებენ; მივმართავ სპარსელებს, ისინი შეგვიწყალებენ, და დაღესტნელნიც არ იტყვიან უარს ჩვენს მიღებაზე. მაგრამ ვისი მფარველობა უნდა ვეძიო, რუსეთის იმპერატრიცის გარდა?

კატეგორიულად დასმულმა ამ საკითხმა აიძულა ჩვენი მთავრობა, რომ ისევ მოეთხოვა პორტასგან, რათა მას აეკრძალა მოსაზღვრე მმართველებისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა. იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ დაავალა ბულგაკოვს კვლავ დაედასტურებინა თურქული სამინისტროსთვის, რომ საქართველოს მეფის სამფლობელოთა ფარგლები “არსებითად ჩვენი საზღვრებია და რომ მათდამი შეხება სრულად დაგვარწმუნებს ჩვენთან მშვიდობისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაზე პორტას მიერ სურვილის არქონაში”. თურქეთის მთავრობის თანხმობის შემთხვევაში, რომ გამოესწორებინა თავისი შეცდომები და აღედგინა მეგობრული ურთიერთობები, იმპერატრიცამ რწმუნება მისცა ბულგაკოვს (Въ рескрипте отъ 8-го августа 1786 г. Арх. Кабинета, св. 442) დაერწმუნებინა პორტა, რომ ჩვენ არასოდეს არ ვეძიებდით ომს, და არც გვექნებოდა იგი პორტასთან, თუკი თურქები ამაზე თავად არ წაგვახალისებდნენ; რომ ახლაც მათზეა დამოკიდებული მშვიდობის შენარჩუნება, თუ დარჩებიან მშვიდად და არ გააძლიერებენ არც პირდაპირ, არც ფარულად (посредственно) იქაური ხალხების თვითნებობას. რომ ორივე მხარისთვის მომგებიანი ვაჭრობის გაგრძელებას, შეუღლებულს მეზობლებთან მშვიდობითა და თანხმობით ყოფნასთან, ჩვენ, რა თქმა უნდა, ვამჯობინებთ ყოველგვარ დაპყრობას, არ გაგვაჩნია რა ამ უკანასკნელში საჭიროება ჩვენი იმპერიის სივრცისა და სიდიადის გამო”.

ჯერ კიდევ ნაადრევად მიიჩნევდა რა ღიად ჩართვას ჩვენდამი მტრულ ურთიერთონენში, პორტამ გამოუგზავნა სულეიმანს მკაცრი ბრძანება, რომ არ მიეცა არანაირი საბაბი რუსეთთან დაჯახებისთვის, მაგრამ იმავე დროს თავად, საიდუმლოდ, ემზადებოდა საომარი მოქმედებების დასაწყებად. ფოთში მოვიდა ორი სამხედრო და 15 სატრანსპორტო გემი, დატვირთულები მნიშვნელოვანი საბრძოლო და სასურსათო მარაგებით. როგორც ამ ქალაქში, ისევე ბათუმშიც თურქები გადმოტვირთავდნენ არტილერიას და ააგეს სიმაგრე მდინარე რიონსა და პალიასტომის ტბას შორის. ამ სამუშაოებისთვის კონსტანტინოპოლიდან გამოგზავნილ იქნა ოთხი უცხოელი. ააგეს რა სიმაგრე, მათ 60 თურქს ასწავლეს ქვემეხებთან მოქმედება. დადიოდა ხმები, რომ ანატოლიაში თავმოყრილია 35.000-მდე თურქი და, რომ ახალციხეში მოვიდა ყაფუჯი-ბაში, რომელსაც დავალებული ჰქონდა ამ ქალაქის შემოგარენში 12.000-მდე ლეკის შეგროვება.

ერთის მხრივ ეს ცნობები, ხოლო მეორეს მხრივ კი სულეიმანისთვის საზღვრების სიმშვიდის დარღვევის აკრძალვა, მიანიშნებდა, რომ თურქების ყველა მზადებას გააჩნია თავდაცვითი ხასიათი და რომ მათ ეშინიათ, რათა რუსეთმა არ დაძრას მათზე ჯარები საქართველს გავლით.

– ამაოა მათი ასეთი შეშფოთება, ამბობდა იმპერატრიცა; – მათთან ომის შემთხვევაში ჩვენ არ გაგვაჩნია გზის მომზადების საჭიროება ამ მიწის გავლით, რადგანაც შეგვწევს ძალა იმისთვის, რათა ყველგან გავიკვალოთ იგი. თურქებს არ დავიწყებიათ, რა თქმა უნდა, ჩვენ გადასვლა მდინარე დუნაიზე, თუმცა კი გემები არა გვყოლია; არ დავიწყებიათ მათ თავიანთი ციხესიმაგრეების დაცემაც და უნდა ცოდნოდათ, რომ დახელოვნებული მხედართმთავრები არ აწარმოებენ მეორე ომს პირველის მსგავსად ერთფეროვნად და არ მიდიან იმ გზით, სადაც მათ მოელიან.

მიუხედავად ამისა, ხმებს თურქების მზადებათა შესახებ, არ შეიძლებოდა რომ ერეკლე მეფე არ შეეშფოთებინა, და ასევე პოლკოვნიკი ბურნაშოვიც, ავადმყოფთა და სუსტების გამოკლებით, იყო არაუმეტეს ათასი ადამიანისა, კავალერიის გარეშე, რომელიც აუცილებელი გახლდათ სადარაჯო და საავანპოსტო სამსახურისთვის.

“ღმერთი გვაკურთხებს ზოგჯერ, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте отъ 10-го августа 1786 г., № 28), – მცირე რიცხვის მამაც ჯარებსაც დიდი გამარჯვებებით შესაძლებელ ფარგლებში, მაგრამ სურსათზე თუ ვიმსჯელებთ, თურქული ჯარების მოსვლის შემთხვევისთვის, შესაძლებელია მოგვიხდეს გარდაუვალი უბედურების გადატანა, ვინაიდან არა მარტო არ არის და არ მზადდება სათადარიგო პროვიანტი, არამედ უკიდურესი ზრუნვითა და წვალებით გვაწვდიან ახლანდელსაც (მიმდინარესაც). ეს ხდება არა პურის უკმარისობისგან, არამედ დაუჯერებლად მოშლილი ქართული მმართველობისა და ფულის უკმარისობისგან (Сiе происходитъ не отъ недостатка въ хлебе, но по невероятно разстроенному грузинскому правленiю и по недостатку въ деньгахъ). 

მოგახსენებთ რა ამის შესახებ, გავბედავ ყოვლადუმორჩილესად წარმოგიდგინოთ, რომ საჭიროა აუცილებლად აღმოვუჩინოთ ქვეყანას ეს დახმარება და ამით გამოვაცოცხლოთ ქართველი ხალხის იმედი, რომელიც უკიდურეს გულგატეხილობაშია მოსული. მთებში ხიდებისა და გზების დანგრევის მიზეზით სასო აქვთ წარკვეთილი მათ დაცვის მიღებაში და, ჩამოუშვიათ რა ხელები, ოდნავადაც კი არ ემზადებიან თავდაცვისთვის. მათი ამჟამინდელი განწყობის მიხედვით, მეტად ძნელი არ იქნება წინასწარ განვჭვრიტოთ, რომ როდესაც აქაურ ფარგლებში შემოვა თურქული კორპუსი, ქალაქი და ხალხი უარს არ იტყვიან, რათა დანებდნენ უძლიერესის დისკრეციას (не укоснятъ отдаться на дискрецiю сильнейшаго), თუმცა კი მისი უმაღლესობა მეფის სურვილის საწინააღმდეგოდ”.

გენერალ პოტიომკინს არ სჯეროდა, რომ ასეთი დიდი საფრთხე ემუქრებოდა საქართველოს, მაგრამ ერეკლეს დამშვიდებისთვის მიიღო ზომები გზების შესაკეთებლად ჩვენი ჯარებისა და ოსების დახმარებით, და ვლადიკავკაზთან თავი მოუყარა ქვეითი ჯარის სამ ბატალიონს, დრაგუნების ოთხ ესკადრონსა და კაზაკთა პოლკს, ამბობდა რა, რომ პირველივე საჭიროებისას დაძრავს მათ საქართველოსკენ (Письмо Потёмкина Ираклiю 23-го августа. Госуд. Арх., XXIII, папка 57).

ჰყავდა რა ოსებს შორის ბევრი მსტოვარი, სულეიმან-ფაშამ მალე შეიტყო პ. ს. პოტიომკინის განკარგულებათა შესახებ და ამასთან თითქმის ერთდროულად მიიღო ცნობები, რომ მცირე აზიის საზღვრებზე თავმოყრილი მთელი თურქული ჯარები ჩაბარებულია ბათალ-ფაშას მთავარი უფროსობისადმი. უკანასკნელი გარემოება განსაკუთრებით უსიამოვნო იყო ახალციხის ფაშისთვის. ისწრაფვოდა რა დამოუკიდებლობისკენ და ჰყავდა რა ბათალ-ფაშას სახით პირადი მტერი, სულემანს გაცილებით უფრო მეტად ეშინოდა თურქების ახლო ყოფნისა, ვიდრე რუსების. რათა თავი დაეღწია ბათალ-ფაშას მეთვალყურეობისგან, მან გადაწყვიტა ეშმაკობისთვის მიემართა და აგვისტოს ბოლოს ახალციხის ფაშის მიერ წარმოგზავნილი მოვიდა ტფილისში წინადადებით, რათა მეფეს დაედო სამშვიდობო პირობები პორტასთან და შეეტყობინებინა ისინი უმაღლესი ვეზირისთვის.

ეს წინადადება უცნაურზე უფრო მეტი იყო, მაგრამ აუცილებელი სულეიმანისთვის. ერეკლესთან დადებული პირობების გაგზავნით სულეიმანს შეეძლო დაერწმუნებინა უმაღლესი ვეზირი ახალციხის საფაშოს საზღვრების უსაფრთხოებასა და აქედან გამომდინარე, შეკრებილი ჯარების შენახვის უსარგებლობაში, რომელთა ყოლაც თავის სამფლობელოთა მახლობლობაში მას სულაც არ სურდა. ჯარების წასვლა სასარგებლო იყო ერეკლესთვისაც, და ამიტომ არცთუ ხანგრძლივი ურთიერთ თათბირების შემდეგ, რომლებიც პოლკოვნიკ ბურნაშოვის მონაწილეობის გარეშე ხდებოდა საქართველოს მეფესა და სულეიმანის რწმუნებულს შორის, დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც ორივე მხარემ ვალდებულება აიღო არ მიეყენებინათ ერთმანეთისთის არც წყენა, არც ძარცვა-რბევა. მოწინააღმდეგეთა შემოჭრებისგან საქართველოს დასაცავად ერეკლეს შეეძლო გამოეყენებინა რუსული ჯარები, მაგრამ იმ პირობით, რათა ისინი არ ჰყოლოდა მას სამი ათასზე მეტი* (*საკუთრივ რუსული ჯარები საქართველოში იყო არაუმეტეს 1.500 ადამიანისა, მაგრამ ერეკლემ, ვალდებულება იკისრა რა, არ შემოეყვანა თავის სამფლობელოებში ახლები, განზრახ უჩვენა ისინი 3.000 ადამიანი) და არ ეთხოვა მათი რიცხვის გაზრდის შესახებ. სულემანი დაპირდა სანაცვლოდ არ მოწვია და არ შეენახა თავისთან ლეკები, არ ეყიდა და არ გაეყიდა აზიის ბაზრებზე საქართველოს ქვეშევრდომები, არ ჰქონოდა არანაირი ურთიერთობები საქართველოს მოწინააღმდეგეებთან და მის საზღვრებზე არ შეენახა სულთანის ჯარები. თუმცა კი უკანასკნელი სავალდებულო პირობის დადებაზე სულეიმანს, როგორც სულთანის ქვეშევრდომს, არანაირი უფლება არ გააჩნდა, მაგრამ ერეკლემ თავისი მდგომარეობა იქამდე გამოუვალად ჩათვალა, რომ მზად იყო დაედო თავიდანვე აუსრულებელი პირობა, ოღონდ კი დროებით შეესუსტებინა ის ძარცვა-რბევა, რომელიც ქვეყანას ადგებოდა ლეკთა შემოჭრებისგან. ხელმძღვანელობდა რა თავის ქვეშევრდომთათვის სიმშვიდის მიცემის სურვილით, მეფე ადვილად დაეთანხმა უმაღლესი ვეზირისთვის წერილის გაგზავნაზე და ჩააბარა იგი სულეიმანის წარმოგზავნილს.

“ჩვენზე მტრების თავდასხმის დროს, წერდა ერეკლე ვეზირს (Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 51), ჩვენ ყოველთვის იძულებული ვიყავით დახმარება გვეძია ჩვენი მეზობლებისგან, თუმცა კი არასდროს არ გვქონია სასურველი წარმატება. მხოლოდ ერთი რუსეთი ჩვენ და ჩვენს წინაპრებს გვიწევდა ძლიერ დახმარებას, რის გამოც ახლაც მივმართეთ ჩვენ რუსეთის უზენაეს (სამეფო) კარს. მისმა უდიდებულესობამ ყოვლადმოწყალედ ღირსგვყო ჩვენ თავისი მფარველობისა, გვიწყალობა რა 3.000-იანი თავისი ჯარი მოწინააღმდეგეთაგან ჩვენს დასაცავად. უკვე გავიდა სამი წელიწადი, რაც რუსეთის ჯარები იმყოფებიან ჩვენს სამფლობელოში, მაგრამ, მისი უდიდებულესობა სულთნის ქვეშევრდომებისთვის არც საიდუმლოდ, არც ცხადად თუნდაც უმცირესი წყენაც კი არ მიგვიყენებია, არამედ მხოლოდ ჩვენს მიწაზე შემოჭრილებს, ჩვენი ძალების შესაძლებლობის და მიხედვით, ვუწევდით წინააღმდეგობას. ამის საპირისპიროდ, სულეიმან-ფაშამ, როდესაც შეიტყო ჩვენთან რუსების მოსვლის შესახებ, მოუწოდა ახალციხეში დაღესტნელებს, რომლებმაც, გაძარცვეს რა ბევრი სოფელი საქართველოში, დახოცეს და ტყვედ წაიყვანეს მრავალი ჩვენი ქვეშევრდომი. ხოლო რადგანაც ორ მაღალ დერჟავას შორის მშვიდობაა დამყარებული, ამიტომ ჩვენ, თავს ვარიდებთ რა სულთნის უკმაყოფილების მიზეზებს, ასეთი თარეშები დასჯის გარეშე დავტოვეთ, რისი დამოწმებაც შეუძლიათ მაღალი პორტას ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ჩვენს მეზობლებს. 

ახლა სულეიმან-ფაშამ, რომელსაც სურს ჩვენთან მშვიდობით ყოფნა, გამოგვიგზავნა თავისი ქეღაი, რომელთანაც ჩვენ შევთანხმდით, რომ ჩვენთვის ნაწყალობევი სამი ათასიანი რუსული ჯარი დარჩება გამრავლების გარეშე, სანამ ორივე მაღალი დერჟავა იქნება ერთმანეთთან მშვიდობით. სულეიმან-ფაშა პირობას დებს, რომ დაღესტნელებს ახალციხეში არ მოუწოდებს, იქ მყოფებს კი გაისტუმრებს და თავისი ჯარებით საქართველოს არანაირ ზიანს არ მოაყენებს, ჩვენი ქვეშევრდომების ახალციხეში ყიდვისა და გაყიდვის უფლებას არ მისცემს, ჩვენს მოწინააღმდეგეებთან არც საიდუმლოდ, არც აშკარად ურთიერთობა არ ექნება და სულთნის ჯარებს ჩვენს საზღვრებზე არ შეინახავს. 

რის შესახებაც თქვენ ამ წერილით გატყობინებთ”.

ეს წერილი, რა თქმა უნდა, ვერ აკმაყოფილებდა სულეიმანს, რომელსაც სურდა, რათა ერეკლეს ეძია სულთნის მფარველობა, და ფაშამ, უარი თქვა რა დადებული პირობების ხელმოწერაზე, უკანვე დააბრუნა ქართველი წარგზავნილები. სულეიმანი წერდა, რომ თუკი ერეკლეს “უნდა კეთილი საქმის გაკეთება თავისი ქვეშევრდომებისთვის, მაშინ უნდა დაამყაროს წესრიგი თავის ქვეყანაში და მოიყვანოს სოფლები თავდაცვით მდგომარეობაში, რათა, ირონიით ამბობდა ფაშა, რამდენიმე ლეკმა მხედარმა არ დაარბიოს მთელი საქართველო (Сулейман писалъ, что если Ираклiй «желаетъ сделать доброе дело для своихъ подданныхъ, то чтобъ учредилъ порядокъ въ своей стране и привёлъ деревни въ оборонительное положенiе, дабы, говорилъ паша съ иронiей, несколько наездниковъ лезгинскихъ не разорили всей Грузiи). მე კი მათი შეკავების ძალები არ გამაჩნია, იმიტომ რომ ისინი მე არ მისმენენ. თუმცა კი, რაც შეეხება კავშირსა და მეგობრობას ჩვენს შორის, მე არა მხოლოდ შევეცდები, რათა იგი არ დავკარგო, არამედ ყოველნაირად აღმოგიჩენთ ჩემი მეგობრობის მცდელობებს”.

“ჩემი განზრახვაა, წერდა ფაშა მეფე ერეკლე II-ს სხვა წერილში* (*1786 წ. 29 ოქტომბერს მიღებულში. Гос. Арх., XVI, № 799), მოგიტანოთ თქვენ თქვენი უწინდელი კეთილდღეობითი მდგომარეობა, გამოვითხოვო თქვენთვის დიდი სულთნისგან წყალობა და პატივისცემა, იმათზე უფრო აღმატებული, რომლებიც ამაზე უწინ გებოძებოდათ და დავამკვიდრო ჩვენს შორის უწყვეტი მეგობრობა და კავშირი ისეთ საფუძველზე, რომ ჩვენს შთამომავლებსაც შეეძლოთ მისით ნეტარება.

“თქვენი წერილი ვეზირ აზამისადმი, აქ მოტანილი ჩემი ქეღაის მიერ, თუმცა კი არ შეიძლება რომ მას მოეწონოს, მაგრამ, მისი წარდგენისას, მე გამოვიყენე ყველა შესაძლებლობა თქვენს სასარგებლოდ, რათა თქვენ მიიღოთ თქვენთვის სასურველი სასურველი პასუხი, და მასთან ერთად კი იქიდან სამართლიანად გამომდინარე მაღალი პორტას წყალობებიც... მაგრამ ჩვენს გულში დატოვებული ჭრილობა იმ დრომდე განუკურნელი იქნება, სანამ მასში ჩარჩენილი ეკალი სრულებით არ იქნება ამოღებული. და ამისთვის, დიდი სულთანისადმი თქვენს ერთგულებაში ზუსტად დარწმუნებითვის, გააგზავნეთ მის კარზე თქვენი ორი მოხელე, ამანათების ნაცვლად და გექნებათ რა რჩევა ვისთანაც ჯერ არს, გვიბოძეთ ჩვენ გადამწყვეტი პასუხი... ასეთ ნაირად, დავასრულოთ ჩვენი საქმეები ყველაზე უფრო მოკლე დროში. დაე განამტკიცოს ღმერთმა უწყვეტი კავშირი სამუდამოდ! შეეცადეთ მხოლოდ თქვენი ვაჟების დაბრუნებას უცხო ქვეყნებიდან, რის შესახებაც თქვენ გულწრფელად გთხოვთ. ეს სასახურს გაუწევს ჩვენს კეთილდღეობას, და თუ თქვენ მე ძმად მიმიჩნევთ, მაშინ ნუ უგულვებელყოფთ ამ სასარგებლო რჩევას”.

1786 წლის დეკემბრის შუა რიცხვებში სულეიმანმა კვლავ გამოგზავნა ტფილისში თავისი დესპანი, სიტყვიერი წინადადებით, რათა ერეკლე მეფეს გაეყვანა რუსული ჯარები საქართველოდან და დაებრუნებინა თავისი ვაჟები (მირიანი და ანტონი) რუსეთიდან. რის სანაცვლოდაც სულთანი ვალდებულებას იკისრებს შეასრულოს ერეკლეს ყველა სურვილი. ხოლო თუკი რუსები უწინდებურად საქართველოში დარჩებიან, მაშინ იმაში დარწმუნებისთვის, რომ ისინი არ მიაყენებენ არანაირ ზარალს თურქულ ოლქებს და მეფე არ მოითხოვს მათი რიცხვის გაზრდას, მან უნდა გაგზავნოს ახალციხეში ორი ამანათი საუკეთესო ქართული თავადური გვარებიდან. სანაცვლოდ სულემანი პირობას დებდა არ მოეყენებინა ზიანი საქართველოსთვის, გაესტუმრებინა ყველა ლეკი თავისი სამფლობელებიდან, დაებრუნეინა ტყვეები და მეფისადმი მორჩილებისკენ აეძულებინა მისგან ჩამოცილებული სპარსელი ხანები* (*სულეიმანის წერილის თარგმანი. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 59).

ახალციხის საფაშოდან ლეკების გასტუმრების დაპირება მეტად მნიშვნელოვანი იყო ქართველებისთვის. ისინი იმდენს განიცდიდნენ მათი ძარცვისა და ძალადობისგან, რომ ერეკლე, სურდა რა თავის ქვეშევრდომთა ძარცვა-რბევის დასრულება, ავარელი ომარ-ხანის მამას აძლევდა ათას მანეთს წელიწადში, თავად ხანს 6.500 მანეთს და მასთან დანათესავების შესაძლებლობასაც კი ეძიებდა. მეფემ შეიპირა ხანი მისი ასულის მოცემაზე თავისი უფროსი ძის გიორგის საცოლედ, მაგრამ ეს ქორწინება ვერ შედგა, და ავარიის ხანი უწინდებურად ახდენდა ძარცვა-რბევას საქართველოში. შემდგომში, მიიღო რა მამის მემკვიდრეობა, ომარ-ხანი ასევე სთავაზობდა თავისი დის მოცემას ვახტანგ ბატონიშვილის საცოლედ, მიიღო ამისთვის ორი ათასი მანეთის საჩუქრები, მაგრამ შემდეგ კი უარი თქვა და, იჭრებოდა რა საქართველოს ფარგლებში, ძარცვავდა, წვავდა და მცხოვრებნი ტყვედ მიჰყავდა. გასაგებია, რომ ასეთი ურთიერთობებისას ლეკების გასტუმრება მათი მთავარი ბუდიდან, ახალციხიდან, და სულეიმანის პირადი კეთილგანწყობა მეტად მნიშვნელოვანი იყო ერეკლესთვის, და ამიტომ, ფაშის წარმოგზავნილის ტფილისში მოსვლისთანავე, მეფემ საგარეჯოში შეკრება უბრძანა გიორგი ბატონიშვილს, კათოლიკოსსა და ყველა დიდებულს. მოვიდა რა იქვე 18 დეკემბერს, ერეკლემ, შეკრებილებთან თათბირის შემდეგ, გამოუცხადა პოლკოვნიკ ბურნაშოვს, რომ, სამეფოს ყველა ჩინოსნისა და ხალხის ერთსულოვანი სურვილისა და თანხმობის მიხედვით, განზრახული აქვს მას გაგზავნოს ახალციხეში სულეიმანის მიერ მოთხოვნილი ამანათები და ასეთი საქციელისკენ მას აიძულებენ მისი ქვეშევრდომები თურქთა მიერ დარბევისგან მათი დახსნის უკიდურესი აუცილებლობის გამო. ბურნაშოვმა მიუთითა ერეკლეს, რომ, ტრაქტატის მეოთხე პარაგრაფის მიხედვით, იგი ვალდებულია ყველა თავისი წინადადების შესახებ ურთიერთობა იქონიოს მოსაზღვრე უფროსებთან. ერეკლე პასუხობდა, რომ მისწერს გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, მაგრამ, არ დალოდებია რა პასუხს, ახალციხეში გააგზავნა თავადები ნიკოლოზ ორბელიანი და თეიმურაზ ციციშვილი, სულეიმანის ჭეშმარიტი მიზნების უფრო კარგად შეტყობისთვის (Рапортъ Бурнашёва 29-го декабря 1786 года, № 39).

მეფის ასეთ აჩქარებასა და თურქების წინაშე პირფერობას არ შეიძლებოდა არ გაეკვირვებინა პ. ს. პოტიომკინი. “მე ვჩქარობ, წერდა იგი (Въ письме Ираклiю отъ 11-го января 1787 г., Государ. Арх., XXIII, п. 62), თქვენი უმაღლესობის მიერ ჩემთან გამოგზავნილი ზაზა სოლოღაშვილის (Салагаева) თქვენდამი გამოგზავნას და მასთან ერთად ჩემი პასუხისაც თქვენს წერილზე, რომლის შინაარსსაც ვუყურებ რა, უკიდურესად ვწუხვარ, რომ თქვენთა დიდებულთა საბჭო ეშვება ახალციხელი სულეიმან-ფაშის მოთხოვნათა აღსრულებისთვის მზადყოფნამდე. თქვენს მიერ სრულიად რუსეთის იმპერიასთან დადებული ტრაქტატის მეოთხე არტიკულის ძალით, საზეიმოდ აიღეთ თქვენ ვალდებულება, რომ გექნებოდათ ბჭობა მოსაზღვრე უფროსთან მეზობელ მფლობელენთან ყველა ურთიერთობის დროს და ყველა შემთხვევაში, როდესაც მეზობლებისგან გამოგზავნილი იქნებოდნენ დესპანები. აღვასრულებ რა ამ არტიკულის ძალას, ჩემი მოვალეობა მოითხოვს წარმოვუდგინო თქვენს უმაღლესობას და ვურჩიო, რათა თქვენ არ მისცეთ ახალციხის ფაშას ამანათები და ამასთან უმორჩილესად გთხოვთ განვიხილოთ სულეიმან-ფაშას ყველა მოთხოვნა და თქვენდამი მისი ყველა მომართვის მიზანი.

სულ იმ დროიდანვე, როდესაც დაიწყო მან თქვენს უმაღლესობასთან მიმოწერა ან მოლაპარაკებები, მისი მოთხოვნები შედგებოდა შემდეგში:

1. გაცდუნებდათ რა სხვადასხვა მოჩვენებითი სარგებლით, შეერყია თქვენი ერთგულება რუსეთისადმი და თქვენი მეფური პირი ვერაგობისკენ მიექცია (и сделать царское лицо ваше вероломнымъ).

2. რათა გაიყვანოს რუსეთის ჯარები საქართველოდან და, თავიდან მოიშორებს რა საქართველოს მრისხანე დამცველებს, გააშიშვლებს მას თავდაცვისგან, ვინაიდან, ჩვენი ჯარები რომ არ ყოფილიყო მათთვის მრისხანე, მას არ ექნებოდა საჭიროება რომ ეძია მათი გაყვანის გზები საქართველოდან.

ვერ ნახა რა ამ ორ მოთხოვნაში წარმატება, ახლა გთავაზობთ იგი ახლებს, არა ნაკლებ მაცდურს, თუმცა კი არა იმდენად შეუპოვარს, და სახელდობრ:

3. რათა თქვენმა უმაღლესობამ მისცეს მას დაპირება, რომ მის მიერ და მისი ჩანაფიქრებითა და ჩაგონებით ლეკების მიერ საქართველოს სამეფოსადმი ძარცვა-რბევისთვის პასუხისმგებლობა მოისპოს და არ მოეკითხოს. სწორედ ეს არტიკული საკმარისად ნათელია, რომ სულეიმან-ფაშა წინასწარ ღებულობს ზომებს, მოგხიბლავთ რა მოჩვენებითი კეთილგანზრახვებით, რათა თავად პასუხისმგებლობის გარეშე დარჩეს.

4. სულეიმან-ფაშა ქართველი თავადებისგან მოითხოვს ორ ამანათს. განა ძნელია, რომ გავარკვიოთ ამ შემთხვევაში მისი ვერაგობა, რომლის შემობრუნებასაც ეძიებს იგი თქვენი და საქართველოს სამეფოს საზიანოდ.

5. გპირდებათ ფაშა, რომ ადერბაიჯანელი ხანებისადმი პორტასგან გამოგზავნილ სიგელებს თავისთან იქონიებს და მათ მოსწრაფებას საქართველოზე გააჩერებს. აქაც ადვილად შეძლებთ გარჩევას, რომ ამ სიგელების თავისთან დატოვებას სულეიმან-ფაშა ვერ გაბედავდა, როცა მათი დაგზავნა პორტასგან ექნებოდა ნაბრძანები.

მისი უდიდებულესობის უზენაეს კარს არ უგულვებელუყვია საქართველოს სამეფოს ინტერესები და სულეიმან-ფაშის მთელმა მოჩვენებითმა მეგობრობამ მოახდნა შემობრუნება თითქმის იმ პუნქტების წინააღმდეგ, რომლებსაც საიმპეტარორო კარმა დაჟინებული მოთხოვნების შედეგად მიაღწია პორტასგან” (Высочайшiй ея величества дворъ не пренебрёгъ интересовъ царства грузинскаго и вся мнимая дружба Сулейманъ-паши приняла поворотъ свой едва ли не по темъ требованiямъ, кои дворъ императорскiй настоялъ у Порты).

გართულებული პოლიტიკური გარემოებებისა და რუსეთის თურქეთთან ურთიერთობების გარდაუვალი გაწყვეტის გათვალისწინებით, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა ერეკლეს არ შესულიყო სამოკავშირეო ურთიერთობებში ახალციხის ფაშასთან და არავითარ შემთხვევაში არ მიეცა მისთვის ამანათები. მეფე პასუხობდა, რომ მან უკვე გააგზავნა ახალციხეში დესპანები, შეეცდება თავი აარიდოს ამანათების მიცემას, მაგრამ ეშინია შედეგების გამო. ერეკლესთვის დასანანი იყო რომ არ ესარგებლა ფაშის თუნდაც დროებითი კეთილგანწყობით, მით უმეტეს, რომ რუსეთსა და თურქეთს შორის ურთიერთობათა აშკარა გაწყვეტა ჯერ კიდევ არ ყოფილა. “რა ისეთი მნიშვნელოვანი საქმეა, კითხულობდა მეფე (Потёмкина въ письме 15-го февраля 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, п. 58), იქნება თუ არა ჩვენი ორი ამანათი ახალციხეში? ხოლო როგორც კი დაირღვევა მშვიდობა ორ ხელმწიფეს შორის, მაშინ ჩვენ იმ ადამიანთა იქიდან გამოყვანას შევძლებთ. და თუნდაც რომ დარჩენილიყვნენ ისინი მათ ხელში, მეტად ადვილად შეიძლება მისი უდიდებულესობის სამსახურისა და ერთგულებისთვის მათი იქ დატოვება”.

ამასობაში სულეიმან-ფაშა იყენებდა მთელ ძალისხმევას იმისთვის, რათა შერიგებოდა ერეკლეს და მიეღწია ამანათების მიცემისთვის. ფაშამ წარგზავნილთა დასახვედრად გამოგზავნა ამალა და ისინი მეტად ალერსიანადაც მიიღო (Рапортъ Бурнашёва отъ 3-го января 1787 года. Тамъ же, п. 59). ჰქონდათ რა ბრძანება გამოეძიათ სულეიმანის ჭეშმარიტი განზრახვები, თავადები ორბელიანი და ციციშვილი არ არწმუნებდნენ ფაშას მეფის მიერ სურვილის არქონაში, რომ ამანათები გაეცა, და სულეიმანმა წარუდგინა პორტას ერეკლეს რუსეთთან კავშირისგან ჩამოცილებაზე დაყოლიების შესაძლებლობის შესახებ. კონსტანტინოპოლიდან მაშინვე დიდი საჩუქრებით გამოგზავნილ იქნა ყაფუჯი-ბაში, დავალებით, რომ სულეიმანთან ერთად დაედოთ დადგენილება მეფე ერეკლესთან.

უკანასკნელის მიღწევა ასე ადვილი არ იყო. ერეკლემ იცოდა თურქული მმართველობის ვერაგობა, სისასტიკე ქრისტიან ქვეშევრდომებთან მოპყრობაში და, ბოლოს, თავისი მეფობის არამტკიცობა, თუკი შევიდოდა თურქეთის მფარველობის ქვეშ. მეფემ იცოდა, რომ სულეიმანი მისი შეურიგებელი მტერია და სამოკავშირეო ურთიერთობები მასთან არ შეიძლება იყოს გულწრფელი. თუკი ზოგიერთი ქართველი ეძიებდა კიდეც თურქეთთან შეერთებას, ყველა ისინი მიეკუთვნებოდნენ დარეჯან დედოფლის პარტიას. სურდა რა საქართველოს დაყოფა ერეკლეს ყველა ვაჟიშვილს შორის, დედოფალმა იცოდა, რომ ტახტის მემკვიდრე, მისი გერი, ბატონიშვილი გიორგი არ დაუშვებდა ამას, და მით უმეტეს, რომ რუსეთის მთავრობამ უკვე გამოთქვა (თავისი სურვილი) მსგავსი დაქუცმაცების წინააღმდეგ, რომელსაც შედეგად მოჰყვებოდა ძმათაშორისი ომები. დარეჯან დედოფალს ბევრი მომხრე ჰყავდა თავადთა შორის, რომლებიც მემკვიდრეობით სარგებლობდნენ სახელმწიფო თანამდებობებით და ეშინოდათ მათი დაკარგვისა რუსეთის გავლენის დროს. ემყარებოდა რა საკმარისად ძლიერ პარტიას და სარგებლობდა რა უზარმაზარი გავლენით ერეკლეზე, დარეჯანმა მაინც ვერ მოახერხა სასურველ წარმატებათა მიღწევა, თუმცა კი ხელი შეუწყო თავისი ქმრის დროებით დაახლოებას სულეიმანთან.

თებერვლის მეორე ნახევარში მიღებულ იქნა ახალციხეში ფირმანი ახლო მომავალში რუსეთთან ურთიერთობების გაწყვეტის შესახებ და შეტყობინება, რომ 52.000-იანი თურქული ჯარები დაძრულ იქნება არპაჩაისკენ. დანიშნა რა სულეიმანი სერასკირად, პორტა მოითხოვდა მისგან პროვიანტისა და ჯარებისთვის ყოველივე აუცილებლის დამზადებას. ატყობინებდა რა ამის თაობაზე ქართველ წარგზავნილებს, სულეიმანი არწმუნებდა მათ, რომ სურს მშვიდობიანი ურთიერთობების შენარჩუნება და პაემანზე იწვევს ან თავად ერეკლეს, ან კიდევ მის უფროს ვაჟს გიორგის (Донесенiе посланныхъ Ираклiю 25-го февраля. Госуд. Арх., XXIII, п. 58). “დაე ხელმწიფეებმა, წერდა ამასთან სულეიმანი დარეჯან დედოფალს (Въ письме отъ 28-го февраля 1787 года. Тамъ же), გააკეთონ ის, რაც განზრახული აქვთ; ჩვენ კი უნდა ვცდილობდეთ ჩვენი სამფლობელების სარგებლობისთვის. შვიდ თუ რვა მეფეს (?) ჰქონდა ახლო ურთიერთობები რუსეთთან, მაგრამ წარუმატებლად. ახლა ვნახავთ, თუ შემიძლია მე სხვების წინაშე უფრო მეტი სასარგებლო რამ გავუკეთო ჩემს ძმას მეფესა და მის შვილებს”.

ყაფუჯი-ბაშის თანადგომითა და სულეიმანის მეცადინეობით დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც მეფემ ვალდებულება იკისრა მიეცა ამანათები, ფაშა კი, ფიცის ქვეშ, დაპირდა არ ეღონა არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ და გაესტუმრებინა ლეკები თავისი სამფლობელოებიდან. “ამრიგად, მშვიდობა სრულებით დამტკიცებულია, წერდნენ წარგზავნილები ერეკლეს, და ლეკები გასტუმრებულნი არიან”.

პირობების დადებიდან რამდენიმე დღის შემდეგ ახალციხეში მოვიდნენ შუშის, ხოისა და ავარიის ხანების წარმომადგენლები. ისინი ერთხმად სთხოვდნენ ფაშას არ დაედო არანაირი პირობები მეფესთან, რომელსაც, მათი სიტყვებით, “ჰქონდა ოთხი ფეხი, რომელთაგან სამი მას უკვე წაერთვა, და იგი ახლა უკვე მხოლოდ ერთზეღა დგას”. სულეიმანი არ დაეთანხმა მათი თხოვნის შესრულებაზე და წერდა ერეკლეს (Въ письме полученномъ 21-го мая 1787 г. Гос. Арх., XXIII, п. 60), რომ “ჩვენს შორის მტკიცე საფუძველზე დადებული კავშირი ადასტურებს სულთანისადმი თქვენს არათვალთმაქცურ გულმოდგინებას, ხოლო ჩემს მომართ კი ძმობასა და მეგობრობას. 

ახლა, სულთანის დარწმუნებისთვის, რომ თქვენ დგახართ სიმართლისა და სამართლიანობის გზაზე, და მისგან წყალობის ფირმანის მიღებისთვის, საჭიროა, რომ თქვენ ეცადოთ განიშოროთ უცხოური ჯარები და დაანგრიოთ გაკეთებული გზა, ხოლო ამის შემდეგ კი სხვა ხელმწიფეებს არ შეუერთდეთ და სულთანს გაუგზავნოთ თხოვნა, გამომხატველი თქვენი გულწრფელობისა. მე დაგისკვნით, რომ ასეთი საქციელი არ შეიძლება იყოს თქვენთვის არათუ მავნე, არამედ მიიღებთ წყალობის ფირმანსა და სულთანის ბევრ მოწყალებას.

გიგზავნით თქვენ ეივასს, რათა არ გქონდეთ არანაირი ეჭვი და გამოგზავნოთ თქვენი თხოვნა, რის შესახებ თავადებიც მოგახსენებენ”. 

ულეიმანის მოთხოვნა არ ეთანხმებოდა ერეკლე მეფის აზრებს, რომელსაც არასოდეს სურდა თურქეთისადმი დაქვემდებარება და მისი მფარველობის ძიება. პოლკოვნიკ ბურნაშოვის რჩევით ერეკლემ უარი თქვა სულთნისთვის მიწერაზე.

“თქვენი და ჩვენი თავადების წერილები, პასუხობდა მეფე სულეიმანს (Письмо безъ числа и месяца. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 60), ჩვენ მივიღეთ ეივასის მეშვეობით და მისი სიტყვიერი მოხსენებაც მოვისმინეთ. ჩვენ არასოდეს მიგვიყენებია წყენა დიდებული სულთნისთვის, არამედ მხოლოდ ჩვენი სამეფოს შესანარჩუნებლად ვთხოვეთ მის იმპერატორობით უდიდებულესობას გარკვეული ჯარი, ჩვენი მეზობლების შეწუხების განზრახვის გარეშე. თქვენ, აგვიმხედრეთ რა ადერბაიჯანელები და დაღესტნელები, სამ წელს აძლევდით თქვენთან თავშესაფარს ლეკებს, რომლებიც არბევდნენ და აჩანაგებდნენ ჩვენს მიწებს, ჰყიდდნენ აღებულ ნადავლს თქვენდამი დაქვემდებარებულ ოლქებში. მაგრამ ჩვენ, ჩვენი ჯარებით არ მიგვიყენებია თუნდაც უმცირესი ზიანი დიდებული სულთანის ქვეშევრდომებისთვის, რაც თქვენთვის საკმარისადაა ცნობილი. საბოლოოდ გამოჩნდა გულწრფელი სურვილი ორივე მხრიდან, რომ კავშირისა და მეგობრობის დადებით შეგვეწყვიტა მტრობა და ძარცვა-რბევა. ამის აღსრულებისთვის გამოგვიგზავნეთ თქვენ ქეთხუდი ქეღაია-ბეი, რომელიც ჩვენ დავარწმუნეთ ჩვენს მტკიცე განზრახვაში, რომ არ გავაკეთებდით არაფერს დიდებული სულთნის საწინააღმდეგოს.

მაგრამ თქვენ, არ გქონდათ რა ამ დარწმუნების იმედი, მოითხოვდით ჩვენგან ამანათებს. ჩვენ, ვაგრძერლებდით რა მიდრეკას სიწყნარისა და მეგობრობის აღდგენისკენ, გამოვგზავნეთ თქვენთან ჩვენი ნათესავები ჩვენდამი ერთგული ორი თავადი ამანათების მოცემის დაპირებით. თქვენ არ შეასრულეთ თქვენი დაპირება და ახლაც შეუძლებელს მოითხოვთ.

ჩვენი დარწმუნებანი თქვენთვის ცნობილია და ჩვენ ვერ ვპოულობთ სხვა საშუალებას მეტად თქვენი დარწმუნებისთვის, და არც არის საჭირო. ახლაც გპირდებით ფიცით, რომ აღვასრულებთ ყველაფერს, რაც შესაძლებელი იქნება ჩვენთვის ზიანის გარეშე. თუკი თქვენ ამ დარწმუნებასაც არ მიიღებთ, მაშინ გთხოვთ, ფიცის ქვეშ ნაკისრი ვალდებულების მიხედვით, მშვიდობით დაგვიბრუნოთ ჩვენი თავადები. სხვამხრივ კი, დაე იყოს ღვთის ნება!”

გეგონებოდათ, რომ ასეთ პასუხს უნდა შეეწყვიტა ურთიერთობები მეფესა და ახალციხის ფაშას შორის, მაგრამ სინამდვილეში ასე სულაც არ აღმოჩნდა. 13 ივლისს ახალციხიდან მოვიდნენ ფაშის მიერ წარმოგზავნილები განცხადებით, რომ თუკი მომავალ ბრძოლაში რუსები გამარჯვებას მოიპოვებენ თურქებზე, მაშინ სულეიმანი მაშინვე დამორჩილდება, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ კი უჩვენებს კონსტანტინოპოლიდან მისთვის გამოგზავნილ ყველა ფირმანს. ასეთი თადარიგიანობა გახლდათ იმ ხმების შედეგი, რომელიც მოდიოდა კონსტანტინოპოლიდან და გავრცელდა აზიურ თურქეთში, რომ რუსებს განზრახული აქვთ საქართველოში მყოფი ჯარების გაძლიერება 30 ათას ადამიანამდე და შეტევითი მოქმედების დაწყება. ასეთი განზრახვებისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად პორტამ უბრძანა ვანის, ბაიაზეთის, ყარსის, არზრუმისა და ახალციხის ფაშებს შეეკრიბათ 60 ათასამდე ადამიანი და ამასთან ერთად გამოუგზავნა ფირმანი სულეიმანს, რათა მას შეენარჩუნებინა საქართველოსთან მეგობრული ურთიერთობები. თავადმა ციციშვილმა, მისი ახალცხეში ყოფნის დროს, მოახერხა ამ ფირმანის წაკითხვა, რომელმაც აგვიხსნა, თუ რატომ ცდილობდა ფაშა, მეფის აშკარა მტერი, მისდამი გულწრფელად კეთილგანწყობილად თავის მოჩვენებას. ეს კეთილგანწყობა, თუმცა კი მოჩვენებითი, ძალზედ სასარგებლო იყო საქართველოსთვის, რომელშიც იყო მღელვარებანი ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი პარტიების გამოისობით. მმართველობის მექანიზმის საყოველთაო მოშლილობა წარმოადგენდა საყოველთაო უკმაყოფილების მიზეზს. ივლისის ბოლოს ყაზახელთა უფროსი ახმედ-აღა, მისდამი დაქვემდებარებულ 1.500 ოჯახთან ერთად, გადავიდა ყარაბაღში. ერეკლე სასოწარკვეთილებაში მოდიოდა, ითხოვდა ჩვენს დახმარებას, რომლის გარეშეც, მისი სიტყვებით, მას თავის გართმევა არ შეეძლო (безъ которой, по его словамъ, онъ обойитсь не могъ). მის მოლოდინში ერეკლე აგროვებდა ჯარებს, მაგრამ “ქართული უდარდელობა, მოახსენებდა ბურნაშოვი (П. С. Потёмкину отъ 3-го августа 1787 г., Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 61), დაუმორჩილებლობა და ყოველგვარი მოუწყობლობა, და უფრო მეტად კი პროვიანტის უკმარისობა – ძლიერი დაბრკოლებანია არა მხოლოდ რაიმე კეთილი წამოწყებისთვის, არამედ ლეკთაგან გაჩანაგების სრული მიზეზიც. ჭეშმარიტად მოგახსენებთ: ქართველებთან ერთად არანაირი საქმის კეთება არ შეიძლება, და უფრო მეტად კი სასურველი წარმატების მოლოდინი” («грузинское нераденiе, доносилъ Бурнашёвъ, непослушанiе и всякое неустройство, и паче недостатокъ въ провიанте – сильныя препятствiя не только къ благому какого-либо начинанiю, но и совершенною причиной опустошенიя отъ лезгинъ. Истинно доношу: вместе съ грузинами никакого дела предпринять не можно, а наипаче ожидать успеха желаемаго»). მიუხედავად ამისა, ერეკლეს გაუთავებელი თხოვნები (неотступныя просьбы) აიძულებდა ბურნაშოვს, რომ ეგერთა ორივე ბატალიონით მონაწილეობა მიეღო ლაშქრობაში, რომელსაც მიმართა ერეკლემ ყარაბაღში, საქართველოდან გაქცეული ყაზახების დასაბრუნებლად.

შეკრიბა რა ხუთი ათასამდე შეიარაღებული ქართველი, მეფე მათთან ერთად დაიძრა განჯისკენ. შუშელმა (ყარაბაღელმა) იბრაჰიმ-ხანმა, როგორც კი შეიტყო ერეკლეს სალაშქროდ გამოსვლის შესახებ, თავისთან მოითხოვა სომეხი მელიქები, რომლებსაც უკვე დიდი ხანია მტრულად უყურებდა, რადგანაც თვლიდა მათ რუსეთისადმი ერთგულ ადამიანებად. ეჭვობდნენ რა თავიანთ დაღუპვას, მელიქები არ გამოცხადდნენ ხანთან, არამედ ეძიებდნენ თავშესაფარს განჯასთან მდგომ რუსულ ჯარებს შორის და სთხოვდნენ მეფეს მათთვის ჯარებით დახმარების აღმოჩენას მათ ქვეშევრდომთა ყარაბაღიდან გამოყვანისა და საქართველოში გადმოსახლებისთვის. ერეკლე ხალისით დაეთანხმა და მელიქებთან ერთად გააგზავნა ოთხი ათასიანი თავისი ჯარი იულონ ბატონიშვილისა და თავად ორბელიანის უფროსობით. შეხვდნენ რა შუშის (ყარაბაღის) ხანის ჯარებს, ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს ისინი და წინ წავიდნენ, მაგრამ პორტასთან ურთიერთობების ახლო ხანებში გაწყვეტის მოლოდინში, თავადმა პოტიომკინმა ვერ მიიჩნია შესაძლებლად ჩვენი ჯარების დატოვება საქართველოში, და პოლკოვნიკმა ბურნაშოვმა ამ დროს მიიღო ბრძანება, რომ ეგერთა ბატალიონებით კავკასიის ხაზზე დაბრუნებლიყო. ერეკლემ თავისი ჯარები გამოიძახა ყარაბაღიდან და საქართველოში დაბრუნდა ყოველგვარი საბოლოო შედეგის გარეშე. მელიქები, რომლებმაც ყარაბაღში დატოვეს თავიანთი ცოლები, შვილები, ქონება და 7.000-ზე მეტი ქრისტიანი ქვეშევრდომი, სურდათ რა საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენა, მეფესთან ერთად ტფილისში მოვიდნენ, სადაც დიდხანს ცხოვრობდნენ უკიდურეს სიღარიბეში. შემდგომში ისინი დაესახლნენ შამქორში (საქართველოსა და განჯას შორის) 500 ოჯახთან ერთად, რომლებიც ყარაბაღიდან იბრაჰიმ-ხანის დევნას გამოექცნენ.

საქართველო საკუთარ დაცვას იქნა მინდობილი და მეფეს წინადადება მიეცა, რომ თავისი საქმეები მოეგვარებინა სულეიმანთან. ერეკლემ აღასრულა ტავრიდელი თავადის სურვილი, გაამყარა თავისი ურთიერთობები ახალციხის ფაშასთან და თავადი იოსებ ბარათაშვილიც კი გააგზავნა სულთანთან თხოვნით, რათა არ ეღონათ არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ. სულთანმა გამოუგზავნა საჩუქრები და დაპირდა რომ მით უფრო ხალისით აღასრულებდა მის სურვილს, რადგანაც რუსულმა ჯარებმა დატოვეს საქართველო. გაჩერდნენ რა სამ დღეს განჯასთან, ჩვენი ბატალიონები დაიძრნენ კავკასიის ხაზისკენ, სადაც ჰპოვეს მნიშვნელოვანი ცვლილებები მხარის საშინაო მმართველობაში.

თავი XII 

(კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნა. – შეიხ-მანსურის საქმიანობა. – პ. ს. პოტიომკინის პროკლამაცია აკსაელებისა და ენდერის მცხოვრებთათვის. – შეიხ-მანსურის თურქეთში გაქცევა. – მისი პროკლამაციები. – მღელვარება იმიერყუბანელთა შორის. – მათი შემოჭრა ჩვენს ფარგლებში. – სიმაგრეების აშენება კავკასიის ხაზზე. – ჯარების განლაგება. – დასახლებული ჯარის შექმნა. – ტარკის შამხალის შემოსვლა რუსეთის ქვეშევრდომობაში.)

მღელვარებამ, რომელიც მოახდინა კავკასიის ხაზზე შეიხ-მანსურმა 1785 წელს, არ მისცა გენერალ პოტიომკინს შესაძლებლობა, რომ იმპერატრიცის ნების თანახმად, შესდგომოდა კავკასიის სამეფისნაცვლოს (Кавказское Наместничество) გახსნას (დაარსებას). საგანგიოებისა (დაწესებულებებისა, присутственные места) და გენერალ-გუბერნატორის სახლის აშენებისთვის დამზადებული ხე-ტყე ან დაიწვა, ან კიდევ დატაცებულ იქნა მტაცებელთა მიერ, და თუმა კი მის ნაცვლად მოჰქონდათ ახალი ასტრახანიდან, მაგრამ 20 ნოემბრიდან დაწყებული მშენებლობა, მთელი ძალისხმევის მიუხეავად, შესაძლოა რომ დასრულებული ყოფილიყო არაუადრეს 1786 წლის იანვრისა (Всеподдан. донесенiе Потёмкина отъ 26-го ноября 1785 года. Государственный Архивъ, XVI, № 919).

იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის ბრძანებით, კავკასიის სამეფისნაცვლო შემდგარი უნდა ყოფილიყო ორი ოლქისგან: კავკასიისა და ასტრახანის ოლქებისგან. პირველში უნდა შესულიყო ეკატერინოგრადის, ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდროვსკისა და სტავროპოლის მაზრები, მეორეში ასტრახანის, კრასნოიარსკის, ენოტაევსკისა და ჩერნოიარსკის მაზრები, თანაც ეს უკანასკნელი გადმოდიოდა სარატოვის სამეფისნაცვლოდან. “ქალაქი ეკატერინოგრადი, ნათქვამი იყო ბრძანებაში (Архивъ Мин. Иностр. делъ, II – 19, № 1), იყოს საგუბერნიო; ასტრახანი კი, ჩვენს მომავალ ნებართვამდე, უნდა რჩებოდეს საოლქო ქალაქად. ხოლო დანარჩენში, დადგენილებას კავკასიის სამეფისნაცვლოს საზღვრების შესახებ, და მასთან შეხებაში მყოფ საკითხებს, ვაკისრებთ ჩვენი გენერალ-გუბერნატორებისა და იმ თანამდებობათა შემსრულებლების შეთანხმებას”.

აღიარებდა რა მთიელთა მოსათოკად სასარგებლო და ერთადერთ საშუალებად მოსახლეობას შორის ცივილიზაციისა და სამოქალაქო ცხოვრების შესახებ სწორი წარმოდგენების შეტანას, ეკატერინე II ავალებდა გენერალ პ. ს. პოტიომკინს თანდათანობით ქალაქების აშენებას მთისძირებში მცხოვრები რუსეთის ქვეშევრდომი ხალხების მახლობლობაში. “ჩვენ დარწმუნებული ვართ, წერდა იმპერატრიცა (Въ рескрипте П. С. Потёмкину отъ 19-го мая 1785 года, Арх. Мин. Иностр делъ, II – 19, № 1, дело 1805 г.), რომ მოკლე ხანში თავად ისინიც შეიგრძნობენ სარგებელს ამ მოწყობისგან და ჰპოვებენ თავიანთ საკუთარ მოგებას ჩვენს მიერ დაწესებული მმართველობის ქვეშ მათ ჩარიცხვაში, მონაწილეობას მიიღებენ რა მასში მოსამართლეთა არჩევით მათი წოდებისა და შეძლების (ქონების) მიხედვით. მაგრამ ამისთვის საჭიროა, რათა მათ ვაჭრობაში, სარეწებსა და სხვა ნებადართულ დაწესებულებებში ჰქონდეთ სრული თავისუფლება, და რათა სამხედრო და სამოქალაქო უფროსები არ ავიწროვებდნენ მათ ამაში არანაირი სახით, არამედ უფრო მეტად ყოველგვარი მოწყალებითა და დახმარებით მათ ამაგრებდნენ”.

კავკასიის სამეფისნაცვლოს ქალაქების უმეტეს ნაწილში არსებობდა მხოლოდ და განსაკუთრებით სამხედრო მმართველობა. მაგრამ ახლა უფრო მოხერხებულად იქნა აღიარებული ამ ქალაქების მიმართ 1785 წლის აპრილში გამოცემული “საქალაქო დებულების” გამოყენება. გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს დაევალა გამოეცხადებინა მთებიდან ყველა გადმოსულისთვის ნების მიცემის შესახებ, რათა გამოცხადებულიყო კავკასიის გუბერნიაში, და თუკი გადმოსულ სომეხთა რიცხვი საკმარისად მნიშვნელოვანი იქნებოდა, მაშინ მათთვის უნდა დაეარსებინათ საგანგებო ქალაქი. კავკასიის ხაზის საქართველოსთან კავშირისთვის ჯერ კიდევ 1784 წელს აგებულ იქნა ციხესიმაგრე ვლადიკავკაზი, მდინარე თერგზე, კავკასიონის მთების ხეობაში შესასვლელთან და შემდეგ კი მოზდოკამდე მიმავალ გზაზე აგებულ იქნა რედუტები: პოტიომკინისა მდინარე თერგზე, ტატარტუპის მახლობლად, კომბელეისკისა მდინარე კომბელეეზე და გრიგორიოპოლსკისა მცირე ყაბარდოსთან. – შემდეგ, მდინარე ყუბანის მარჯვენა ნაპირზე აგებულ იქნა სიმაგრე “პრეგრადნი-სტანი” (ქართულად ნიშნავს გადამღობ ბანაკს – ი. ხ.) და მდინარე ურუპის შესართავთან კი – სიმაგრე “პროჩნი ოკოპი” (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.). კავკასიის ხაზზე არსებული დასახლებების გაძლიერებისთვის იმპერატრიცამ ბრძანა დაესახლებინათ იქ გადამდგარი ჯარისკაცები, მისცემდნენ რა მათ დახმარებას ხაზინიდან 20 მანეთს თითოეულ კომლზე. 1785 წლის 14 ივლისს გამოქვეყნებულ იქნა მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც კავკასიის ოლქში დასახლების ნება დაერთო ყველა მსურველსა და უცხოელს. უკანასკნელთ დაჰპირდნენ რწმენის თავისუფლად აღმსარებლობას, მისცეს უპირატესობანი რუსეთის ქვეშევრდომთა თანაბრად, 6 წლით განთავისუფლებით სახელმწიფო ხარკისგან. თუ კი, შეღავათიანი წლების გავლის შემდეგ, მოსახლენი მოისურვებდნენ სამშობლოში დაბრუნებას, ამის გაკეთება დაუბრკოლებლად შეეძლებოდათ, გადაიხდიდნენ რა მხოლოდ სამი წლის ხარკს. ამასთან ერთდროულად შეუდგნენ თავისუფალი მიწების კერძო პირთათვის დარიგებას, და 1784 წლიდან კავკასიის ხაზზე გამოჩნდა თავად ა. ა. ვიაზემსკის, გრაფ (შემდგომში თავად) ა. ა. ბეზბოროდკოს, გრაფ ა. რ. ვორონცოვის, გრაფ ი. გ. ჩერნიშოვისა და სხვათა მამულები.

1785 წლის დეკემბრის ბოლოს, ყველა ყუბანელ მურზას, ყაბარდოელ და ყუმიხ მფლობელს, როგორც რუსეთის ქვეშევრდომებს, დაეგზავნათ მოსაწვევები, რათა გამოცხადებულიყვნენ ეკატერინოგრადში, კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნის ზეიმზე (Письмо Потёмкина Арслан-Гирей-султану и листъ кабардинцамъ отъ 17-го декабря. Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50). 15 იანვრისთვის ჩამოვიდა მმართველობის შემადგენლობაში დანიშნულ მოხელეთა უმეტესი ნაწილი, შეიკრიბა ასამდე თავად-აზნაური და 40-ზე მეტი მთიელი თავადი და მფლობელი.

17 იანვრის დილას ყველა ეს პირი და ოფიცრები შეიკრიბნენ მმართველის სახლში, და იმ დროს, როცა პ. ს. პოტიომკინი, ესალმებოდა რა შეკრებილებს, უცხადებდა მათ მეორე დღეს დანიშნული სამეფისნაცვლოს გახსნის შესახებ, ქალაქის ქუჩებში ცხენზე ამხედრებული დადიოდა ქალაქის უფროსი (გოროდნიჩი) და ზუსტად იმავეს აუწყებდა ხალხს. მას თან ახლდა ბადრაგი ერთი უნტერ-ოფიცრისა და 12 რიგითისგან და საყვირებისა და ლიტავრების ჰანგების ქვეშ იგი უცხადება მცხოვრებთ მომავალი დღესასწაულის შესახებ, “განუწყვეტელი შეძახილებით: ვივატ ეკატერინა!”

 18 იანვარს, კვირას, დილის ექვს საათზე ასერთმა გასროლამ აუწყა მცხოვრებთ ზეიმის დაწყების შესახებ. იმ დროს ჯერ კიდევ არცთუ მრავალრიცხოვანი თავად-აზნაურობა და ყველა მოსამსახურე (მოხელე) შეიკრიბნენ სამეფისნაცვლოს მმართველთან, საიდანაც მთიელ თავადთა თანხლებით გაემართნენ საგანგიოს დარბაზისკენ, რომლის სიღრმეშიც მოჩანდა ამაღლებულ ადგილას დადგმული იმპერატრიცის პორტრეტი. აქ ელოდებოდნენ ისინი გენერალ პოტიომკინის მოსვლას, რომელიც მხარის წარმომადგენლებს მიესალმა საგანგებო სიტყვით (Госуд. Архивъ, XVI, №№ 199 и 919).

– საყვირების ხმამ, თქვა მან, – და ზარბაზნების ქუხილმა ამცნეს ქვეყანას ეს დღესასწაული. შესანიშნავი სამზადისი, რასაც აქ ვხედავთ, აღნიშნავს, რომ ეს დღე მიძღვნილია საქმეებით უკვდავი დიდი ეკატერინეს, ჩვენი საუკეთესო თვითმპყრობელის სიტყვით განდიდებისთვის. ახალდადუმებულია იარაღის ქუხილი, რომელიც აზანზარებდა კავკასიონის მთებს, ახალჩაგებულია მახვილი, რომელიც სჯიდა მტრებს, და სიმშვიდის (სიჩუმის) აღდგენასთან ერთად თვალწინ გვეხსნება ახალი სანახაობა, რომელიც ხალხს ჰპირდება კეთილდღეობას. სხვადასხვა ერთა მრავალრიცხოვანი კრებული, რომელიც დგას დიდებით, გამარჯვებებითა და გულუხვობით გაბრწყინებული ეკატერინეს ტახტის წინაშე, ემზადება მისი მადლიანი დაწესებულების მისაღებად. რუსეთის ვრცელი იმპერიის ყველა მხარე უკვე იგემებს მისი სახალხო-დედობრივი კანონების ნაყოფებს. თქვენ ახლა სხვების თანაბრად იგემებთ ნეტარებას; თქვენ დაინახავთ, რომ მისი სიყვარული ქვეშევრდომებისადმი არის პირველი საფუძველი, ხოლო ხალხის კეთილდღეობა კი – მისი მთავარი საგანი. უზენაესმა მეფეთა მეფემ, აკურთხევდა რა მისგან შეყვარებული კაცობრიობის მწყალობელის განზრახვებს, წარმატებებით დააგვირგვინა მის (ეკატერინეს) მიერ დაარსებული კეთილმოწყობა. ჩვენ, ყურს ვუგდებთ რა იმპერატრიცის კეთილ ნებას, და ვიცით რა მისი გულუხვი ხელით დარიგებული ჭეშმარიტი სიკეთის ფასი, ვალად გვაძევს დავიწყოთ ეს ზეიმი ყოვლისმპყრობელი ღმერთისთვის გულითადი ლოცვების აღვლენით, რათა ყოვლისშემძლე უფალი, რუსეთის მწყალობელი, მოგვივლენდეს ყველა ზეციურ სიკეთეს და უზენაეს განზრახვებს სულ უფრო და უფრო მეტი წარმატებებით აგვირგვინებდეს.

შეკრებილები ეკლესიაში გაემართნენ, სადაც მოისმინეს ყოვლადუწმინდესი ანტონის ქადაგება და თანამდებობის პირებმა კი ფიცი მიიღეს. ამ ცერემონიამ მეტად ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა მთიელ თავადებზე, რომლებიც გაოცებით უყურებდნენ ყოველივეს რაც ხდებოდა.

არ ესმოდა რა რუსული ენა და უცხო გახლდათ რა ევროპული ცნებებისადმი, ადგილობრივ მოსახლეობას არ შეეძლო რომ უშუალო მონაწილეობა მიეღო მმართველობაში და, სხვა გუბერნიების მსგავსად, არჩევითი თანამდებობის პირები ჰყოლოდა; მაგრამ რათა დაეახლოვებინათ იგი და გაეცნოთ ადმინისტრაციის წესრიგთან, ქვემო-მიწების სასამართლოთა წევრებად არჩეულნი იყვნენ ორ-ორი იქაური ადამიანი ყიზლარისა და სტავროპოლის მაზრებში და ერთიც მოზდოკისა (Всепод. донесенiе Потёмкина 28-го января 1786 г.). გენერალი პოტიომკინი სთხოვდა ა. ა. ბეზბოროდკოს, რომ ებრძანებინა გუბერნიათა შესახებ დაწესებულების გადათარგმნა სომხურ, თათრულ და ქართულ ენებზე და თარგმანების მისთვის მოწოდება (Письмо П. С. Потёмкина Безбородко отъ 28-го января 1786 г.).

ამრიგად, 1786 წლის 18 იანვარს გახსნილ (დაარსებულ) იქნა კავკასიის სამეფისნაცვლო, რომელიც შედგებოდა ექვსი მაზრისგან: ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდრესი, სტავროპოლისა და ეკატერინოგრადისა.

20 იანვარს, სამშაბათს, მოახდინეს თავადაზნაურობის სამაზრო წინამძღოლთა არჩევნები, ამასთან გეორგიევსკის მაზრის წინამძღოლად არჩეულ იქნა თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი, ხოლო ალექსანდროვსკისა – იმპერატრიცის სტატს-მდივანი ი. პ. ელაგინი. შემდეგ, როცა წინამძღოლთა გარემოდან მოხდა საგუბერნიო წინამძღოლის არჩევა, მაშინ ყველამ, რა თქმა უნდა, ერთხმად აირჩია თავადი პოტიომკინი, ხოლო მის ადგილზე კი გეორგიევსკის სამაზრო წინამძღოლად – გრაფი ი. გ. ჩერნიშოვი.

არჩევნების დასრულების, საგანგიოების გახსნისა და იმპერატრიცისთვის მადლობის გამოსათქმელად დეპუტატების არჩევის შემდეგ, წოდებათა წარმომადგენლები გაემგზავრნენ თავიანთ სახლებში. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გზა დაულოცა მათ სიტყვით, რომელიც დღესაც არ არის ინტერესს მოკლებული.

“საზეიმო შემთხვევის ყველა დღეებში, თქვა მან, რომელზედაც თქვენ ხართ მოწვეულნი, ხედავდით თქვენ თქვენზე გადმოღვრილ სიკეთეს, უსმენდით თავიდან კურთხეული დაწესებულების შინაარსს (გუბერნიების შესახებ), მოისმინეთ გუშინ ყოვლადმოწყალე სიგელი თავადაზნაურობის უფლებებისა და უპირატესობათა შესახებ. ვის შეეძლო თქვენგან ამის მოსმენა უგულწრფელესი მადლიერების აღტაცების გარეშე, შეიტყვეთ რა პირველის მეშვეობით, თუ ჩვენი თვითმპყრობელის რამდენად უკიდურეს ნიშნამდე დედობრივი გული ისწრაფვოდა ხალხის ცხოვრების მოწყობისკენ და იხილეთ უკანასკნელიდან (სიგელიდან), თუ როგორი უპირატესობანი უბოძა მან რუსეთის თავადაზნაურობას.

უძველეს დროში, როდესაც კაცობრიობა კვნესოდა ძლიერთა უღლის ქვეშ, როდესაც ხალხი დათრგუნული იყო ხელისუფალთაგან, როდესაც ხელისუფალნი თვლიდნენ წესადაც და თავიანთთვის ხელსაყრელადაც თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შევიწროვებას – გმირები, რომლებიც, მიჰყვებოდნენ რა კაცთმოყვარების განწყობას, გამოირჩეოდნენ სიკეთით, ხალხთა მიერ აღიარებულნი იყვნენ ადამიანებზე უფრო მაღლა; მათ უშენებდნენ ტაძრებს, მათ აღმერთებდნენ.

რომის აყვავებულ დღებში გმირებს, მათ მიერ აღსრულებულ საქმეთა აღსანიშნავად, უგებდნენ მონუმენტებს; ჩვენს განათლებულ დღეებში ჩვენ ვნახეთ, რომ დიდმპყრობელის დიდმა სულმა უარი თქვა მადლიერი ხალხის მიერ მრავალჯერ შეთავაზებულ მონუმენტენზე. მაგრამ თუკი აზრობრივად გავივლით უძველესი, საშუალო და უკანასკნელი დროების ისტორიას, მაშინ ვპოვებთ, რომ ამ პერიოდთაგან არც ერთის ხალხებს არ ჰქონიათ უფრო მეტი მიზეზი, რათა სიტყვიერად განედიდებიათ თავიანთი ხელმწიფენი, ვიდრე ახლა რუსეთს.

ჩვენ ჩვენი თვითმპყრობელი იმპერატრიცის სახით აღტაცებით ვხედავთ გამარჯვებულს, ჩვენ სასიხარულო აღფრთოვანებით ვხედავთ თავისი ხალხის ნაზ დედას. მის გამარჯვებათა დაფნის გვირგვინები არა ჰგავს იმ დამპყრობელთა დაფნის გვირგვინებს, რომლებიც მხოლოდ ხმაურისა და ბრწყინვალებისთვის ისწრაფვოდნენ უცხოთა საზღვრების მიტაცებისკენ; ისინი აჩანაგებდნენ მიწას, იგი კი მოსახლეობას ამკვიდრებს ვრცელ ოლქებში; ისინი, ცეცხლს უკიდებდნენ რა ქალაქებს, თავიანთ ძალაუფლებას აღნიშნავდნენ ნანგრევებით, – იგი ქალაქებს აღაშენებს და მისი ძალაუფლება აღნიშნულია კაცთმოყვარებით; მათი ნაკვალევი მორწყულია სისხლით, – მისი გზა ყველგან მოფენილია ქველმოქედებით და მის კანონებში მოჩანს ხალხისადმი სიყვარულით ანთებული მგზნებარე სულის ხატება.

მთელი ევროპა, და სამყაროს ყველაზე უფრო შორეული საზღვრებიც კი გაკვირვებით უმზერენ აყვავებული რუსეთის დიდებას. უყურეთ ჩვენი სამშობლოს ნერგს (ან ზრდას, растенiе) ჩვეს ბედნიერ დღებში.

ჩვენი თვითმპყრობელის ძალმოსილი სიბრძნე ზეიმობდა ბევრი სუპოსტატის (მოწინააღმდეგის) ძალებზე, მან მოაწყო ჩვენი საშინაო კეთილდღეობა, განადიდა ჩვენი დიდება, დაამკვიდრა კერძო ადამიანთა პირადი უსაფრთხოება, საიმედოდ აქცია თითოეულის მონაპოვარი, კარი გაუღო მეცნიერებებს, უპირატესობანი უბოძა კეთილშობილთ, აღმოაჩინა საშუალო გვარი შეძლების დაფუძნების ხერხები, რომლის უკმარისობასაც გვსაყვედურობდა ჩვენ ზოგიერთი დერჟავა, მოგვცა სახსრები და საშუალებანი ხელოსნობის მოსაწყობად, და არ არის ისეთი წოდება ჩვენს სამშობლოში, რომლის შესახებაც მისი შორსმჭვრეტელი სული არ ფიქრობდეს და საკუთარ მზრუნველობას არ გამოავლენდეს.

ჩამოთვალეთ მისი მზრუნველობანი რუსეთის დიდებასა და სიდიადეზე! მან შეიძინა თეთრი რუსეთი, იმპერიას შემოუერთა ყირიმი, რომლის მხოლოდ სახელიც კი როსებისათვის საფრთხობელას წარმოადგენდა; ყირიმი, საიდანაც ჩვენსკენ მოედინებოდა უბედურებანი, ახლა სრულიად რუსეთის იმპერიისადმი საუკუნოდ არის დაქვემდებარებული (поверженъ... навеки), და ამ შენაძენს მისი დაფნის გვირგვინი არ მოურწყავს არც ერთი წვეთი სისხლით!

შეხედეთ, ბოლოს, ამ ქვეყანას, სადაც მისი ბრძნული დაწესებულების ნიმუშით საზეიმოდაა გახსნილი სამეფისნაცვლო. ეს ქვეყანა, სადაც უწინ იყო ძველი სკვითების სამოსახლო, მითვისებულია რუსეთისადმი (присвоена къ Россiи); სამარადისო ყინულით დაფარული და ღრუბლებზე უფრო მაღლა ასული კავკასიონის მთები ქედს იხრიან მისი დერჟავის წინაშე; მძვინვარე ზნის ხალხები, თვინიერდებიან რა, უსმენენ სიბრძნის ხელით მოხაზულ კანონებსა და დაწესებულებებს. და იქ, სადაც სტეპების სივრცე საშინელებას ჰგვრიდა წარმოსახვას, ახლა ყველგან ვხდავთ სოფლებსა და ადამიანის საცხოვრისს (сёла и обитанiе); იქ, სადაც მოხეტიალე ხალხები ვერ ხედავდნენ ვერაფერს ნარ-ეკლის გარდა, ახლა ვხედავთ აღმართულ ქალაქებს.

აქ გვევალება ჩვენ მსახურება, რომელიც მოითხოვს უფრო მეტ გულმოდგინებასა და მორჩილებას. თქვენ, მოსამართლედ დაყენებულებმა, ზრუნვით, მიუკერძოებლობითა და სიფხიზლით უნდა მოიზიდოთ ველურ ხალხთა გულები, ასწავლოთ მათ რომ უყვარდეთ კეთილმოწყობა, შეიმეცნონ კანონთა სარგებლობა, მათი მფარველობის ფასი და თითოეულის სარგებელი კანონებისადმი მორჩილებისგან, რათა მრავალი სხვადასხვა ხალხი, რომლებიც შეადგენენ ამ გუბერნიას, და მისი მოსაზღვრე განსხვავებული ერები, თავად იცილებდნენ თავიანთ უწინდელ სიბრმავეს, აიძულებდნენ თავიანთ ბოროტულ ზნეს და რათა მათმა საზოგადოებამ მიიღოს იმ არსების ის სხეულიცა და ის სახეც, როგორადაც მის ყოფნას ვარაუდობენ (...дабы многоразличные народы, составляющiе сiю губернiю и ей сопредельныя разныя нацiи, сами отметали прежнее ослепленiе свое, возгнушались злонравiемъ своимъ и что бы общество ихъ получило и то тело и тотъ образъ существа, каковымъ ему быть предполагаютъ).

თქვენ კი, თქვა პ. ს. პოტიომკინმა, მიმართავდა რა მთიელ თავადთა დეპუტატებს, – თქვენ, მოწოდებულნო დიდი ეკატერინეს პირისა და ტახტის წინაშე, დატკბით თქვენთვის ბოძებული ხვედრით, ისწავლეთ შეცნობა იმ მდგომარეობისა, რომელიც ადამიანის ბუნებისთვისაა დამახასიათებელი (...любуйтесь участью вамъ дарованною, прiучайтесь познавать состоянiе, природе человеческой свойственное). აღტაცებით განადიდეთ დიდი ეკატერინეს სახელი, ხმამაღლა გამოაცხადეთ მისი მეფობა, დაემორჩილებით რა მის წმინდა კანონებს. თქვენგან არაფერს არ მოითხოვენ საიმპერატორო ტახტისადმი ერთგულების, მშვიდად ყოფნისა და ურთიერთ შორის უსაფრთხოების გარდა”.

სიმშვიდე და უსაფრთხოება კავკასიის ხაზზე შეადგენდა იმ მხარის ყველაზე უფრო არსებით მოთხოვნილებას. ძარცვა და მტაცებლობა მძიმედ აისახებოდა სოფლის მოსახლეობაზე, განსაკუთრებით იმ დროიდან, რაც შეიხ-მანსურმა რუსებთან ომს წმინდა ომი უწოდა და მარადიულ ნეტარებას ჰპირდებოდა ყოველ მუსლიმანს, რომელიც დაეცემოდა ბრძოლის ველზე ან გიაურს მოკლავდა. 1785 წლის ბოლოს, დაღესტანში, ჩეჩნეთსა და ყუმიხებს შორის გამოჩნდნენ წარმოგზავნილები იმ დროს კონსტანტინოპოლში მყოფი ჯანგუთაელი ახმედ-ხანისგან, რომელიც ატყობინებდა მთიელებს, რომ პორტა მისცემს მათ ფულებსა და ჯარს, თუკი ისინი მიჰყვებიან წინასწარმეტყველის რჩევებს და აჯანყდებიან რუსეთის წინააღმდეგ (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 4-го января 1786 года, № 1-й. Государств. Архивъ, XXIII, № 13, папка 57). 

ყველას მიერ მიტოვებული შეიხ-მანსური კვლავ გამოვიდა სცენაზე და მისი მომხრეების რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა. მისი მიმტოვებელი ჩაპალოვი კვლავ მოგვევლინა იმამის ყველაზე უფრო გულმხურვალე მომხრეთა რიცხვში. მანსურმა ყველგან დააგზავნა პროკლამაციები, რომლებშიც წყევლიდა ყველას, ვინც უსმენს რუსებს და ემორჩილება მათ. მან მოამზადა დიდი დროშა გრძელი ვერცხლის შუბით, დაამზადა ტომრები პროვიანტისთვის, რომელიც მოჰქონდათ მცხოვრებლებს, და უზარმაზარი ქვაბები ჯარებისა და თავის მიმდევართა კმაყოფისთვის. წინასწარმეტყველის სახლის ირგვლივ დაყენებულ იქნა ყარაული ადგილობრივ მცხოვრებთაგან (Рапортъ полковника Лунина генералу Потёмкину 8-го января 1786 года). ჩვენს ხელში მისი ჩაგდების არანაირი შესაძლებლობა არ იყო, ვინაიდან იქაურები არა მხოლოდ არ თანხმდებოდნენ მის გაცემაზე, არამედ გულდასმითაც მალავდნენ, მათი სიტყვებით, წმინდა ადამიანის ადგილსამყოფელს. იოლი საშოვრის მოხალისენი გამოცხადდებოდნენ კავკასიის ხაზზე უფროსობასთან, და სთავაზობდნენ ფულის სანაცვლოდ მანსურის თავის მოტანას, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არ ასრულებდნენ მიცემულ დაპირებებს; ზოგიერთმა მოახერხა ესარგებლა რუსული უფროსობის ნდობით და, მიიღებდა რა წინასწარ ფულის ნაწილს, იმალებოდა და უკვალოდ იკარგებოდა.

მანსური, ამასობაში, აგრძელებდა მომხრეთა დაქირავებას და მოითხოვდა, რათა თითოეული მეჩეთიდან სამ-სამი ადამიანი მოსულიყო მასთან (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому отъ 28-го мая 1786 года). აკსაელები და სოფელ ენდერის მცხოვრებნი გამოირჩეოდნენ წინასწარმეტყველისადმი თავიანთი თანაგრძნობით და სხვებზე უფრო მეტი ხალისით მიჰყვებოდნენ მის სწავლებას. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მფლობელებს აეკრძალათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთათვის მანსურის მოთხოვნათა შესრულება და მისი დროშების ქვეშ დადგომა, მაგრამ მფლობელნი პასუხობდნენ, რომ მათ არ შეუძლიათ წინ აღუდგნენ ასეთ მოძრაობას.

“ვწუხვარ, პასუხობდა პოტიომკინი (Въ прокламацiи отъ 12-го iюля Андреевскимъ и Аксаевскимъ владельцамъ), რომ თქვენს სუსტ მმართველობას (чиноначалiе) არ შეუძლია თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შეკავება, რომლებიც ეწებებიან არა იმამს, როგორც თქვენ თქვენს წერილში წერთ, არამედ მეამბოხე და ყაჩაღ უშურმას, რომელიც, სიცრუით უწოდა რა საკუთარ თავს იმამი, ღვთის რისხვის ღირსი შეიქნა, რომელიც, დაარღვია რა სიმშვიდე, მეამბოხედ იქცა და სიკვდილით სასჯელის ღირსია.

ყოვლისშემძლე ღმერთი, ხედავს რა საძაგელ საქმეებს, არ დაუშვებს ამას დამარცხების გარეშე და მისგან დაღვრილი სისხლის გამო მას გადასცემს სიკვდილით სასჯელს ამქვეყნად და მარადიულ სატანჯველს სიკვდილის შემდეგ.

თქვნ ითხოვთ ჩემს ბრძანებას – მე გაძლევთ თქვენ მას მოკლედ და ნათლად: შეაკავეთ თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფნი ახალი ბოროტებისგან, ჩააგონეთ მათ, რომ როდესაც გასულ ზაფხულს, დარმავებული ხალხი, სჯეროდა რა უშურმას ტყუილებისა, უნამუსო მწყემსისა, მიეწება მას, განა კი ბევრი მიიღო მისი მეშვეობით, განა კი ბევრი სარგებელი შეიძინა?

ეს მატყუარა უშურმა ადამიანთა სისხლის ფასად, – რომელსაც დაბრმავებული გულუბრყვილონი მისთვის ღვრიან, – თავად ძარცვავდა და მდიდრდებოდა, და გამომჟღავნდა მისი ტყუილი და ბოროტმოქმედება”.

გენერალი პოტიომკინი წერდა მთიელებს, რომ, დაამარცხა რა გასულ შემოდგომაზე მანსურის ბრბო, მან გააჩერა საომარი მოქმედებები მხოლოდ იმ დარწმუნებით, რომ ისინი გაიგებენ რუსი იმპერატრიცის გულმოწყალებას, მაგრამ თუკი მთიელი ხალხები კვლავ მიჰყვებიან ცრუწინასწარმეტყველის რჩევებს, მაშინ სასტიკად იქნებიან დასჯილნი და მათი სინანული გვიანღა იქნება.

ამ მოწოდებამ ვერ მოახდინა თავისი მოქმედება; ხალხი მიედინებოდა მანსურისკენ და საყოველთაო დუღილი იმდენად ძლიერი იყო, რომ პ. ს. პოტიომკინი ვერ ხედავდა კავკასიის ხაზზე სიმშვიდის აღდგენის შესაძლებლობას იმ დრომდე, სანამ იარსებებდა მანსური (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 14-го iюля 1786 г., № 365). მისი ჩაგონებით, ყაბარდოელები ინარჩუნებდნენ მუდმივ ურთიერთობებს იმიერყუბანელ ხალხებთან და მათთან ერთად იჭრებოდნენ კავკასიის ხაზზე, ან კიდევ სწევდნენ მეგზურობას. ერთერთი ასეთი თავდასხმის დროს, ყაბარდოელი მფლობელი დოლი, მანსურის ერთერთი ყველაზე უფრო ქმედითი დამხმარე, ალყაშემორტყმულ იქნა ჩვენი ჯარების მიერ. ვერ ხედავდა რა დევნისგან თავის დაღწევის შესაძლებლობას, დოლმა თავისი უზდენი გამოუგზავნა რაზმის მეთაურ პოლკოვნიკ ნაგელს, პატიების თხოვნითა და დამორჩილების დაპირებით. ნაგელი მას შეწყალებას დაპირდა; დოლი გამოცხადდა ჩვენს ბანაკში და გასტუმრებულ იქნა თავის საცხოვრებელ ადგილას, მცირე ყაბარდოში. აშკარა ბოროტმოქმედისადმი გულმოწყალების მაგალითმა იმოქმედა ზოგიერთ ტომზე, და აკსაელებმა, ენდერის მცხოვრებლებთან ერთად, გადაწყვიტეს ასევე ეთხოვათ პატიება დაპირებით, რომ მომავალში არ შეუერთდებოდნენ მანსურს (Рапортъ полковника Нагеля Потёмкину 8-го августа). პოტიომკინი მათგან მოითხოვდა ფიცსა და ამანათების გაცემას, რაზედაც ისინი დაეთანხმენ კიდეც (Листы Андреевскимъ владельцамъ отъ 4-го и 9-го августа 1786 года). ამის კვალდაკვალ სექტემბერში ყაბარდოელებმაც მისცეს ხელწერილი, რომ თუკი მანსური გამოცხადდება მათ სოფლებში, მაშინ ვალდებული იქნებიან დააკაონ იგი და უფროსობას წარუდგინონ (Подписка кабардинцевъ отъ 28-го сентября 1786 года). ამ გარემოებებმა, რომლებიც ცნობილი გახდა მანსურისთვის, აიძულეს იგი, რომ ეზრუნა საკუთარი უსაფრთხოების შესახებ. მან თავი მოაჩვენა სინანულში მოსულად და ოქტომბრის ბოლოს, მისი ნათესავი, ეტა, გამოცხადდა პ. ს. პოტიომკინთან დარწმუნებით, რომ მანსურს სურს არა მხოლოდ დამორჩილდეს, თუკი მას დაპირდებიან სრულ პატიებას, არამედ საკუთარ თავზე ღებულობს მთიელი ხალხების დამშვიდების ვალდებულებასაც. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მანსური თავად გამოცხადებულიყო მასთან, მაგრამ იგი უარით პასუხობდა. ამის შემდეგ მალევე გამომჟღავნდა, რომ მანსური თავის ნათესავს გზავნიდა მხოლოდ იმისთვის, რათა გაეხმაურებინა, რომ რუსეთის მთავრობა ეძიებს მასთან შერიგებას. “მაგრამ რადგანაც ასეთი გახმაურებისთვის, წერდა თავადი ტავრიდელი (Во всеподданн. донесенiи отъ 30-го января 1787 года, № 5), არის პირდაპირი მიზეზი, რომ გადაირჩინოს საკუთარი თავი და არ გამოჩნდეს რუსეთის მიერ დევნილად, ამიტომ ვუბრძანე მე გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, რათა აღნიშნული ნათესავი ჩემთან წარმოადგინოს, ხოლო უშურმას (მანსურს) კი შეატყობინოს, რომ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ტახტისადმი დანაშაულის აღიარებით შევრდომლნი უარს არ მიიღებენ მონარქის მოწყალებაზე, თუკი მხოლოდ მათი სინანული და გამოსწორება იქნება ჭეშმარიტი და გულწრფელი”.

ეს უკანასკნელი კი არ ჰქონდა სწორედ მანსურს. მას სულაც არ სურდა დამორჩილება, ეძიებდა თავისი პარტიის გაძლიერების საშუალებებს და დაპირდა თავის მომხრეებს, რომ ერთერთ პარასკევს დაიძვრებოდა ვლადიკავკაზზე და დაეუფლებოდა მას.

– ყურანში დაწერილია, ამბობდა ცრუწინასწარმეტყველი, რომ თუკი მუსლიმანები ურჯულოებთან ბრძოლას პარასკევს დაიწყებენ, მაშინ აუცილებლად დაამარცხებენ მათ. თუკი მუსლიმანი მოკლავს თუნდაც ერთ ურჯულოს პარასკევს, მაშინ ეს იგივეა, რომ მას დაერბიოს ურჯულოთა 7.000 ეკლესია დანარჩენ დღეებში; ხოლო თუკი მუსლიმანი ამ დღეს მოკლულ იქნება ურჯულოთა ხელიდან, იგი აუცილებლად სამოთხეში იქნება. 

მანსური დაპირდა თავის თანამემამულეებს თურქების, ავარიის ხანისა და ყარაყაითაღის უცმის დახმარებას.

– თურქული ჯარებისთვის აქ შემოსვლა შორი და მეტად გაძნელებულია, ამბობდნენ ადამიანები, რომლებსაც არ სჯეროდათ იმამის დაპირებებისა, – და ეს არასოდეს არ ყოფილა. გაცილებით უფრო ადვილი იქნებოდა მათთვის წართმეული ყირიმის დაბრუნება ან ყუბანზე მოსვლა, მაგრამ იქაც ისინი არ მიდიან. როგორ აღვუდგეთ ჩვენ წინ რუსებს? ადრე თუ გვიან, ისინი ჩვენ მთებში შეგვრეკენ, სადაც შიმშილით დავიხოცებით; სჯობს დავმშვიდდეთ და პატიება ვითხოვოთ.

– ამაოდ გვქონდა ჩვენ მისი იმედი, ამბობდნენ ჩეჩნები, – და რუსების მტრები შევიქენით.

მოსახლეობის უმეტესი ნაწილის მისდამი არაკეთილგანწყობის მიუხედავად, მანსურმა მოახერხა თავის გარშემო ბრბოს შემოკრება ათასი ადამიანისგან. აქ იყვნენ ჩეჩნები, თავლინელები, ანდერელები, აკსაელები და უპირატესად კი კაჩკალიკები – ყველანი უსახლკარო ადამანები, ანუ აბრაგები (Рапортъ маiора Елагина 30-го мая 1787 года. Государств. Арх., XXIII, № 13, пап. 60). ეშინოდა რა უსაქმოდ მათი დატოვების და ამის გამო თავისი სოფლების მოსალოდნელი გაძარცვისა, მანსური დაიძრა ყარაბულახების წინააღმდეგ. მომხდარ შეტაკებაში იმამმა თავი გამოიჩინა როგორც მშიშარამ და ჩეჩნები იცინოდნენ მასზე, ამბობდნენ რა, რომ იგი “კრთებოდა ბრძოლაში ყოფნისგან და ყოველთვის მოშორებით იდგა” (Рапортъ бригадира Нагеля 1-го iюня 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 60). ლაჩრობა მთიელებში ყოველთვის ითვლებოდა ყველაზე უფრო უდიდეს მანკიერებად, და ამიტომ ბუნებრივია, რომ მანსურმა განიცადა საშინელი დაცინვები და ყოველგვარი ნდობაც დაკარგა. ხედავდა რა თავისი მოქმედებების წარუმატებლობას ჩეჩნეთში და იცოდა რა თურქეთის რუსეთთან ომისთვის მზადებათა შესახებ, ცრუწინასწარმეტყველმა გადაწყვიტა გამგზავრებულიყო ერთერთ თურქულ ბანაკში და იქ შეეთავაზებინა თავისი სამსახური. 1787 წლის ივლისის დასაწყისში, იმიერყუბანელი მფლობელის ყაზი-გირეის დახმარებით, მანსურმა დატოვა ჩეჩნეთი და წავიდა ყუბანს იქით. პორტა გახარებული იყო თავის მხარეზე მისი გადმობირებით, როგორც პოლიტიკური მოღვაწისა. ყუბანს იქით მანსურის წასვლამდე უფრო ადრე, ერთერთი ყუმიხელი მცხოვრები, რომელმაც იმოგზაურა მექაში და კონსტანტინოპოლის გავლით უკანვე ბრუნდებოდა, მოწოდებულ იქნა ვეზირთან.

– როგორი იმამი გამოცხადდა იქ თქვენთან, ეკითხებოდა ვეზირი, – და როგორ სასწაულებს ახდენს იგი?

– არანაირს, პასუხობდა წინასწარმეტყველ მუჰამედის ჭეშმარიტი მიმდევარი, – იგი მხოლოდ რყვნის ხალხს და ახდენს არეულობას.

– სჯერათ თუ არა მისი ადამიანებს?

– მიამიტებს სჯერათ, ჭკვიანები კი მატყუარას უწოდებენ.

– ნუთუ თქვენში არ არის წიგნები?

– არის.

– და როგორღა შეგიძლიათ გწამდეთ წინასწარმეტყველის გამოჩენისა, რომელიც თქვენი რჯულის მიხედვით, მუჰამედის გარდა, არ შეიძლება რომ იყოს?

ჰაჯი ხსნიდა ამას ხალხის განუვითარებლობით, მაგრამ ამასთან ერთად არწმუნებდა ვეზირს, რომ მანსურს ბევრი მომხრე ჰყავს. ეს უკანასკნელი განცხადება იყო იმის მიზეზი, რომ როცა მანსური გამოჩნდა ყუბანს იქით, პორტამ გადაწყვიტა ექცია იგი თავისი გეგმებისა და შეხედულებების იარაღად და, ცრუწინასწარმეტყველის დახმარებით, აღემართა მუსლიმანები რუსეთის წინააღმდეგ. თუ რა გზით მიეღწია ამისთვის – თურქული მთავრობა დროს მიანდობდა, ახლა კი მთელ ძალისხმევას იყენებდა, რათა მანსური თავის მომხრედ გაეხადა. სუჯუკის ფაშის მიერ გამოგზავნილმა ეფენდიმ მიართვა ექს-იმამს ფული, საჩუქრები და ფიციც ჩამოართვა მას, რომ არ იღონებდა არაფერს სხვანაირად, თუ არა პორტას ბრძანებით (Рапортъ генерала Потёмкина князю Таврическому 21-го августа 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 62). შემდეგ ამის კვალდაკვალ გამოცხადდა წარმოგზავნილი ანაპის ფაშისგან და მიიპატიჟა მანსური ანაპაში, სადაც შეკრებილ იქნა 10.000-მდე თურქული ჯარები. ანაპის ფაშა ეკითხებოდა მანსურს მის ქადაგებთა ხასიათის შესახებ, აქებდა მას იმის გამო, რომ რომ იგი ავრცელებს რელიგიის წესებს ისეთ ველურ ადგილებში, როგორიც დაღესტანია, და დაინტერესდა, ხომ არ ავიწროვებენ რუსები იქაურ მაცხოვრებლებს.

– რუსების მიერ შევიწროვებათა შესახებ მე არაფერი მსმენია, პასუხობდა მანსური, – ჩეჩნები აძლევენ თავიანთ ამანათებს იმ პირობით, რომ ერთი წლის გასვლის შემდეგ ისინი იცვლებოდნენ სხვებით, მაგრამ გარკვეული დროიდან რუსები, მიიღებენ რა ჩეჩნებისგან ახალ ამანათებს, იტოვებენ ძველებსაც და ჩეჩნები ამის გამო დრტვინავენ.

– რუსების მიერ თქვენი ამანათების თავისთან დაკავება, შენიშნა ფაშამ, – არის მათ მიერ ვალდებულებათა დარღვევის აშკარა ნიშანი. მათ უკვე დაარღვიეს მშვიდობა ჰალიფასთან (სულთანთან) და ჩაფიქრებული აქვთ მართლმორწმუნეთა ამოწყვეტა. მალე აღეგზნება ომი და თითოეული ჭეშმარიტი მუსლიმანი ვალდებულია შეიარაღდეს და უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე იცავდეს მართალ სარწმუნოებას. ხოლო როგორც ცნობილია, რომ სარწმუნოებისადმი შენი მოშურნეობის გამო შენ გიჯერებენ არა მხოლოდ მთელი ჩეჩნები, არამედ ბევრი სხვა დაღესტნელი ხალხებიც, ამიტომ ეს შემთხვევა მოგცემს შენ საუკეთესო საშუალებას ღვთაებრივი მოწყალებისა და სულთნის გულუხვობის შესაძენად ნეტარებისთვის ამ და მომავალ ცხოვრებაში. ეცადე წაახალისო და ჩააგონო, რათა ყველა მაჰმადიანი, შეიარაღდება რა, ამხედრდეს რუსების წინააღმდეგ და ზარალი მიაყენოს მუსლიმანური სარწმუნოების მოწინააღმდეგეს. დარწმუნებული იყავი, რომ რომ ღმერთისა და ჰალიფასადმი შენი მსახურება დაჯილდოებულ იქნება ისეთი საზღაურით, რომლის მხოლოდ წარმოდგენა თუა შესაძლებელი.

– რა თქმა უნდა, პასუხობდა მანსური, – მე, როგორც მაჰმადიანი, ვალდებული ვარ ვმოქმედებდე რელიგიის კანონების მიხედვით, მაგრამ ჩეჩნებისა და დაღესტნელთა შესახებ დაბეჯითებით არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც ამ ხალხებს ჰყავთ თავიანთი უფროსები და გააჩნიათ თავიანთი ვალდებულებანი, რომელთა შესაბამისადაც განკარგავენ თავიანთ საქმეებს.

მანსურის ორჭოფული პასუხის მიუხედავად, ფაშა ეალერსებოდა მას და კარგად ინახავდა (Показанiе Мансура Шешковскому. Госуд. Арх., VII, № 2777). ასეთი მიღებით გამხნევებულმა და თურქების მხრიდან მხარდაჭერაზე დაიმედებულმა ცრუწინასწარმეტყველმა თავის თანასოფლელთ გამოუგზავნა წერული, რომელშიც წერდა, რომ მალე დაბრუნდება ჩეჩნეთში სახელგანთქმულ ადამიანად (Рапортъ бригадира Нагеля отъ 7-го iюля. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 61). იგი ურჩევდა მართლმორწმუნეებს, რომ ყოფილიყვნენ ერთსულოვანნი, მიჰყოლოდნენ მის მიერ მიცემულ დარიგებებს და მაშინ ჰპიდებოდა დაეხსნა ისინი რუსების მიერ შევიწროვებათაგან. “მთელი ყუბანისმიღმელი ხალხები, წერდა მანსური, – მე პატივს მცემენ და შემომიერთდნენ”. იგი ჰპირდებოდა რომ მათთან ერთად მოვიდოდა ჩეჩნეთში როგორც კი მიიღებდა თურქულ ჯარებს, ზარბაზნებსა და ჭურვებს.

ფაშის მფარველობამ და თურქების ჩაგონებებმა დიდი სახელი მოუტანეს მანსურს მთელს ყუბანისმიღმეთში. ჩეჩნეთში მისგან სასწაულებს მოითხოვდნენ, აქ კი კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ მისი ქადაგებით.

– ისე უნდა იყოს, რომ უფალმა გამოუგზავნა მას თავისი გამოცხადება, ამბობდნენ იმიერყუბანელები, – თუკი მან, ლაპარაკობს რა მხოლოდ ჩეჩნურ ენაზე, ასე მყარად იცის ყურანი.

ხალხი მასთან ყოველი მხრიდან მოედინებოდა: ჯანმრთელები მოდიოდნენ თავიანთი პატივისცემისა და თანაგრძნობის გამოსახატავად, ავადმყოფები კი – განსაკურნებლად. მანსური აღაგზნებდა მათ რუსეთის წინააღმდეგ და ახალისებდა ჩვენს ფარგლებში მტაცებლობისთვის. იმიერყუბანელები გადმოლახავდნენ მდინარეს და გადმოდიოდნენ ჩვენს ნაპირზე, და თუმცა კი ჩვენს ჯარებთან შეხვედრისას ყოველთვის განიცდიდნენ დამარცხებას, მაგრამ მათი ცალკეული პარტიები მცხოვრებლებს აყენებდნენ დიდ გაჩანაგებას. “კავკასიის გუბერნიაში დასახლებულთა მუდმივად იმიერყუბანელთა თავდასხმებისა და თარეშების ქვეშ ყოფნა საკმარისად გვიჩვენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი (Въ письме П. С. Потёмкину отъ 19-го августа, № 2.104), განსაკუთრებით კი ახლანდელ გარემოებებში, რომ ადრე არიან იქ ჩასახლებულნი. მგონია, რომ საჭირო იქნება საზღვრებთან ახლოს მოსახლენი უკან გადმოვიყვანოთ, რათა ისინი უსაფრთხოდ ვჰყოთ და იმიერყუბანელთ კი მოვუსპოთ ანგარება, რომლებსაც ჩვენი დასახლებანი იზიდავენ (იტყუებენ)”.

“ცარეგრადიდან (კონსტანტინოპოლი – ი. ხ.) მოსული ცნობებით, წერდა უგანათლებულესი იმავე რიცხვში გაგზავნილ სხვა წერილში (Отъ 19-го августа, № 2.093), თურქეთის მთავრობა, სულთანის მშვიდობისმოყვარული განზრახვების საწინააღმდეგოდ, ეძიებს მშვიდობის გაწყვეტას: ჩერქეზები აპირებენ ყუბანის აქეთ თავიანთი თარეშების დაწყებას. თქვენი აღმატებულება მოგვახსენებს იქ იმამ მანსურის გაძლიერების შესახებ. ყოველივე ეს მოითხოვს ძლიერი ზომების მიღებას. მე გავალებთ თქვენ, ჯერ ერთი, შეაგროვოთ დაცალკევებული ნაწილები და მოიყვანოთ საკუთარი თავი სათანადო მდგომარეობაში. უკეთესია მსხვერპლად შესწიროთ არასაჭირო, ვიდრე დაისუსტოთ საკუთარი თავი საყოველთაო დაქუცმაცებულობით: ყიზლარის მხარე უზრუნველყავით საკმარისი რაზმით; მთავარი ყურადღება კი მიაპყარით მარჯვენა ფლანგს. გენერალ-პორუჩიკ ილოვაისკის ვუბრძანე შეკრიბოს დონის მხედრობა, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენს განლაგდეს მდინარე ეაზე, და ორივენი სრულ მზადყოფნაში იდგნენ ღონისძიებებისთვის, რომლებსაც გარემოებები მოითხოვენ”. 

დაათვალიერა რა მდინარე ყუბანის ნაპირები, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა აუცილებლად მიიჩნია დაუყოვნებლივ შედგომოდა რიგი სიმაგრეების მოწყობას, რომელთაც შეეძლებოდათ თუნდაც ნაწილობრივ უზრუნველეყოთ მცხოვრებნი მტაცებელთა შემოჭრებისგან. ასე, მდინარე ტერნოვკას შესართავთან საძირკველი ჩაეყარა ტერნოვსკის რედუტს, ერთი ქვემეხითა და ასეულის გარნიზონით; მდინარე კამიშევატაიას შესართავთან, მარცხენა ნაპირზე – მსტისლავსკის რედუტს ოთხი ქვემეხითა და ორი პოლკის გარნიზონით; ყალმუხთა ფონთან (при Калмыцкомъ броде) – ნადზორნი (სამეთვალყურეო – ი. ხ.) რედუტს, მცირე რაზმისთვის; ყოფილი ცარიცინის ციხესმაგრის მახლობლად – ცარიცინის რედუტს, ერთი ქვემეხისა და არცთუ დიდი რაზმისთვის. შემდეგ მოჰყვებოდა: პროჩნი ოკოპი (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.); მდინარე ყუბანის მუხლზე – დერჟავნი რედუტი, ერთი ქვემეხისა და მცირე რაზმისთვის; უწინდელი სენგილეევსკის რედუტის ადგილზე გრიგორიოპოლისის რეტრანშემენტი, ოთხ ქვემეხზე; მდინარე გორსკაიას მარჯვენა მხარეს არსებულ სიმაღლეზე – უბეჟნი რედუტი, ორი ქვემეხით; ოვეჩი ბროდთან – ნედრემანნი რედუტი, ორ ქვემეხზე და, ბოლოს, პრეგრადნი სტანი (გადამღობი ბანაკი – ი. ხ.), ათ ქვემეხზე; რედუტი ბესლენეის გზასთან (при Бесленейской дороге), ორ ქვემეხზე, რედუტი ნევინნი კონცხთან, ორ ქვემეხზე, უსტ-ნევინნი რედუტი ყუბანზე, ორ ქვემეხზე და რეტრანშემენტი ვოროვსკოი ლესთან, ოთხ ქვემეხზე.

“თქვენმა უგანათლებულესობამ იცის, მოახსენებდა გენერალი პოტიომკინი (Въ рапорте князю Таврическому отъ 16-го iюля, № 1.135), რომ ჩემდამი ჩაბარებული დისტანცია გადაშლილია რვაას ვერსზე და თვალმოუხუჭავი სიფხიზლე უნდა მქონდეს, რათა არსად არ ჰქონდეთ თათრებს (იმიერყუბანელებს) უმცირესი წარმატებაც კი, ვინადან იგი იქცევა ახალ სიგნალად ხალხთა საერთო ამბოხებისთვის, რომლის თავიდან ასაცილებლადაც მე გამოვიყენებ ყველა შესაძლო მონდომებას”.

ამ მიზნით, კავკასიის ხაზის უკეთ დასაცავად მთელი ჯარები გაყოფილ იქნა ორ კორპუსად: ყუბანის ეგერთა, რომელიც შევიდა გენერალ-ანშეფის პ. ა. ტეკელის უფროსობის ქვეშ, და კავკასიისა, რომელიც დარჩა გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინის გამგებლობაში. უკანასკნელის ჯარები განლაგებული იყო: მთავარი კორპუსი* (*კავკასიის მუშკეტერთა პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ხუთი ესკადრონი, სალეგიონო ესკადრონები, ურალის კაზაკთა პოლკი და ექვსი ქვემეხი), პოტიომკინის პირადი უფროსობით, იმყოფებოდა ბეშტოის მთებსა და კუმ-მთას შორის, “რათა მოსახერხებელი ყოფილიყო, დაიფარავდა რა კავკასიის ხაზს ყუბანის თავად სათავეებიდან, ან გაეძლიერებინა მარჯვენა ფრთის რაზმები, ან მიბრუნებულიყო ყაბარდისკენ, თუკი იქაურები მერყეობას დაიწყებდნენ”. 

მთავარ რაზმს მოჰყვებოდა გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი* (*ნარვის კარაბინერთა პოლკი, ნიჟეგოროდის ქვეითი პოლკი, ყუბანის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ლადოგის ქვეითი პოლკის ბატალიონი, გრენადერთა ბატალიონი ნიჟეგოროდისა და ლადოგის პოლკების ასეულებისგან, კაზაკთა პოლკები: გრეკოვისა, კარშინისა, ხოპერის კაზაკები და სამი ქვემეხი), განლაგებული კუმ-მთასთან დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან კამიშევატაიასა და სტავროპოლის ოკრუგამდე; პოლკოვნიკ გერმანის რაზმი** (**კარგოპოლის კარაბინერთა პოლკი, ვლადიმირის ქვეითი პოლკი მისი გრენადერთა ასეულებით, ლადოგის პოლკის ბატალიონი და კავკასიის პოლკის ასოცი გრენადერი, ასტრახანელი დრაგუნების ოთხი ესკადრონი, კუტეინიკოვის კაზაკთა პოლკი და სამი ქვემეხი) კავკასიის ხაზთან საკომუნიკაციო პოსტების შენახვისთვის და აგრეთვე დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმამდე*** (***როსტოვის კარაბინერთა პოლკი, ტფილისის ქვეითი პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის ბატალიონი, ბატალიონი ტფილისისა და ყაზანის პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, იანოვის კაზაკთა პოლკი და ოთხი ქვემეხი), რომელიც განლაგებული გახლდათ ისლამ-მუსინის აულებთან. უკანასკნელ რაზმს უნდა დაეცვა სივრცე პეშჩანნი ბროდამდე. ქაჩალ მთასთან იდგა პოლკოვნიკ გროტენჰელმის რაზმი**** (****კაზაკთა პოლკი, ვოლგის კაზაკები და ორი ქვემეხი), დანიშნული დისტანციის დასაცადად პეშჩანნი ბროდიდან პავლოვსკაიამდე და, ბოლოს, ბრიგადირ ნაგელის მოძრავი რაზმი***** (*****ყაბარდოსა და მოსკოვის ქვეითი პოლკები, ბატალიონი მოსკოვისა და ყაბარდოს პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, მოზდოკის კაზაკთა პოლკი, თერგის სემეინოე მხედრობა, გრებენის მხედრობა და ექვსი ქვემეხი) ყიზლარიდან მოზდოკამდე სივრცის დასაცავად, ხოლო მოზდოკიდან პავლოვსკაიამდე დისტანციის დარაჯობა და დაცვა კი დავალებული ჰქონდა ეკატერინოგრადის კომენდანტს. ჩერკასკთან უკეთესი და უსაფრთხო შეტყობინებისთვის ნაბრძანებ იქნა სოფელ პესჩანნისთან აეგოთ რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, ზემო ეგორლიკთან – ასევე რედუტი ორმოც ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, სოფელ ვესტოსლავში – რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ორ ქვემეხზე, და მედვეჟი კურგანთან – რედუტი ოც ადამიანზე. ამაზე ზევით, სოფლებში პრეგრადნისა და ბეზოპასნიში გააძლიერეს გარნიზონები, ხოლო მთელი ხაზის გაყოლებაზე სიმაღლეებზე, სადაც უნდა ყოფილიყო სადარაჯო პოსტები, ნაბრძანებ იქნა აეგოთ კოშკები სათოფურებით და თითოეულ მათგანზე ჰქონოდათ სამი შუქურა. ას კაცზე ნაკლები შემადგენლობის მოწინააღმდეგე პარტიის მოახლოებისას ნაბრძანები იყო აენთოთ პატარა შუქურები, ასზე მეტი და სამას ადამიანამდე – საშულო და, ბოლოს, ათას ადამიანამდე რიცხოვნების პარტიის გამოჩენისას – დიდი შუქურები (Предписанiе генерала Потёмкина генералу Солеману отъ 14-го мая 1787 года).

მთელი ეს ზომები მხოლოდ გარკვეულ ხარისხამდე უზრუნველყოფდა მაცხოვრებლებს მთიელთა მტაცებლობისგან. ჯარების მცირერიცხოვნებისას შეუძლებელი იყო სადარაჯო პოსტების ქონა ერთი-მეორისგან ახლო მანძილებზე და მტაცებლებს ყოველთვის შეეძლოთ აერჩიათ მიმართულება თავიანთი სწრაფი თავდასხმებისთვის. სოფლების უსაფრთხოება განპირობებული იყო თავად მცხოვრებთა დაცვით, ასე რომ ვთქვათ, ადგილობრივი ანუ საერო (земская) ძალით. მაგრამ რუსული სოფლები იმ დროს კავკასიაში ცოტა იყო და თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გადაწყვიტა მიეცა ისინი რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მეტ-ნაკლებად მყოფი იქაური მოსახლეობის დაცვის ქვეშ. მან გამოითხოვა უზენაესი ბრძანება მოსახლეობის ანუ საერო მხედრობის შედგენაზე ოსების, ინგუშებისა და ყაბარდოელებისგან. ორივე ყაბარდო (დიდი და მცირე) გამოცხადებულ იქნა მოსახლე მხედრობად (объявлены поселённым войскомъ), რომლისგანაც ნამდვილ სამსახურში უნდა ყოფილიყო ცხრა ასეული: ექვსი ასეული დიდი ყაბარდოდან და სამიც მცირედან. თითოეულ ასეულში უნდა ყოფილყო ორი თავადი და ოთხი უზდენი. “ამ ჯარების მოვალეობა, წერდა იმპერატრიცა თავად ტავრიდელს (Отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), იქნება მათთვის განსაზღვრული სივრცის დაცვა ქურდებისგან, რათა გზას ინახავდნენ უსაფრთხოდ და ამასთან ცდილობდნენ იმიერყუბანელთა არდაშვებას ჩვენს საზღვრებში თარეშობისთვის”. დიდი ყაბარდოს ჯარებს უნდა დაეცვათ სივრცე მდინარე ეას სათავეებიდან ნევინნი კონცხამდე ან პრეგრადნი სტანამდე, მცირე ყაბარდოს ჯარებს კი – კომბულეიდან მდინარე თერგამდე ან კოლინოვაია სტანიცადან ეკატერინოგრადამდე.

უგზავნიდა რა ყაბარდოელებს უგანათლებულესის სიგელს, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა მათ პრისტავს ჩაეგონებინა ხალხისთვის, რომ “ყველანაირი მთავრობა, ვისი ძალაუფლების ქვეშაც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი, არ დატოვებდა ხალხს ხარკის აკრეფის გარეშე”. რუსეთის იმპერატრიცა კი არა მხოლოდ არ მოითხოვს მათგან ხარკს, არამედ, პირიქით, გადმოღვრის მათზე თავის გულუხვობებს, “რომლებიც მოვალენი არიან ისინი, მიიღებენ რა მადლიერებით, თავიანთი ერთგულებით კიდეც დაიმსახურონ” (Предписанiе полковнику Савельеву 16-го апреля 1787 года, № 514. Госуд. Арх., XXIII, пап. 62).

1787 წლის მაისში, საგანგებოდ მოხმობილ ყაბარდოელთა შეკრებაში, წაკითხულ იქნა უგანათლებულესის სიგელი. “მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უზენაესი დედობრივი ზრუნვა თქვენზე, წერდა ყაბარდოელებს თავადი ტავრიდელი (Отъ 24-го Отъ 24-го декабря 1786 года), ყოველთვის იმაში მდგომარეობდა, რათა ჩაეყენებინეთ თქვენ ყველაზე უფრო კეთილდღეობით მდგომარეობაში, მოეტანა თქვენთვის ყველანაირი სარგებელი, როგორც თავისი ერთგული ქვეშევრდომებისთვის. თქვენს დეპუტატებს, თავიანთი აქ ყოფნის დროს, საკმარისად შეეძლოთ ენახათ, თუ რამდენი სიკეთის მოლოდონი შეიძლება მისი მარჯვენიდან. თუმცა კი უბედური შემთხვევები, და შესაძლოა დამღუპველი რჩევებიც, გითრევდნენ თქვენ არაერთხელ ქვეშევრდომებრივი ერთგულების დარღვევაში, მაგრამ მიიტანეთ რა გულწრფელი სინანული მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წინაშე, ყოვლადუმოწყალესად გეპატიათ ყველაფერი. ახლა დადგა დრო რომ დაამტკიცოთ თქვენი ერთგულება თქვენს შესახებ უზენაესი განკარგულების ზუსტი შესრულებით, რაც თქვენივე სასიკეთოდაა განზრახული”.

შემდეგ, იმავე სიგელიდან ყაბარდოელებმა შეიტყვეს, როგორც მათგან მოთხოვნილი ჯარის რიცხვის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რომ ყველანი, ვინც კი იქნებიან ნამდვილ სამსახურში, მიიღებენ ჯამაგირსა და ჩინებს. “თავადებსა და უზდენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი, ეხსნებათ გზა ხარისხებისკენ მათ სამსახურში. მათი ქვეშევრდომები, მათგან გაქცეულნი, უბრუნდებიან თავიანთ მემამულეებს, კარგად შენახვის ვალდებულებით; და თუკი ორივე ყაბარდოს ამჟამინდელი ადგილსამყოფელი მათთვის ვიწრო და არახელსაყრელია, მაშინ მათ შეუძლიათ მოითხოვდნენ უკეთეს ვრცელ და თავისუფალ ადგილებს, როგორებიც კი არის უქმად რუსეთის იმპერიაში”.

არა მიწების უკმარისობა, არამედ ფულები განსაკუთრებით ხიბლავდა ყაბარდოელებს. იოლ საშოვარს დახარბებულებმა, მათ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეიტყვეს, რომ სამსახურში მყოფი თავადები მიიღებენ ჯამაგირს თითოეული 120 მანეთს წელიწადში, უზდენები 50-50 მანეთს, რიგითები კი 12-12 მანეთს, და ტილოს ორ-ორი პერანგისთვის. მათ ხალისით შეჰფიცეს და მაშინვე აირჩიეს დეპუტატები თავად ტავრიდელთან გასაგზავნად. უკანასკნელმა ისინი ალერსიანად მიიღო, უმცირეს წვრილმანებამდეც კი იწყნარებდა მათ წეს-ჩვეულებებს და ცდილობდა არ დაერღვია მათი ჩვევები, რათა არ მიეცა საბაბი დაეჭვებისთვის, რომ რუსთის მთავრობას განზრახული აქვს შეცვალოს მათი ყოფითი და საზოგადოებრივი წყობილება.

“მისმა იმპერატორობითმა უდიდებულესობამ, წერდა იგი გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 17-го iюня 1787 года № 1.309), ყოვლადმოწყალედ რთავს რა სარწმუნოების თავისუფლად აღიარების ნებას მისი ვრცელი იმპერიის ფარგლებში მცხოვრებ ხალხებს, მათთვისვე ინება მათი წეს-ჩვეულებებისა და ადათების დაცვაზე მეთვალყურეობის გადაცემა. ასეთნაირად, ყველა მაჰმადიანნი, რომლებიც უზენაესი ტახტის წინაშე წარსდგებიან, არ იხდიან ქუდებს, არამედ თავზე ახურავთ ისინი თვით მის უდიდებულესობის იქ ყოფნის დროსაც კი. არ ერთმევათ ეს უფლება ყაბარდოელებსაც; მათ მიერ გამოგზავნილი დეპუტატები სარგებლობდნენ ამით ჩემთან მათი ყოფნის მთელ დროში და სამუდამოდ ეს არის მათთვის ნებადართული, რის შესახებაც მე თქვენს აღმატებულებას ამის მეშვეობით გაცნობებთ, გავალებთ, რომ არც ყაბარდოელ ხალხს, არც სხვა მაჰმადიანებს ამიერიდან ქუდის მოხდას აღარ აიძულებდეთ”* (*ამაზე უფრო ადრე, თითქმის ერთი წლის წინ, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა თავის ბიძაშვილს /троюроднрго брата/ თავის მეზობელ ხალხებს მოჰქცეოდა უფრო უბრალოდ /მარტივად/ და ყოველგვარი თავის გამოდების გარეშე. “წავიკითხე რა თქვენი აღმატებულების ამა თვის /აპრილის/ 6 რიცხვის მოხსენებები, წერდა უგანათლებულესი, სხვადასხვა კავკასიელ მფლობელებთან თქვენი მიმოწერის ასლებით, საჭიროდ მივიჩნევ მოგცეთ რეკომენდაცია მათდამი თქვენს წერილებში მაღალფარდოვნების შემცირების შესახებ. მთარგმნელი, ვერ გაიგებს რა მათ, ისეთ კვანძებს ჩასვამს, რომ საქმის კვალიც კი იქ აღარ დარჩება. ჩემს შესახებ მოხსენიებისას მე არ მინდა, რომ აღმწერდეთ როგორც უახლოეს მინისტრს, არამედ მიწოდებდეთ იმას, რაც ვარ, სახელდობრ კი: всехъ полуденныхъ границъ მთავარსარდალს, ფელდმარშალს და თქვენს მხარეში უზენაესად რწმუნებულს” /Предписанiе П. С. Потёмкину отъ 27-го апреля 1786 г., № 72/).

გამოხატა რა ყველაფერში განსაკუთრებული თავაზიანობა დეპუტატებისადმი და უბოძა რა მათ საჩუქრები, თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა შემდეგ უკანვე გამოგზავნა ისინი წინადადებით, რომ ჩაეგონებიათ ყაბარდოელი ხალხისთვის, რათა მას ეცხოვრა მშვიდობასა და სიწყნარეში.

– თქვენი ჩემთან ყოფნის დროს, ამბობდა უგანათლებულესი, – საკმარისად შეგეძლოთ გაგეგოთ ყოვლადუმოწყალესი მონარქის მზრუნველობა მის ქვეშევრდომთა სიკეთეზე. მივყვებოდი რა ამას, მე ყოველმხრივ ვცდილობდი შესაძლებელი სარგებლის მოტანას ჩემზე დამოკიდებული ხალხებისთვის. ორივე ყაბარდომ ეს თავისი გამოცდილებით იცის. არ მივხედე რა ფიცის გატეხვას, არ ავყევი რა მათ მიერ ჩვენს სოფლებზე მოწყობილ თარეშებს და დავიწყებას მივეცი რა მათი აშკარა ამბოხებანი, ვარიდებდი მათგან სასჯელს მაშინ, როდესაც სხვა ხსნა აღარ დარჩენოდათ მათ, დანდობის გარდა. მათი ბოროტმოქმედებანი პატიებულ იქნა და, მთელ სიკეთეთა დასრულებისთვის, უბრუნდებიან მათგან გამოქცეული ქვეშევრდომები, განესაზღვრებათ ჯამაგირი სამსახურისთვის და მომსახურენი კი ჯილდოვდებიან ჩინებით. ასეთი კეთილმოქმედებანი ავალდებულებს ყაბარდოელ ხალხს, რომ სამუდამოდ აღკვეთოს შფოთიანობა და ამბოხებანი და მშვიდობით, სიწყნარითა და ურღვევი ერთგულებით იცხოვროს. ამას მე მოველი თქვენი მეცადინეობისგან და ამას საკუთრივ მოითხოვს მთელი ხალხის სარგებელი, ვინაიდან თუ კიდევ დაიწყება ყაბარდოში რაიმენაირი არეულობანი, მაშინ თავს დაიტეხენ გარდაუვალ უბედურებებს და მაშინ ვეღარაფერი აარიდებს მათ დამსახურებულ სასჯელს, ამაში გარწმუნებთ მე თქვენ ჩემი სიტყვით.

დეპუტატები თავს დებდნენ ყაბარდოელი ხალხის ერთგულებაზე, მაგრამ თავადი ტავრიდელი, რომელიც არცთუ განსაკუთრებით ენდობოდა მათ დაპირებებს, მათ მიერვე ხშირად დარღვეულს, ღებულობდა ზომებს იმისთვის, რათა მოეხდინა ყაბარდოელთა იზოლირება მათ მეზობელ ჩვენდამი მტრულ ტომებთან ურთიერთობებისგან. ამის გამო იგი ხალისით დაეთანხმა დიგორიელი ოსების თხოვნას რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასა და ტატარტუპთან ციხესიმაგრის აგებაზე. ციხსმაგრის აღმართვა ამ პუნქტში ყაბარდოს ჰყოფდა ჩეჩნებისგან და იძლეოდა მათ შორის შეტყობინებათა შეწყვეტის შესაძლებლობას, ლაგამს სდებდა მცირე ყაბარდოს და შეეძლო ოსებისთვის გაეწია არა მხოლოდ შევიწროვებათაგან დაცვის (მოზღუდვის) სამსახური, არამედ მთებიდან ზეგანზე ჩამოსახლების საბაბისაც. “ხოლო ოსი ხალხის სიმრავლის გამო, მოახსენებდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი (Князю Таврическому, отъ 9-го апреля, № 452. Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 62), იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ დროთა განმავლობაში მათი დიდი რიცხვი გადმოსახლდება კავკასიის ხაზზე, და ეს გადმოსახლება მით უფრო სასარგებლო იქნება, რომ ყველა მათ სურთ იყვნენ ქრისტიანები და მეტად ერთგულებიც იქნებიან”. ოსების კვალდაკვალ, ენდერისა და აკსაის მცხოვრებლებმაც მიმართეს თხოვნით, რომ შემოეღოთ საერო მხედრობა (земское войско), ყაბარდოელთა მაგალითის მიხედვით. ისინი წახალისებულნი იყვნენ ამისთვის ტარკის შამხალის ჩაგონებითა და მაგალითით, რომელიც უკვე დიდი ხანის შემოსული იყო რუსეთის ქვეშევრომობაში.

შამხალ მურთაზა-ალის სიკვდილის შემდეგ მისი მემკვიდრე შეიქნა მისი ძმა ბამათი, რომელმაც ჯერ კიდევ 1784 წელს გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს თხოვნა უზენაეს სახელზე. აძლევდა რა საუთარ თავს რუსეთის მფარველობის ქვეშ, შამხალი ბამათი ითხოვდა მხოლოდ, რათა არ ყოფილიყო იგი დამცირებული სხვა მფლობელთა წინაშე და განსაკუთრებით კი საქართველოს მეფის წინაშე, “ვინაიდან ამის მეშვეობით, ამბობდა იგი, მე შეიძლება შერცხვენილ ვიქნე აქაურ ხალხში. ერეკლე მეფეს არასოდეს არ შეეძლო ჩაეთვალა საკუთარი თავი ჩემზე უფრო მაღალ ხარისხში, სანამდე არ შემოვიდა სრულიად რუსეთის მფარველობის ქვეშ, და მეც არასოდეს არ შემიძლია ვამჯობინო იგი საკუთარ თავს, ვიმყოფები რა მის თანაბარ ღირსებაში”.

მოლაპარაკებები შამხალის ქვეშევრდომობის თაობაზე ძალიან დიდხანს გაიწელა და სახელდობრ 1786 წლამდე. დაყოვნება პირობებზე ხელის მოწერასა და ფიცის დადებაში მოხდა იმის გამო, რომ შამხალს სხვადასხვა მიზეზების გამო დიდხას არ შეეძლო თავის მრჩეველთა შეკრება, მათთვის რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავისი გადაწყვეტილების გამოსაცხადებლად. დაბოლოს, 1786 წლის 19 მაისს, ეკატერინოგრადში მოვიდნენ შამხალის რწმუნებულები და ექვსი დღის შემდეგ შეუდგნენ საზეიმოდ ფიცის დადებას.

25 მაისს, დილის ათ საათზე, რწმუნებულთა მოსაყვანად გაგზავნილ იქნა საგანგებო ეკიპაჟები, რომლებშიც ისინი მოვიდნენ მეფისნაცვლის სახლში. ჩვეულებრივი ცერემონიისა და გამასპინძლების შემდეგ, ელჩები შეყვანილ იქნენ აუდიენც-დარბაზში და დაყენებულ ტახტის წინაშე, რომლის ფერხთითაც იჯდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი. რწმუნებულთაგან უფროსმა რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენელს მიმართა საგანგებო სიტყვით.

– ყოვლადუზენაესის განგება, თქვა მან, – რომელმაც მოაწყო მზე, მთვარე და ქვეყანა, წინასწარ განსაზღვრავს მიწიერ სამეფოთა ხვედრს. მან აღამაღლა სრულიად რუსეთის იმპერიის დიდება ქვეყნად ყოვლადბრძენი, ძლევამოსილი და საოცარი იმპერატრიცის ეკატერინე ალექსის ასულის დერჟავის ქვეშ. მისი დიდებისა და უდიდებულესობის ბრწყინვალე სხივები ანათებს სამყაროს ყველა კიდეს. განათებულ იქნა რა მისი უდიდებულესობის საქმეთა სიდიადითა და გულმოწყალებით, ჩვენმა მფლობელმა, დაღესტნის შამხალმა, მოისურვა იყოს დაქვემდებარებული სრულიად რუსეთის საიმპერატორო ტახტისადმი და გამოგვგზავნა ჩვენ სრული უფლებამოსილებით, რომ მისცეს საკუთარი თავი ქვეშევრდომობაში და აღასრულოს ფიცი მისი უდიდებულესობისა და მის მაღალ მენაცვალეთა ერთგულებაზე.

პ. ს. პოტიომკინის პასუხის შემდეგ წაკითხულ იქნა ელჩობისადმი შამხალის მიერ მინიჭებული უფლებები და შემდეგ შეუდგნენ ფიცის მიღებას ზარბაზანთა გასროლების ქუხილის თანხლებით (Поденная записка. Государственный Архивъ, XXIII, № 13, пап. 51). ისადილეს რა მთავარსარდალთან და გაატარეს რამდენიმე დღე ეკატერინოგრადში, რწმუნებულები საჩუქრებით უკანვე გაემართნენ* (*შამხალს იმპერატრიცის სახელით საჩუქრად გაეგზავნა: მდიდრულად შემკული ხმალი, “მფლობელის შესაფერისი” ქურქი, ძვირფასი თვლებით შემკული ხანჯალი, სიასამურის ბეწვეული და ფარჩა ბეწვეულისთვის. თავად პოტიომკინისგან ბეჭედი, ხოლო პ. ს. პოტიომკინისგან კი ყარყუმის ბეწვის ქურქი, დაფარული ჟოლოსფერი ხავერდით და ძვირფასი ფარჩის კაბა. შამხალის დედას გაეგზავნა ფარჩის ნაჭერი და სხვადასხვანაირი ატლასის ხუთი ნაჭერი; ორ ვაჟს თითო-თითო სათუთუნე; ოთხ ქალიშვილს თითო-თითო ატლასი კაბებისთვის; ელჩებს: უფროსს ბეჭედი და ხუთასი თუმანი, უმცროსს კი – ბეჭედი და ოთხასი თუმანი /Рапортъ П. С. Потёмкина князю Таврическому 28-го мая 1786 года, № 285/). გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი ურჩევდა ბამათს, რომ გაეგზავნა ს.-პეტერბურგში თავისი ვაჟიშვილი იმპერატრიცასთვის მადლობის გადასახდელად. შამხალი ხალისით დაეთანხმა, მაგრამ არეულობანი დაღესტანში იყო ელჩობის გამოგზავნაში დაყოვნების მიზეზი. ამავე არეულობებმა წაახალისეს ბამათი იმისთვის, რომ ვაჟიშვილი თავისთან დაეტოვებინა, ხოლო პეტერბურგში კი დაახლოებულ პირთაგან შემდგარი დეპუტაცია გამოეგზავნა.

“მოგეცით რა საკუთარი თავი, წერდა ამასთან შამხალი იმპერატრიცას, ჩემი სახლი და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი საზღვრები და ხალხი სრულიად რუსეთის იმპერიის სახელგანთქმული ტახტის დამოკიდებულებაში, ღირს შევიქენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წყალობით, თანამონაწილე ვიყო იმ ბედნიერი ხალხებისა, რომლებიც ტკბებიან დიდებითა და კეთილდღეობით თქვენი უდიდებულესობის ყოვლად ბრძნული მმართველობის ქვეშ.

შამხალის ღირსებაში ჩემი აღსვლის დღიდანვე ვმოშურნეობდი მე ამ ბედნიერებისთვის. ღვთის განგებამ კეთილ ინება, რომ ჩემი სურვილი და მისწრაფება წარმატებით დაეგვირგვინებინა. ჩემი მდაბალი თხოვნა შესმენილია და ფიცი ქვეშევრდომობაზე ჩემი სახელითა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი ხალხის სახელით აღსრულებული. მე ჩემთვის წმინდა მოვალეობად მივიჩნევ, რომ ჩემი ელჩობის გამოგზავნით დავადასტურო ჩემს მიერ მოცემული ერთგულების ფიცი თავად თქვენი უდიდებულესობის ტახტის წინაშე.

ვიძლევი რა საკუთარ თავსა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ მთელ ხალხს უზენაესი მოწყალების ქვეშ, პირობას ვდებ ახალი ფიცით ჩემი და ჩემთა მენაცვალეთა სახელით, წმინდად და სამუდამოდ ვინარჩუნებდე ერთგულებას თქვენი უდიდებულესობისა და სრულიად რუსეთის ტახტისადმი და შევიქნე ღირსი მძლავრი საფარველისა და გულმოწყალე კეთილგანწყობისა.

ეს გრძნობა, რომელიც აღბეჭდილია ჩემს სულში, შევეცდები მე, რომ აღვბეჭდო ჩემი ყველა ხალხის გულებში, რომლებიც ღირსჰყავით გეღიარებინათ თქვენს ქვეშევრდომებად და ერთხმად ვევედროთ ყოვლად უზენაესს, დაე გაახანგრძლივოს მან თქვენი ძვირფასი ხანა და ჩაგვაგონოს, რომ მთელი შესაძლო გულმოდგინებით ვემსახურებოდეთ ყოვლად ბრძენ და დიად ეკატერინეს”.

აღყვანილი საიდუმლო მრჩევლად და დაჯილდოებული ბრილიანტის კალმით, ბამათი დამტკიცებულ იქნა შამხლის ღირსებაში იმპერატრიცის საგანგებო სიგელით. მას ეწყალობა ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში ჯარების შესანახად და განსაკუთრებული პატივის სახით დანიშნულ იქნა საგანგებო ბადრაგი რუსული ჯარებისგან შამხალთან მუდმივად ყოფნისთვის.

შამხალის მაგალითს მოჰყვა ბევრი მთიელი მფლობელი, რომლებიც იძიებდნენ რუსეთის მფარველობას. ყაზიყუმუხის, ავარიისა და დარუბანდის ხანებმა ასევე გამოგზავნეს თავიანთი წარმოგზავნილნი თხოვნით რომ მიეღოთ რუსეთის მფარველობის ქვეშ. თავადმა ტავრიდელმა წარუდგინა მათი თხოვნები იმპერატრიცას, რაზედაც მიიღო კიდეც ნებართვა, რომ მოქცეულიყო საკუთარი შეხედულების-და მიხედვით. “ჩვენი სახელმწიფო საგებლისთვის საჭირო საქმედ მივიჩნევთ, წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს (Въ именномъ указе отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), მოგცეთ თქვენ საერთო სრული უფლება ჩვენი დერჟავისა და მფარველობის ქვეშ იქაური ხალხების მიღებაზე, მათთან დადგენილებების დადებაზე, თავად უშუალოდ ან თქვენი უფროსობის ქვეშ მყოფისთვის დავალებით, დარწმუნებული ვართ რა, რომ თქვენ აქ ყოველივეს იმპერიის სიკეთისა და ჩვენი დიდებისთვის დაადგენთ და დააწესებთ, შეგვატყობინებთ რა ჩვენ დაწვრილებით, ჩვენი გადამწყვეტი ნების მისაღებად”.

მიიღო რა ასეთი უფლებამოსლება, უგანათლებულესმა დააიმედა წარმოგზავნილნი იმპერატრიცის წყალობაში მათი მფლობელებისადმი, დაასაჩუქრა, და რათა შეეკავებინა ავარელი ომარ-ხანი განუწყვეტელი შემოჭრებისგან საქართველოში, დაუნიშა მას ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში იმ საბაბით, რომ ხანი, საერო ჯარის მოწყობისას, იძულებული შეიქნება, რომ ზედმეტი ხარჯები გასწიოს. ამასთან ერთად, ომარ-ხანისადმი წერილში უგანათლებულესი გამოთქვამდა დარწმუნებას, “რომ საქმეთა ახლანდელ მდგომარეობაში, როდესაც რუსეთმა, აგზნებულმა ოტომანის პორტას მხრიდან მომხდარი მშვიდობის დარღვევით, აღმართა მართალი იარაღი”, ამიტომ ხანი რუსეთის მტრებს ჩათვლის თავის მტრებად (Письмо князя Потёмкина хану Аварскому 25-го августа 1787 года, № 2.200). დარუბანდელ ფათჰ-ალი-ხანს თავადი პოტიომკინი სწერდა, რომ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეასრულებს მის სურვილს და წინასწარ არწმუნებს მას იმპერატრიცის მოწყალებაში. “სხვამხრივ კი, რადგანაც ახლა, უმატებდა თავადი ტავრიდელი (Письмо Фетъ-Али-хану Дербендскому 25-го августа 1787 года, № 2.201), ოტომანის პორტა თავხედურად შეუდგა სრულიად რუსეთის იმპერიასთან ურთიერთობების გაწყვეტას, მე ვიმედოვნებ, რომ საქართველოსთან და რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მყოფ სხვა ხალხებთან მიმართებაში თქვენ მოიქცევით ისე, როგორც ჭეშმარიტ კეთილმოსურნეს შეეფერება”.

თავი XIII 

(პორტას ინტრიგები. – მის მიერ სამშვიდობო ტრაქტატის პირობების დარღვევა. – ურთიერთობების გაწყვეტა თურქეთთან და ომის გამოცხადება. – გენერალ პოტიომკინის ექსპედიცია ყუბანის იქით. – შეიხ-მანსურის ურდოების დამარცხება. – გენერალ-ანშეფის ტეკელის დანიშვნა ჯარების სარდლად. – საბრძოლო და სასურსათო საშუალებანი. – მხარის მდგომარეობა. – მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობების სიმწირე. – ექსპედიცია ყუბანს იქით. – მთიელთა დამარცხება მდინარე ურუპზე. – წარუმატებელი ლაშქრობა ანაპისკენ. – ბრძოლა მდინარე უბინზე. – გრაფ სალტიკოვის დანიშვნა კავკასიისა და ყუბანის კორპუსების სარდლად.)

იძულებულ ქმნილი გარემებათა ძალით, რომ აღსრულებულ ფაქტად ეღიარებინა ყირიმისა და ყუბანის შემოერთება რუსეთთან, პორტა დროის მიმდინარეობასთან ერთად სულ უფრო და უფრო მეტად შეიგნებდა დანაკარგის მნიშვნელოვნებას. ასეთ შემოერთებასთან ერთად შავი ზღვის მთელი ჩრდილოეთ ნაპირი გადმოვიდა რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ, და მის ხომალდებს პირველივე მოსახერხებელ შემთხვევაში შეეძლოთ გამოჩენილიყვნენ კონსტანტინოპოლის კედლებთან. არ ჰქონდა რა შესაძლებლობა, რომ ძალით აღდგომოდა წინ რუსეთის გაძლიერებას, თურქეთის მთავრობამ მიმართა თავიდან თავის ჩვეულებრივ საშუალებას – ინტრიგას.

ჯერ კიდევ 1787 წლის დასაწყისში პორტამ გამოგზავნა ყაფუჯი-ბაში ბაიაზეთის, ნახჭევნისა და შუშის გამოვლით დაღესტანში იქაური მოსახლეობის რუსეთის წინააღმდეგ ამხედრებისთვის. ყაფუჯი-ბაშისთან ერთად გამოგზავნილ იქნა 80.000 თუმანი და 30 ხალათი, საჩუქრად სხვადასხვა მფლობელისა და გავლენიანი ადამიანისთვის. იმავე დროს, მიიღო რა ცნობა ცრუწინასწარმეტყველის იმიერყუბანელებთან გაქცევის შესახებ და იცოდა რა, რომ იგი სარგებლობს იქ ბევრის ნდობით, თურქეთის მთავრობა ცდილობა შესულიყო მასთან ურთიერთობებში და გამოეყენებინა იგი იარაღად თავისი გეგმების აღსრულებისთვის. პორტასთვის, რა თქმა უნდა, ყველაზე უფრო მომგებიანი იყო ჰყოლოდა იმიერყუბანელნი იმ შეცდომასა და გაურკვევლობაში, რომ მანსური ჭეშმარიტი იმამია, და სულთანმა აბდულ-ჰამიდმა, მუფტისთვის მიცემულ კითხვაზე, უშვებს თუ არა ყურანი ახალი იმამის გამოჩენას, მიიღო რა უარყოფითი პასუხი, მაინც გადაწყვიტა არ შეწინააღმდეგებოდა მანსურს იმამად დასახელებაში. სულთანმა ნება მისცა მას შეენარჩუნებინა ეს ტიტული მუსლიმანების უფრო მოხერხებულად აღშფოთებისთვის და საჩუქრად გამოუგზავნა მას საათი და ჭოგრიტი.

იმედოვნებდა რა, რომ მუსლიმანური მოსახლეობის აჯანყება მნიშვნელოვნად გააძნელებს რუსული ჯარების მდგომარეობას საქართველოში და ძალების მნიშვნელოვანი ნაწილის ყურადღებას გადაიტანს მოქმედებათა ევროპული თეატრიდან, პორტამ გადაწყვიტა პრინციპში გამოეცხადებინა ომი რუსეთისთვის და დაიწყო დადებული ტრაქტატების დარღვევა. უწინარეს ყოვლისა დარღვეულ იქნა დადგენილება მოლდავეთისა და ვალახეთის შესახებ, რომელიც იმაში მდგომარეობდა, რათა არ აეღოთ სამთავროს მცხოვრებთაგან ხარკი ორი წლის მანძილზე და არ შეეცვალათ გოსპოდარები. შემდეგ ხელშეკრულება ზაპოროჟიელთა დუნაის იქით წაყვანის შესახებ არა თუ არ ყოფილა შესრულებული, არამედ ამის საპირისპიროდ ისინი დასახლებულ იქნენ რუსეთის საზღვრების მახლობლობაში და მათი შევსება ხდებოდა გაქცეული რუსებით. ამ საბაბით წარმოქმნილი დიპლომატიური მოლაპარაკებები დასრულდა იმით, რომ 1787 წლის ზაფხულში (15 ივლისს) პორტამ მიიწვია ჩვენი წარგზავნილი ბულგაკოვი კონფერენციაზე რეის-ეფენდისთან. უკანასკნელმა გადასცა ჩვენს ელჩს ულტიმატუმი, რომელშიც მოითხოვდა: 1) მოლდაველი გოსპოდარის მავროკორდატოს გაცემას, რომელიც რუსეთში იყო გამოქცეული; 2) რუსი კონსულების იასიდან, ბუქარესტიდან და ალექსანდრიიდან გაწვევას; 3) თურქი კონსულების დაშვებას ყველა რუსულ ნავსადგურსა და სავაჭრო ქალაქში; 4) საქართველოს მეფის ერეკლე II-ის თურქეთის ქვეშევრდომად აღიარებას; 5) შავი ზღვიდან გამომავალი ყველა რუსული ხომალდის დათვალიერებას, და 6) დადგენილებას, რათა თურქი ვაჭრები იხდიდნენ საბაჟო გადასახადს არაუმეტეს 3 %-ისა.

ბულგაკოვს, რა თქმა უნდა, არ შეეძლო დათანხმებოდა ამგვარ მოთხოვნებს და, რამდენიმე დღის შემდეგ, ხელახლა იქნა მიწვეული რეის-ეფენდისთან. ამჯერად თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი აღარ თვლიდა საჭიროდ თავისი მთავრობის ჭეშმარიტი სურვილის დაფარვას და მოითხოვდა, რათა რუსეთს დაებრუნებინა თურქეთისთვის ყირიმი და მოესპო ხელშეკრულება სამარადისო მშვიდობის შესახებ. ასეთი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ბულგაკოვს არ ძალუძდა (былъ не въ силахъ), და მაშინ პორტამ, 1787 წ. 5 აგვისტოს, პატიმარ ჰყო იგი და დაამწყვდია შვიდკოშკიან ციხე-სასახლეში.

1787 წლის 9 სექტემბერს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ მანიფესტით გამოაცხადა თურქეთთან ურთიერთობების გაწყვეტისა და საომარ მოქმედებათა დაწყების შესახებ. თურქები 21 აგვისტოს თავს დაესხნენ ოჩაკოვის ლიმანში მყოფ ორ ჩვენს ბოტს და გამოგზავნეს რაზმი სუჯუკიდან იმიერყუბანელებთან, მათთვის მხარდაჭერის აღმოსაჩენად რუსეთის ფარგლებში შემოჭრისას. მიიღო რა ცნობა ამის შესახებ, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გადაწყვიტა დაესწრო იმიერყუბანელთათვის და 20 სექტებერს, 7.988 ადამიანისგან შემდგარი რაზმითა და 35 ქვემეხით, გადალახა მდინარე ყუბანი პროჩნი-ოკოპთან. მან გაჰყო თავის ძალები სამ რაზმად, ხოლო მეოთხეს კი, გენერალ-მაიორ ელაგინის უფროსობით, უბრძანა გადაელახა მდინარე ყუბანი ოვეჩი-ბროდის ქვემოთ, და დაეფარა მისი შეტევა. მოქმედებათა უმთავრესი მიზანი გახლდათ იმამ მანსურის ხროვის (сборище) განადგურება, რომელიც 8.000 ადამიანამდე რიცხვით იყო შეკრებილი მდინარეებს ურუპსა და ლაბას შორის. მის წინააღმდეგ გაგზავნილი პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი იმავე დღეს, 20 სექტემბერს, შეხვდა ცრუწინასწარმეტყველის მეწინავე რაზმს, რომელიც შედგებოდა ვაგენბურგის სახით განლაგებული 600 ურმისგან. შენიშნეს რა რუსების მოახლოება, მთიელებმა მგრგვინავი ხმით წარმოთქვეს ლოცვა, შედგენილი მანსურის მიერ, და გადაწყვიტეს უკანასკნელ შესაძლებლობამდე გაეწიათ წინააღმდეგობა. მაგრამ ვაგენბურგი აღებულ იქნა, და მისმა დამცველებმა კი დაკარგეს 400 ადამიანი მოკლულებით.

მეორე დღეს, 21 რიცხვში, მანსურმა თავისი ბრბოთი (толпа) შემოუტია პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმს, მაგრამ მოგერიებულ იქნა მეტად შეუპოვარი ბრძოლის შემდეგ. მთიელთა ყველაზე უფრო მეტად ცხარე ბრძოლა იყო როსტოვის კარაბინერთა პოლკთან. მოწინააღმდეგეზე შეტევისას პოლკი წააწყდა ჩასაფრებას და, ამაზე ზევით, თავად განიცადა ფლანგზე შემოტევა. როსტოველთა ორი ესკადრონი და კაზაკების ნაწილი დაიბნენ და რიგები არივ-დარიეს (пришли въ замешательство), მაგრამ ასტრახანის პოლკის დროზე მოსულმა დრაგუნებმა, გრენადერთა ბატალიონთან ერთად, უკუაქციეს მოწინააღმდეგე. მთიელებმა სრულ გაქცევას მიმართეს.

პირველივე გასროლებისას გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა რებინდერის მხარდასაჭერად გაგზავნა თავად რატიევის რაზმი, რომელმაც უკვე ვერ მოასწრო ბრძოლის ველზე მისვლა. უკან დაიხია რა ათ ვერსზე, მანსური გაჩერდა; მასთან დასახმარებლად მოვიდნენ თემირგოელები, ბესლენელები და აბაზელები, და 22 რიცხვში იგი ისევ გამოჩნდა ჩვენი რაზმის თვალსაწიერში. გენერალ-მაიორმა თავადმა რატიევმა შეუტია მთიელებს, და ისინი, არ შეეძლოთ რა სასტიკი ცეცხლის გაძლება, “დაიყვნენ ერებად და, საფრდებოდნენ რა ღარტაფებსა და ტყეებში” ცდილობდნენ შემტევთა მისწრაფების შეკავებას, მაგრამ ყველგან განდევნილნი იქნენ. ბრძოლის ადგილთან უახლოესი აული და სახლი, რომელშიც დასახლებული იყო მანსური, გადამწვარ იქნა. იმამის სახლთან ნაპოვნი იქნა ორი საკუჭნაო, რომელშიც ინახებოდა 10.000 ფუთამდე კარაქი და ბევრი ქერი; კარაქი დაწვეს, ქერი კი ჯარებს დაურიგეს. “იმიერყუბანელთაგან უკვე ვეღარავინ ბედავდა აქ გამოჩენას, არამედ მხოლოდ ამ სირცხვილს (позорище) უყურებდნენ თოვლიანი მწვერვალების ახლოს მდებარე მთების თხემებიდან” (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 46. Журналъ князя Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).

25 სექტემბერს გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა უბრძანა ყველა რაზმს დაბრუნებულიყვნენ ყუბანის ნაპირებთან. მთიელები დაედევნენ, მაგრამ დუნედ, მათ მიერ უკანასკნელ დღეებში განცდილი დიდი დანაკარგების გამო. იმიერყუბანელთაგან ბევრს არ ჰქონდა თოფი, არამედ შეიარაღებულნი იყვნენ მშვილდებით, ისრებით, და თუმცა კი გრძნობდნენ უთანასწორობას ბრძოლაში, მაინც აგრძელებდნენ ბრბოებად შეკრებას და ჯგუფდებოდნენ მანსურის სიახლოვეში.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი გაწვეულ იქნა და მის ადგილზე დაინიშნა გენერალ-ანშეფი ტეკელი (Текелли).

1787 წლის 4 აპრილს ტეკელი შეუდგა მთელი რაზმების სარდლობას, რომლებიც განლაგებული იყვნენ სივრცეზე აზოვისა და კასპიის ზღვებს შორის; მისსავე გამგებლობაში შევიდა კასპიის ზღვაზე მყოფი რუსული გემების ესკადრაც.

“თქვენი სიფხიზლე და მზრუნველობა, წერდა ტეკელის თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი (Въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., за № 2.207. Арх. Главн. Штаба. Исходящ. журналъ князя Потёмкина), უნდა მოიცავდნენ მთელს ამ სივრცეს, მაგრამ ყველა ამასთან ერთად ინებეთ, რომ მიჰყვებოდეთ გენერალურ წესს, რათა არ აქუცმაცებდეთ თქვენს ძალებს, არ გქონდეთ ბევრი (ზედმეტი) საგუშაგო, საჭიროების გარდა, და აყენებდეთ საკუთარ თავს მოწინააღმდეგის ძლიერი დამარცხების მდგომარეობაში, თუკი იგი გაბედავდა ჩვენს საზღვრებზე თავდასხმის მოხდენას”.

ამრიგად გენერალ-ანშეფ ტეკელის განკარგულებაში შევიდნენ ყუბანისა და კავკასიის კორპუსები. პირველი, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენის მეთაურობით, განლაგებული იყო ყუბანში, ებჯინებოდა რა მარჯვენა ფლანგით აზოვის ზღვას, და შედგებოდა ქვეითი ჯარის ორი პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან* (*ნიზოვისა და აზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი), დრაგუნთა ორი პოლკისა** (**ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები) და საველე არტილერიის 16 ქვემეხისგან. კავკასიის კორპუსი შედგებოდა ქვეითი ჯარის 9 პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან*** (***ქვეითი პოლკები: კავკასიის, ლადოგის, ყაბარდოსი, ტფილისის, ვლადიმირის, ყაზანის, მოსკოვის, ვორონეჟის, ნიჟეგოროდისა და კავკასიის ეგერთა კორპუსი /См. Московск. Арх. Глав. Штаба. Исходящიй журналъ князя Потёмкина/), კარაბინერთა სამი**** (****როსტოვის, ნარვისა და კარგოპოლის) და დრაგუნთა ორი***** (*****ასტრახანისა და ტაგანროგის) პოლკისგან, დონელ კაზაკთა ოთხი პოლკისგან, ურალის კაზაკთა პოლკისგან, ასტრახანისა და კავკასიის დასახლებულ კაზაკთა პოლკებისგან და საველე არტილერიის 32 ქვემეხისგან****** (******ამაზე ზევით, თითოეულ ქვეით და დრაგუნთა პოლკში იყო ოთხ-ოთხი საპოლკო ქვემეხი, ხოლო ეგერთა თითოეულ ბატალიონში კი ორ-ორი 3-გირვანქიანი ზარბაზანი).

ჩვენი ფლოტილია კასპიის ზღვაში შედგებოდა სამი ფრეგატის, ერთი საბომბარდირო ხომალდის, სამი საგემბანო ბოტისა და ორი სატრანსპორტო გემისგან, 45 ქვემეხით* (*20 3-გირვანქიანი ზარბაზანი, 24 ექვს-გირვანქიანი ზარბაზანი და ერთიც ერთფუთიანი ჰაუბიცა).

ქვეითი პოლკები სრულად ვერ იყო დაკომპლექტებული და შედგებოდა ორ-ორი ბატალიონისგან; კარაბინერთა პოლკებში იყო ექვს-ექვსი ესკადრონი, მაგრამ მათ ბევრი ცხენი აკლდათ, ზუსტად ისევე, როგორც არტილერიაშიც. ექიმებში დიდი უკმარისობა იყო, ჰოსპიტლები კი სრულებით არ ყოფილა მოწყობილი.

ყუბანის კორპუსის ჯარები განთავსებულნი იყვნენ ზამთრის ბინებზე: ეისკის სიმაგრეში, აზოვში, ტაგანროგისა და ბაჰმუთის ოკრუგებში და ჩერკასკის ახლოს, დონის სტანიცებში. კავკასიის კორპუსი განლაგებული იყო: სტავროპოლში, პროჩნი-ოკოპში, გრიგორიოპოლში, სენგილეევსკში და ჩერკასკის გზის გაყოლებაზე (Ведомость, представленная князю Потёмкину-Таврическому, при рапорте Текелли 17-го декабря 1787 г., Георгiев. Воен. Архивъ).

ყუბანის კორპუსის საკვებით უზრუნველყოფისთვის დაარსებულ იქნა საპროვიანტო კომისია როსტოვში, ხოლო კავკასიის კორპუსისთვის კი ასტრახანში. კომისიების ჯარებისგან დაშორებული განლაგება იყო იმის მიზეზი, რომ ზოგიერთ პუნქტში ჯარებს პურიც კი ვერ ჰქონდათ საკმარისი რაოდენობით და ღებულობდნენ მწირ კმაყოფას ადგილობრივ მცხოვრებთაგან.

აბარებდა რა კორპუსს ტეკელის, გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა არ დაუტოვა თავის მენაცვალეს არანაირი თანხები* (*პ. პოტიომკინმა განაცხადა, რომ თუმცა კი აქვს მას 50.000 თუმანი, მაგრამ ეს ფული მან უნდა მიუტანოს თავად ტავრიდელს), არ გადასცა მას არანაირი საქმეები, არ დაუტოვა თარჯიმანი და არ შეატყობინა არანაირი ცნობები მხარისა და იქ მოსახლე ხალხების შესახებ (Донесенiе Текелли князю Потёмкину-Таврическому отъ 8-го октября. Георгiев. Воен. Архивъ).

იმ დროს რუსული დასახლებანი ყუბანზე საერთოდ არ ყოფილა და ცნობების მიღება მოწინააღმდეგის შესახებ უკიდურესად იყო გაძნელებული. ყაბარდოელები ახდენდნენ მეტად ხშირ თავდასხმებს, გადმოლახავდნენ რა მდინარეს ყველაზე უფრო ხშირად ბაბუკის ფონთან. ყუბანს იქით მცხოვრები ტომები, გახლდნენ რა პორტას ქვეშევრდომნი, ჩვენდამი აშკარად მტრულად იყვნენ განწყობილნი, განსაკუთრებით იმ დროიდან, როცა თურქეთის მთავრობამ, ემზადებოდა რა რუსეთთან ომისთვის, გააძლიერა თავისი გარნიზონები სუჯუკსა და ანაპაში და დააყენა იქ საგანგებო ფაშები ჯარების სარდლობისა და მხარის მმართველობისთვის. ჩეჩნეთიდან გაქცეული იმამი მანსური აღაგზნებდა მაჰმადიანებს, მოუწოდება რა მათ საბრძოლველად ქრისტიანების წინააღმდეგ. ყაბარდოელები ღელავდნენ და მზად იყვნენ ყველანი აჯანყებისთვის (и готовы были возстать поголовно). რუსეთის მაშინდელი პოლიტიკური მდგომარეობისას თურქეთთან მიმართებაში, ყუბანის კორპუსის ჯარები ძალზედ არასაკმარისი იყო, რათა ძალით აეძულებინა მთიელები დაჯერებისა და მორჩილებისკენ. თავადმა პოტიომკინმა თუმცა კი უბრძანა ჯარის ატამანს ილოვაისკის მუდმივად მზად ყოფილიყო დასაძვრელად ყუბანის კორპუსის გაძლიერებისთვის, მაგრამ ურჩევდა ტეკელის რომ გავლენა მოეხდინა მთიელებზე, და განსაკუთრებით კი ყაბარდოელებზე, არა იმდენად იარაღის შიშით, რამდენადაც ალერსითა და რბილი მოქცევით.

“მე იმედი მაქვს, წერდა უგანათლებულესი (Генералу Текелли въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., № 2.207. Москов. Арх. Глав. Штаба. Исходящiй журн. Потёмкина), რომ თქვენი მათ მიმართ კეთილმოსურნე ურთიერთობა უფრო მეტად გამოიწვევს მათში რუსეთის იმპერიისადმი კეთილგანწყობასა და გულმოდგინებას, ვიდრე სასჯელის შიში. მაჰმადიანთა რჯულის მიხედვით ისინი ატარებენ ქუდებს, რომელთა მოხდასაც მათ უბრძანებდნენ და ეს მათ გულს წყვეტდა. თქვენო აღმატებულებავ, დატოვეთ ისინი ქუდებში, ისევე როგორც ყველა მაჰმადიანი, და მათ უფრო მეტად მოიზიდავთ თქვენსკენ.

ყველა დანარჩენი მთიელი ხალხებიდან რუსეთისადმი კეთილმოსურნეობას უფრო მეტად იჩენენ, და თვით ქრისტიანული რჯულისადმიც კი, ოსები და ინგუშები. საჭიროა ცდილობდეთ მათში ამ გულმოდგინებისა და ერთგულების გამრავლებას, მოუწყობთ რა მათ ალერსიან მიღებებს, გამოარჩევთ რა სხვების წინაშე”.

ჩვენს საზღვრებთან ყველაზე უფრო ახლოს მყოფი სპარსელი ხანები და მფლობელები ნაწილობრივ ეძიებდნენ რუსეთის მფარველობას, ნაწილობრივ კი დამოუკიდებელნი იყვნენ. ტარკის შამხალი შემოვიდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში და მას ეწყალობა საიდუმლო მრჩევლის ჩინი. ფათჰ-ალი-ხან დარუბანდელი ეძიებდა რუსეთის კეთილგანწყობას, და თუმცა კი არ ყოფილა გულწრფელად ერთგული ჩვენი მთავრობისადმი, მაგრამ ერთერთმა არცთუ ბევრთაგან არ მიიღო პორტას საჩუქრები და ვეზირის მისდამი წერილი გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს. ფათჰ-ალი-ხანის შეურიგებელი მტერი, ავარელი ომარ-ხანი ორპირობდა და, ირწმუნებოდა რა, რომ რუსეთისადმი ერთგულია, იმავე დროს იჭრებოდა საქართველოში და ძარცვავდა მის მცხოვრებთ. ამ ქვეყნის დასაცავად და საერთოდ ჩვენი მიზნების ხელშეწყობისთვის, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა ტეკელის ეცადა რომ კავშირით შეეერთებინა საქართველოსა და იმერეთის მეფეები. “ფათჰ-ალი-ხანის შემოერთებით, ამბობდა იგი, მათ შეეძლებათ უპირატესობის მიღწევა ჩვენს მტრებზე”. ამ უკანასკნელი მიზნით თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გამოგზავნა კავკასიაში ორი ძმა გორიჩები, სიტყვიერი მოლაპარაკებებისა და ჩვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთიელი ხალხებისთვის მათი პირდაპირი სარგებლის ჩასაგონებლად რუსეთისადმი ჭეშმარიტ ერთგულებასა და სიწყნარისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაში (Открытые ордера Горичамъ 22-го августа 1787 года, №№ 2.156 и 2.157). იცოდა რა გამოცდილებით, რომ აზიელები უხალისოდ ანდობენ ქაღალდს თავიანთ სანუკვარ საიდუმლოებებს და ყოველთვის ამჯობინებენ სიტყვიერ ახსნა-განმარტებას, უგანათლებულესმა დაავალა გენერალ-მაიორ უმცროს გორიჩს გამგზავრებულიყო “ხალხებთან, რომლებიც იმყოფებიან მოზდოკსა და კასპიის ზღვას შორის”, ხოლო ბრიგადირ დიდ გორიჩს კი – ყაბარდოელებთან, ოსებთან, ბესლენეელებთან, აბაზელებთან და სხვა იმიერყუბანელებთან. მასვე ებრძანა რომს სწვეოდა ავარიისა და დარუბანდის ხანებს და დაეიმედებინა ისინი იმ კეთილდღეობით, რომელიც ელოდება მათ რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლის შემდეგ.

“ორი ძმა, ბრიგადირი და პოლონეთის სამსახურში ნამყოფი გენერალ-მაიორი გორიჩები, წერდა თავადი ტავრიდელი გენერალ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 22-го августа года, № 2.159), გამოგზავნილია ჩემგან კავკასიის მხარეში, რათა თანამემამულეობისა და პატივისცემის გამო (по единоземству и уваженiю), რომელიც იქ მათ მიმართ გააჩნიათ, ხელი შევუწყო იმ ხალხების მოყვანას ჩვენს მიმართ სასარგებლო განწყობაში”.

დიდი გორიჩი ითხოვდა რომ დაექვემდებარებინათ მისთვის გრებენისა და თერგის ჯარები, მაგრამ იმ დროს მთავარსადლად მყოფ გენერალ ტეკელის არ შეეძლო ამ მოთხოვნაზე დათანხმება, მით უმეტეს, მიიღო თავად ტავრიდელის ბრძანება, რათა მოეწყო ძლიერი ექსპედიცია ყუბანს იქით. ტეკელიმ ჩამოაყალიბა ორი რაზმი: ერთი თავისი უფროსობით, ხოლო მეორე კი ატამან ილოვაისკისა* (*ამ რაზმის შემადგენლობაში შევიდა დონის მხედრობა, ქვეითი ჯარისა და დრაგუნთა ორ-ორი პოლკი და ეგერთა სამი ბატალიონი).

დაავალა რა ილოვაისკის, 13 ოქტომბერს გადაელახა ყუბანი ტემიშბერგთან, თავად ტეკელიც, თავი მოუყარა რა 12.750 კაცისგან შემდგარ რაზმს და გაჰყო რა იგი სამ კოლონად, ასევე 14 ოქტომბერს გადავიდა ყუბანზე ჰაჯი-კალესთან, მტაცებელთა განადგურებით ყუბანის მარცხენა ნაპირის გაწმენდის მიზნით, დაწყებული მდინარე ლაბას მასთან შეერთებიდან თოვლიანი მთების სულ მწვერვალებამდე. თავად პოტიომკინის ვარაუდით ეს ჯარები უნდა დარჩენილიყვნენ ყუბანს იქით იმ დრომდე, სანამ “საჭიროება მოითხოვს, ამოჟლეტენ რა ცეცხლითა და მახვილით მოწინააღმდეგესა და მის სოფლებს და მოიყვანენ რა ისეთ მდგომარეობაში, რომ აღარ შეეძლოთ ოდესმე ხელის აღმართვა /რუსეთის/ საზღვრებზე” (пока «надобность будетъ требовать, истребляя огнёмъ и мечомъ непрiятеля и его селенiя и приводя въ несостоянiе покуситься когда либо на границы» Россiи.) (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 47. Московск. Арх. Главнаго Штаба).

მოიმარაგა რა ერთი თვის მშრალი სურსათი, გენერალი ტეკელი დაიძრა ზემოთკენ მდინარეების დიდი და პატარა ზელენჩუკის გაყოლებაზე და სამი დღის განმავლობაში არ შეხვედრია მოწინააღმდეგეს. დატოვეს რა თავიანთი სოფლები, იმიერყუბანელები ვერ ბედავდნენ ბრძოლაში ჩაბმას (вступать въ дело) ჩვენს ჯარებთან, და მხოლოდ რაზმის შავ მთებთან მიახლოებისას, მოწინააღმდეგის ბრბოები გამოჩნდნენ მათ თხემებზე. აბაზელებმა დაიკავეს ყველაზე უფრო მიუვალი ხეობები (суровыя ущелья) ყუბანსა და დიდ ზელენჩუკს შორის და საკუთარ თავს თვლიდნენ სრულიად უსფრთხოდ. ტეკელიმ გაგზავნა ორი რაზმი: პოლკოვნიკ რებინდერისა მდინარეების პატარა ზელენჩუკისა და მარუხის სათავეებისკენ და გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა მდინარე აქსაუტზე. აქ შეგროვილი მთიელები დამარცხებულ და გაფანტულ იქნენ და იძლებული იყვნენ თოვლიან მთებში გაქცეულიყვნენ. ხედავდნენ რა თავიანთ სოფლებს დარბეულს, ცოლებსა და შვილებს გამარჯვებულთა ხელში, ხოლო საკუთარ თავს კი დაკარგულის დაბრუნებაზე ყოველგვარი იმედის გარეშე, აბაზელებმა ტეკელისთან გამოგზავნეს დეპუტატები თხოვნით შეწყალებისა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შესახებ.

დაეთანხმა რა დამორჩილებულთა თხოვნებს, გენერალმა ტეკელიმ იმავე დროს შეიტყო, რომ მანსური აგროვებს მნიშვნელოვან ბრბოებს მდინარეების დიდი ზელენჩუკისა და კეფნრის სათავეებთან. იგი მაშინვე დაიძრა მანსურის წინააღმდეგ, გაგზავნა რა ავანგარდში პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი. მოწნააღმდეგემ ვერ გაუძლო პირველ თავდასხმებს და უკან დაიხია მდინარე ურუპთან. რუსული ჯარები კვალში მიჰყვნენ უკანდახეულთ და, დაეწიენ რა მოწინააღმდეგეს მდინარე ურუპზე, საბოლოო დამარცხება მიაყენეს მას. ბრბოს დიდი ნაწილი იძულებული იყო დამორჩილებოდა, ხოლო იმამ მანსურმა კი თავისი ახლო გარემოცვის მცირე რიცხვთან ერთად, ძლივსღა შეძლო გადარჩენა, მიდიოდა რა თოვლიანი მთების გავლით და გზაში ტოვებდა მოხუცებსა და მცირეწლოვანთ, რომლებსაც მასთან ერთად სირბილის ძალა არ შესწევდათ. შემდგომში მანსურის გაქცევის გზაზე ნაპოვნ იქნა მრავალი მკვდარი სხეული, უპირატესად მცირეწლოვანი ბავშვებისა (Всепод. донесенiе кн. Потёмкина 1-го декабря 1787 г., № 59, Московск. Арх. Главнаго Штаба).

ტყვეთა ჩვენებით, მანსური გაიქცა სუჯუკ-კალეში. რჩებოდა რა რამდენიმე დღეს ყუბანს იქით, ტეკელი ანადგურებდა ბესლენელებისა და თემირგოელების სამოსახლოთა ნარჩენებს და დაკავებული იყო დამორჩილებული ნოღაელი თათრების კავკასიის ხაზზე გამოყვანით. ყველა ისინი, ათას კომლზე უფრო მეტი რიცხვით, დასახლებულ იქნენ მდინარე კუმის მარცხენა მხარეზე, კუმის შტერნშანცსა და სოფელ ალექსანდრიას შორის. 

2 ნოემბერს ტეკელი დაბრუნდა ექსპედიციიდან და თავისი ჯარები განათავსა ზამთრის ბინებში, ხოლო 5 ნოემბერს კი ამ მდინარის მარჯვენა ნაპირზე დაბრუნდა ილოვაისკის რაზმიც.

გაიარა რა მდინარე ლაბას ორივე ნაპირი, გაფანტა ყველგან მოწინააღმდეგე და გაანადგურა დასახლებანი, ილოვაისკიმ კავკასიის ხაზზე მოიყვანა ბევრი საქონელი, ხელში ჩაიგდო ტყვეები და ქონება (Всеподд. рапорты кн. Потёмкина 1-го и 26-го декабря 1787 г., №№ 59 и 62. Письмо его же къ графу Румянцову 7-го декабря, № 3.251).

ამრიგად, იმიერყუბანელნი საფუძვლიანად იქნენ დარბეულნი, მით უმეტეს, რომ ტეკელის ექსპედიციასთან ერთდროულად, ბრიგადირმა დიდმა გორიჩმა გამოითხოვა ნებართვა ყაბარდოელებისთვის, რომ მოეწყოთ თარეში ყუბანს იქით. რუსეთისთვის სამსახურის გაწევის სახით, ყაბარდოელებს არსებითად სურდათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა უკან დაბრუნება, რომლებიც გაქცეულნი იყვნენ მფლობელთაგან შევიწროვებების გამო. შეიკრიბნენ რა 5 ათასი ადამიანის რიცხვით, 36 მფლობელის უფროსობითა და გორიჩის წინამძღოლობით, ყაბარდოელები თავს დაესხნენ აბაზელებს, ბაშილბაებსა და თემირგოელებს. მათ გამოიყვანეს ბევრი ტყვე და დაასახლეს ისინი ყაბარდოს მახლობლად მდინარე კუმის სათავეებს შორის. ამაზე ზევით, ყაბარდოელებმა წერილობითი ხელშეკრულებით დაავალდებულეს ბესლენეელები, რომ ყოფილიყვნენ რუსეთისადმი ერთგულნი და გამოართვეს მათ ამანათები. ამ ვალდებულებებსა და ამანათებს ცოტა სარგებელი თუ მოჰქონდათ: მთიელები აგრძელებდნენ ჩვენს ფარგლებში შემოჭრას, და თავად ყაბარდოელებიც უერთდებოდნენ მტაცებელთა ბრბოებს და მათი საუკეთესო მეგზურებიც გახლდნენ. კავკასიის ხაზზე შემოჭრები და მტაცებლობანი იმიერყუბანელთა, ყაბარდოელთა და ჩეჩენთა მხრიდან ხდებოდა ძალზედ ხშირად. მძარცველობაში დაჭერილებს გაატარებდნენ ჯარისკაცთა მწყობრს შორის და ნაწილს უშვებდნენ სახლში, სხვებს კი გადასახლებაში აგზავნიდნენ. იმიერყუბანელები ჩვენს მიმართ უფრო მეტად მტრულ დამოკიდებულებაში იყვნენ, ვიდრე ყაბარდოელები. უკანასკნელნი ითვლებოდნენ ჩვენს ქვეშევრდომებად, და ბევრს ყაბარდოელთაგან ჰქონდა რუსული ჩინები. თუმცა კი ეს არ უშლიდათ ხელს არც წვრილმან მტაცებლობაში, და არც ორაზროვან მოქცევაში: ეკატერინოგრადისკენ მიმავალი გზები არ იყო უსაფრთხო, და გაგზავნილ სახაზინო ტრანსპორტებს ბადრაგების გაყოლება სჭირდებოდა.

საქართველოდან ჩვენი ბატალიონების გამოყვანის შემდეგ ჩვენი შეტყობინება ამიერკავკასიასთან თითქმის შეწყდა, იმიტომ რომ ვლადიკავკაზი და სხვა გამაგრებული პუნქტები ამ გზის გაყოლებაზე 1788 წელს ჩვენს მიერ იქნა დატოვებული, და მათი გარნიზონები კი მოქმედ ჯარებთან შეერთებული.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც 1788 წლის 22 აპრილს თავადმა პოტიომკინმა უბრძანა გენერალ ტეკელის, რომ რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამოსულიყო და დაეწყო საომარი მოქმედებები სუჯუკ-კალეს ან ანაპის წინააღმდეგ. “ეს ღონისძიება მით უფრო არის საჭირო, წერდა უგანათლებულესი (Секретн. журналъ кн. Потёмкина. Москов. Арх. Глав. Штаба), რომ გაგვიწევს ტავრიდისგან მოწინააღმდეგის ყურადღების გადატანის სამსახურს, საითკენაც, ყველა ცნობის მიხედვით, მომართავს იგი თავის მთავარ ძალებს. რაც უფრო მეტი ჯარების შეკრება შეგიძლიათ თქვენ, მით უფრო სასარგებლო შედეგები შესაძლოა იყოს მოსალოდნელი. თუკი ყუბანის ნაპირებიდან გადმოსვლა ხელს შეუშლის ნავარაუდევი მოქმედებებისთვის ჯარების იქითა ნაპირზე გადასვლას, ასეთ შემთხვევაში თქვენი მოძრაობა მიმართეთ ტამანისკენ”.

მაგრამ ამ ექსპედიციის მოწყობა შესაძლებელი იყო არაუადრეს სექტემბრის თვისა. დაავალა რა ყუბანის კორპუსის* (*იმ დროს ყუბანის რაზმის შემადგენლობაში შედიოდნენ: აზოვისა და ნიზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები, დონის ორი პოლკი და საველე არტილერიის 16 ქვემეხი) ახლადდანიშნულ მეთაურს გენერალ-პორუჩიკ ტალიზინს დაეკავებინა ბანაკი ზანას სანახებიდან 17 ვერსზე უფრო ზევით, გენერალმა ტეკელიმ, 19 სექტემბერს, გადალახა ყუბანი უსტ-ლაბინსკის ციხესიმაგრის ქვემოთ და დაიძრა სუჯუკისკენ. წააწყდა რა მოწინააღმდეგის წინააღმდეგობას ყუბანის მარცხენა ნაპირზე პირველი მოძრაობისას, ტეკელი, განუწყვეტელი შეტაკებებით, მოვიდა 25 რიცხვში მდინარე უბინზე, და მომდევნო დღეს გაგზავნა იქიდან ორი რაზმი სუჯუკზე, გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა და პოლკოვნის გერმანის მეთაურობით, ხოლო მესამე კი, პოდპოლკოვნიკ მანსუროვისა, უბინის სათავისკენ, მოწინააღმდეგის აღმოსაჩენად. მანსუროვს სხვებზე უფრო ადრე შემოუტიეს, ამასთან, თურქული ჯარებითა და არტილერიით გაძლიერებული მთიელები გააფთრებით იბრძოდნენ. მოაწყო რა თავისი რაზმი კარედ, მანსუროვი იგერიებდა შემოტევებს დილის 4-დან 9 საათამდე. მის გასაძლიერებლად გაგზავნილ იქნენ: პოლკოვნიკი გროტენჰელმი ყაზანის ქვეითი პოლკით და ბრიგადირი საველიევი გრენადერთა ბატალიონითა და კაზაკთა პოლკებით. მათმა მოსვლამ ბრძოლის ველზე და გენერალ-მაიორ თავად რატიევის დაბრუნებული რაზმის მოწინააღმდეგის ფლანგში მოძრაობამ აიძულეს მთიელები, რომ მეტად მნიშვნელოვანი დანაკარგებით უკან დაეხიათ. ტყვეთა ჩვენებით, ამ ბრძოლაში მონაწილეობდა 2.500 თურქი და 8 ათასი იმიერყუბანელი სხვადასხვა ტომებიდან. მათი წინამძღოლი გახლდათ მუსტაფა-ფაშა, რომელიც გამოგზავნილი იყო იმ მხრის დასაცავად. მოწინააღმდეგემ მოკლულებითა და დაჭრილებით დაკარგა 1.500 ადამიანზე მეტი. ჩვენი დანაკარგი შედგებოდა 28 მოკლულისა და 226 დაჭრილისგან.

ამ ბრძოლის შემდეგ ტეკელის უკვე აღარ შეხვედრია წინააღმდეგობა და, გაირა რა ზანის სანახების გავლით, იქ შეუერთდა გენერალ ტალიზინის რაზმს. 13 ოქტომბერს იგი მიადგა ანაპას, სადაც იმყოფებოდნენ მნიშვნელოვანი გარნიზონი და ცრუწინასწარმეტყველი მანსური, რომლებიც ქალაქს თავდაცვისთვის ამზადებდნენ. 

მომდევნო დღეს პოლკოვნიკმა გერმანმა მოახდინა ციხესიმაგრის გაძლიერებული რეკოგნოსცირება, დრაგუნთა ერთი ბრიგადითა და ვოლგის კაზაკთა პოლკით. მიუშვეს რა რეკოგნოსცირების ჩატარებლები ციხესმაგრესთან მეტად ახლო მანძილზე, თურქებმა გაუხსნეს მათ ძალზედ ცოცხალი ცეცხლი (турки открыли по нимъ весьма живой огонь). ამის კვალდაკვალ მოწყობილ იქნა გამოხდომა ქალაქიდან, ერთდროულად მთიელებთან, რომლებიც პირობით ნიშნამდე იმალებოდნენ ტყიან ხეობებში. ჩვენი კავალერია ჩაყენებულ იქნა უკიდურესად გაძნელებულ მდგომარეობაში, და იგი გამოისხნეს მხოლოდ დროზე მოსულმა თავიდან ქვეითი ჯარის ორმა ბატალიონმა, ხოლო შემდეგ კი გენერალ-მაიორ თავად რატიევის რაზმმაც. ჩამოწოლილმა ღამემ შეწყვიტა ბრძოლა, რომელმაც დაარწმუნა ტეკელი მოწინააღმდეგის ძალების მნიშვნელოვნებაში.

ვერ ბედავდა რა ანაპაზე იერიშს და არ გააჩნდა რა არანაირი საშუალებანი სწორი ალყის წარმოებისთვის, ტეკელი მოწინააღმდეგესთან რამდენიმე შეტაკების შემდეგ უკანვე წამოვიდა და, დაბრუნდა რა კავკასიის ხაზზე, განლაგდა ზამთრის ბინებზე (Исходящiй журн. кн. Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).

ასე დასრულდა 1788 წლის კამპანია აზიურ თურქეთში. არც თავადი პოტიომკინი, არც იმპერატრიცა ეკატერინე II არ იყნენ კმაყოფილნი გენერალ-ანშეფ ტეკელის მოქმედებებით და, მიაწერდნენ რა ამდენად მცირე წარმატებას მთავარსარდლის ენერგიის ნაკლებობას, გადაწყვიტეს მისი სხვა პირით შეცვლა.

“ყუბანისა და კავკასიის კორპუსების დაშორების გამო, – წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს, (Въ рескрипте отъ 8-го марта 1789 г. Арх. Кабин. св. 443) – იმ ადგილებიდან, რომლებზედაც თქვენდამი რწმუნებული არმის მოქმედებები მიმდინარეობს (იგულისხმება ბალკანეთის მიმართულება – ი. ხ.), სურვილი გვაქვს, რათა მათგან შედგენილ იქნას საგანგებო არმია, აქვე დართული განრიგის მიხედვით* (*განრიგის მიხედვით, ამ კავკასიის არმიას შეადგენდნენ შემდეგი ჯარები: კავკასიის ქვეითი პოლკი ოთხი ბატალიონით; ორბატალიონიანი პოლკები: ყაზანის, ვლადიმირის, მოსკოვის, ყაბარდოსი, ლადოგის, ტფილისის, ნიჟეგოროდის, ვორონეჟის, აზოვისა და ნიზოვის; ეგერთა კორპუსები: კავკასიისა და ყუბანის; ცხენოსანი კარაბინერთა: როსტოვის, კარგოპოლისა და ნარვის; დრაგუნთა: ასტრახანის, ტაგანროგის, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის; დონელთა ექვსი პოლკი, ურალის პოლკი, კავკასიისა და ასტრახანის გუბერნიების კაზაკთა ჯარები და ყალმუხთა ჯარი). ამ არმიის წინამძღოლად ვნიშნავთ ჩვენს გენერალს გრაფ სალტიკოვს იმით, რათა იგი მისი მომარაგებისა და კვების საქმეებში, აგრეთვე იმ დაწვრილებით საქმეებშიც, რომლებიც სამსახურს შეეხება, განკარგავდეს და მოგვმართავდეს ჩვენ და ჩვენს სამხედრო კოლეგიას შუამავლების გარეშე; საომარ მოქმედებებში კი, როგორც კავშირის მქონე თქვენს მოქმედებებთან, ანგარიშს უწევდეს თქვენს ვარაუდებს (соображался предположенiямъ вашимъ), მოგვახსენებს რა თუმცა კი ჩვენც ყველაფერ მომხდარზე იმ მხარეში. რაც შეეხება იქაურ მეზობელ ხალხებს, რადგანაც თქვენ უკვე რწმუნებული ხართ ჩვენგან ჩვენი საზღვრების უზრუნველყოფისა და ჩვენი ინტერესებისთვის მათთან ყველანაირ ხელსაყრელ მოლაპარაკებებსა და დადგენილებებზე – მოხსენიებული გენერლის მხრიდან მათთან ურთიერთობები სხვანაირად არ უნდა ხდებოდეს, თუ არა თქვენი ზუსტი ხელმძღვანელობის მიხედვით”.

ამრიგად, თუმცა კი კავკასიაში ახლა შეიქმნა კიდეც საგანგებო არმია, მაგრამ მისი სარდალი შეკრული იყო თავის მოქმედებებში და არ გააჩნდა სათანადო დამოუკიდებლობა. გრაფი სალტიკოვი, ესმოდა რა ეს, არ ჩქარობდა გამგზავრებას, და იმპერატრიცა იძულებული იყო რამდენჯერმე შეეხსენებინა მისთვის, რომ სამსახურის სარგებელი მოითხოვს მის უსწრაფეს მისვლას დანიშნულების ადგილზე (Рескрипты императрицы графу Салтыкову отъ 5-го и 18-го iюня 1789 г.).

1789 წლის მაისის ბოლოს მიღებულ იქნა ცნობები, რომ თურქებმა მოახდინეს გადმოსხმა შავი ზღვის აღმოსავლეთ ნაპირზე და ხუთათასიანი რაზმებით დაიკავეს ციხესიმაგრეები ანაპა და სუჯუკ-კალე. ეშინოდა რა იმისა, რომ მათ არ დაეკავებინათ ტამანი და იქიდან არ შესულიყვნენ ურთიერთობებსა და კავშირში ყირიმელ თათრებთან, თავადმა პოტიომკინ ტავრიდელმა უბრძანა ყუბანის კორპუსს დაეკავებინა ტამანი, ხოლო კავკასიის კორპუსის ნაწილებს კი – ახლოს დამდგარიყვნენ ყუბანთან და უზრუნველეყოთ საზღვარი იმიერყუბანელთა შემოჭრისგან. ამ უკანასკნელი მიზნით ჩამოყალიბებულ იქნა რამდენიმე რაზმი: ლაბას შესართავთან იდგა გენერალ-მაიორ ბულგაკოვის რაზმი (4 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და 2 ქვემეხი); ტემიშბეგთან – ბრიგადირ დეპრერადოვიჩის რაზმი (1,5 ბატალიონი, 6 ესკადრონი, 200 კაზაკი, 2 ქვემეხი). ორივე რაზმი იფარავდა ჩერქეზეთის მთავარ გზას და პირველი ამასთანავე ინარჩუნებდა კავშირს ყუბანის კორპუსთან. კავკასიის ხაზისა და სოფლების იმიერყუბანელ მტაცებელთა შემოჭრებისგან დასაფარავად განლაგებულ იქნა: ნედრემანნი პოსტთან გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი (4,5 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და ექვსი ქვემეხი) და ნევინნი კონცხთან ბრიგადირ გერმანისა (2,5 ბატალიონი, დონელ კაზაკთა პოლკის 10 ესკადრონი და 5 ქვემეხი). თავად მთავარსარდალი გენერალი ტეკელი განლაგდა პესჩანნი ბროდთან და თავის განკარგულებაში გააჩნდა ქვეითი ჯარის 4 ბატალიონი, კავალერიის 3 ესკადრონი, 350 კაზაკი და 4 ქვემეხი (Георгiевскiй Военный Архивъ).

(დასასრული იხ. ნაწილი VI)

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა