ნიკოლოზ დუბროვინი. „კავკასიაში ომისა და რუსების მფლობელობის ისტორია“, II ტომი, 1886 წ.

(ნაწილი IV)

თავი IX

(შინაომები სპარსეთში. – გრაფ ვოინოვიჩის ექსპედიცია. – ჩვენი ვაჭრობის შევიწროვება გილანელი გედაეთ-ხანის მიერ. – ენზელის დაბომბვა. – ბრძოლა სპარსეთის ტახტისთვის. – პ. ს. პოტიომკინის პროკლამაცია. – თავად პოტიომკინის ურთიერთობები ალი-მურად-ხან ისპაჰანელთან. – საფრანგეთისა და თურქეთის ჩვენდამი წინააღმდეგობა. – პოლკოვნიკ ტამარას გაგზავნა სპარსეთში. – მისთვის მიცემული ინსტრუქცია. – ალი-მურად-ხანის აღსასრული და მისი შედეგები. – აღა-მაჰმად-ხანის აღზევება. – გილანელი გედაეთ-ხანის ორპირობა.)

რუსული ვაჭრობის გავრცელება კასპიის ზღვაზე, იქ აღმოსავლეთიდან საქონლის ჩართვით, შეადგენდა ჩვენი მთავრობის მუდმივ საზრუნავს პეტრე I-ის დროიდან. 

რუსეთის დიდი გარდამქმნელის ბრძანებით, რომელმაც ამას პირველი საფუძველი ჩაუყარა, გაკეთებულ იქნა კასპიის ზღვის აღწერა, ხოლო ამას კი კვალდაკვალ მოჰყვა ზოგიერთი ჩრდილოეთ საპრსული პროვინციის რუსეთთან შემოერთება.

ანა იოანეს ასულის მეფობაში ეს პროვინციები კვლავ სპარსეთისთვის იქნა დაბრუნებული, რომლისგანაც თუმცა კი მოახერხეს მიეღოთ თანხმობა რუსეთის ვაჭართა წოდების უფლებაზე საქმეები ეწარმოებინათ თვისუფლად და საბაჟო გადასახადების გარეშე. მაგრამ სპარსეთში მიმდინარე შინაომები შეიქნა იმის მიზეზი, რომ რუსულ ვაჭრობას არ ჰქონია იქ მყარი ბაზა და საფუძვლიანი ნავსაყუდელი (пристанище). ამის შედეგად, 1778 წელს ებრძანა საადმირალო კოლეგიას აღეკაზმა სამხედრო ესკადრა ყაზანში, რომელიც 1780 წელს დაუყვა ვოლგას ასტრახანამდე, ხოლო მომდევნო წელს კი გაგზავნილ იქნა კასპიის ზღვაში მე-2 რანგის კაპიტნის გრაფ ვოინოვიჩის უფროსობით.

ექსპედიციის მიზანი გახლდათ ოგურჩინსკის კუნძულის შესწავლა, რომელიც მდებარეობს კასპიის ზღვის აღმოსავლეთ ნაპირებთან, და პეტერბურგში მყოფი თურქმენების ჩვენებით, წარმოადგენდა საუკეთესო პუნქტს სავაჭრო დაწესებულებებისთვის. თურქმენთა ჩვენების სამართლიანობის შემთხვევაში ოგურჩინსკის კუნძულის მიერ შესაძლო მოსაცემ მოსახერხებლობასთან მიმართებით, ვარაუდობდნენ მოეწყოთ მასზე სავაჭრო ქალაქი, ხოლო წინააღმდეგ შემთხვევაში კი, გრაფი ვოინოვიჩი უნდა წასულიყო სპარსეთის ნაპირებისკენ და ეცადა ერთერთი რომელიმე მონაპირე ხანის დაყოლიება ადგილის ნებაყოფლობით დათმობაზე სავაჭრო პუნქტის მოსაწყობად.

1781 წლის ივნისის ბოლოს რუსული ესკადრა მოვიდა ოგურჩუნსკის კუნძულთან. ვერ ჰპოვა რა იგი მოსახერხებლად ნავარაუდევი მიზნისთვის, გრაფი ვოინოვიჩი წავიდა ასტრაბადის ყურისკენ, დაავალიერა იგი და, ვინაიდან მიიჩნია ეს ყურე საუკეთესო პუნქტად ვაჭრობისთვის კასპიის ზღვაში, განლაგდა მასში ესკადრით. მას განზრახული ჰქონდა დაეწყო მოლაპარაკებები აღა-მაჰმად-ხანთან, ასტრაბადის მაშინდელ მფლობელთან, მისი სამფლობელოებიდან “მიწის გარკვეული ნაწილის” დათმობის შესახებ “მასზე სავაჭრო ქალაქის გასაშენებლად”.

ეს მოლაპარაკებები გაჭიანურდა, რადგანაც აღა-მაჰმად-ხანი იმ დროს ასტრაბადში არ ყოფილა: იგი აწარმოებდა ომს ისპაჰანელ ალი-მურად-ხანთან და თავისი ჯარით იმყოფებოდა ქალაქ ყაზვინთან.

უუფროსობა, რომელიც წარმოიშვა სპარსეთში დიდი ქერიმის სიკვდილის შემდეგ, იყო განუწყვეტელი ურთიერთშორისი ომების საბაბი ხანებსა და მფლობელებს შორის. სანამ ქერიმი მართავდა სპარსეთს, ეს ქვეყანა კიდევ სარგებლობდა გარკვეული სიმშვიდით, მაგრამ, მისი სიკვდილის შემდეგ, სპარსეთი იღრჩობოდა საკუთარ სისხლში. ქერიმის ვაჟი და მენაცვალე (преемникъ), აბულ-ფეთჰ-ხანი, თავისი მამის სიკვდილის შემდეგ შეუდგა ქვეყნის უმაღლეს მმართველობას, მაგრამ დიდი ხნით ვერ დარჩა მმართველად. 

1781 წელს, მისი ბიძა, სადიკ-ხანი, აჯანყდა ძმისწულის წინააღმდეგ, მიიტაცა მისი ძალაუფლება, ხოლო თავად იგი კი პატიმარ ჰყო. სპარსეთში მოხდა საყოველთაო მღელვარება. სხვადასხვა ოლქების ხანები და მმართველები დაიყვნენ ორ მტრულ ბანაკად: პირველები დაექვემდებარნენ სადიკ-ხანს, სხვები კი არ აღიარებდნენ მის ხელისუფლებას. უწესრიგობები დღითი-დღე ძლიერდებოდა და თითოეული, რომელსაც გააჩნდა ძალა, ცდილობდა თავისი ძალაუფლებისთვის დაექვემდებარებინა უფრო სუსტი მეზობელი ან კიდევ დაეღუპა იგი, რათა ესარგებლა მისი მამულითა და საგანძურებით. ერთნი სამართლიანად ეძიებდნენ დაკარგულის დაბრუნებას; სხვები კი, იტაცებდნენ რა მეზობელთა ხელისუფლებას და ანადგურებდნენ მეტოქეებს, ისწრაფვოდნენ მთელი ირანის დაუფლებისკენ. უკანასკნელთა რიცხვში გახლდათ ასტრაბადისა და მაზანდერანის ძალაუფლებისმოყვარე მფლობელი აღა-მაჰმად-ხანი. ისწრაფვოდა რა თავისი ძალაუფლებისადმი მთელი სპარსეთის დაქვემდებარებისკენ, იგი უწინარეს ყოვლისა თავს დაესხა გილანელ გედაეთ-ხანს. უკანალსკნელმა, როდესაც ჯარებით გამოდიოდა მოწინააღმდეგის დასახვედრად, თავისი ცოლები და ოჯახი გაგზავნა ენზელის პორტში და წერილით გილანის პროვინციის მმართველობა ჩააბარა რუსეთის კონსულს ტუმანოვსკის, მისდამი საგანგებო მინდობილობით. შემდეგ აღა-მჰმად-ხანის მიერ დამარცხებული, გედაეთი გაიქცა ენზელიში, საიდანაც გამოუგზავნა წერილი ასტრახანის გუბერნატორს ჟუკოვს, და სთხოვდა მას დახმარების აღმოჩენას რუსული ჯარებით (Выписка изъ рапортовъ астраханскаго губернатора Жукова и консула Тумановскаго. Арх. Кабин. Его Величества, св. 380).

“გილანის პროვინცია, წერდა გედაეთ ხანი, რომელიც ყოველთვის იმყოფებოდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში, რუსული დერჟავის მიერ დათმობილ იქნა ნადირ-შაჰისთვის, ერთადერთი მეგობრობის მოყვარულობის გამო, როგორც ეს ცხადად ჩანს ორმხრივი ტრაქტატებიდანაც, იმ პირობით, რომ თუკი, სპარსეთის ტახტის მემკვიდრეთა გარდა, სხვა რომელიმე მფლობელები დაიწყებენ ამ პროვინციის მითვისებას, მაშინ რუსეთს ვალად აქვს დაიცვას იგი, როგორც თავისი საკუთარი მიწა და მიიღოს თავისი დაცვის ქვეშ”.

ამ განცხადების საფუძველზე, გედაეთ-ხანი ითხოვდა დახმარებას აღმოჩენას არა მხოლოდ მისთვის, არამედ მისი ნათესავის აბულ-ფეთჰ-ხანისთვისაც, ქერიმის ძისთვის, მისი უფლებების აღდგენასა და ამით სპარსეთის საბოლოო გაჩანაგებისგან გადარჩენას. ასტრახანის გუბერნატორს არ ჰქონდა არც უფლებამოსილებანი, არც საშუალებები გილანის მფლობელის სურვილთა დასაკმაყოფილებლად და გედაეთის გაქცევამ ელზელიში ვერ იხსნა იგი აღა-მაჰმად-ხანის დევნისგან. მიიღო რა ცნობა მოწინააღმდეგის ენზელისთან მოახლოების შესახებ და არ იმედოვნებდა რა მის მოგერიებას, გედაეთმა გადაწყვიტა გილანის პროვინციის დატოვება. მან გამოუცხადა ამის შესახებ კონსულ ტუმანოვსკის, გემებში ჩატვირთა თავისი ნივთები, ჩასხა ცოლები და ოჯახი და ტუმანოვსკისთან ერთად გავიდა რეიდზე, თან განზრახული ჰქონდა სალიანიში შევლა, იქ თავისი ხალხის დასატოვებლად, ხოლო შემდეგ კი ასტრახანისკენ გაცურვა.

მფლობელის მიერ დატოვებული ენზელი, ისევე როგორც სხვა ქალაქებიც, დაიკავა აღა-მაჰმად-ხანმა, რომელიც სთხოვდა კონსულ ტუმანოსვკის ნაპირზე დაბრუნებასა და თავისი თანამდებობის გაძღოლას. ტუმანოვსკი დაბრუნდა ელზელიში, გედაეთი კი გაემართა სალიანისკენ, ხოლო იქიდან ბაქოსკენაც, ხანის მიწვევით, რომელიც დაპირდა მას დახმარებასა და თანადგომას დაკარგული სამფლობელოს დასაბრუნებლად. 

ამასობაში ისპაჰანელმა ალი-მურად-ხანმა, რომელსაც ეშინოდა აღა-მაჰმად-ხანის მზარდი მნიშვნელობისა, გამოგზავნა 12.000-იანი ჯარი გილანის პროვინციიდან მიმტაცებლის განსადევნად. ალი-მურადის ჯარებმა გაწმინდეს პროვინცია მოწინააღმდეგეთაგან და აღა-მაჰმად-ხანი იძულებული შეიქნა დროდე დაეთმო პირველობა თავისი მოწინააღმდეგისთვის.

ორ მოწინააღმდეგეს შორის გახურებული ბრძოლის მიმდინარეობისას, აღა-მაჰმად-ხანმა მიიღო გრაფ ვოინოვიჩის წერილი, რომელშიც იგი უხსნიდა ასტრაბადში ესკადრის მოსვლის მიზეზსა და მიზანს. პირდაპირი ურთიერთობების დაწყება რუსეთის მთავრობასთან, იმ მდგომარეობაში, რომელშიც იყო აღა-მაჰმად-ხანი, მისთვის მოულოდნელი აღმოჩენა და არსებითად მნიშვნელოვანი საქმე გახლდათ. ასტრაბადის ხანმა გამოუგზავნა გრაფ ვოინოვიჩს პასუხი, ყველაზე უფრო “ალერსიანი გამონათქვამებით”. იგი წერდა, რომ სიამოვნებით ღებულობს მეგობრულ კავშირს რუსეთთან; რომ ხალისით თნხმდება მიწის ნაწილის დათმობაზე, ქალაქის აშენებისთვის, და მზად არის აუცილებელი მასალებისა და მუშახელის მიწოდებისთვისაც (Историческiй журналъ бывшей въ 1781 и 1782 годахъ на Каспიйскомъ море эскадры, подъ командою гр. Войновича). ხანი თავად ჩამოთვლიდა ყველა სარგებელს, რომლებიც შეიძლება მოხდეს რუსების მიერ მის სამფლობელოებში სავაჭრო პუნქტის დაარსებისგან. გრაფმა ვოინოვიჩმა აირჩია ქალაქი აშრეფი, საუკეთესო ადგილი კასპიის ზღვის მთელ ნაპირზე, როგორც თავისი მდებარეობის თვალწარმტაცობით, ისე ბუნების სიმდიდრითაც. აშრეფი – თუმცა კი იწოდებოდა ქალაქად, არსებითად ეს გახლდათ გასართობი ადგილი, სადაც ჯერ კიდევ შაჰ აბასის მიერ იყო აგებული სასახლეები, ჩაძირული იშვიათი ხეებისგან გაშენებული ბაღების სიმწვანეში. აქ აშენებული იყო სიმაგრე და ესახლა სპარსელთა 300-მდე ოჯახი. აშრეფის მახლობლად ცხოვრობდა ბევრი ქართველი, სპარსეთში გამოყვანილი შაჰ აბასის მიერ.

აღა-მაჰმად-ხანი პასუხობდა გრაფ ვოინოვიჩს, რომ აშრეფის დათმობა არ შეუძლია, მაგრამ სთავაზობდა მას რომელიმე სხვა ადგილის არჩევას კასპიის ზღვის ნაპირზე. ასეთ ადგილად არჩეულ იქნა გოროდოვინის სანახები, რომელიც იმყოფებოდა ასტრაბადის ყურის ნაპირზე. ააშენა რა რამდენიმე სახლი და ბატარეა, თურქმენთა თავდასხმებისგან თავის დასაცავად, გრაფმა ვოინოვიჩმა პეტერბურგში გამოგზავნა ასტრაბადის ყურის გეგმა და აღწერილობა, სადაც დარჩა კიდეც გამოზამთრებისთვის. ნოემბერში სიმაგრე მზად იყო და შეიარაღებული გახლდათ 18 საზღვაო ქვემეხით. მალევე ამის შემდეგ ლერწმისგან აშენებულ იქნა: ჰოსპიტალი, ყაზარმა, პროვიანტის მაღაზია, რამდენიმე სახლი და ნავმისადგომი, რომელიც ზღვაში იჭრებოდა 50 საჟენზე. რჩებოდა მხოლოდ ბატარეაზე რუსული დროშის აღმართვა, მაგრამ გრაფი ვოინოვიჩი მოელოდა ამაზე თავად პოტიომკინის ბრძანებასა და აღა-მაჰმად-ხანთან ამ სანახების რუსეთისთვის დათმობის შესახებ ტრაქტატის დადებაზე ნებართვას. ამ პუნქტის დასახლებისთვის ნავარაუდევი ჰქონდათ ბაქოდან, ნებაყოფლობითი სურვილით, სომეხთა რამდენიმე ოჯახის გამოძახება და, ბატონ ბუტკოვის სიტყვებით, თავად პოტიომკინს მზად ჰქონდა უკვე ღერბიც ახალი დასახლებისთვის.

ასე გავიდა ოთხი თვე. დროის ამ შუალედში, აღა-მაჰმად-ხანის შემოსვლამ პირდაპირ ურთიერთობებში რუსეთთან აღძრა სხვა სპარსელი ხანების შური და შიში, რომ რუსეთი მხარს დაუჭერს მის გაძლიერებასა და სპარსეთის თავისი ძალაუფლებისადმი დაქვემდებარებას.

გარეგნულად მეგობრებმა, ხოლო შინაგანად კი მტრებმა, მეზობელმა ხანებმა დაუწყეს აღა-მაჰმად-ხანს დარწმუნება, რომ რუსების განზრახვა არ იფარგლება მხოლოდ ვაჭრობის დამყარებითა და განვითარებით, რომ, ასტრახანში იკრიბება რუსული ჯარების მნიშვნელოვანი კორპუსი სპარსეთის პროვინციების ნაწილის დასაუფლებლად და რომ აღა-მაჰმად-ხანი სხვებზე უწინ დაექვემდებარება მათ თავდასხმას. ყველა აზიელისთვის დამახასიათებელი მალემრწმენობის გამო, აღა-მაჰმად-ხანმა დაიწყო შეშფოთება და შემდეგ, არ იცოდა რა, თუ როგორ გაეწყვიტა რუსეთთან დაწყებული ურთიერთობები, მიმართა ჩვეულებრივ სპარსულ ხერხს – ვერაგობას. მან ბრძანა, რომ მოსახერხებელ შემთხვევაში ხელში ჩაეგდოთ თავად გრაფი ვოინოვიჩი.

დეკემბერში, იყო რა მიწვეული სადილად ერთერთი სპარსელი უფროსის მიერ, გრაფი ვოინოვიჩი გაემგზავრა მის სოფელში, ათ ვერსზე ნაპირიდან, და არ ეჭვობდა რა ღალატს, თავისთან ერთად მოიპატიჟა რამდენიმე ოფიცერიც. როგორც კი ჩავიდა იგი სოფელში და შეაბიჯა ფეხი მისი დამპატიჟებელი მასპინძლის ეზოში, მაშინვე აღმოჩნდა შეიარაღებულ ადამიანთა ალყაში და დაპატიმრებულ იქნა მის თანმხლებ ყველა პირთან ერთად. ტყვეები შეყარეს “ბინძურ და საზიზღარ ქოხში” და გაშიშვლებულ ფეხებზე ბორკილები დაადეს. “მათი სიმძიმე არ იძლეოდა არც ადგომის, არც მოძრაობის საშუალებას, ხოლო ტკივილი მათი სიმჭიდროვისგან, რამდენიმე საათის შემდეგ ფეხებში იწვევდა ანტონის ცეცხლის სრულ შეგრძნებას”. გრაფ ვოინოვიჩისგან მოითხოვდნენ მთელი ეკიპაჟის ნაპირიდან გემებზე გადაყვანას, ხოლო სიმაგრისა და შენობების განადგურებას.

– მე არა თავად, არამედ ხანის ნებართვით განვლაგდი ნაპირზე, პასუხოვდა გრაფი ვოინოვიჩი; რაზმს უფროსების გარეშე თვითონ არ შეუძლია ამის გაკეთება.

იგი სთხოვდა, რათა გაეთავისუფლებინათ თუნდაც ერთი ოფიცერი, რომელიც შეძლებდა რაზმისთვის ბრძანებების მიცემას. სპარსელები დიდხანს ყოყმანობდნენ, მაგრამ ბოლოს, დაეთანხმენ კაპიტან-ლეიტენანტ ბასკაკოვის განთავისუფლებას, რომელსაც დაევალა კიდეც სპარსელთა მოთხოვნის აღსრულება. რაზმი გადავიდა გემებზე, ქვემეხებიც იქ იქნა გაგზავნილი, მაგრამ გრაფი ვოინოვიჩი არ გაუთავისუფლებიათ ტყვეობიდან. პატიმრებს ბორკილები შეუცვალეს და წაიყვანეს სარიში – აღა-მაჰმად-ხანის ადგილ-სამყოფელში. ხანმა გრაფი ვოინოვიჩი მიიღო მეტად ალერსიანად, მასპინძლობდა, თავისთან ერთად სანადიროდ დაჰყავდა და მასთან ვერაგულ საქციელში თავს იმართლებდა. აღა-მაჰმადი ირწმუნებოდა, რომ ასეთი საქციელისთვის მას აიძულებდა ყველა ხანი, რომლებიც იმუქრებოდნენ, რომ შეერთებული ძალებით თავს დაესხმებოდნენ ასტრაბადის მფლობელს. იგი არწმუნებდა, რომ არა მხოლოდ ხანები, არამედ მისი საკუთარი ქვეშევრდომებიც დრტვინავდნენ ხანის რუსეთთან ახლო ურთიერთობების გამო, ურთიერთობებისა, რომლებსაც მათი გაგებით, მხოლოდ მავნებლობის მოტანა შეეძლოთ. მხოლოდ ორი კვირის გავლის შემდეგ, სახელდობრ კი 1782 წლის 1 იანვარს, გამოუშვა აღა-მაჰმად-ხანმა გრაფი ვოინოვიჩი ესკადრაზე. ყინულით დაფარული ვოლგის შესართავები იყო იმის მიზეზი, რომ გრაფმა ვოინოვიჩმა მხოლოდ მარტის ბოლოს შეძლო შეეტყობინებინა მის თავზე მომხდარი ამბები ჩვენი მთარვობისთვის. გაჩერდა რა ივლისამდე ასტრაბადის ყურეში, გრაფი ვოინოვიჩი ესკადრით გამოემართა ბალხანის ყურისკენ.

ესკადრის ასტრაბადში ყოფნის მთელი დროის მანძილზე აღა-მაჰმად-ხანი ხშირად უგზავნიდა თავის მოხელეებს დარწმუნებით რუსეთისადმი თავისი ერთგულების შესახებ და თავისი მცდარი საქციელის გამოსწორების დაპირებითაც. “აქ უწინ წარმოებულ ვაჭრობებში, წერდა იგი გრაფ ვოინოვიჩს (Московс. Главный Арх. Министер. иностранныхъ делъ, карт. № 570), სპარსელებსა და რუსებს შორის ყოველთვის იყო თანხმობა და მეგობრობა. შემდეგ მოხვედით თქვენ აქ, და თუმცა კი თქვენს შესახებ სხვადასხვანაირი ხმები მოვიდა ჩემამდე, მაგრამ მე არაფერს არ ვუყურებდი, იმიტომ რომ ზოგიერთ ბოროტ ადამიანს სურდა წინ აღდგომოდა ჩვენს კავშირს და ხმები გაავრცელეს თქვენს შესახებ, რომ თქვენ აქ სხვანაირად არ მოსულხართ, თუ არა მტრებად. მაგრამ როგორც ეს უწინაც არასოდეს არ ყოფილა, ამიტომ მეც პატივი ვეცი ყოველივე ამას და თქვენი სურვილის მიხედვით მოგეცით გოროდოვინი, რასაც ახლაც ვადასტურებ და თქვენ აკეთებთ მასზე ანუ ფლობთ მას როგორც თქვენ გსურთ. და როგორც მე მონა ღვთისა მივდივარ ახლა სალაშქროდ იარაგში, ამ რიცხვიდან 15 ივნისიდან ორი თვის შემდეგ დავბრუნდები რა უკან, არ დავაყოვნებ ჩემი მხრიდან რომ დაგეხმაროთ შენებაში არა მხოლოდ გოროდოვინში, არამედ სხვა ადგილასაც, სადაც მოისურვებთ ყველანაირ დახმარებას აღმოგიჩენთ”.

გრაფ ვოინოვიჩს თუმცა კი არ სჯეროდა ასტრაბადის მფლობელის განცხადებების, მაგრამ არ შეეძლო უარი ეთქვა აღა-მაჰმად-ხანისთვის თხოვნაში, რომ გამოეგზავნა ელჩი პეტერბურგში უზენაეს კარზე, რომლის ასტრახანში ჩამოყვანისთვისაც ერთერთი ბოტი დატოვა ასტრაბადში.

შეიარა რა ბაქოში, ჩვენმა ესკადრამ სექტემბერში მოაღწია ასტრახანამდე, და ამის კვალდაკვალ, თან წამოიყვანა რა აღა-მაჰმად-ხანის ელჩი, გრაფი ვოინოვიჩი გამოემგზავრა პეტერბურგისკენ. პირველ ჯერზე რუსეთის მთავრობა საკუთარ თავს თვლიდა დაკმაყოფილებულად აღა-მაჰმად-ხანის მიერ ბოდიშის მოხდით და უხერხულად მიიჩნევდა მასთან ურთიერთობის შეწყვეტას. 1782 წლის ოქტომბერში, ჩვენი მოსახლეებისა და სავაჭრო გემების დასაცავად, გოროდოვინის სანახებისკენ გაგზავნილ იქნა კაპიტან-ლეიტენანტი ბასკაკოვი, ერთი ფრეგატითა და ორი ბოტით. ბასკაკოვს სხვათა შორის დაევალა, რათა ეზრუნა ბაღების გაშენებისთვის, აგრეთვე სახლებისა და ბეღლების აშენებისთვის სურსათისა და საქონლის საწყობად, და შემდეგ თვალყური ედევნებინა, რათა კასპიის ზღვაში არ ყოფილიყო სპარსული გემები (Инструкцiя графа Войновича Баскакову отъ 24-го октября 1782 г. Госуд. Арх., XXIII, № 14). ბასკაკოვის ხელით აღა-მაჰმად-ხანს საჩუქრად გაეგზავნა: დიდი კედლის საათი, ორი დიდი სარკე ოქროს ჩარჩოში, ერთი ბროლის ჭაღი, 12 შტოფი ტკბილი არაყი (Письмо Баскакова Ага-Магометъ-хану 26-го ноября 1782 г. Государст. Арх., XXIII, № 14).

1-ლ დეკემბერს ბასკაკოვი თავისი გემებით მოვიდა გოროდოვინის სანახებთან, სადაც მიღებულ იქნა კიდეც მეტად მეგობრულად. აღა-მაჰმად-ხანმა ბრძანა თავისი ხარჯით ექვსი ხანას აშენება, ჩვენი გემების რაზმმა (судовая команда) ააშენა სამჭედლო, აბანო, პურის საცხობი, და ყოველივე ეს გაკეთებულ იქნა ვაზის წალმებისა და ლელქაშის წნულებისგან. ამის კვალდაკვალ მოწყობილ იქნა ნავმისადგომი 40 საჟენის სიგრძით და დაირგა 196 სხვადასხვა ხე.

“მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის სამხედრო გემების ასტრაბადის ყურეში მოსვლამ, მოახსენებდა ბასკაკოვი (Въ рапорте графу Войновичу 31-го января 1783 года. Тамъ же), აღა-მაჰმად-ხანი და მისი ქვეშევრდომები ენით აუწერელად გაახარა, ვინაიდან ეს პროვინცია ჩვენი მოსვლის წინ შევიწროვებული იყო თურქმენთა მიერ, დიდ პარტიებად თარეშების მოწყობის, ძარცვისა და სპარსელთა ტყვედ წაყვანის გამო. მომავალი გაზაფხულისთვის უცილობლად ელოდებიან ალი-მურად-ხანის თავდასხმას, ხოლო ზემოხსენებული სამხედრო გემების ყურეში ყოფნამ კი გოროდოვინის სანახების მახლობელ სოფლებში მცხოვრებ სპარსელებს მოუტანა სრული სიწყნარე და სიმშვიდე”. 

მიიღო რა გამოგზავნილი საჩუქრები და დაპირდა რა იმპერატრიცას ერთგულ მსახურად ყოფნას, აღა-მაჰმად-ხანი იმედოვნებდა რუსეთის დახმარებაზე თავის ბრძოლაში ალი-მურად-ხანთან, რომელიც ისწრაფვოდა მთელი სპარსეთის დაუფლებისკენ.

შეკრიბა რა ჯარი, ალი-მურად-ხანი დაიძრა თავიდან ხელისუფლების მიმტაცებლის სადიკ-ხანის წინააღმდეგ. ალი-მურადმა გამოაცხადა, რომ მან აღმართა იარაღი ერთადერთი მიზნით, რათა ტახტზე აიყვანოს აბულ-ფეთჰ-ხანი, კანონიერი მემკვიდრე, და დასაჯოს მისი მოწინააღმდეგენი, მაგრამ შირაზის დაუფლების შემდეგ გამოავლინა თავისი ჭეშმარიტი განზრახვა და მიითვისა უმაღლესი ძალაუფლება მთელ სპარსეთზე. აბულ-ფეთჰ-ხანი არ ყოფილა ტახტზე აყვანილი, სადიკ-ხანისთვის კი თვალების დათხრა იქნა ნაბრძანები, ხოლო მისი 18 ვაჟიშვილი მოშთობილი, საგანძური ხელში ჩაგდებული და ჰამადანში გაგზავნილი.

ტოვებდა რა შირაზს, ალი-მურად-ხანმა გამოაცხადა, რომ მისი ხელისუფლებისამი ურჩნი სასტიკად იქნებიან დასჯილნი. ასეთმა განცხადებამ აამხედრა ყველა ხანი და მათ დაიწყეს თავდაცვისთვის მზადება. არავის მათგან არ სურდა დაქვემდებარებოდა გარეშე ძალაუფლებას, ყველანი მტრობდნენ ურთიერთ შორის, შინაომების ხანძარი აგიზგიზდა სპარსეთში.

დარუბანდის ხანი ითხოვდა ჩვენგან დაცვას ავარელი ომარ-ხანისგან და იმავე დროს აგროვებდა ჯარებს, რათა მათთან ერთად დაძრულიყო განჯის ხანის გამოსახსნელად, ტყვედ ჩაგდებულის და დაბრმავებულისა ერეკლე მეფისა და მისი მოკავშირის შუშელი (ყარაბაღელი) იბრაჰიმ-ხანის მიერ. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი ურჩევდა დარუბანდელ ფათჰ-ალი-ხანს არა თუ არ მიემართა არანაირი ქმედებებისთვის საქართველოს წინააღმდეგ, არამედ მიეტოვებინა თავისი მტრული განზრახვები საერთოდ ამიერკავკასიის მთელი ქრისტიანული მოსახლეობის წინააღმდეგაც. მეფე ერეკლე II იმ ხანებში ეძიებდა უკვე რუსეთის მფარველობას, მაშინ როდესაც ფათჰ-ალი-ხანი მხოლოდ ორპირობდა. “თქვენი უგანათლებლობისთვის ცნობილია, მოახსენებდა პ. ს. პოტომკინი თავად პოტიომკინს (Въ рапорте отъ 31-го января 1783 г. См. также рапорты его же отъ 20-го февраля. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 45), რომ ეს ხანი ყოველთვის ეძიებს თავი გამოიჩინოს ისეთი სამსახურით, რომელიც მას არაფრად უღირს, მოსულებს ყოველთვის აჩუქოს ის, რისი აღებაც არ შეიძლება და ცდილობდეს დათმოს ის, რისი შენარჩუნება არასოდეს არც კი უფიქრია”. ეშმაკი და მზაკვარი, იგი მიეკუთნებოდა იმ ადამიანთა რიცხვს, რომელთათვისაც უცხოა ცნებები პატივისა და ღირსების შესახებ, ხოლო მეზობელთა სიმშვიდის დარღვევა კი შეადგენს ჭეშმარიტ ნეტარებას. თავს იკატუნებდა რა რუსეთისადმი ერთგულად, დარუბანდის ხანი სწორედ იმავე დროს აწარმოებდა მიმოწერას თურქ ფაშებთანაც. აქაც და იქაც ეძიებდა იგი საშუალებებს ფულის საშოვნელად, რომელსაც საჭიროებდა ჯარებისთვის ჯამაგირის გადასახდელად. ვერდაკმაყოფილებული თავის ძიებებში ვერც რუსეთისა და ვერც თურქეთის მხრიდან, და ამასობაში იძულებლი მიეცა რაიმენაირი საქმე თავისი ლაშქრისთვის, ფათჰ-ალი-ხანი შეიჭრა ყარაბაღში, სადაც არბევდა და ძარცვავდა სოფლებს (Письмо царя Ираклия II Потёмкину 6-го апреля 1783 г.). მხოლოდ პ. ს. პოტიომკინის ახალმა წერილმა აიძულა იგი გამოსულიყო ყარაბაღიდან, და, ისარგებლა რა გარემოებით, მიემართა თავისი საქმიანობა გილანის მხარეზე.

ამ დროის მახლობლობაში, გილანელი გედაეთ-ხანი ბაქოდან გადავიდა დარუბანდელ ფათჰ-ალი-ხანთან, ვისთანაც ჰპოვა თავისთვის დროებითი თავშესაფარი. უკანასკნელის, ასევე ბაქოს ხანისა და ტარკის შამხალის თანადგომით, გედაეთ-ხანმა მოახერხა 6.000-მდე ადამიანის შეგროვება და მათი დახმარებით აღდგენილ იქნა ხანის ღირსებაში და დამტკიცებულ ისევ გილანში. მან სიკვდილით დასაჯა მისი ხელისუფლების ყველა მოწინააღმდეგე და სთხოვა კონსულ ტუმანოვსკის აღმოეჩინა დახმარება რუსული ჯარებით ტახტიდან ჩამოგდებული აბულ-ფეთჰ-ხანისთვის. ამასთან მან გადასცა ტუმანოვსკის აბულ-ფეთჰის წერილი, რომელშიც იგი წერდა, რომ “იგი თანახმაა ყველა იმ ვალდებულებაზე, რომლებითაც მისი ძმა გედაეთ-ხანი ურთიერთობაში შევა რუსეთის კართან, და უმატებს მას კიდევ თავის თხოვნას, ჩიოდა რა ამასთან, რომ მათი მრავალჯერადი მცდელობის მიუხედავად პასუხის მიღება ვერ მოუხერხებიათ” (Выписка изъ рапортовъ Астраханскаго губернатора Жукова и консула Тумановскаго. Персидскiя известiя, полученныя 28-го февраля 1783 года. Арх. Кабин. Его Величества, св. 380).

ვერ მიიღო რა თხოვნილი დახმარება, როგორც მეტად მზაკვარმა და სულმრუდმა ადამიანმა, გედაეთ-ხანმა გადარჩენისთვის მადლობის ნიშნად დაიწყო რუს ვაჭართა შევიწროვება. მან დააპატიმრა რამდენიმე ჩვენი გემი და კონსული, რომელიც ენზელიში იმყოფებოდა. ასეთი დაპატიმრების საბაბი, ხანის სიტყვებით, იყო მის მიერ 5 მილიონის ქონების დაკარგვა, რომელიც რუსული გემით გადაიტანებოდა. ხანი ბრალს დებდა ჩვენს კონსულს ტუმანოვსკის მისი სიმდიდრის მიტაცებაში. ეშინოდა რა სასჯელისა მსგავსი საქციელის გამო, ხანმა აკრძალა რუსული გემების გაშვება ნავსადგურიდან და ზღვაში გასასვლელ ადგილას ააშენა 12 ქვემეხისგან შემდგარი ბატარეა. დაპატიმრებული კონსულის გამოსახსნელად გაგზავნილ იქნა ორი რუსული სამხედრო გემი ლეიტენანტ აკლეჩეევის უფროსობით. გედაეთ-ხანი არ თანხმდებოდა კონსულისა და მის მიერ შეპყრობილი რუსების განთავისუფლებაზე და მაშინ აკლეჩეევმა გადაწყვიტა შეეტია ენზელისთვის. მიუახლოვდა რა ახლად აშენებულ ბატარეას, იგი მიღებულ იქნა გასროლებით ქვემეხებიდან და სიმაგრის სხვადასხვა მხარეს ბუჩქნარებში მიმოფანტულ მსროლელთა ცეცხლით. გემები პასუხობდნენ გასროლებით ბატარეისა და ხანის სახლის წინააღმდეგ. გილანელები გარბოდნენ სხვადასხვა მხარეს, და თავად გედაეთ-ხანიც უკიდურეს დაბნეულობაში მოვიდა. მან კაცი მიუგზავნა კონსულ ტუმანოვსკის სინანულის გამოხატვით თავისი საქციელის გამო და თხოვნით, რომ გამოეგზავნათ მასთან ოფიცერი მოლაპარაკებისთვის. ხანი პატიებას ითხოვდა, მისცა სიტყვა, რომ ყველაფერში მოიქცეოდა დადებული ტრაქტატების თანახმად, და საგანგებო წერილი სთხოვდა კონსულ ტუმანოვსკის ენზელიში დარჩენას. ამ თხოვნის საპასუხოდ ხანისგან მოთხოვნილ იქნა ვალდებულება რუსული სავაჭრო წოდებისთვის ვაჭრობის სრული თავისუფლების მიცემაში და კონსულის უსაფრთხოებაზე თავდებობა. ტუმანოვსკისა და ლეიტენანტ აკლეჩეევის თანდასწრებით, გედაეთ-ხანმა ფიცი დადო, რომ იგი “არასდროს მის (ტუმანოვსკის) წინააღმდეგ, ისევე როგორც რუსეთის დიდი იმპერიის ყოველი ქვეშევრდომის წინააღმდეგაც, არანაირ ღონისძიებას არა თუ არ მიმართავს, არამედ ამის თაობაზე გაფიქრებასაც კი ვერ გაბედავს, არამედ თავის მხრივ მხოლოდ ეცდება მეგობრობის, ყველანაირი კმაყოფილებისა და ალერსის გამოხატვას” (Рапортъ Аклечеева отъ 1-го апреля 1783 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 45).

მისცა რა ასეთი ფიცი, გედაეთ-ხანი არც კი ფიქრობდა მის შესრულებაზე, არამედ უწინდებურად ავიწროვებდა ჩვენს ვაჭრებს სხვადასხვანაირი ხარკით (разными поборами). იგი თავის კეთილგანწყობას გამოხატავდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც საფრთხეში იმყოფებოდა, მაგრამ როგორც კი ეს შიში გაივლიდა, ხანი კვლავ მოჰკიდებდა ხოლმე ხელს უწინდელ ხრიკებს.

შეგნებული ჰქონდა რა, რომ ადრე თუ გვიან იგი დასჯილი იქნება თავისი ვერაგობის გამო ან რუსების, ან კიდევ მისდამი მტრულად განწყობილ მეზობელ მფლობელთა მიერ, გედაეთ-ხანი ღებულობდა თავისი საფლობელოების თავდაცვის ზომებს. იგი ამაგრებდა ენზელის ხმელეთიდან, აგებდა ქვის კედელს თალიშის მხრიდან და, ბოლოს, აშენებდა ბატარეას მაზანდერანის მხრიდან, ათი ვერსის დაშორებით ქალაქიდან (Донесенiе консула Тумановскаго Иностранной Коллегiи 16-го октября 1783 г. Госуд. Арх., XV, № 192). ტრაქტატების საწინააღმდეგოდ, მან ააგო კასპიის ზღვაში თავისი საკუთარი ნახევრად სამხედრო გემები, აგრძელებდა ჩვენი ვაჭრების შევიწროვებას, იღებდა ხარკს, ადებდა ახალ საბაჟო გადასახადებს და ძარცვავდა საქონელს დამსხვრეული გემებიდან (Ордеръ князя Потёмкина генералу Потёмкину отъ 22-го января, № 66, Моск. Арх. Главн. Штаба). ჩვენი კონსულის პროტესტზე იგი ემუქრებოდა მას დაპატიმრებით. თუმცა კი რუსული მთავრობა არაერთხელ მოითხოვდა ტრაქტატების ზუსტ აღსრულებას, მაგრამ გედაეთ-ხანი არ აქცევდა ჩვენს განცხადებებს არანაირ ყურადღებას.

მის მაგალითს მიჰყვებოდნენ დარუბანდისა და ბაქოს ხანებიც. სარგებლობდნენ რა სპარსეთში უფროსობის არარსებობით, ისინი საკუთარ თავს თვლიდნენ დამოუკიდებლად და არ აღიარებდნენ უწინ დადებულ ტრაქტატებს. ჩვენი ვაჭრობა სპარსეთთან, განიცდიდა რა სხვადასხვანაირ შემთხვევითობებს, ყოველწლიურად მოდიოდა უფრო მეტ დაქვეითებაში, ხოლო ამასობაში კი, უწესრიგობანი სპარსეთში და ტახტისთვის ბრძოლა დაუსრულებელად გეჩვენებოდათ, ვინაიდან კავშირი და მეგობრობა სპარსეთში არ არის ხანგრძლივი, ცვალებადი და სწრაფად წარმავალია: დღეს მოკავშირე, ხვალ დაუძინებელი მტერია, ხოლო ზეგ კი ისევ მოკავშირე ხდება. მთელი ეს ცვლილება ხდებოდა ყველაზე უფრო უმნიშვნელო საგნებისგან, უმცირესი მატერიალური სარგებლისგან, და გეგონებოდათ, რომ სპარსეთს თავის თავად არ გააჩნია დამშვიდების შესაძლებლობა.

სურდა რა აღმოეჩინა რაიმენაირი თანადგომა ძმათაშორისი მტრობის შეწყვეტისთვის, თუნდაც მხოლოდ ჩვენდამი უახლოეს ადერბაიჯანელ ხანებს შორის, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გადაწყვიტა ესარგებლა შიშის იმ შთაბეჭდილებით, რომელსაც ჩაუნერგავდა მათ რუსული ჯარების მათ საზღვრებთან მოახლოება. იმ ხანად საქართველოში მყოფ დოქტორ რაინეგსისადმი წერილის სახით* (*დოქტორი რაინეგსი გახლდათ ჩვენი მთავრობის რწმუნებული საქართველოში, იმერეთსა და ადერბაიჯანში), პ. ს. პოტიომკინმა გაუგზავნა მას სპარსულ ენაზე პროკლამაცია ყველა ადერბაიჯანელი ხანისადმი, დავალებით, რათა გაევრცელებინათ იგი სპარსულ პროვინციებში.

“მისმა იმპერატორობითმა უდიდებუკლესობამ, წერდა პოტიომკინი (Отъ 12-го апреля 1783 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 45), ღირსმყო რა რომ დავეყენებინე მოზდოკის ხაზისა და მისი ძლევამოსილი ჯარების უფროსად, განლაგებულისა როგორც ხაზზე, ისე ასტრახანის გუბერნიაში, მდინარეების ვოლგისა და დონის ნაპირებზე, კეთილ ინება ჩემთვის დაევალებინა, რომ თვალი ვადევნო არა მხოლოდ მისი იმპერიის საზღვრების სიმშვიდეს, არამედ ვცდილობდე მეზობელ მფლობელთა მშვიდობიანი და უშფოთველი ყოფნისთვისაც. ჩემდა შეურაცხყოფისთვის მატყობინებენ, რომ სპარსეთის სხვადასხვა ოლქების ხანები, აქვთ რა ურთიერთშორის ომები, რითაც სძიძგნიან ერთმანეთს, დროდადრო ამრავლებენ შურისგან ფესვგადგმულ მტრობას, და თითოეული ცდილობს რომ მეორის დაღუპვაზე დააფუძნოს თავისი შეძლება, რომელიც მით უფრო მერყევია, რადგან თითოეულს ჰყავს თავისი თანატოლი ძალის მქონე მოშურნეც. ამასობაში სპარსეთი, ცურავს რა სისხლში, მადლიანი მიწის მაგივრად წარმოადგენს მკვდარი გვამებით დაფარულ სამარცხვინო სანახაობას: მიწათმოქმედება მიტოვებულია, ნაყოფიერი მინდვრები დაცარიელებული დარჩა, ქალაქების სიმდიდრე დატაცებულია, ვაჭართა წოდება გაძარცვული, განადგურებული, და ბოროტებისა და შურისძიებისგან გაქცეული მოქალაქენი და მიწათმოქმედნი ცრემლით ალბობენ უწინ აყვავებულ მიწას, არ გააჩნიათ რა იმედი, რომ კეთილდღეობის სხივი კვლავ გამობრწყინდება მათ თავზე. ასეთ მდგომარეობას შეძრწუნებაში მოჰყავს ადამიანები; და მით უფრო მე, ვხედავ რა ყოველივე მომხდარს მეზობელ ადერბაიჯანულ ოლქებში, სადაც გაძლიერებულმა ბოროტებამ აღკვეთა კომერციის ყოველგვარი შეტყობინება, და ვხედავ რა, რომ ამის გამო ჩვენი უავგუსტესი თვითმპყრობელის ქვეშევრდომებიც განიცდიან ბევრ ძარცვა-შევიწროვებას, ამით გატყობინებთ, რომ თქვენ, იმყოფებით რა იმ ადგილებთან უფრო ახლოს, ჩააგონოთ ადერბაიჯანელ მფლობელებს, რათა მათ აღადგინონ ურთიერთშორის სიმშვიდე, იმყოფებოდნენ სიჩუმეში, და, იგემებენ რა მადლიანი მშვიდობის ნაყოფებს, თითოეული დაკმაყოფილდეს თავისი მონაპოვრით. გამოუცხადეთ მათ, რომ სიმშვიდესა და სიწყნარეში მყოფნი ჰპოვებენ რუსეთში კეთილსაიმედო მეზობლობასა და მყარ მფარველობას. მათთვის უცნობი არ არის, თუ რამდენად საშიშია საკუთარი თავის ჩაგდება რუსული იარაღისგან შურისძიების ქვეშ, ყველგან მრისხანესი, ყველგან დაუმარცხებლისა”.

ვერც შეგონებანი, ვერც მუქარები ვერ მოქმედებდა სპარსელ ხანებზე, და როგორ ზომებსაც არ ღებულობდა რუსეთის მთავრობა თავისი ვაჭრობის უზრუნველყოფისთვის, იგი ხედავდა, რომ მისი ყველა ძალისხმევა ამაო დარჩება იმ დრომდე, სანამ სპარსეთში არ დამყარდება სიმშვიდე და ერთხელისუფლებიანობა. ვაჭრობის შესახებ საკითხი მჭიდროდ იყო გადაბმული საკითხთან ერთხელისუფლებიანობისა და მყარი მმართველობის შესახებ, და ამიტომ ჩვენს მთავრობას მეტი არაფერი დარჩენოდა, თუ არა მხარი დაეჭირა ხანებს შორის უძლიერესისთვის და ხელი შეეწყო მისი ძალაუფლების განმტკიცებისთვის.

1784 წლის დასაწყისში ყველაზე უფრო ძლიერი მფლობელი სპარსეთში გახლდათ ალი-მურად-ხან ისპაჰანელი. დაუქვემდებარა რა თავის ხელისუფლებას სპარსეთის უმეტესი ნაწილი, ალი-მურად-ხანს ჰყავდა მხოლოდ ერთი მეტოქე აღა-მაჰმად-ხან ასტრაბადელის სახით, რომელიც იმ ხანებში არ შეიძლებოდა ჩათვლილიყო საშიშ მოწინააღმდეგედ. მისი საქმეები იმდენად არადამაკმაყოფლებელი იყო, რომ ბევრი ქალაქი თავისთავად ჩამოსცილდებოდა აღა-მაჰმად-ხანის ძალაუფლებას და ნებაყოფლობით გადასცემდა საკუთარ თავს ალი-მურად-ხანის ძალაუფლების ქვეშ (Рапортъ капитанъ-лейтенанта Лялина 22-го iюля 1784 года. Государ. Арх., XXIII, № 13, карт. 48).

უკანასკნელი საკუთარ თავს იმდენად ძლიერად თვლიდა, რომ არ კმაყოფილდებოდა უკვე ვექილის, ანუ მეფისნაცვლის წოდებით, არამედ სურდა გამოეცხადებინა საკუთარი თავი მთელი სპარსეთის შაჰად და დაემკვიდრებინა ტახტი თავისი შთამომავლობისთვის. თუმცა კი ალი-მურად-ხანი ფლობდა უკვე სპარსეთის უმეტეს ნაწილსა და უწინდელი შაჰების დედაქალაქს სეფევიდთა სახლიდან, თუმცა კი იგი აწარმოებდა სამართალს შაჰის დივანში, და რამდენჯერმე მჯდარა კიდეც შაჰის ადგილზე, თუმცა კი, ბოლოს, მას შეეძლო განეკარგა ძარცვის მეშვეობით დაგროვილი უზარმაზარი სიმდიდრე, და ყოველდღიურად ღებულობდა ახალ საჩუქრებს მისდამი დამორჩილებული სხვადასხვა ხანებისგან, მაგრამ იგი მაინც ვერ თვლიდა თავის მდგომარეობას სავსებით მტკიცედ. ალი-მურად-ხანი ხედავდა, რომ მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა მორჩილება იძულებითია, თვალთმაქცურია, და შეგნებული ჰქონდა, რომ ჭეშარიტ შაჰად ყოფნას იგი შეძლებს მხოლოდ რუსეთის იმპერატრიცას მიერ თანადგომისა და ამ ღირსებაში აღიარებისას. მხოლოდ მას შეეძლო მოეტანა მისთვის შაჰის ღირსება, თავისი გავლენით დაეწყნარებინა და დაესუსტებინა მტრები და არ დაეშვა გარედან ჩარევა სპარსეთის საშინაო საქმეებში. ალი-მურადი ეძიებდა შემთხვევას რუსეთთან დაახლოებისთვის, რომლის ინტერესებშიც ასევე იყო სპარსეთში ერთუფროსობის აღდგენა. აი რატომ შეიტყო ხანმა განსაკუთრებული კმაყოფილებით, რომ 20 იანვარს მოვიდა ისპაჰანში სომეხი იაკობ თოქათლოვი, გამოგზავნილი გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინის წერილით, რომელიც თუმცა კი არაფერ მნიშვნელოვანს არ შეიცავდა. პოტიომკინი ატყობინებდა ალი-მურად-ხანს (Письмомъ отъ 17-го октября 1783 года. Государств. Арх., XXIII, № 13, карт. 45), რომ მას დავალებული აქვს უფროსობა ჯარებსა და სასაზღვრო მიწებზე სპარსეთთან ჩვენი საზღვრის მთელ სივრცეზე, და რომ იგი თავის მოვალეობად თვლის შევიდეს ურთიერთობებში ყველა მეზობელ მფლობელთან, “ყველაზე მეტად კი ისპაჰანის მფლობელთან”. მოუთმენლად სურდა რა სცოდნოდა წერილის შინაარსი, ალი-მურადმა იმავე დღეს გამოგზავნა მისთვის თავისი ვეზირი, რომელმაც გამოუცხადა წარგზავნილს, რომ მომდევნი დღის დილას იგი მოწოდებულ იქნება სასახლეში ხანთან პაემანზე.

სურდა რა მიეცა შეძლებისდაგვარად მეტი მნიშვნელობა რუსეთის წარმოგზავნილის მოსვლისთვის, ალი-მურადმა მოუწყო მას საპარადო შეხვედრა. მან თოქათლოვს გამოუგზავნა თორმეტი მოხელე და საგანგებო ცხენი ვერცხლის აღკაზმულობით. მისი სასახლისკენ მიმავალ გზაზე განლაგებული იყვნენ ჯარები, და თუმცა კი მათი რიცხვი მეტად მნიშვნელოვანი იყო, მაგრამ თოქათლოვმა შენიშნა, რომ ისინი მეტად ცუდად იყვნე შეიარაღებულნი; უმეტეს ნაწილს ჰქონდა მხოლოდ ხმლები, ნაწილი იყო მოკლე შუბებით, ცულებით და მხოლოდ მცირე რიცხვს ჰქონდა თოფები.

წარგზავნილი სასახლეში მიღებულ იქნა ასევე დიდი პატივით. მიულოცა რა მას მშვიდობიანად ჩამოსვლა, ალი-მურადმა უბრძანა თავის მდივანს ხმამაღლა წაეკითხა პოტიომკინის წერილი. კითხვის დასრულების შემდეგ ხანმა უთხრა თოქათლოვს, რომ იგი უკვე დიდი ხანია კეთილად არის განწყობილი რუსეთისადმი და ნანობს, რომ ამ დრომდე არ ჰქონია შემთხვევა, რათა თავისი ერთგულება გამოეთქვა იმპერატრიცისთვის.

– ახლა დგება სიკეთის ხანა, ამბობდა იგი, – და მე ვმადლობ ღმერთს, რომ ღირსი შევიქენი წერილის მიღებისა. მე ხმამაღლა ვაცხადებ, რომ ვისურვებდი გამეგრძელებინა ჩემი მეგობრობა და ბედნიერად მივიჩნევდი საკუთარ თავს, თუკი რუსეთის კარი აქ გამოგზავნიდა საგანგებო რეზიდენტს რომელიც მზად ვიქნებოდი შემენახა და უზრუნველმეყო (снабжать) საკმარისი ჯამაგირით. მე მაშინ ზუსტად ასეთსავე საფუძველზე გავაგზავნიდი ჩემს რეზიდენტსაც რუსეთში.

ალი-მურად-ხანს ძალზედ სურდა, რომ თავის კარზე ჰყოლოდა რუსეთის წარმომადგენელი, რომლის გამოგზავნაც მნიშვნელოვნად წინ წასწევდა მას შაჰის ღირსებისკენ მიმავალ გზაზე. თავისი სურვილების სანუკვარ მიზნამდე მიღწევისთვის ისპაჰანისა და სპარსეთის უმეტესი ნაწილის მფლობელი მზად იყო ბევრ რამეს დაგვპირებოდა.

– თუკი ხელმწიფას (государыня) სურს, ეუბნებოდა იგი წარგზავნილს, მიიღოს ჩემგან ოლქები ან ქალქები თავისი პროტექციის ქვეშ, მაშინ მე, ღვთის სიკეთით, გამაჩნია ხელისუფლება და ძალა, რათა შუაზე გავყო მთელი სპარსეთი და ნაწილი მივცე მის სამფლობელოდ. მაგრამ, რადგანაც ცნობილია, რომ ხელმწიფას თავად გააჩნია საკმარისად ქალაქები და სხვა ადგილებიც, მე არ ვფიქრობ, რომ მას სურდეს ოლქების დათმობა, მაგრამ მე დიდი ხანია ვეძიებ მეგობრობას და განზრახული მაქვს მისი გაგრძელება, და ამ დრომდეც ჩვენ, კეთილმოსურნეობის გარდა, არანაირი უჯერო საქმეები რუსეთთან არ გაგვაჩნია, არამედ გვსურს მისი კეთილდღეობა. რაც შეეხება კომერციას, როგორც უწინდელ ხანაში არ ყოფილა შეკრებილი არანაირი საბაჟო გადასახადები და ფული, ისე ახლაც მე ვსპობ მათ, სასურველი განზრახვით, რათა რუსული ვაჭართა წოდება განუწყვეტლივ შემოდიოდეს ჩვენში. მე არ დავაყოვნებ აღმოვუჩინო მას დახმარება და მფარველობა და მით უმეტეს, რომ მსურს ღირსი შევიქნა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის კარისგან წარმგზავნილის მიღებისა და გავაგზავნო ჩემი მთელი გულმოდგინებითა და წრფელი გულით.

რწმუნებულმა მიუტანა მხოლოდ პოტიომკინის წერილი, თოქათლოვს შეეძლო მხოლოდ მოესმინა ალი-მურად-ხანისთვის და ეთქვა, რომ ამის შესახებ მოახსენებს თავის უფროსობას. მიიღო რა საჩუქრად კაბა, ფული და შეკაზმული ცხენი, თოქათლოვი უკან გამომგაზვრებისას ხელმეორედ იქნა დაძახებული სასახლეში, ამასთან მას ებრძანა შემოსილიყო ხანის მიერ ნაჩუქარი ფარჩის კაბით. ალი-მურადმა იგი მიიღო მეტად ალერსიანად, ხელმეორედ გამოუთქვა მას თავისი ერთგულება რუსეთისადმი, და ანთებული იყო რა ჩვენს მთავრობასთან ურთიერთობაში შემოსვლის მოუთმენლობით, გამოუცხადა, რომ მასთან ერთად გზავნის თავის რწმუნებულს, მაჰმად-ხანს, წერილით გენერალ პოტიომკინთან (Донесенiе Токатлова отъ 18-го апреля 1784 года. Госуд. Арх., XV, № 192).

არ უთქვამს რა არავისთვის მაჰმად-ხანის გამოგზავნის პირდაპირი მიზნის შესახებ და ინახავდა რა მას ღრმად სადუმლოდ, ალი-მურადი ხმამაღლა უცხადებდა გარეშეო მყოფთ, რომ მაჰმად-ხანი იგზავნება კავკასიის ხაზზე რუსეთთან სავაჭრო ხელშეკრულებათა დადების ერთადერთი მიზნით. მხოლოდ მარტო ვეზირმა, მირზა-რაბიმ, იცოდა ელჩობის ჭეშმარიტი მიზეზი, რომელიც თვით თავად წარმოგზავნილსაც კი გამოუცხადეს ისპაჰანიდან მისი გამომგზავრების დღეს. მაჰმად-ხანს ებრძანა არ გაენდო ეს საიდუმლო არავისთვის, არ გამოეთქვა იგი თვით რუსეთის მთავრობისთვისაც კი, როგორ ალერსიანადაც არ უნდა მიეღო მას წარგზავნილი, – იმ დრომდე, სანამ იგი არ დაინახავს რუსეთის ჭეშმარიტ სურვილს ალი-მურად-ხანთან დაახლოებისკენ და არ შეუდგება წინასწარ მოლაპარაკებებს ელჩობის შესახებ და თვით კავშირის შესახებაც კი.

28 მარტს სომეხი თოქათლოვი და ალი-მურად-ხანის წარმოგზავნილი ტფილისში მოვიდნენ. როგორც არ უნდა ეცადა ალი-მურად-ხანს თავისი ელჩობის ჭეშმარიტი მიზნის დაფარვა, მაინც თოქათლოვის სიტყვებიდან და საპასუხო წერილის გამოგზავნაში აჩქარებიდანაც შესაძლებელი იყო დაესკვნათ, რომ ალი-მურადი ეძიებს რუსეთის კეთილგანწყობას და განიცდის მასში საჭიროებას. კარგად იცნობდა რა სპარსულ პოლიტიკას, ერეკლე მეფეს სურდა ესარგებლა გარემოებებით და მიეღო სარგებელი, მისი სიტყვებით, რუსეთისთვის, მაგრამ არსებითად კი საკუთარი თავისთვის. პოლკოვნიკ ბურნაშოვთან პაემნისას მეფე ეუბნებოდა მას, რომ რუსეთსა და სპარსეთს შორის მტკიცე საზღვრების დადგენისთვის აუცილებელია ალი-მურად-ხანისგან ადერბაიჯანის ოლქების დათმობის მოთხოვნა, გილანის, მაზანდერანისა და ასტრაბადის ჩათვლითო.

– ის მათ დათმობს, ეუბნებოდა ერეკლე ბურნაშოვს, იმიტომ რომ ისედაც ვერ ფლობს მათ, და მაშინ მთელი კასპიის ზღვა რუსეთის შიგნით იქნება.

ასეთ დათმობას, რა თქმა უნდა, ყველაზე უფრო სწრაფად შეეძლო განეხორციელებინა თავად პოტიომკინის ოცნებები ამიერკავკასიაში ვრცელი ქრისტიანული სამფლობელოს წარმოქმნის შესახებ რუსეთის მფარველობის ქვეშ. ერეკლე იმედოვნებდა, რომ ასეთი სამფლობელოს შექმნასთან ერთად, მმართველობის სადავეები უეჭველად მას გადაეცემოდა რუსეთის იმპერატრიცის უმაღლესი ძალაუფლების ქვეშ (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 4-го апреля. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 47).

აპრილის ბოლოს მაჰმად-ხანი მოვიდა კავკასიის ხაზზე და პოტომკინს ჩააბარა ალი-მურად-ხანის წერილი. აღმოსავლური მჭერმეტყველებით გადავსებულ ამ წერილს არ გააჩნდა დიდი მნიშვნელობა. ალი-მურადი იტყობინებოდა მხოლოდ მის მიერ გაცემული განკარგულების შესახებ, რათა რუსულ სავაჭრო წოდებას მის სამფლობელოებში ესარგებლა სრული თავისუფლებითა და უსაფრთხოებით. “მესმის რა, წერდა იგი (Въ письме представленном полковником Бурнашёвымъ, при рапорте отъ 4-го апреля. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 47), თუ რამდენად ხელსაყრელი იქნება მტკიცე და მჭიდრო მეგობრობა სრულიად რუსეთის იმპერიასა და სპარსეთის სახელმწიფოს შორის, ყველანაირად ვიქნები ყოველგვარი საშუალების ძიებაში ამ კავშირის მიღწევისთვის და მთელი ჩემი შესაძლებლობებით არ დავზოგავ არაფერს, რითაც მოსახერხებელი იქნება ამდენად მომგებიანი და სასარგებლო კავშირისა და მეგობრობის შეძენა”. წერილის ბოლოში ალი-მურად-ხანი ამატებდა, რომ ამ წერილით მან ამოგზავნა თავისი უახლოესი ადიუტანტი, რომელიც სარგებლობს მისი ყველაზე უფრო მეტი ნდობით, და ამით თითქოს-და მიანიშნებდა, რომ წარმოგზავნილისთვის შესაძლებელი იყო ყველაზე უფრო საიდუმლო ცნობების გადაცემა.

კავკასიის ხაზზე მეტად ალერსიანად მიღებულმა მაჰმად-ხანმა სიტყვიერად გადასცა გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, რომ მისი მბრძანებელი, მადლობას უხდის რა რუს უფროსს თაოსნობისთვის ორმხრივ ურთიერთობათა საქმეში, გულმოდგინედ შეეცდება ცნობილი შეიქნას რუსული კარისთვის და ამიტო ითხოვს ნებართვას თავისი ელჩობის გაგზავნაზე ს.-პეტერბურგში. ამ ელჩობის მიზანი, მაჰმად-ხანის სიტყვებით, უნდა იქნას დამყარება “ისეთი კავშირისა, როგორიც სასურველი იქნება მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისთვის, მთელს ქვეყნიერებაზე ცნობილისა თავისი გულუხვობით, რათა ბრძანოს მისი მოხაზვა რუსეთისა და სპარსეთის სარგებლისთვის” (Les orders verbalesd’ Ali-Mourad-Khan à son ambassadeur. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 48). 

წარმოგზავნილის სიტყვიერი შეტყობინებით, ალი-მურად-ხანს მხურვალედ სურდა ყოფილიყო კავშირში რუსეთთან, მიეჩნია მისი მტრები თავის საკუთარ მტრებად და ყოფილიყო მისი მეგობრების მეგობარი; მას სურდა შეერწყა სპარსეთის ინტერესები რუსეთის ინტერესებთან, დაემსახურებინა ქვეყნიერებაზე ამდენად უდიდესი ხელმწიფას ძის სახელი, რომელსაც პატივს მიაგებს, როგორც თავის დედასა და ადამიანთა მოდგმის მწყალობელს. მაჰმად-ხანი ამბობდა, რომ მისი მბრძანებელი აძლევს რუსეთს ყველა ქალაქში და თვით პროვინციებშიც კი თავისი სავაჭრო კანტორების ქონის, აგენტებისა და კონსულების ყოლის უფლებას, რომ არ “უდებს საზღვარს რუსეთის სარგებლის ზომას”; რომ იგი “უარს ამბობს ყველა პროვინციაზე, რომელიც უწინ იყო რუსეთის მფლობელობაში, და ამაზე ზევით ყარადაღზე, ყარაბაღზე, ნახჭევნისა და ერევნის ოლქებზე, და რომ რუსეთთან კავშირის შეკვრის სურვილის შესახებ ალი-მურად-ხანმა უკვე მთელ თავის საბჭოს გამოუცხადა.

მაჰმად-ხანი ამბობდა, რომ სპარსეთში სავაჭრო კანტორების მოწყობისა და კონსულების დანიშვნის ნებართვას დიდი ხანია ეძიებს საფრანგეთის მთავრობა ბასორში თავისი კონსულის მეშვეობით, და რომ ალი-მურად-ხანმა მოხსნა ეს მაძიებლობა, გამოუცხადა რა, რომ რუსები – მისი მეზობლები არიან, და რომ მხოლოდ მათთან ეძიებს იგი მყარ კავშირს.

რუსეთისთვის ასეთი უპირატესობის მინიჭება უკიდურესად არ მოსწონდა საფრანგეთის მთავრობას და განსაკუთრებით კი ოტომანის პორტას, რომელიც ცდილობდა მთელი ძალებით წინ აღდგომოდა ჩვენი გავლენის გავრცელებას არა მხოლოდ სპარსეთის შიგნით, არამედ ადერბაიჯანშიც. ამ გავლენის დასასუსტებლად, 1784 წლის გაზაფხულზე კონსტანტინოპოლიდან ისპაჰანში იქნა გაგზავნილი საფრანგეთის მთავრობის აგენტი გრაფი ფერიერი დავალებით ალი-მურად-ხანთან. იგი არწმუნებდა, რომ სპარსეთის სარგებელი და ხანის პირადი ინტერესები მოითხოვს, რათა არ დაუშვან რუსები ადერბაიჯანის დასაკავებლად და ძალით დაიცვან სპარსეთის დამოუკიდებლობაო (Рапортъ консула Тумановскаго 28-го мая изъ Энзелей. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 48). თუმცა კი ფერიერი ცდილობდა ალი-მურად-ხანის დარწმუნებას, რომ თუკი რუსები დაეუფლებიან აზერბაიჯანის თუნდაც ნაწილს, იგი მომვალში ინანებს, მაგრამ მთელი მისი შეგონებანი უშედეგო აღმოჩნდა და ალი-მურად-ხანი აგრძელებდა რუსეთთან კავშირის ძიებას.

ჯერ კიდევ იმ დროს, როდესაც მაჰმად-ხანი მხოლოდ მოვიდა ტფილისში, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი უკვე კითხულბდა, თუ როგორ უნდა მოიქცეს იგი წარმოგზავნილის გეორგიევსკში მოსვლის შემდეგ. თავადმა პოტიომკინმა ბრძანა შეეჩერებინათ იგი კავკასიის ხაზზე, და წერდა, რომ ამის კვალდაკვალ თავად გზავნის ისპაჰანში ალი-მურად-ხანთან წერილსა და საჩუქრებს (Ордеръ князя Потёмкина генералу Потёмкину отъ 11-го мая. Тамъ же).

“გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა მომახსენა, წერდა უგანათლებულესი ალი-მურად-ხანს (Въ письме отъ 18-го iюня), თქვენგან მოსული ელჩობისა და კეთილი განზრახვების შესახებ, რომლებსაც თქვენ გამოთქვამთ, გსურთ რა შეიძინოთ ჩემი ხელმწიფას წყალობა. მივაგებ რა სათანადო ქებას თქვენს ასეთ სურვილს, რომელიც ემსახურება მთელი სპარსული მონარქიის სარგებელსა და კეთილდღეობას, გატყობინებთ, რომ მე თანამდებობით მევალება ხელი შევუწყო თქვენს განზრახვას და შემიძლია დაგაიმედოთ, რომ ხელმწიფა, რომელიც თავისი მფარველობის ქვეშ ღებულობს მიწიერ მეფეებს, უეჭველად ღირსგყოფთ თქვენც უმაღლესი კეთილმოწყალებისა. ამის თაობაზე მისი უდიდებულესობისადმი თქვენი წერილი შეგიძლიათ მე გადმომიგზავნოთ”.

არ შემოფარგლულა რა ამ წერილით და სურდა რა რომ ესარგებლა ალი-მურად-ხანის კეთილგანწყობით კავკასიონის ქედის იქით ვრცელი ქრისტიანული სახელმწიფოს წარმოქმნის შესახებ თავისი საყვარელი ოცნების განხორციელებისთვის, თავადმა პოტიომკინმა გადაწყვიტა გადაუდებლად შედგომოდა საქმეს და მაშინვე გაგზავნა სპარსეთში პოლკოვნიკი ტამარა, დაავალა რა მას თან წაეყვანა მაჰმად-ხანიც, რომელიც ჯერ ისევ გეორგიევსკში იმყოფებოდა. ჩააბარა რა პოლკოვნიკ ტამარას ოქროს სერვიზი ალი-მურად-ხანისთვის საჩუქრად, ხოლო ორი მოოქროვილი ფინჯანი და ბრილიანტებით შემკული საპილპილე (Реестръ подаркамъ, отправленнымъ съ Тамарой. Тамъ же) კი მისი წარმოგზავნილისთვის, თავადი პოტიომკინი წერდა ისპაჰანის მფლობელს, რომ ტამარა დაუმოწმებს მისდამი უგანათლებულესის გულმოდგინებისა და მისი გულწრფელი სურვილის შესახებ, რათა კეთილი თანხმობა ორ დერჟავას, რუსეთსა და სპარსეთს შორის დაფუძნებულ იქნას ურყევ კავშირზე. აქებდა რა ალი-მურად-ხანის განზრახვას ყოფილიყო მყარ კავშირში რუსეთთან, ტავრიდის თავადი აიმედებდა მას იმპერატრიცის კეთილმოწყალებაში, და იმავე დროს დაავალა გენერალ პოტიომკინს ჩაეგონებინა წარმოგზავნილი მაჰმად-ხანისთვის, რათა მას ეცადა დაერწმუნებინა ალი-მურად-ხანი იმპერატრიცის მფარველობის ძიების აუცილებლობაში.

პოკლოვნიკ ტამარას ევალებოდა შეეკრიბა უფრო ზუსტი ცნობები სპარსეთის პოლიტიკური მდგომარეობის, ცალკეულ მფლობელთა ძალისა და ძალმოსლების შესახებ (о силе и могуществе...) და უფრო ახლოს გაცნობოდა იმ პირთა ხასიათებს, რომელთაც ყველაზე მეტი გავლენა გააჩნიათ ისპაჰანურ მმართველობაში; ალი-მურად-ხანთან პაემნისას გამოეყენებინა ყველა საშუალება, რათა მოეპოვებინა მისი კეთილგანწყობა და ნდობა. მისცემდა რა საუბრებში ვრცელ საზრდოს ისპაჰანის მფლობელის თავმოყვარეობას, მიუალერსებდა რა მას რუსეთის მუდმივი და ძლიერი მხარდაჭერის იმედით, რომელიც მუდამ მზად იქნებოდა სპარსეთში ერთმმართველობის დამკვიდრებისთვის, რა თქმა უნდა, მისდამი ერთგული მფლობელის სახით, და ბოლოს, წინ წამოსწევდა რა რაც შეიძლება უფრო რელიეფურად ურთიერთ კავშირისა და მეგობრობის ყველა სარგებელს, ტამარას უნდა მიეღწია ალი-მურად-ხანის თანხმობისთვის სომხური ოლქის გამოყოფაზე სპარსული მონარქიის შემადგენლობიდან და მისი დამოუკიდებლობის აღიარებისთვის. ასეთი დათმობის მიღწევის საშუალებად არჩეულ იქნა იმ ხანად სპარსეთში არსებული უუფროსობა. ალი-მურად-ხანთან საუბარში პოლკოვნიკი ტამარა რწმუნებული იყო გამოეთქვა სინანული შინაომების გამო, რომლებიც სძიძგნიდნენ ქვეყანას, და დაერწმუნებინა იგი, რომ რუსეთის მთავრობა, გულწრფელად სურს რა ყველა უწესრიგობის უსწრაფესად შეწყვეტა და სიმშვიდის დამყარება, შესაძლებლად მიიჩნევს ამის მიღწევას მხოლოდ სპარსეთში დამოუკიდებელი და სუფთად ერთგვაროვანი სახელმწიფოს წარმოქმნით.

“გაყოფილი ნაწილების შეერთება, წერდა თავადი პოტიომკინი (Въ инструкцiи Тамаре. Московскiй архивъ Главнаго Штаба), ერთიანი დერჟავის ქვეშ, არის საშუალება იქ აყვავებული მდგომარეობის აღდგენისთვის. თქვენ შეგიძლიათ ოსტატურად შეეხოთ აქ ამ მფლობელის თავმოყვარეობას. შაჰის ღირსება სასიამოვნოა. მაგრამ ამასთან საჭიროა განუმარტოთ მას მთელი საჭიროება ამ მონარქიის შედგენისა თავად სპარსელთაგან. ასეთი შეერთება იქნება მყარი და მტკიცე, როცა, ამის საპირისპიროდ, სხვადასხვაობა ხალხებისა, რომლებიც ყოველთვის მზად არიან უღლის გადასაგდებად, ვერ ამრავლებს სახელმწიფო ძალებს, არამედ უფრო მეტად ჰყოფს და ასუსტებს მათ. ამას ვამბობ მე სომხეთისა და სხვა გარეშემო პროვინციების შესახებ, ხოლო რაც შეეხება საქართველოს, მასზე სიტყვაც არ დაძრათ, მისი ხვედრი უკვე გადაწყვეტილია. ამას მიუმატეთ პორტას შეურიგებლობა და მისი მიზნები, რომლებიც სათანადო ყურადღებას მოითხოვს. მისი სახელის ღირსება და დიდება ავალდებულებენ, რათა მოიყვანოს საკუთარი თავი ისეთ მდგომარეობაში, რომ წინ აღუდგეს ამ შურიან მეზობელს და მოსპოს მისი ჩანაფიქრები თავისი საზღვრებისთვის უსაფრთხოების მოტანით. ეს უსაფრთხოება იქნება სრულყოფილი, თუკი სომეხი ხალხი იქნება ზღუდე მათთვის (სპარსელებისთვის) თურქებთან”.

1785 წლის იანვარში პოლკოვნიკი ტამარა გაემგზავრა მოზდოკიდან სპარსეთისკენ და გზაში, ეჩმიაძინის მონასტერში შეიტყო, რომ ალი-მურად-ხანი გარდაიცვალა და რომ სპარსეთში ხდება კიდევ უფრო მეტი უწესრიგობები და პარტიების ბრძოლა.

აღა-მაჰმად-ხან ასტრაბადელსა და ალი-მურად-ხან ისპაჰანელს შორის არსებული მტრობა, საკუთრივ რომ ვთქვათ, არ შეწყვეტილა, და 1784 წლის შემოდგომაზე საომარი მოქმედებები მათ შორის კვლავ განახლდა. გაგზავნა რა აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ თავისი ვაჟი შიხ-ვეისი, ვინაიდან თავად იგი ავად იყო წყალმანკით, ალი-მურად-ხანმა დატოვა ისპაჰანი და, მედიკოსების რჩევით, .......... ბანაკად განლაგდა თეირანის მახლობლად. აქ მან მიიღო ცნობა, რომ შიხ-ვეისმა დაამარცხა აღა-მაჰმად-ხანი, დაეუფლა მაზანდერანს და, აიძულა რა თავისი მოწინააღმდეგე ასტრაბადში გაქცეულიყო, თავად განლაგდა სარიში. ალი-მურად-ხანი აღტაცებული იყო ასეთი ცნობისგან, – ბედი, თითქოს-და, სწყალობდა მას. მან ყველგან დაგზავნა ფირმანები ბრძანებით, რათა ზეიმით აღენიშნათ ეს გამარჯვება, მაგრამ ეს ზეიმი ხანგრძლივი არ ყოფილა. აღა-მაჰმად-ხანის ორმა ძმამ და მისმა პირადმა მტრებმა, რომელთაც მან წაართვა სამფლობელოები და მეთვალყურეობის ქვეშ ჰყავდა, მოახერხეს გაქცევა და ნებაყოფლობით გადავიდნენ გამარჯვებულის მხარეზე. ერთერთმა მათგანმა თავს იდო აღა-მაჰმად-ხანის დატყვევება და, მიიღო რა შიხ-ვეისისგან ექვსი ათასიანი ჯარი, ასტრაბადისკენ გაემართა. აღა-მაჰმად-ხანს წარუმატებლობისგან თავი არ დაუკარგავს და მიმდინარე მოვლენების უქმ მაყურებლადაც არ დარჩენილა. ენერგიული და ქმედითი ადამიანი, აღა-მაჰმად-ხანი იმავე დროს უდაოდ გახლდათ სპარსეთში საუკეთესო მხედართმთავარიც. მან მოახერხა თავის მხარეზე თურქმენების დაყოლიება, რომლებიც თავიანთი თარეშებით ამდენად საშიში იყვნენ სპარსელთათვის, და მათთან ერთად გამოვიდა ალი-მურად-ხანის ჯარების წინააღმდეგ. დახვდა რა თავის ძმას მაზანდერანის ტყეებში, აღა-მაჰმად-ხანმა სასტიკად დაამარცხა იგი და, არ მისცა რა განცდილი წარუმატებლობისგან გამორკვევის საშუალება, სარისაც მიუხტა. სრულიად მოულოდნელად შემოტევის გამო შიხ-ვეისიც ასევე დამარცხებულ იქნა და მამასთან გაიქცა თეირანში; აღა-მაჰმად-ხანის ორივე ძმა უნდა დამალვოდა გამარჯვებულის დევნას, რომელიც ბანაკად ქუმშანში განლაგდა.

სულ ახლახანს გამარჯვების გამო მოზეიმე ალი-მურად-ხანი უკიდურესად გაძნელებულ მდგომარეობაში აღმოჩნდა: შიხ-ვეისის ჯარები დამარცხებული და გაფანტული იყო; ისინი, რომლებიც მისი პირადი უფროსობის ქვეშ იყვნენ თეირანთან, დიდი ხნის ჯამაგირის მიუღებლობის გამო სახლებში მიდიოდნენ, დარჩენილები კი არ ემორჩილებოდნენ, და ბოლოს ისპაჰანში მოხდა მღელვარება რომლის მოსასპობადაც აუცილებელი იყო ძალისთვის მიემართა. ისპაჰანის მცხოვრებთ არ უყვარდათ ალი-მურად-ხანი მისი სისასტიკის, სიამაყისა და ქერიმის შთამომავლობის ამოწვეტის გამო. ისარგებლეს რა მისი წასვლით, ისპაჰანელები მზად იყვნენ გადაეგდოთ ალი-მურად-ხანის ძალაუფლება და დამორჩილებოდნენ ბაგურ-ხანს, დედაქალაქის მმართველსა და ერთერთ უმდიდრეს პირთაგანს სპარსეთში.

ამასობაში, ეშინოდა რა აღა-მაჰმად-ხანის შემოტევისა, და ჰყავდა რა ჯერ კიდევ თავის განკარგულებაში საკმარისად ჯარები ისპაჰანში მღელვარების ჩასახშობად, ალი-მურად-ხანმა გადაწყვიტა დაბრუნებულიყო თავის დედაქალაქში და იქ დალოდებოდა მოწინააღმდეგის შემოტევას. მან ქალაქის დასაკავებლად წინ გაგზავნა რაზმი ჯაფარ-ხანის, თავისი ღვიძლი ძმის უფროსობით, ხოლო მის კვალდაკვალ კი თავადაც აჩქარდა, მაგრამ გზაში, იტანჯებოდა რა თავისი ავადმყოფობის შემოტევებისგან, იძულებული ხდებოდა მეტად ხშირად გაჩერებულიყო. გადატანილმა გაოგნებამ (მარცხმა) იმდენად ძლიერად იმოქმედა ალი-მურად-ხანზე, რომ მან ვერ გადაიტანა ავადმყოფობა, და 1785 წლის 7 თებერვალს, ისპაჰანამდე ოთხი დღის სავალზე გარდაიცვალა. ჯაფარ-ხანმა, დაეუფლა რა დედაქალაქს, ბრძანა თავი მოეკვეთათ ბაგურ-ხანისთვის, და, ისარგებლა რა საერთო დაბნეულობით, თავის ხელში ჩაიგდო ძალაუფლება. ისპაჰანთან საჩქაროდ მისული შიხ-ვეისი, რომელსაც სურდა ესარგებლა თავისი მამის საგანძურით, დამარცხებულ იქნა და იძულებული გახდა შირაზში გაქცეულიყო. ჯაფარ-ხანი დროებით დაემკვიდრა ისპაჰანში, ხოლო აღა-მაჰმად-ხანმა, ისარგებლა რა დაბნეულობით, მოახერხა დაეფლებოდა თეირანს, შეუპოვარი ბრძოლის შემდეგ, რომელშიც თავადაც მძიმედ იქნა დაჭრილი.

ალი-მურად-ხანის სახით ჩვენ დავკარგეთ რუსეთისადმი ერთგული ადამიანი, რომელიც ეძიებდა მის მფარველობას. გარემოებები შეიცვალა: სცენაზე გამოდიოდნენ ახალი ადამიანები სხვა შეხედულებებითა და ინტერესებით, და თავადი პოტიომკინიც აუცილებლობუს გამო იძულებული შეიქნა გადაედო თავისი გეგმების აღსრულება გაურკვეველი დროით. თუმცა კი მას უარი არ უთქვამს თავის განზრახვებზე და იმპერატრიცა ეკატერინე კავკასიონის ქედის იქით ჩვენი მფლობელობის აუცილებელ პირობად ვარაუდობდა, დაექვემდებარებინა თავისი ძალაუფლებისთვის კასპიის ზღვის ნაპირის გაყოლებაზე მდებარე მთელი სამფლობელოები, ადერბაიჯანის შემადგენლობაში შემავალი სხვა დანარჩენი მხარეები კი დაეტოვებინა რუსეთის მფარველობის ქვეშ. ამ მიზნით კავკასიის ხაზზე ჯარების უფროსს ნება მიეცა რათა ჩვენს მხარეზე დაეყოლიებინა და რუსული დერჟავის უმაღლესი ძალაუფლების ან მფარველობის ქვეშ მიეღო ადერბაიჯანის ყველა მფლობელი. ამასთან ერთად, სურდა რა ალი-მურად-ხანის სიკვდილის შემდეგაც შეენარჩუნებინა თავისი გავლენა სპარსეთის თავად ცენტრში, თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა დაავალა კავკასიის ხაზზე ჯარების სარდალს შეეკრიბა ყველაზე უფრო ზუსტი ცნობები ყველაზე უფრო გავლენიან მფლობელთა მდგომარეობის შესახებ, და შეეტყო თუ ვინ არის ხანებს შორის უძლიერესი და უპყრია საკუთარ ხელში ისპაჰანი და შუადღის სპარსეთი (полуденную Персiю)?

“მე რეკომენდაციას გაძლევთ, წერდა თავადი პოტიომკინი გენერალ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 8-го мая 1785 года, № 138), ფრიად მიეალერსოთ ასტრაბადის ხანს (აღა-მაჰმად-ხანს), თუკი იგი გაძლიერდა და თუკი ჯერ არ დაუკარგავს უპირატესობა, მოპოვებული ალი-მურად-ხანის ჯარების დამარცხების გზით. მაგრამ თუ ვინმე სხვამ მოახერხა მასზე აღმატება, მაშინ მასთანაც მიაგზავნეთ ვინმე, ჩააგონეთ, რათა მიმართოს მის იმპერატორობით უდიდებულესობას. მე ამის გაკეთება ძნელად არ წარმომიდგენია. ალი-მურად-ხანი მოკვდა, მაგრამ შაჰობის სურვილი არავისში არ მოკვდება. 

პოტიომკინმა ენზელიში გაგზავნა ორი თავისი კონფიდენტი და ერთერთ მათგანს* (*ყუბანის პოლკის მაიორს ლამპრო-კანჩონის) დაავალა მიეღწია ისპაჰანამდე. მათ უნდა შეეგროვებინათ შეძლებისდაგვარად დაწვრილებითი ცნობები იმის შესახებ, თუ ვინ დაეუფლა ალი-მურად-ხანის სიკვდილის შემდეგ მის საგანძურსა და ისპაჰანს, მყარი მფლობელობა გააჩნია თუ არა მას, და ყველა ის ოლქი არის თუ არა მისი ძალაუფლების ქვეშ, რომლებიც იყო ალი-მურადის მმართველობაში. წარგზავნილებს მოვალეობად დაეკისრათ გაეგოთ, თუ როგორი ძალები გააჩნია სპარსეთის ახალ მმართველს, როგორი ზნე-ხასიათისაა იგი, როგორია მისი ცხოვრების წესი, მიდრეკილია თუ არა საომარი მოქმედებებისკენ, მკაცრია თუ თვინიერი, გულუხვია თუ ძუნწი, ფხიზელია თუ ღვინისადმი მიდრეკილი, “დიდებისმოყვარულია თუ მოკრძალებასა და სიმშვიდეს ამჯობინებს” (Ордеръ Потёмкина генерал-поручику Леонтьеву и наставленiе конфидентамъ 10-го мая №№ 24 и 25).

როგორც წარგზავნილების, ისე სხვა პირთა მიერაც სპარსეთიდან მოწოდებული ცნობები სულაც არ იყო დამამშვიდებელი. ალი-მურად-ხანის სიკვდილის შემდეგ ურთიერთბრძოლა ხანებს შორის გაძლიერდა და საბრძოლველად გამოვიდნენ ისეთი პირებიც, რომლებიც ამ დრომდე, ალი-მურად-ხანის შიშით სიმშვიდეში რჩებოდნენ. ხოელი აჰმედ-ხანი, შუშის (ყარაბაღისა) და ყარადაღის ხანების თანადგომით, დაეუფლა თავრიზს, რომლის მცხოვრებლებმაც მას ქალაქი მოღალატურად ღამით ჩააბარეს. თავრიზის მფლობელი, ჰუდიათ-ხანი ტყვედ იქნა აყვანილი და ხოიში წაყვანილი; მთელი მისი ქონება დარჩა აჰმედ-ხანს, რომელმაც, ამაზე ზევით, მილიონი მანეთის კონტრიბუცია დააკისრა მცხოვრებთაგან იმათ, რომლებიც ჰუდიათ-ხანის ერთგულნი რჩებოდნენ. ადერბაიჯანში ყველაზე უფრო მდიდარი ქალაქის, თავრიზის დაუფლებამ, თავისი ძალაუფლებისადმი ნახჭევნს ხანის დაქვემდებარებამ და შუშისა და ყარადაღის ხანებთან კავშირმა გადააქციეს ხოელი აჰმედ-ხანი პირველ კაცად ადერბაიჯანში ძალის, ძლიერებისა და სიმდიდრის მიხედვით. მისი გავლენა კიდევ უფრო გაძლიერდა, როცა თავისი ოცდაათი წლის ქალიშვილი მიათხოვა ერევნის ხანის თერთმეტი წლის ვაჟიშვილს და უკანასკნელთან ნათესაურ კავშირში შევიდა.

იმ დროს, როდესაც ადერბაიჯანში ვრცელდებოდა ხოელი აჰმედ-ხანის ძალაუფლება, თეირანში მბრძანებლობდა ასტრაბადელი და მაზანდერანელი აღა-მაჰმად-ხანი, რომელიც საკუთარ თავს თვლიდა მისდამი დაქვემდებარებულ სამფლობელოთა და ოლქების დამოუკიდებელ მმართველად (самостоятельнымъ и независимымъ правителемъ). ნადირ-შაჰის ერთერთი შთამომავალი ძალით ცდილობდა ჰორასანში დამკვიდრებას, და ბოლოს, ჯაფარ-ხანი, ალი-მურად-ხანის ძმა, რომელსაც პირველ ხანებში თავის განკარგულებაში ჰყავდა ჯარები, მბრძანებლობდა ისპაჰანში, აღიარებული იყო მბრძანებლად შირაზსა და სპარსეთის მთელ შუა ნაწილში.

ცნობამ იმის შესახებ, რომ ჯაფარ-ხანი დამკვიდრდა ისპაჰანში, მეტად გაახარა მაჰმად-ხანი, ალი-მურად-ხანის მიერ გამოგზავნილი რუსეთში. თავიდან მაჰმად-ხანს სურდა უკან დაბრუნებულიყო პოლკოვნიკ ტამარასთან ერთად, რათა სამუდამოდ რუსეთში დარჩენილიყო, მაგრამ როდესაც შეიტყო, რომ ისპაჰანი იმყოფება ჯაფარ-ხანის ხელში, გადაწყვიტა გზა გაეგრძელებინა.

– ჯაფარ-ხანი, ეუბნებოდა მაჰმადი პოლკოვნიკ ტამარას, ყოველთვის ჩემი მფარველი იყო და მე მივდივარ იმ აზრით, რათა ვეცადო მთელი ძალებით ჩავაგონო მას ის განზრახვები, რომლებიც ჰქონდა მის განსვენებულ ძმას.

დაშორდა რა ხოიში მაჰმად-ხანს, პოლკოვნიკმა ტამარამ ჯაფარ-ხანთან გაგზავნა წარგზავნილი საჩუქრებითა და წერილით თავისი სახელით, რომელშიც არწმუნებდა, რომ რუსეთი ყოველთვის მზად არის იქონიოს მასთან მეგობრული ურთიერთობები. 

“პატივცემული მეჰმედ-ხანი, წერდა ტამარა (Московскiй Архивъ Министер. Иностр. делъ), გამოგზავნილ იქნა განსვენებული და დიდებული ალი-მურად-ხანის, თქვენი წინამორმედისა და ძმის მიერ, ჩინებულო ხანო, ჩვენს სამოქალაქო და სამხედრო უფროსთან საზღვარზე – გენერალ პავლე სერგის ძე პოტიომკინთან წინადადებებით, რომელთა ძალასაც თავად მისგან ან მაშინ რწმუნებული მინისტრის, მირზა-რაბისგან შეიტყობთ. ის წინადადებები კეთილგანწყობით იქნა მიღებული არა მხოლოდ ხსენებული გენერლის მიერ, არამედ, მისი წარდგინებით, სრულიად რუსეთის ყოვლადმოწყალე თვითმპყრობელის უმაღლესი რწმუნებულის მაღალმბრძანებელი (высокоповелительный) გენერალ-ფელდმარშალის, უგანათლებულესი თავადის გრიგოლ ალექსანდრეს ძე პოტიომკინის მიერაც, რომელმაც, მომიწოდა რა, მიბრძანა გამოვმგზავრებულიყავი ხსენებულ დესპანთან ერთად ალი-მურად-ხანთან, ჩამებარებინა მისთვის თავისი პატივსაცემი პასუხები, შემდეგ მომესმინა და მქონოდა ახსნა-განმარტებანი მასთან (ალი-მურად-ხანთან) მის განზრახვებთან დაკავშირებით. ვასრულებდი რა სათანადო ერთგულებით უმაღლესი რწმუნებულის მიერ ჩემთვის მოცემულ ამდენად სასიამოვნო დავალებას, ერევნის ოლქში მივიღე ცნობა ალი-მურად-ხანის სიკვდილის შესახებ, ასევე მის ადგილზე თქვენი, შესანიშნავო ხანო, აღზევების შესახებაც. სიძნელეთა მიუხედავად ვაგრძელებდი გზას ქალაქ ხოისამდე (ხოიმდე), სადაც ვნახე, რომ ეს სიძნელეები სულ უფრო და უფრო მრავლდება, და გადავწყვიტე უკანვე გავბრუნებულიყავი. მაგრამ ამასთან ვალად მაწევს დაგარწმუნოთ მისი უგანათლებულესობის ჩვენი უმაღლესი რწმუნებულის კეთილგანწყობისა და კეთილმოსურნეობის შესახებ ყველას მიმართ, რომელთაც სპარსეთში უკავიათ მისი დიდებული მეფისნაცვლის ქერიმ-ხან-ზენდის ადგილი და სურთ მასში სიმშვიდის აღდგენა; ამიტომ შეგიძლიათ გულმშვიდად და საიმედოდ ბრძანდებოდეთ, რომ თქვენი წინამორბედის მაგალითის მიხედვით შემოხმიანებისადმი, ჰპოვებთ მასში ყველაზე უფრო მეგობრულ განწყობას.

“სინანულს გამოვთქვამ რა მთელი გულით თქვენი მაღალპატივცემული სახლისთვის ასეთი მნიშვნელოვანი დანაკარგის გამო, გილოცავთ, ყოვლადგულწრფელო, შესანიშნავო ხანო, თქვენს აღზევებას და გისურვებთ, რათა ამან, ხანგრძლივი კეთილდღეობისას სამსახური გაუწიოს თქვენი სახელის განდიდებას”. 

ჯაფარ-ხანს არ უპასუხია ამ წერილზე, ვინაიდან მას უხდებოდა ეზრუნა არა პასუხსა და პოლიტიკურ ურთიერთობებზე, არამედ საკუთარი თავის უზრუნველყოფაზე. 

სპარსელები ჯაფარს უყურებდნენ როგორც ალი-მურად-ხანის ახლო ნათესავს, რომელიც ვერ სარგებლობდა თავის ქვეშევრდომთა სიყვარულით ზომაზე მეტი სიმკაცრისა და რუსეთისადმი ერთგულების გამო. ეს უკანასკნელი გარემოება ბევრს აშორებდა ჯაფარ-ხანისგან და გაძლიერების საშუალება მისცა მის მტერს აღა-მაჰმად-ხანს, ასტრაბადისა და მაზანდერანის მფლობელს.

ნაწილობრივ მუქარებით, ნაწილობრივ დაპირებებით აღა-მაჰმად-ხანმა მოახერხა თავის მხარეზე გადაეყვანა რამდენიმე ხანი, და შეიძინა რა მოკავშირენი, თეირანში დატოვა საკმარისად ძლიერი გარნიზონი, თავად კი დანარჩენი ჯარებით ისპაჰანზე დაიძრა. ჯაფარ-ხანი მას ქალაქიდან რამდენიმე ვერსზე დახვდა, მაგრამ დამარცხებულ იქნა და შირაზში გაიქცა. აღა-მაჰმად-ხანი დედაქალაქში შევიდა, დაეუფლა ალი-მურად-ხანის მთელ საგანძურებს, ხელში ჩაიგდო მისი ოჯახი და ასტრაბადში გაგზავნა ბევრ სხვა ოჯახთან ერთად, რომელთა ერთგულებაზე დაყრდნობაც მას არ შეეძლო (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 6-го октября, № 125).

ჯაფარ-ხანი შეეცადა დაკარგული სამფლობელოს დაბრუნებას, მაგრამ წარუმატებლად. ხელმეორედ დამარცხებული, იგი იძულებული შეიქნა კვლავ შირაზში მიმალულიყო და პირველობა თავისი მეტოქისთვის დაეთმო, რომელიც სპარსეთის ერთერთ უძლიერეს მფლობელად იქცა. ისპაჰანის დაცემის შემდეგ მთელმა ირანმა აღიარა აღა-მაჰმად-ხანის ბატონობა; თავრიზის ხანმა ერთგულების ფიცი მისცა მას, ხოლო შემდეგ კი ადერბაიჯანელი ხანების უმეტესმა ნაწილმაც მიბაძა მის მაგალითს. მხოლოდ შირაზი და ფარსისტანის ნაწილი დარჩა ჯაფარ-ხანის მფლობელობაში.

შეიქნა რა დედაქალაქის მფლობელი, აღა-მაჰმად-ხანმა უფრო შორს დაიწყო თავისი ძალაუფლებისმოყვარული გეგმების გავრცელება – იგი ოცნებობდა უკვე შაჰის ღირსებისა და სპარსეთში ერთმპყრობელობის შესახებ. რათა უკანასკნელისთვის მიეღწია, მისთვის აუცილებელი იყო საკუთარი ძალაუფლებისადმი კიდევ ბევრი მფლობელის დაქვემდებარება, რომლებიც დამოუკიდებლობის გარკვეულ წილს ინარჩუნებდნენ. მისი ყურადღება უწინარეს ყოვლისა მიქცეულ იქნა გილანელ გედაეთ-ხანზე, მის პირად მტერზე, რომელმაც თავშესაფარი მისცა აღა-მაჰმად-ხანის ერთერთ ძმას, მურთაზა-ყული-ხანს.

მაშინვე ისპაჰანის დაუფლების შემდეგ, აღა-მაჰმად-ხანმა გედაეთ-ხანისგან მოითხოვა მნიშვნელოვანი კონტრიბუცია, უფროსი ვაჟი და ძმა ამანათად და მურთაზა-ყული-ხანის გაცემა. გედაეთ-ხანი სხვადასხვა საბაბით თავს არიდებდა ამ მოთხოვნების შესრულებას, ამაგრებდა ენზელის, და, სურდა რა აღა-მაჰმად-ხანის გულის მოგება, გაუგზავნა მას საჩუქრები, საკუთარ თავზე მისი ბატონობის აღიარების ნიშნად. თუმცა კი, წინასწარ ჭვრეტდნენ რა ჭექა-ქუხილს, გედაეთ-ხანი და მურთაზა-ყული-ხანი ეძიებდნენ რუსეთის მფარველობას. შეიტყო რა 1785 წლის აგვისტოში, რომ ენზელიში მოვიდა რუსული ფრეგატი “კავკაზი”, მურთაზა-ყული-ხანმა ფრეგატის მეთაურს კაპიტან-ლეიტენანტ აკლეჩეევს გამოუგზავნა თავისი მოხელე, რათა მიელოცა მშვიდობით მოსვლა რეიდზე და ეთხოვა პაემანის შესახებ. აკლეჩეევი ნაპირზე ჩამოვიდა და მურთაზა-ყული-ხანისკენ გაემართა, რომელმაც გამოუცხადა მას, რომ მას თავის ძმასთან, მუსტაფასთან ერთად, სურს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლა.

ამ პაემანზე რამდენადმე უფრო ადრე მუსტაფა თავად მოვიდა ფრეგატზე აკლეჩეევთან, იმ დროს, როდესაც იგი ჯერ კიდევ ასტრაბადის ყურეში იმყოფებოდა და იგივეს შესახებ სთხოვდა მას. იგი ამბობდა, რომ რუსეთში გადმოსახლებისთვისაც კი არის მზად სამუდამო საცხოვრებლად, ამისთვის რომ მოსახერხებელი შემთხვევა გამოჩენილიყო. აკლეჩეევმა დააიმედა ორივე ძმა და ურჩევდა მათ თხოვნით მიემართათ გენერალ პოტიომკინისთვის, როგორც იმ მხარის მთავარი უფროსისთვის (Рапорты Аклечеева Потёмкину 11-го мая и 15-го августа 1785 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 49). უკანასკნელმა დაავალა დაეიმედებინა ისინი რუსეთის სრული მფარველობით, იმედოვნებდა რა ჰქონოდა ორი ძმის სახით მშვენიერი საშუალება აღა-მაჰმად-ხანის ყველა მტრული ჩანაფიქრის წინააღმდეგ. “თუკი მაჰმად-ხანი, მოახსენებდა პოტიომკინი (Князю Потёмкину 15-го сентября, № 60. Тамъ же, папка 50), გაძლიერდება რა, დაემკვიდრება ისპაჰანში და მოისურვებს რუსეთის მფარველობითი კავშირის ძიებას, მაშინ შესაძლებელი იქნება შუამდგომლობის გაწევა ორივეს შერიგებისთვის მათ ძმასთან აღა-მაჰმად-ხანთან. ხოლო თუკი მაჰმად-ხანი არ მოისურვებს სპარსეთის შესახებ ნავარაუდევ ზომებზე წამოსვლას, მოსახერხებელი იქნება ამ ორი ძმის ამოქმედება მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ მისი ძალის შესამცირებლად”. უგანათლებულესმა დაავალა მოფერებოდნენ აღა-მაჰმად-ხანის ძმებს და გამოეცხადებინათ მათთვის, რომ “თავიანთი კეთილგანზრახულობის გაგრძელებით მისცემენ საბაბს მათ მიმართ უმაღლესი კეთილმოწყალების საქმით გამოვლენისთვისაც” (Ордеръ Потёмкину 16-го октября 1785 года. Тамъ же).

ოქტომბერში მურთაზა-ყული-ხანმა გამოგზავნა თხოვნა უზენაეს სახელზე და წერილი თავად პოტიომკინთან, ითხოვდა რა მის მიღებას რუსეთის მფარველობის ქვეშ და მისი დაცვისთვის ჯარების გამოგზავნას.

მურთაზა-ყული-ხანის მაგალითს მიბაძა გილანელმა გედაეთ-ხანმაც, რომელიც ასევე ეძიებდა რუსეთის მფარველობას.

გზავნიდა რა ენზელიში ახალ კონსულს, კარის მრჩეველს სკილიჩის, გენერალი პოტიომკინი წერდა გედაეთ-ხანს, რომ მისი სურვილი შევიდეს რუსეთის მფარველობის ქვეშ მოწყალედ არის მიღებული იმპერატრიცას მიერ, და რომ მას შეუძლია აღასრულოს ეს ოთხი პირობის დაცვით: რათა მითითებულ იქნას ადგილი, სადაც ჩვენ შევძლებდით ენზელის პორტთან ქალაქის აშენებას რუსული ვაჭრობისა და ვაჭართა წოდების დასაცავად; რათა მან მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფებთან ერთად მიიღოს ფიცი რუსეთის სამუდამო ქვეშევრდომობაზე; რათა გამოგზავნოს ს.-პეტერბურგში ამანათების სახით ერთერთი თავის შვილთაგან და ორი ან სამი ნათესავი; და ბოლოს, ქვეშევრდომობის ნიშნად, ვალად იდოს ყოველწლიური, თუნდაც უმნიშვნელო ხარკის გადახდა.

ეს პირობები არ მოსწონდა გედაეთ-ხანს. უკიდურეს ხარისხად ვერაგი და ხარბი ადამიანი, გედაეთი თავის ქცევებში ხელმძღვანელობდა მხოლოდ მატერიალური სარგებლით და ყოველთვის იმ მხარეს იხრებოდა, სადაც მოელოდა თავისთვის მეტ სარგებელს. არ ჰქონდა რა გულწრფელი განზრახვა შემოსულიყო რუსეთის ქვეშევრდომობაში, გედაეთს ესმოდა, რა თქმა უნდა, რუსული კოლონიზაციის მთელი შემავიწროვებლობა მის ტერიტორიაზე, და ამიტომ მთელი ზომებით ცდილობდა მის თავიდან აცილებას (Не имея искренняго намеренiя вступить въ подданство Россiи, Гедаетъ понималъ, конечно, всю стеснительность русской колонизацiи на его территорiи, и потому всеми мерами старался отклонить её). იგი წერდა პოტიომკინს, რომ მოლაპარაკებები ქვეშევრდომობის შესახებ იმდენად მნიშვნელოვანია, რომ წარმოებული უნდა იქნას სრული საიდუმლოებით პირობების საბოლოოდ დადგენამდე, ხოლო ამასობაში, ყოველგვარი დაწყება სამუშაოებისა ქალაქის მოსაწყობად გამოავლენს მათ და თავზე დაატეხს მრავალრიცხოვან მოწინააღმდეგეებს როგორც სპარსეთში, ისე თურქეთშიც; რომ რუსული დასახლების დაარსება ენზელის პორტში სულაც არ არის საჭირო, რადგანაც იგი თავად უკვე დიდი ხანია აშენებს ქალაქს, რომელიც დასასრულს უახლოვდება და შევა რუსეთის მთავრობის განკარგულებაში, ვინაიდან, შემოვა რა ქვეშევრდომობაში, თავად გედაეთ-ხანიც სხვა არავინ იქნება, თუ არა დაახლოებული მინისტრი, “და მაშინ, წერდა იგი, როგორც ჩემი ქალაქი და სახლი, ისე მთელი ჩემი ოლქიც თქვენი იქნება”.

გამოთქვამდა რა რუსეთისადმი ერთგულებას და ქვეშევრდომობაში შემოსვლის სურვილს, გედაეთი იმავე დროს ავიწროვებდა ვაჭრობას და ვაჭართა წოდებას სხვადასხვანაირი ხარკით, ირწმუნებოდა რა, რომ საბაჟო გადასახადები შეადგენს ერთადერთ სახსარს მისი არსებობისთვის. “თქვენ აქაური წესები და ჩემი შემოსავლები იცით, წერდა იგი ერთერთ წერილში სკილიჩის (Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 49), (იცით ისიც) რომ მე მხოლოდ საბაჟო მოსაკრებლებით (мизанными и пошлинными сборами) ვუძღვები ჩემს სამფლობელოში ჯარის შენახვასა და სხვა ხარჯებს”. გედაეთ-ხანი ამბობდა, რომ თუკი ზედმეტი გადასახადები მაინც არის აღებული რუსი ვაჭრებისგან, ეს შეცდომით მოხდა, მისი ნების გარეშე და მისი არყოფნისას, მაგრამ თუკი საქმე ეხება აბრეშუმის გამო სასწორის გადასახადს, ეს ბაჟი არ არის და სავაჭრო ტრაქტატებში სასწორის ფულზე არაფერია ნახსენები. იგი წუხდა, რომ რუს ვაჭრებს არ ესმით მისი კეთილი საქმეებისა, რომლებსაც იგი აღმოუჩენს თვით საკუთარი ინტერესების საზარალოდაც კი. “ჩემი თავისთვის მადლობის მისაღებად, წერდა იგი (Въ письме Потёмкину безъ числа и месяца. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 49), და პატიოსანი სახელისა, მე განვიზრახე მომესპო სასწორის ფული, რათა ეს გადასახადი მთლიანად გაუქმებული ყოფილიყო. რისთვისაც მე სააბრეშუმე გირები* (*ესე იგი გირები, რომლებიც გამოიყენებოდა აბრეშუმის ასაწონად), რომლებიც აქამდე ათასი წლით ადრე იქნა დადგენილი უწინდელი სპარსელი მონარქების მიერ და სხვა გირებთან მსგავსება არ ჰქონიათ, წონაში გავზარდე და თითოეულ ფუთზე სამი გირვანქა დავუმატე”. გედაეთ-ხანი ირწმუნებოდა, რომ, როდესაც ნიშნავს ახლა სასწორის ფულს ორ მანეთს თითოეულ ბათმანზე, იგი ამას აკეთებს სხვა ერების ვაჭართა ინტერესებისთვის, მაგრამ არსებითად საკუთარ თავს აყენებს უკიდურეს ზარალს, სურს რა ამით დაამტკიცოს თავისი ერთგულება რუსეთისადმი. სპარსელი ხანების სრული თვითნებობა ყველაფერში, რაც შეეხებოდა ვაჭრობასა და საბაჟო გადასახადების დადებას, ვერ იძლეოდა გედაეთ-ხანის სიტყვებისთვის რაიმენაირი მნიშვნელობისა და ფასის მიცემის შესაძლებლობას, ხოლო ამასობაში კი თავად იგი ვარაუდობდა, რომ მისი დაპირებები აიძულებს რუსეთის მთავრობას გააკეთოს გარკვეული დათმობები და დახმარება აღმოუჩინოს გილანის მფლობელს მის გაძნელებულ გარემოებებსა და აღა-მაჰმად-ხანთან ბრძოლაში.

გედაეთ-ხანმა კავკასიის ხაზზე გენერალ პოტიომკინთან გამოგზავნა ორი წარმოგზავნილი და თხოვნა უზენაეს სახელზე, რომელშიც ითხოვდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში მიღებას ზუსტად ისეთივე საფუძველზე, როგორზედაც მიღებულია საქართველო, და ხანის განკარგულებაში, მის დასაცავად, სამი ათასიანი რუსული ჯარის გამოგზავნას. წარმოგზავნილები ამბობდნენ, რომ ხანი ვალდებულებას იღებს თავისი ხარჯით მოამარაგოს საკვებით ჯარები და მზად არის გადაუხადოს არა მხოლოდ ჯამაგირი, რომლის დანიშვნასაც იმპერატრიცა კეთილ ინებებს, არამედ ყოველწლიურად შეიტანს მისი უდიდებულესობის ხაზინაში, ხარკის ნაცვლად, ნედლ აბრეშუმს, სამ-სამი ათას ბათმანს, და გამოგზავნის ს.-პეტერბურგში უზენაეს კარზე ერთერთ თავის ვაჟიშვილს შესაფერისი საჩუქრებით. რწმუნებულებმა განუცხადეს პოტიომკინს, რომ მათი ხანი რუსულ ჯარებს ითხოვს არა დაპყრობების, არამედ მხოლოდ პირადი დაცვისთვის, და რომ მათი გამოგზავნისთვის მადლობის ნიშნად ვალდებულებას იღებს, რომ წარმატებისა და ახალი პროვინციების შეძენის შემთხვევაში, მთელი შემოსავლები მათგან შეიტანოს იმპერატრიცის ხაზინაში (Прошенiе посланныхъ хана Абида и Сеидъ-ризы. Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, папка 49).

არ მალავდა რა იმას, რომ ბევრი მოწინააღმდეგე ჰყავს სპარსეთში და ყველაზე უფრო მეტად კი ეშინია აღა-მაჰმად-ხანისა, გედაეთი წერდა, რომ რუსეთის მთავრობის უარი თავის მფარველობაში მის მიღებაზე აიძულებს მას ეძიოს თურქეთის კარის დახმარება და მფარველობა, რომელიც ცდილობს სპარსეთში თავისი გავლენის გავრცელებასა და სპარსელი ხანების რუსეთის წინააღმდეგ განწყობას. მართლაც, პორტამ ორმოც ადამიანამდე დაუგზავნა გარემომცველ ხანებს: დარუბანდისა, გილანისა, მაზანდერანისა, თავრიზისა, და მთელ დაღესტნელ მფლობელებს, წერილებითა და საჩუქრებით, მოუწოდება რა რუსების განდევნისკენ სპარსეთის ფარგლებიდან (Рапортъ капитанъ-лейтенанта Аклечеева 11-го мая 1785 года).

გედაეთ-ხანის წინა საქციელი ვერ უჩვენებდა მასში რუსეთისადმი გუწრფელ კეთილგანწყობას და ამიტომ ჩვენი მთავრობა, არ ემყარებოდა რა მის დაპირებებსა და სიტყვებს, მოითხოვდა მისდამი შეთავაზებული ქვეშევრდომობის პირობების აუცილებელ შესრულებას. თავადი პოტიომკინი წერდა ხანს, რომ მისი თხოვნა, მის მიერ გამოგზავნილი იმპერატრიცას სახელზე, მიღებულია და მას შეუძლია დარწმუნებული იყოს მფარველობაში, თუკი შეიცვლის თავის ქცევას. უგანათლებულესი ამბობდა, რომ რუსეთის მფარველობის ქვეშ შემოსვლისთვის აუცილებელია: გულწრფელობა და სრული ერთგულების დამტკიცება, იგი კი, ამის საწინააღმდეგოდ, შემჩნეულია მერყეობაში, უნდობლობაში და მოითხოვს “უადგილო” პირობებს. გედაეთ-ხანი პასუხს აყოვნებდა, მაგრამ იმავე დროს ცდილობდა დაწყებული მოლაპარაკებებიდან შესაძლებელი სარგებლის მიღებას. ეშინოდა რა აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმისა, იგი ამაგრებდა ენზელის და იმავე დროს მთელ თავის ქონებას თავს უყრიდა ჩვენს გემებში, როგორც სრულებით უსაფრთხო ადგილას, სავსებით იმედოვნებდა რა, რომ რუსები უარს არ ეტყვიან სტუმართმოყვარეობაში და არ დაეუფლებიან მის განძეულობას (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 23 декабря, № 414). “თუკი მოსალოდნელზე უფრო მეტად, წერდა გენერალი პოტიომკინი (Ордеръ Потёмкина консулу Скиличiю 3 iюля, № 32), ეს გედაეთ-ხანი ამდენად შევიწროვებულია, მაშინ გარდაუვალად იძულებული იქნება, დატოვებს რა თავის სამფლობელოს, გაიქცეს, და ჩვენ გულდასმით უნდა ვიზრუნოთ, რათა მისი პიროვნება და მისი კუთვნილი საგანძური გადარჩენილ იქნან და უსაფრთხოდ გადმოყვანილი ასტრახანში”.

გედაეთ-ხანსაც სწორედ ეს უნდოდა. როგორც კი იგი დარწმუნდა, რომ ჯაფარ-ხანთან ომით დაკავებული აღა-მაჰმად-ხანი იძულებულია დრომდე იგი მშვიდად დატოვოს, გედაეთ-ხანმა მაშინვე შეწყვიტა მოლაპარაკებები რუსეთთან და უწინდებურად დაიწყო, ახალი გადასახადების დაკისრებით, რუსი ვაჭრების შევიწროვება. ამ ზომას შედეგად მოჰყვა კონსულ სკილიჩის დაჯახება ხანთან და მათ შორის მტრული ურთიერთობების დაწყება. გედაეთ-ხანი ჩიოდა პოტიომკინთან სკილიჩის თვითნებობასა და სხვა საქმეებში მის ჩარევაზე, ხოლო სკილიჩი კი მიუთითებდა თავად გედაეთ-ხანის უღირს საქციელზე, მის ორპირობაზე, ვერაგობაზე, და ამბობდა, რომ მისგან დათმობის მიღწევა შეიძლება მხოლოდ ძალით. სპარსელი ხალხი, წერდა ჩვენი კონსული, “თავხედი და უხეშია; ვერ გებულობს მოკრძალებას და თავსაა გასული, იმიტომ რომ აქამდე არ დასჯილა” (Рапортъ Скиличiя Потёмкину 3 апреля 1785 года. Арх. Кабинета. св. 380). ჭირვეულ და ფიცხ ადამიანს, როგორც ახასიათებდა მას პოტიომკინი, სკილიჩის არ შეეძლო ცხოვრება და საქმიანობა გილანის მფლობელთან, არ შეეძლო შესჩვეოდა მის მაცდურობას და ამიტომ, თვლიდა რა თავის ყოფნას სპარსეთში უსარგებლოდ, გამოგზავნა თხოვნა მისი თადარიგში განთავისუფლების შესახებ. გენერალი პოტიომკინი ასევე აუცილებლად თვლიდა სკილიჩის სხვა პირით შეცვლას და სთხოვდა თავად პოტიომკინს კვლავ დაენიშნა ტუმანოვსკი (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 23 декабря, № 414). მაგრამ სკილიჩი დატოვებულ იქნა, თუმცა კი ტუმანოვსკი მაინც გაიგზვნა საგანგებო დავალებით და, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, ვერც ერთმა და ვერც მეორემ ვერ დაიმსახურეს ხანის კეთილგანწყობა.

თავი X 

(საქმეთა მდგომარეობა სპარსეთში. – გედაეთ-ხანის რეშთიდან განდევნა. – ჩვენი საკონსულოს საქმიანობა. – ტუმანოვსკის ენზელიში მოსვლა. – მისი მოლაპარაკებები გედაეთ-ხანთან. – გილანის ხანის ბრძოლა აღა-მაჰმად-ხანთან. – რეშთის იერიში. – გედაეთის მოღალატური მკვლელობა. – ჩვენი ვაჭრობისა და რუს ვაჭართა შევიწროვება. – აღა-მაჰმად-ხანის დესპანის რუსეთში მოსვლა და მისი გაძევება უღირსი ქცევისა და საქციელების გამო.)

შეურიგებელი მტრობა, რომელიც წარმოიშვა გედაეთ-ხანსა და ჩვენს კონსულ სკილიჩის შორის, იქამდე მივიდა, რომ უკანასკნელმა, არ ჰქონდა რა არანაირი უფლებამოსილებანი ჩვენი მთავრობის მხრიდან, გადაწყვიტა მიეღო ზომები გილანის პროვინციიდან ხანის განსადევნად. 1786 წლის იანვარში სკილიჩიმ გაუგზავნა აღა-მაჰმად-ხანს წერილი, რომელშიც მას გილანში მოუწოდებდა. – “რაც შეეხება პროვინციის უფროსს, წერდა ჩვენი კონსული (Письмо Скиличiя Аге-Магометъ-хану отъ 24-го января 1786 года. Арх. Кабинета, связка 380, ч. II), მთელ ხალხს სურს მისი დამხობა, ხოლო თქვენი სახელი კი უყვართ და პატივს ცემენ დიდნი და მცირენი. ხალხი მხოლოდ თქვენი დახმარების მეშვეობით იმედოვნებს მის მიერ დამყარებულ არაადამიანურ ტანჯვა-წვალებათაგან თავის დახსნას. მე ბევრი მიზეზი მაქვს რათა უკმაყოფილო ვიყო მისი უხეშობითა და მზაკვრობით, და წარუმატებლობის შემთხვევაში მას არაფერში არ დავეხმარები, რათა შეინარჩუნოს თავისი მმართველობა პროვინციაში, არც იმაში, რომ ზღვით გაიქცეს. ერთი სიტყვით, დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ, რომ მე არაფერი იმდენად არ მსურს, როგორც თქვენი ძალმოსილებისა და დიდების გაზრდა, და ყოველთვის მზადა ვარ თქვენდამი სამსახურის გასაწევად”.

აღა-მაჰმად-ხანმა ისარგებლა ასეთი წინადადებით, დაეუფლა რეშთს და განდევნა იქიდან გედაეთ-ხანი, რომელიც ენზელიში გაიქცა. გამარჯვებულმა მაშინვე გამოგზავნა თავისი დესპანი გენერალ პოტიომკინთან წერილით, რომელშიც გამოთქვამდა რუსეთთან დაახლოებისა და ყველაფერში ტრაქტატების მკაცრად დაცვით მოქცევის სურვილს. აღა-მაჰმად-ხანმა რუს ვაჭრებს მისცა ვაჭრობის სრული თავისუფლება, მათ სარგებლობაში დატოვა ის ადგილები, რომლებსაც ისინი ფლობდნენ და აკრძალა აბრეშუმზე საბაჟო გადასახდის აღება.

მეორეს მხრივ, გედაეთ-ხანიც ასევე ითხოვდა ჩვენს დახმარებას და წერდა, რომ “უკვე განვაწყვე საკუთარი თავი, რათა ვიყო ჩემი პროვინციებით სრულიად რუსეთის საიმპერატორო ტახტზე დამოკიდებული”.

მიიღო რა შეტყობინება გედაეთ-ხანის რეშტიდან განდევნის შესახებ, გენერალმა პოტიომკინმა გასცა განკარგულება ენზელის ნაპირებთან ერთი ფრეგატის დაუყოვნებლივ გაგზავნის შესახებ ფრეგატ “ასტრახანის” დასახმარებლად, რომელიც იქ ჩვენი ვაჭრობის მფარველობისთვის იმყოფებოდა. ფრეგატის მეთაურს ებრძანა არ ჩარეულიყო კონსულის საქმეებში, მაგრამ მისი მოთხოვნის მიხედვით აღმოეჩინა შესაძლო დახმარება, “რუსეთის ვაჭართა წოდების გადასარჩენად თავხედობათაგან, რომლებიც ჩვეულებრივ შესაძლოა იყოს ქალაქ ენზელის ალყის დროს ან მისი დაუფლებისას” (Ордера капитану 1-го ранга Шишкину 25-го марта 1786 года, №№ 96 и 99. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, папка 51).

ამ ფრეგატით გაგზავნილ იქნა ყოფილი კონსული ტუმანოვსკიც, რომელსაც ებრძანა აეხსნა გედაეთ-ხანისთვის და ესაუბრა მასთან და, “მისცემდა რა ჩემს წერილს, წერდა პოტიომკინი, ეჩვენებინა მის მდგომარეობაში ჩემს მიერ მიღებული მონაწილეობის გულწრფელობა” (Предписанiе Тумановскому 25-го марта, № 100. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, папка 51). ტუმანოვსკის არჩევა და გაგზავნა უკიდურესად უიღბლო გამოდგა. ისიც ასევე გედაეთ-ხანის პირადი მტერი გახლდათ, და აქედან ამომდინარე, ასეთი ადამიანის გაგზავნა მაშინ, როდესაც სურდათ ხანისთვის კეთილგანწყობის გამოხატვა და დახმარების აღმოჩენა, სრულებით უადგილო იყო.

ტუმანოვსკის დავალებული ჰქონდა, გაეცნობოდა რა საქმეთა ნამდვილ ვითარებას, და როგორც აღა-მაჰმად-ხანის, ისე გედაეთ-ხანის განზრახვებსაც, დაპირებოდა თანადგომას იმას, რომელიც დაიწყებდა რუსეთის მფარველობის ძიებას. ასეთ პირთან უნდა ეცადა წერილობითი პირობის დადება ვაჭრობის თავისუფლების შესახებ, საბაჟო გადასახადების გაუქმებისა და ენზელიში მიწის ნაწილის დათმობის შესახებ იქ ჩვენთვის აუცილებელი შენობების ასაშენებლად. ყოველ შემთხვევაში, ჩვენს კონსულს დაევალა მფარველობა გაეწია გედაეთ-ხანისთვის. იმ შემთხვევაში კი, თუ მას არ აღმოაჩნდებოდა არანაირი საშუალებანი დასაცავად, ყოველმხრივ ეცადათ, წერდა პოტიომკინი ტუმანოვსკის, “რათა იგი არ გაეშვათ ხელიდან და დაეყოლიებინათ გამომგზავრებულიყო ასტრახანში, რუსეთის დაცვის ქვეშ”.

ტუმანოვსკის გადაეცა სამი წერილი: მურთაზა-ყული-ხანის, გედაეთ-ხანისა და აღა-მაჰმად-ხანისადმი. გენერალი პოტიომკინი აიმედებდა პირველ ორს მათდამი ტავრიდელი თავადის კეთილი განწყობით, ჰპირდებოდა მფარველობას და სთავაზობდა ტუმანოვსკისთან თავიანთ საჭიროებებზე მოლაპარაკებას (Письма П. С. Потёмкина къ ханамъ отъ 30-го марта 1786 г.); აღა-მაჰმად-ხანს კი სთავაზობდა მეგობრობასა და რუსეთთან კავშირს.

“თქვენთა საქმეთა დიდება, წერდა მას პავლე სერგის ძე პოტიომკინი (Ага-Магометъ-хану въ письме отъ 29-го марта, № 116), რომელიც აღწევს ჩემი მმართველობისადმი რწმუნებულ ფარგლებს, სიამოვნებას მანიჭებს მე და მაძლევს საბაბს რათა მოგილოცოთ თქვენს მიერ მოპოვებული და შეძენილი ყველა გამარჯვება და დაპყრობა.

“სპარსეთი, რომელიც ამ დრომდე იძიძგნება ურთიერთშორის ომებით, ირწყვება თავისი საკუთარი შვილების სისხლით, თქვენი მმართველობის ქვეშ შეიძენს სიმშვიდეს და განიმრთელებს თავის ჭრილობებს კეთილმოწყობით, შეწყვეტს თქვენთა ქვეშევრდომთა მწუხარებას და შეუშრობს მათ ცრემლებს. თქვენი კეთილგონიერი მთავრობა (მმართველობა) მიანიჭებს თქვენს დერჟავას ბრწყინვალებას, როცა ყურადღებას მიაქცევთ თქვენი მიწების შიდა საქმეების განკარგვასაც, და ჩემი უავგუსტესი თვითმპყრობელის იმპერიასთან უწინდელ ურთიერთობათა განახლებასაც. ამის სარგებელი საგრძნობია; მისი დიდებულება და ძალა ცნობილია, დიდი ეკატერინეს სიბრძნე განთქმულია და მისი სიკეთე უსასრულოა. ვინც მიმართავს მის საფარველს-კავშირს, ყოველთვის ჰპოვებს მის სკიპტრას საიმედო სიმაგრედ.

ღმერთმა, რომელიც აარსებს სახელმწიფოებს, შესაძლოა განგამწესოთ თქვენ ისპაჰანის მფლობელად მისი კეთილდღეობის განახლებისთვის... დრო და გარემოებანი წინ გვიშლიან ხელსაყრელ ველს ორივე მოსაზღვრე სახელმწიფოს შორის კავშირის განახლებისთვის. მე მოველი თქვენს წერილებს, რათა გამოგიხატოთ თქვენ ის მეგობრობა, მთელი ის გულმოდგინება, რომელიც თქვენი პიროვნების მიმართ გამაჩნია”. 

არ იცოდა რა, თუ ვის ხელში იმყოფება სპარსეთის ტახტი და ვის ემორჩილება ხალხის უმეტესი ნაწილი, პოტიომკინმა წერილი გაუგზავნა ჯაფარ-ხანსაც, რომელიც, მოღწეული ცნობების მიხედვით, დაეუფლა ისპაჰანს და რომლის წარმოგზავნილიც კავკასიის ხაზზე გამოცხადდა.

“ჩემთან წარმოგზავნილი მაჰმად-ბეი, წერდა პოტიომკინი ჯაფარ-ხანს (Отъ 10-го апреля 1786 года), მიცხადებდა თქვენი სახელის ქებას, ხოლო ეს კი საბაბს მაძლევს მე, რათა მივიღე რა ცნობა თქვენს მიერ შესანიშნავი ქალაქის ისპაჰანის სვეკეთილად დაუფლების შესახებ, მოგილოცოთ. სპარსეთი, რომელიც ამდენი ხანია უკვე იწეწება შინაომებით, დაასრულებს, რა თქმა უნდა, მთელ თავის ტანჯვას თქვენი მმართველობის ქვეშ, შეწყვეტს სისხლის დენას და მტკივნეულ ჭრილობებს განიკურნავს. თქვენი კეთილგონიერება ამ უძველეს დერჟავას მოუტანს სიმშვიდეს და დაუბრუნებს მას უწინდელ დიდებას, როცა თქვენ თქვენს ყურადღებას მიაპყრობთ სპარსეთის საშინაო მოწყობას, და სრულიად რუსეთის იმპერიასთან უწინდელ ურთიერთობათა განახლებას”.

მალევე მიღებულ იქნა ცნობა, რომ ჯაფარი ალი-ხანის მიერ განდევნილია ისპაჰანიდან და მაშინ გენერალმა პოტიომკინმა ზუსტად ასეთივე წერილი გაუგზავნა ალი-ხანსაც. 

ამასობაში გედაეთი, რომელსაც ეშინოდა აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმისა, ამაგრებდა ენზელის, გარეშემოავლებდა მას ქვის კედელს, რომელიც თავის შიგნით აქცევდა იქ არსებულ რუსულ კოლონიას, ეკლესიასა და კონსულის სახლსაც. პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა გედაეთს ხელი აეღო თავის განზრახვაზე და არ დაევიწყებინა, რომ ენზელიში მცხოვრები კონსული და სავაჭრო წოდება რუსეთის იმპერატრიცის ქვეშევრდომები არიან და რომ ხანს არა აქვს უფლება რუსეთის ქვეშევრდომთა კედლებს შიგნით მოქცევისა. “და ის ადგილი, უმატებდა პ. ს. პოტიომკინი (Въ письме отъ 18-го апреля 1786 года, Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, папка 57), სადაც რუსეთის კონსული და ვაჭრები ცხოვრობენ, არ არის თქვენდამი კუთვნილი და საქმეებშიც არის საკუთრივ თქვენგან წერილი, რომელშიც ჩვენი კონსულის ენზელიში დაბრუნებისას უმტკიცებთ თქვენ ენზელის პორტს რუსეთს. გატყობინებთ რა ამის შესახებ, მოვითხოვ, რათა რუსების საცხოვრებელი დატოვოთ თქვენ ისე, რომ ოდნავადაც კი არ შეეხოთ მას”. 

გედაეთი პასუხობდა, რომ იგი ყოველთვის აღმოუჩენდა მფარველობას რუს ვაჭრებს. და “და ვინ გათავხედდებოდა, კითხულობდა იგი, რომ აქ მყოფი რუსეთის ქვეშევრდომებისთვის რაიმენაირი წყენა ან შევიწროვება მიეყენებინა”?

ეს სიტყვები არ ემთხვეოდა გილანის ხანის ნამდვილ საქციელს, რომელიც აგრძელებდა სიმაგრის მშენებლობას, რომელიც სამი მხრიდან გარშემორტყმული იყო წლით, ხოლო მეოთხე მხრიდან კი – დაცული გახლდათ დაბურული ტყით, რომლის გამოვლაც მხოლოდ დიდი სიძნელეებით თუ შეიძლებოდა.

ასეთ მდგომარეობაში იმყოფებოდა გედაეთ-ხანი, როდესაც 20 მაისს ენზელის პორტს მიადგა ჩვენი ფრეგატი “ასტრახანი”, რომელზედაც მყოფებოდა კარის მრჩეველი ტუმანოვსკი. უკანასკნელი, ატყობინებდა რა თავისი მოსვლის შესახებ კონსულ სკილიჩის, ეკითხებოდა მას: შეუძლია თუ არა ჩამოვიდეს ნაპირზე და ხომ არ არის რაიმე საშიშროება? მიიღო რა დამაკმაყოფილებელი პასუხი, ტუმანოვსკი ჩამოვიდა ფრეგატიდან და ჰქონდა პაემანი კონსულთან. სკილიჩი არწმუნებდა ჩამოსულს გედაეთ-ხანის ჩვენდამი ცუდ განწყობაში და ურჩევდა არ დაყრდნობოდა მის სიტყვებს და მეტად ფრთხილად ყოფილიყო. იცოდა რა ხანის ფიცხი და ამაყი ხასიათი, სკილიჩის მიაჩნდა, რომ შემწყნარებლობით ყველაზე უფრო უკეთ იქნებოდა შესაძლებელი მისი ჩვენს მხარეზე დაყოლიება, მაგრამ ტუმანოვსკი საწინააღმდეგო აზრია გახლდათ.

– მე ვიცი, თუ როგორ უნდა მოვექცეთ მას, შენიშნა მან თავდაჯერებულად; – ეს ჩიტი ჩვენგან ვერ გაფრინდება.

ტუმანოვსკი დაჟნებით მოითხოვდა, რათა მისი მოსვლის შესახებ გედაეთის შეტყობინებამდე, სკილიჩის გაეგზავნა ხანისთვის გენერალ პოტიომკინის უკანასკნელი წერილი ჩვენი კოლონიის სიმაგრეთა ხაზის გარეთ დატოვების შესახებ (Следственное дело. Архивъ Кабинета, св. 380).

– ამ წერილის შინაარსი გესლიანია, შენიშნა სკილიჩიმ, – და არაკეთილგონივრული იქნებოდა, რომ ხანში უნდობლობა აღგვეძრა და მისთვის უკმაყოფილება მიგვეყენებინა ასეთ დროს, როცა მას უფრო უნდა ვამხნევებდეთ და არა ვაღიზიანებდეთ.

– პირიქით, პასუხობდა ტუმანოვსკი, იგი თავიდან უნდა შევაშინოთ ამ წერილით, ხოლო შემდეგ კი შეატყობინოთ ჩემი ჩამოსვლის შესახებ.

ეს მოთხოვნა აღსრულებულ იქნა და გენერალ პოტიომკინის წერილი ხანს გაეგზავნა. მომდევნო დღეს გედაეთმა შეკრიბა თავისთან დაახლოებული პირები და მათ დაავალა წერილის წაკითხვა. გილანში დაირხა ხმა, რომ ტუმანოვსკი გამოგზავნილია იმისთვის, რათა დაეუფლოს ენზელის და ხანის უფროსი ვაჟი კი რუსეთში წაიყვანოს. რამდენიმე დღის შემდეგ ფრეგატ “კავკაზის” მოსვლა აძლიერებდა ეჭვს და არწმუნებდა სპარსელებს გავრცელებული ხმების სამართლიანობაში.

– თქვენ ხედავთ, უთხრა ხანმა შეკრებილებს, – რომ ჩვენი ეჭვები უსაფუძვლო არ ყოფილა; ჩვენ უნდა ვეცადოთ დავასწროთ ასეთ შემთხვევას. და გედაეთს განზრახული ჰქონდა ტუმანოვსკის საკუთარ ხელში ჩაგდება.

დაახლოებულთაგან ზოგიერთი ცდილობდა ხანის გადარწმუნებას, არწმუნებდა რა, რომ ეს ცრუ ხმებია, ცდილობდნენ წარმოედგინათ მსგავსი საქციელით გამოწვეული მთელი საშიშროება, მაგრამ ხანი არ ისმენდა რჩევებს და თავისი ჰქონდა დაჟინებული (Письмо Скиличiя Потёмкину 3-го апреля 1787 г., Арх. Кабинета, св. 380).

– რუსეთს რომ ჩემთვის კეთილი სურდეს, ამბობდა იგი – და ნამდვილად უნდოდეს დახმარების აღმოჩენა – იგი არ გამომიგზავნიდა აქ ორ ფრეგატსა და ტუმანოვსკის, ჩემს შეურიგებელ მტერს.

ატყობინებდა რა გენერალ პოტიომკინის წერილის მიღების შესახებ და ულოცავდა რა ტუმანოვსკის ჩამოსვლას, გედაეთი წერდა, რომ სურს მასთან პირადი პაემანის ქონა. იმ დროს აღა-მაჰმად-ხანმა, რომელსაც ყურადღების გადატანა მოუხდა უფრო ძლიერ მტერზე სპარსეთის შიგნით, რეშთი დატოვა, და გედაეთ-ხანი კვლავ დაემკვიდრა მასში. მას თავისთან ჰყავდა 10.000-მდე ჯარი და, როგორც ქედმაღალი ადამიანი, ფიქრობდა, რომ მომავალში შეუძლია არა მხოლოდ წინ აღუდგეს აღა-მაჰმად-ხანის პრეტენზიებს, არამედ გარკვეული დაპყრობებიც კი განახორციელოს. ერთი წუთის გავლენის ქვეშ მყოფი, იგი არ თვლიდა საჭიროდ ეპირფერა რუსეთის წარმოგზავნილის წინაშე, არამედ განზრახული ჰქონდა ხელში ჩაეგდო იგი და, ეყოლებოდა რა მძევლად, ზოგიერთი სარგებელიც მიეღო აქედან.

მაგრამ, 29 მაისს, ერთმა სპარსელმა გააფრთხილა კონსული, რათა იგი ფრთხილად ყიფილიყო, ვინაიდან ხანს განზრახული აქვს არა მხოლოდ ტუმანოვსკის შეპყრობა, არამედ მისიც, კონსულისაც და ფრეგატების ორივე მეთაურისაც. სპარსელი ირწმუნებოდა, რომ ამ მიზნით ხანმა გამოგზავნა ენზელიში 300 შეიარაღებული ადამიანი, რომლებიც მიმალულები არიან სასახლეში და ხელსაყრელ შემთხვევას ელოდებიან, რათა თავს დაესხან რუსებს, როდესაც ისინი შეიკრიბებიან, და ხელში ჩაიგდონ ისინი მანამდე, სანამ თავის დაცვას შეძლებდნენ. არ გამოხატავდნენ რა გარეგნულად, რომ ხანის განზრახვა იციან, ტუმანოვსკიმ და სკილიჩიმ შეატყობინეს ამის შესახებ ფრეგატების მეთაურებს და მიიღეს ზომები იმისთვის, რათა მოულოდნელი თავდასხმა არ მომხდარიყო მათზე და იმავე დროს ჰქონოდათ რუსული კოლონიის დაცვის შესაძლებლობაც. ამ მიზნით დაყენებულ იქნა ქვემეხები, დაწესდა ყარაულები და ღამის შემოვლა. ენზელიში მყოფი ხანის ვაჟი კითხულობდა, თუ რატომ მიმართავენ რუსები ასეთ სიფრთხილეს. თუკი გააჩნიათ, ამბობდა იგი, რაიმენაირი ეჭვი, ეს უსამართლოა.

– ჩვენ ამას ვაკეთებთ, პასუხობდა სკილიჩი, – არა ჩვენი თქვენდამი უნდობლობის გამო, არამედ საკუთარი უსაფრთხოებისთვის, როგორც ჩვეულებრივ ვიქცევით ხოლმე ყოველგვარი არეულობის დროს.

ასეთი პასუხით დაკმაყოფილებულმა, ხანის ვაჟიშვილმა, 2 ივნისს, თავისთან სადილზე მიიწვია კონსული, ტუმანოვსკი და ფრეგატების მეთაურები, მაგრამ მათ უარი უთხრეს, და მათი ხელში ჩაგდების გეგმა ვერ გამოვიდა. მაშინ რამდენიმე დღის შემდეგ ენზელიში მოვიდა ხანის ექიმი წერილით, რომელშიც გედაეთი მადლობას უხდიდა გამოგზავნილი საჩუქრებისთვის.

– ხომ არ გაქვთ რაიმე საგანგებო დავალებები ხანთან? ჰკითხა ექიმმა ტუმანოვსკის.

– არანაირი საგანგებო დავალებები არ გამაჩნია, პასუხობდა იგი კითხვაზე, – გარდა განცხადებისა იმ გულწრფელი მონაწილეობის შესახებ, რომელსაც ღებულობს რუსეთი ხანის ამამინდელ მდგომარეობაში.

– ხომ არ მიგაჩნიათ აუცილებლად, რომ ხანი ინახულოთ?

– თუკი ხანს სურს ჩემი ნახვა, პასუხობდა ტუმანოვსკი, – მე მზად ვარ მივიღო იგი როცა მოისურვებს.

– ხანს სურდა ეთხოვა რუსეთის მთავრობისთვის ათასი ჯარისკაცი, თუკი არ შეუძლია ქვეყნის დასაცავად უფრო მეტის მიღება.

– თუკი ხანი ითხოვს რუსეთის მფარველობაში მისი მიღების შესახებ და მისცემს საკუთარ თავს რუსეთის იმპერატრიცის ძალაუფლების ქვეშ, მაშინ, რა თქმა უნდა, მასთან გამოგზავნილი იქნება არა მხოლოდ თხოვნილი რიცხვის ჯარი, არამედ გაცილებით უფრო მეტიც, მხოლოდ ერთი პირობით, რომ რუსეთის მთავრობა უკვე თავად განკარგავს და იზრუნებს მისი სამფლობელოების შენარჩუნებისთვის. 

ტუმანოვსკიმ გადაკვრით უთხრა ამ დროს ექიმს, რომ თუკი გედაეთს დაეუქრება რაიმენაირი საფრთხე, მას ყოველთვის შეუძლია დაჯდეს ერთერთ ჩვენს ფრეგატზე და გაემგზავროს ასტრახანში. ასეთი წინადადება არ ეთანხმებოდა ხანის გეგმებს, და მას არ გააჩნდა არანაირი სურვილი რუსეთის მფარველობის ძიებისა. შინაური უთანხმოებები დასუსტებული სპარსეთი წარმოადგენდა ვრცელ ველს ყოველგვარი ძალადობისა და თვითნებობისთვის. თითოეული მეტ-ნაკლებად ძლიერი ხანი იმედოვნებდა თავის სასარგებლოდ ტერიტორის მნიშვნელოვანი ნაწილის მიტაცებასა და ოლქის დამოუკიდებელ მმართველად გადაქცევას. ასეთი მიზნის მისაღწევად სპარსეთში იმ ხანებში არ თაკილობდნენ არანაირ საშუალებებს: დანა, ყულფი და ღალატი – ყველაფერი საქმეში მიდიოდა და ერთნაირად კანონიერი იყო, თუკი აკმაყოფილებდა ძალაუფლის მაძიებლის ინტერესებს. შემთხვევით ჰყავდა რა განკარგულებაში საკმარისად მნიშვნელოვანი ჯარი, გედაეთი ბევრი რამის შესახებ ოცნებობდა, მაგრამ არა საკუთარ თავზე რუსეთის უმაღლესი ძალაუფლების აღიარების შესახებ. იგი ფიქრობდა თავის ძალაუფლების გაფართოებაზე, აგროვებდა ჯარებს და ახალი საბაჟო გადასახადებიც დააწესა საქონელზე. ჩვენი ვაჭრებისა და კონსულის პროტესტზე გედაეთი დუმილს ამჯობინებდა და არ პასუხობდა ტუმანოვსკის წერილებზე. უკანასკნელმა, არ იყო რა კეთილად განწყობილი ხანისადმი, შუაკაცი მიუგზავნა მურთაზა-ყული-ხანს და თვითნებურად შესთავაზა მას გილანის ხანობა. მურთაზამ უარით უპასუხა, და მაშინ ტუმანოვსკი წერდა გედაეთს, რომ განზრახული აქვს თავად გაემგზავროს მაზანდერანში აღა-მაჰმად-ხანთან, გენერალ პოტიომკინის წერილის მასთან მისატანად. არ მიაქცია რა ყურადღება ამ მუქარას, გედაეთმა ბედნიერი მგზავრობა უსურვა მას, მაგრამ მალე სანანებელი გაუხდა თავისი საქციელი: აღა-მაჰმადი უკვე მოდიოდა გილანზე სამი კოლონით, ამასთან ყველაზე უფრო მთავარი მათგან დაძრული იყო რეშთზე – გედაეთის ადგილ-სამყოფელზე.

გილანის ხანმა, როგორც კი შეიტყო ამის შესახებ, ენზელიში გაგზავნა ყველა თავისი ცოლი და შვილი და მთელი ქონება. იგი წერდა ტუმანოვსკისა და სკილიჩის, რომ, თვლის რა საკუთარ თავს რუსეთის მფარველობის ქვეშ, ანდობს მათ თავის ოჯახსა და ქონებას, თანაც დარწმუნებულია, რომ მეგობრობის მოვალეობის მიხედვით, ისინი იზრუნებენ მის ცოლებსა და შვილებზე. ჩვენმა კონსულმა ნება მისცა ხანის რწმუნებულს, რომ აერჩია ერთერთი რუსული სავაჭრო გემი და ფასზე მოლაპარაკებოდა მის პატრონს. გედაეთ-ხანმა უბრძანა რეშთის მცხოვრებთ, რომ დაეცალათ ქალაქი და გარეშემო სოფლების მოსახლეობასთან ერთად ეჩქარათ ენზელიში, სადაც მოკლე ხანში შეიკრიბა 8-დან 10 ათასამდე ადამიანი, რომლებიც სხვადასხვა ადგილებიდან იყვნენ მოსულნი, არ გააჩნდათ ჭერი და ღია ცის ქვეშ იყვნენ განთავსებულნი; გილანის პროვინციის მთელმა დანარჩენმა მოსახლეობამ კი ტყეებს შეაფარა თავი.

ქალაქი რეშთი სამ დღეში დაცარიელდა და თავად გედაეთ-ხანიც მსუბუქად დარჩა, ჰქონდა რა თავისთან ყველაზე უფრო აუცილებელი ნივთები და ჰყავდა რა ამალა ნათესავთა და რწმუნებულ პირთაგან, რომელთა ერთგულებაზე დამყარებაც მას სავსებით შეეძლო. არ შემოფარგლულა რა ამით, 19 ივლისს მან გამოგზავნა თავისი მოხელენი თხოვნით, რომ მიეღოთ იგი რუსეთის მფარველობის ქვეშ. პირობების პროექტის შედგენისას ეს მოხელეები უკანვე გაემართნენ, რათა წარედგილათ ისინი ხანისთვის დასამტკიცებლად, მაგრამ ენზელიში მეტად აღარ დაბრუნებულან, რადგანაც მოვლენები მეტად სწრაფად მიდიოდა.

23 ივლისს აღა-მაჰმად-ხანი თავისი ჯარებით რეშთიდან ორმოც ვერსზე გაჩერდა. მის დასახვედრად გაგზავნილი გედაეთ-ხანის ჯარები, ჯერ კიდევ მოწინააღმდეგესთან შეხვედრამდე, სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ, ხოლო ისინი კი, რომლებიც დარჩნენ და ბრძოლაში ჩაერთვნენ, დამარცხებულ იქნენ და გადარჩენილებმა გაქცევით უშველეს თავს. მომდევნო დღეს აღა-მაჰმად-ხანმა შეუტია სიმაგრეებს და ქალაქსაც დაეუფლა. 

სუფრასთან მჯდომმა გედაეთმა, ისე რომ სადილიც არ დაუსრულებია, სამი ვერსი ფეხით ირბინა, შემდეგ მისთვის მიგვრილ ცხენზე შეჯდა და პერი-ბაზრისკენ გააჭენა, სადაც მოწყობილი იყო სიმაგრეები და სადაც მას განზრახული ჰქონდა რომ უკიდურეს შესაძლებლობამდე გამაგრებულიყო.

ამასობაში, დაიკავა რა რეშთი, აღა-მაჰმად-ხანმა მკაცრად აუკრძალა ჯარებს რომ წყენა მიეყენებინათ მოსახლეობისთვის, ბრძანა არ მოეხდინათ ძარცვა-რბევა და აღებული სურსათისთვის ფული გადაეხადათ. მან დააგზავნა პროკლამაცია, რომელშიც მოითხოვდა, რათა ყველა მცხოვრები დაბრუნებულიყო თავის სოფლებსა და ქალაქ რეშთში და არ ჰქონოდა დევნის შიში; ხოლო ისინი კი, რომლებიც არ აღასრულებენ ამ ბრძანებას და ტყეებში იქნებიან ნაპოვნი, დაექვემდებარებიან დევნას და სასტიკად იქნებიან დასჯინლი. გილანელებმა ხალისით შეასრულეს გამარჯვენულის მოთხოვნა და სახლებში დაბრუნდნენ. გედაეთ-ხანის სისასტიკე და ტირანობა გახლდათ იმის მიზეზი, რომ მცირედთა გამოკლებით, თითქმის მთელ მოსახლეობას სძულდა თავისი ხანი. ახალი სისასტიკეებით გედაეთს სურდა მცხოვრებთა მისდამი მორჩილების დაბრუნება, მაგრამ მისი ძალისხმევა ამაო იყო; ამაოდ ჭრიდა იგი ცხვირებსა და ყურებს თავიანთ სახლებში დაბრუნებულებს, მოსახლეობა მაინც ხალისით ემორჩილებოდა გამარჯვებულს. აღა-მაჰმად-ხანის დასახვედრად პერი-ბაზარიდან გაგზავნილ გედაეთის ჯარებს არ სურდათ ბრძოლა და სხვადასხვა მხარეს იფანტებიდნენ. ხედავდა რა ყველგან უიღბლობას, გილანის ხანმა ბრძანა, რომ მთელი მისი ქონება დაეტვირთათ ენზელის ნავსადგურში მდგომ გემებში და იქვე გადაეყვანათ მისი ოჯახიც. ტუმანოვსკიმ, კონსულმა სკილიჩიმ და ზოგიერთმა ჩვენმა ვაჭარმაც ასევე დატოვეს ნაპირი და გადავიდნენ ფლოტილიაზე, იმის შიშით, რომ არ განეცადათ იერიშის დროს შესაძლებელი ყოველგვარი შემთხვევითობა, როდესაც ძნელი შეიქნებოდა იმის გარკვევა, თუ ვინ არის რუსი, ვინ სპარსელი, ვინ გედაეთ-ხანის მომხრე. თხელწყლიანობის გამო ჩვენს ფრეგატებს არ შეეძლოთ ნაპირთან ახლოს მისვლა და ამიტომ ყველა რუსი შეიკრიბა ოთხ სავაჭრო გემზე, რომლებიც შეიარაღებულნი იყვნენ ფრეგატებიდან აღებული ოთხი ქვემეხითა და საკონსულოდან წამოღებული ექვსი ფალკონეტით. 

ივლისის ბოლოს აღა-მაჰმად-ხანის მეწინავე ჯარები გამოჩნდნენ ენზელის მახლობლობაში და გადაწვეს ახლოს მდებარე სოფელი. თხოვნის საბაბით, რათა არ დაეწვათ გარეშემო მდებარე სოფლები, ტუმანოვსკიმ სპასრული ჯარების უფროსს გაუგზავნა სომეხი ხასტატოვი, რომლის მეშვეობით შევიდა კიდეც ურთიერთობებში აღა-მაჰმად-ხანთან. უკანასკნელი არწმუნებდა წარგზავნილს, რომ გულწრფელად არის განწყობილი რუსეთს მიმართ და შეინარჩუნებს მეგობრულ ურთიერთობებს ჩვენს მთავრობასთან. ტუმანოვსკი დაპირდა არ მიეცა დახმარება გედაეთ-ხანისთვის და იწვევდა აღა-მაჰმად-ხანს, რათა აჩქარებულიყო ენზელიში მოსასვლელად. სპარსული ჯარები თავს იყრიდნენ ქალაქის გარშემო და თითქმის გამოუვალ მდგომარეობაში ჩაყენებულმა გედაეთ-ხანმა გამოუგზავნა ტუმანოვსკის თავისი დესპანი ბაჰირი თხოვნით, რათა რუსულ ფლოტილიას მხარი დაეჭირა მისთვის და წინააღმდეგობა გაეწია აღა-მაჰმად-ხანისთვის. ბაჰირი სთხოვდა ტუმანოვსკის დაედო ფიცი, რომ ხანის თხოვნა შესრულებული იქნებოდა და გედაეთის სახელით კი ფიცს დებდა იმაში, რომ ხანი რუსეთის ერთგული იქნებოდა.

– თუკი თქვენ არ შემოგვფიცებთ, ეუბნებოდა ბაჰირი ტუმანოვსკის, – მაშინ ხანი იძულებული იქნება რომ სხვა ზომები მიიღოს.

– მე არასოდეს ვყოფილვარ გედაეთ-ხანის არაკეთილმოსურნე, თავის არიდებით პასუხობდა ტუმანოვსკი.

– თუ თქვენ მისი კეთილმოსურნე ხართ, მაშინ რატომ არ ესროდით აღა-მაჰმად-ხანის ჯარებს, როცა ისინი ენზელისთან მოვიდნენ და სოფელი გადაწვეს? თქვენი გასროლებით თქვენ დაგვანახებდით, რომ მზად ხართ დაიცვათ გედაეთ-ხანი და რომ რუსების დახმარებით აღა-მაჰმად-ხანი შესაძლოა განდევნილ იქნას გილანიდან.

– მე აქ ვიმყოფები სამი თვეა, პასუხობდა ტუმანოვსკი, და არაერხელ მივუთითებდი გედაეთ-ხანს იმ ზომებზე, რომლებიც მას უნდა მიეღო, რადგანაც ჯერ კიდევ ჩემს ჩამოსვლამდე იყო ხმები, რომ აღა-მაჰმადს განზრახული აქვს გილანში მოსვლა. პ. ს. პოტიომკინიც ასევე წერდა ხანს, რომ თუკი მას გააჩნია რაიმენაირი საჭიროება, ამაზე შეეტყობინებინა მისთვის, მაგრამ ხანმა, თავისი სიამაყის გამო, ამ დრომდე არანაირი პასუხი არ გასცა მის წერილებზე. მიუხედავად ამისა, ჩვენ უარს არ ვამბობთ მის დახმარებაზე. აღა-მაჰმად-ხანის ჯარებს ჩვენ იმიტომ არ ვესროლეთ, რომ მათ არა მარტო არ გამოუჩენიათ ჩვენს მიმართ რაიმენაირი მტრული დამოკიდებულება, არამედ ყურად იღეს ჩემი მოთხოვნა რომ არ გადაეწვათ სოფლები და, მოასწრეს რა მხოლოდ სამი სახლის დაწვა, ხელი აიღეს ამ საქმეზე და სოფლიდან წავიდნენ.

ასეთი პასუხის შემდეგ ბაჰირი გაემართა გედაეთისკენ და 21 აგვისტომდე ტუმანოვსკის ხანის შესახებ არნაირი ცნობები არ ჰქონია. ამ დღეს მან აცნობა ხანს, რომ ერთერთი ჩვენი ფრეგატი მიემართება ასტრახანისკენ და თუკი ხანს აქვს რაიმე მისაწერი კავკასიის ხაზზე სარდლისადმი, მაშინ შეატყობინოს მას. გედაეთმა გამოგზავნა თავისი რწმუნებული მაჰმად-ჰუსეინი ასტრახანში გამოსაგზავნად დავალებით, რათა ეთხოვა გენერალ პოტიომკინისთვის დასახმარებლად 2.000 კაციანი რუსული ჯარის გამოგზავნა არტილერიით. გედაეთი ამის სანაცვლოდ დაპირდა თავისი ვაჟის ამანათად გაგზანასა და ყოველწლიურად ათასი ფუთი აბრეშუმის გადახდას (Письмо Магометъ-Хуссейна Потёмкину 2-го октября 1786 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 51).

ამ თხოვნამ და დაპირებებმა პოტიომკინამდე მოაღწიეს უკვე მაშინ, როცა გედაეთის ბედი სამუდამოდ იყო გადაწყვეტილი. 23 აგვისტოს აღა-მაჰმად-ხანი წერდა ტუმანოვსკის, რომ, დაეუფლა რა სპარსეთის უდიდეს ნაწილს, მას განზრახული აქვს დასაჯოს ხალხის მძარცველი და გამჩანაგებელი და იხსნას გილანი მძიმე უღლისგან. აღა-მამად-ხანი ამატებდა, რომ თუკი ტუმანოვსკის სურს, რომ არსებობდეს თავისუფალი და მშვიდი ვაჭრობა, მაშინ იგი არა თუ მხოლოდ არ უნდა დაეხმაროს გედაეთს, არამედ ეცადოს მისთვის გზის მოჭრასაც, თუკი ეს უკანასკნელი განიზრახავს სადმე ზღვით წასვლას. თითქოს და იმ განზრახვით, რათა ესარგებლა შემთხვევით და მიეღო ხელსაყრელი პირობები ჩვენი ვაჭრობისთვის, ტუმანოვსკიმ მეორედ გააგზავნა აღა-მაჰმად-ხანთან თავისი რწმუნებული სომეხი ხასტატოვი და დაავალა მას რათა აღა-მაჰმადთან უფრო ახლო ურთიერთობებში შესულიყო. ვერაგობაში გამოცდილმა და თავის მტრებზე ღალატით ხშირად გამარჯვების მომპოვებელმა აღა-მაჰმად-ხანმა ხასტატოვის მეშვეობით შესთავაზა ტუმანოვსკის 70.000 მანეთი, თუკი იგი აღმოუჩენდა მას თანადგომას, და მიაღწია კიდეც თავის მიზანს. 28 აგვისტოს წარგზავნილმა მოუტანა ტუმანოვსკის მოკლე წერილი, რომელშიც აღა-მაჰმად-ხანი სთხოვდა “მის დავალებათა შესრულების შესახებ და მის სარგებელთან დაკავშირებული ინტერესების დაცვას”, რის შესრულებას თავის მხრივაც დაჰპირდა (Следственное дело).

ამასობაში გედაეთ-ხანმა, რომელიც ყოველი მხრიდან გარშემორტყმული იყო მოწინააღმდეგის ჯარებით და ვერ თვლიდა შესაძლებლად პერი-ბაზარის შენარჩუნებას, თავისი ძმა ასკერი გამოგზავნა ტუმანოვსკისთან თხოვნით, რათა მას აეღო საკუთარ თავზე ენზელის დაცვა, ხოლო იგი, გედაეთ-ხანი კი, ოჯახითა და ნათესავებით ერთერთი ფრეგატით რუსეთში გაეგზავნა (Государств. Арх., XXIII, № 13, папка 51).

– მთავარი უფროსის ნებართვის გარეშე, პასუხობდა ტუმანოვსკი, – მე არ შემიძლია ფრეგატზე გედაეთ-ხანისა და მისი შვილების მიღება. ამის შესახებ რომ წინდაწინ ყოფილიყო განცხადებული, მაშინ მე ვითხოვდი ნებართვას და შევასრულებდი ბრძანებას. რაც შეეხება ენზელის დაცვას, ჩვენ მას შევუდგებით, თუკი წავაწყდებით აღა-მაჰმად-ხანისგან ჩვენდამი მტრულ მოქმედებებს.

ასეთმა პასუხმა აიძულა ასკერი სხვა გზისთვის მიემართა. გამოუგზავნა რა ტუმანოვსკის საჩუქრად 250 მანეთის ორი სპარსული კაბა, ერთი ქალის კაბა, ძვირფასი თვლებით შემკული ქამარ-ხანჯალი, იგი სთხოვდა, რათა იგი გედაეთის შვილებთან და ქონებასთან ერთად მაინც გაეგზავნათ ასტრახანში, მაგრამ ტუმანოვსკი, მიიღო რა საჩუქრები, მაინც პასუხობდა, რომ ამას გააკეთებს, თუკი მიიღებს 50.000 მანეთს. ასკერი ვერ თვლიდა შესაძლებლად მოთხოვნილი თანხის მიცემას და დიდხანს ელაპარაკებოდა ტუმანოვსკის როგორც პირადად, ისე გედაეთ-ხანის ექიმის მეშვეობითაც. სკილიჩი ჩამოცილებული იყო ამ თათბირებისგან და ეკითხებოდა ტუმანოვსკის, თუ რის შესახებ ელაპარაკებიან ისინი ერთმანეთს.

– ერთადერთი იმის შესახებ, პასუხობდა ტუმანოვსკი, რომ იგი ხანის შვილებთან ერთად ფრეგატით გაემგზავროს ასტრახანში.

– და რა უპასუხეთ თქვენ მას ამაზე? ჰკითხა სკილიჩიმ.

– და თქვენ როგორ ისურვებდით რომ მეპასუხა? – მე მას მოკლედ უარი ვუთხარი.

– მშვენიერია; თქვენ ზუსტად მიჰყვებით ბრძანებებს. ნუთუ ამაში შედგება თქვენდამი მოცემული დავალებები? – მე არ მესმის თქვენი საქციელისა, მაგრამ ვიცი, რომ თქვენ ხელიდან გაუშვით შემთხვევა, რომელიც აღარასოდეს განმეორდება.

– ეს თქვენი საქმე არ არის, გულმოსულად უთხრა მას ტუმანოვსკიმ, – მე ვიცი რასაც ვაკეთებ.

– მაგრამ გაქვთ კი თქვენ სხვა ბრძანებები, იმათ გარდა, რომლებიც მე მაქვს მოცემული?

– რა თქმა უნდა, მაქვს.

– თუ გაქვთ მაშინ მაჩვენეთ და მე თქვენ მეტად უკვე აღარ შეგაწუხებთ ყველაფერ იმაზე მსჯელობით, რასაც თქვენ მომავალში მოიმოქმედებთ.

– ეს ბრძანებები თქვენ არ გეხებათ, და მხოლოდ მე ვაგებ პასუხს ჩემი საქმეების მიხედვით კარგ ან ცუდ შედეგებზე.

სკილიჩი დაჟინებით მოითხოვდა იმის აუცილებლობას, რათა ესარგებლათ შემთხვევით, დათანხმებოდნენ გედაეთ-ხანის თხოვნას და მისი ოჯახი გამოეგზავნათ რუსეთში, მაგრამ ტუმანოვსკი პასუხობდა, რომ ახლა ადრეა და იგი თავად ხელიდან არ გაუშვებს მოსახერხებელ დროს. დრო კი მიდიოდა. ასკერ-ხანი აგრძელებდა თავის მოლაპარაკებებს ტუმანოვსკისთან და სთავაზობდა მას 200 ბათმან (72,5 ფუთ) აბრეშუმს, მაგრამ მან არ მიიღო ასეთი საჩუქარი, როგორც ნაკლებმნიშვნელოვანი, და უფრო მეტს ითხოვდა. გედაეთ-ხანის ექიმი დღეში ოთხჯერ მოდიოდა მოსალაპარაკებლად ნაღდი ფულით ანაზღაურების ხარისხის თაიბაზე, მაგრამ მისი ხანგრძლივი სიარული ვერ დაგვირგვინდა წარმატებით. ტუმანოვსკის დაუთმობლობითა და ანგარებისმოყვარეობით სასოწარკვეთილებამდე მიყვანილმა ასკერ-ხანმა გადაწყვიტა მოლაპარაკებების შეწყვეტა.

– უმჯობესია, თქვა მან, – დაიღუპო მოწინააღმდეგის ხელით, ვიდრე ცოცხლად დარჩენისთვის დავალებული იყო ტუმანოვსკისგან, რომელსაც დამატებით, მიიღებს რა ფულებს, შეუძლია ჩვენ გვიღალატოს.

ასკერ-ხანი გაემგზავრა პერი-ბაზარში, ტუმანოვსკიმ კი მოახერხა სკილიჩის დარწმუნება იმ მოთხოვნის აუცილებლობაში, რომ გდაეთ-ხანს ებრძანა ორი სანაპირო ბატარეის განადგურება, იმ საბაბით, რომ მათი მოქმედებისგან შესაძლოა ზარალი მიადგეს ჩვენს გემებს, სინამდვილეში კი, რათა წაერთვა ხანისთვის დაცვის უკანასკნელი შესაძლებლობა (Показанiе капитана Калмыкова. Следственное дело). გადაწყვიტა რა გედაეთის დაღუპვა, ტუმანოვსკიმ, საკუთარი დაცვისა და ვითომდა რუსული კოლონიის თავდაცვის მიზეზით, მოითხოვა მე-2 რანგის კაპიტან აკლეჩეევისგან ცეცხლსასროლი იარაღი და საბრძოლო მასალები და საიდუმლოდ გადასცა ისინი გილანის ხანის მტრებს.

პერი-ბაზარიდან გამოდევნილმა გედაეთმა 1-ელ სექტემბერს უკან დაიხია ენზელისკენ. სამი დღის შემდეგ, 4 რიცხვში, აღა-მამად-ხანის ჯარები მოადგნენ ქალაქს და, გაჩერდნენ რა ორ ვერსზე, დაიწყეს ჩასანგრება. 30 სექტემბრამდე არც ერთი მხარე არ ღებულობდა გადამჭრელ ზომებს, თუმცა კი მუდმივად ნარჩუნდებოდა სროლა ორივე მხრიდან. გედაეთი მეტად შეუპოვრად იცავდა თავს, ისე რომ აღა-მაჰმად-ხანის ჯარების უფროსს სასოც კი წარეკვეთებოდა ენზელის აღების შესაძლებლობაში იმედის დაკარგვისგან. მას უკვე მოუვიდა ბრძანება, რომ თუკი ბევრ სიძნელეს წააწყდებოდა ქალაქის დამორჩილებაში, ეცადა დაედო მომგებიანი ხელშეკრულება გედაეთ-ხანთან და უკან დაეხია. როგორც კი ტუმანოვსკიმ შეიტყო ამის შესახებ, იგი შეუდგა ყველა ზომის მიღებას შემომტევთა გასამხნევებლად; გზავნიდა მათთან შიკრიკებს და დახმარებასაც ჰპირდებოდა. მისი მოკავშირეები მოითხოვდნენ, რათა რუსებს პირველებს მოეხდინათ ენზელიზე გასროლა. ტუმანოვსკის, რა თქმა უნდა, ამაზე დათანხმება არ შეეძლო და აღა-თოფჩი-სალმანელმა ამაოდ გაატარა მასთან რამდენიმე ღამე. საბოლოოდ ტუმანოვსკიმ დაარწმუნა იგი მათი მოთხოვნების უაზრობასა და შეუძლებლობაში, მაგრამ დაპირდა დახმარების აღმოჩენას იერიშის დროს (Рапортъ Скиличiя генералу Потёмкину, 3-го апреля 1787 года. Арх. Кабинета, св. 380).

30 სექტემბრის გათენების ღამეს აღა-მაჰმად-ხანის ჯარებმა შემოუტიეს ენზელის, და გედაეთი იქ თავს იცავდა იმ დრომდე, სანამ ცეცხლი არ წაეკიდა მის სასახლეს. ხედავდა რა, რომ უფრო მეტი ხნით აქ გამაგრების შესაძლებლობა არ არის, იგი თავის ერთერთ ვაჟთან ერთად ჩაჯდა ნავში და გამოემართა რუსული ფლოტილიისკენ, იმედოვნებდა რა მასში თავშესაფრის პოვნას. უწინარეს ყოვლისა იგი მიადგა იმ გემს, რომელზედაც უნდა ყოფილიყო კონსული სკილიჩი, მაგრამ შეიყო რა, რომ იგი ტუმანოვსკისთანაა, ხანი მათკენ გაემართა. მიცურდა რა გემის ძირთან და თან გარეშე პირთაც ემალებოდა, გედაეთმა მიაგზავნა თავისი მდივანი, რათა თავისთან გამოეძახა საკონსულოში მყოფი კაპიტანი კალმიკოვი და მას მოლაპარაკებოდა. კაპიტანი იდგა სკილიჩის ახლოს, რომელმაც უბრძანა კიდეც მას წასულიყო და ენახა, თუ ვინ იმყოფება ნავში. იხილა რა გედაეთ-ხანი, რომელიც ითხოვდა ფრეგატზე აშვებას, კალმიკოვმა უთხრა სკილიჩის და მიიღო ბრძანება რომ არ ამოეშვა იგი.

– ჯვარი ჩამომკიდეთ (Наденьте на меня крестъ), ყვიროდა გედაეთი, – სადაც გინდათ გამაგზავნეთ რუსეთში, ოღონდ კი მიმიღეთ თქვენთან ჩემი შვილებითა და ქონებით. კალმიკოვი მეორედ მივიდა სკილიჩისთან, რომელიც, ტუმანოვსკისთან შეთანხმებით, თავად გამოვიდა გემბანზე და, ხედავდა რა, რომ გედაეთ-ხანმა ხელი სტაცა ზღვაში ჩაშვებული ბაგირის ბოლოს, და გემზე მოცოცავდა, ბრძანა გამოეგლიჯათ თოკი და არ ამოეშვათ. იმავე დროს მან გაგზავნა კალმიკოვი, რათა მას მოეძებნა თალიშის ხანი ალა-ვერდი-ბეგი, გედაეთ-ხანის შეურიგებელი მტერი, და უკანასკნელი მოწინააღმდეგის ხელში მიეცა.

კალმიკოვი ჩავიდა გედაეთ-ხანის კირჟიმზე და იქიდან ნავში გადაჯდა.

– სად მიდიხართ? ჰკითხა ხანმა კალმიკოვს.

– კონსულ სკილიჩის გემზე, სიცრუით უპასუხა მან.

ნახევარ გზაზე კალმიკოვი შეხვდა ალა-ვერდი-ბეგს, რომელიც უკვე ეძებდა გედაეთ-ხანს, და, გადაჯდა რა თალიშის ხანის კირჟიმზე, უთხრა მას, რომ გედაეთ-ხანი იმყოფება ტუმანოვსკის გემთან.

მოღალატე და მდევრები მოადგნენ გემს.

– სად არის გედაეთი? ხმამაღლა იკითხა კალმიკოვმა.

– მე აქ ვარ, უპასუხა ხანმა, რომელსაც ეჭვი არ ჰქონდა, რომ უღალატებდნენ.

მოჰყვა დამბაჩიდან გასროლა და ტყვია პირდაპირ მკერდში მოხვდა უბედურ ხანს. იგი დაეცა; ალა-ვერდი-ბეგმა ხელმეორედ გაისროლა და, მოაჭრა რა გედაეთ-ხანს ყური, როგორც დანაშაულის ჩადენილი გმირობის დამამტკიცებელი (как доказательство совершенного подвига преступленiя), თავად სხეული კირჟიმიდან ზღვაში გადააგდო. 

ენზელი გაძარცვულ იქნა, ასევე ხანის სასახლეც, სპარსელები სახლებში დადიოდნენ და ძარცვავდნენ; მათ ურთიერთ შორის დაინაწილეს ხანის ცოლები და მათი ჩვენებით ეძებდნენ ფულსა და ძვირფას ნივთებს, რომლებიც გედაეთ-ხანს ეკუთვნოდა და ნაწილობრივ მიწაში იყო დამარხული. ქალაქის ძარცვა მთელ დღეს გრძელდებოდა და საღამოსკენ ყველა სახლს ცეცხლი ჰქონდა წაკიდებული.

უბედური შვილები, რომლებიც მამის მკვლელებს ემალებოდნენ, ძალით ამოვიდნენ გემზე და ემუდარებოდნენ სკილიჩის მათი სიცოცხლის გადარჩენასა და რუსეთში გამოგზავნას, მაგრამ მესამე დღეს ისინი გადასცეს აღა-მაჰმად-ხანის ჯარების უფროსს, მუსტაფა-ხანს, ხოლო ერთი დღის შემდეგ კი მასვე გადაეცა ჩვენს გემებზე დატვირთული უბედური ხანის ქონებაც* (*გემებზე მომსახურეთა სიტყვებით, ჩვენს გემებზე გედაეთ-ხანის მიერ დატვირთულ იქნა: ძვირფასი თვლები და მარგალიტები – 5 ფუთი და 10 გირვანქა, ოქროს ზოდები – 262,5 ფუთი, თუმნიანები – 300.000, ბრილიანტის რამდენიმე ფრთა, 4.000 ძვირფასი ცხენის აღკაზმულობა, ხანჯლები, ხმლები, ხალიჩები, ძვირფასი ქსოვილები და სხვა. ამ ნივთების საერთო ღირებულება ადიოდა 10 მილიონამდე /Дополнительное показанiе генерал-маiора Шишкина. Госуд. Архивъ, XXIII, № 14/).

გედაეთის სხეული დაახლოებით სამ დღეს იყო წყლის სიღრმეში, ხოლო შემდეგ კი ზედაპირზე ამოვიდა...

“ღმერთმა, რომელსაც ადამიანის ბედს აამაღლებს, წერდა აღა-მაჰმად-ხანს გენერალი პოტიომკინი (Въ письме отъ 22-го декабря, № 1.152), რომელიც შეცდომაში იყო შეყვანილი პირველი ცრუ მოხსენებებით გედაეთ-ხანის სიკვდილის შესახებ – გიბოძათ თქვენ, სახელგანთქმულო ხანო, სასურველი წარმატებანი. პროვინციისა და ენზელის თქვენს მიერ უკანასკნელი დაპყრობისას თქვენ ნათლად ნახეთ, თუ რამდენად შეუწყეს ხელი რუსმა უფროსებმა და ენზელის პორტში მყოფმა ხომალდებმა თქვენს წარმატებებს. აქედან შეგიძლიათ დაასკვნათ, რომ რუსეთის იმპერია თქვენდამი კეთილად არის განწყობილი, და მე იმედი მაქვს, რომ სპარსეთში თქვენი ძალაუფლების დასამყარებლად თქვენი ახლანდელი საქმიანობისას რუსეთის კეთილგანწყობა და ბრძენი და დიდებით გაბრწყინებული იმპერატრიცის ეკატერინე ალექსის ასულის კეთილმოწყალება საჭირო იქნება”.

ჩაიგდო რა საკუთარ ხელში გილანის პროვინცია, აღა-მაჰმად-ხანი, როგორც ვნახავთ, ზედმეტად თვლიდა რუსეთთან მეგობრულ ურთიერთობებში შემოსვლას.

გამარჯვების მილოცვის საბაბით ტუმანოვსკიმ აღა-მაჰმად-ხანთან დაპირებული ფულების მისაღებად გააგზავნა სომეხი ხასტატოვი, გაატანა რა მას ორი ათასი მანეთის საჩუქრები* (*ხასტატოვმა აღა-მაჰმად-ხანს წაუღო: მაგიდის საათი 350 მანეთისა, 5 თუ 6 ასხმა სიასამურის ბეწვი, 30-30 არშინი ხავერდი და ატლასი, რამდენიმე არშინი მაუდი, შაქარი, ჩაი, ყავა და ყუთით არაყი 50 შტოფი); მაგრამ დაკარგა რა ეს ნივთებიც, ტუმანოვსკიმ ვერ მიიღო ვერც ერთი კაპიკი დაპირებული თანხიდან. მიიღო რა საჩუქრები, აღა-მაჰმად-ხანმა განაცხადა პრეტენზია, რომ მას გედაეთ-ხანის მთელი ქონება კი არ მიეცა, არამედ მხოლოდ მისი ნაწილი, ხოლო დანარჩენი კი დამალულია კონსულისა და ტუმანოვსკის მიერ. ეს განცხადება გაკეთებულ იქნა, რა თქმა უნდა, იმ მიზნით, რათა არ გადაეხადა დაპირებული ფული და არ მიეცა ძალზედ დიდი მნიშვნელობა იმ ქმედითი დახმარებისთვის, რომელიც მას აღმოუჩინა ტუმანოვსკიმ მის ბრძოლაში გილანის ხანთან. დატაცებული ნივთებისთვის აღა-მაჰმადი მოითხოვდა სკილიჩისგან 2 მილიონ მანეთს ვერცხლით და რადგანაც კონსულმა უარი განაცხადა გადახდაზე და უარყოფდა მის წინააღმდეგ წამოყენებულ ბრალდებას, ამიტომ აღა-მაჰმადმა ბრძანა რუსეთიდან მოსულ ყველა საქონელზე საბაჟო გადასახადის აკრეფა 25 კაპიკისა მანეთიდან.

ტუმანოვსკი სასტიკად იყო მოტყუებული და მალევე ენზელიში დაბრუნების შემდეგ ციებ-ცხელებით დაავადდა, ხოლო 17 ნოემბერს კი გარდაიცვალა* (*ტუმანოვსკისა და ჩვენი საკონსულოს საქციელი გამოუკვლეველი რჩებოდა 1795 წლამდე, როცა ადმირალ ჩიჩაგოვის სახელზე 14 ნოემბრის ბრძანებით მას უზენაესად დაევალა კომისიის შედგენა თავისი თავმჯდომარეობით და იმ გარემოებათა გამოკვლევა, რომლებიც თან ახლდა გედაეთ-ხანის გარდაცვალებას. კომისიის 1796 წლის 24 დეკემბრის მოხსენების მიხედვით, გაცემულ იქნა უზენაესი ბრძანება, რომლის თანახმადაც კარის მრჩეველი სკილიჩი, კაპიტანი კალმიკოვი, პრაპორშჩიკი ხასტატოვი, ჩინებისა და აზნაურის წოდების ჩამორთმევის შემდეგ, გადასახლებულ იქნენ ციმბირში საკატორღო სამუშაოებზე).

– გემიდან დაბრუნების შემდეგ, ამბობდა სკილიჩი თავის ჩვენებებში, – ტუმანოვსკი გამოდიოდა მეტად იშვიათად და დიდი სიძნელეებით. სირცხვილმა და გულის დაწყვეტამ, რომ იგი მოტყუებულ იქნა და ვერ მიიღო დაპირებული ფული, თავისი საქციელის გამო სინდისის ქენჯნამ და სასჯელის შიშმა აიძულეს იგი რომ სიკვდილის სურვილი ჰქონოდა. ორი თვის განმავლობაში იგი არ დგებოდა ლოგინიდან, არ ღებულობდა არც წამლებს, არც საკვებს, მხოლოდ საკუთარ თითებს იკბენდა.

გედაეთ-ხანის სამწუხარო ბედმა და მისმა აღსასრულმა ვერ აღაგზნეს სინანული რუსეთში. “გედაეთ-ხანისგან რუსი ვაჭრების მიერ განცდილი მთელი შევიწროვებები და მისი ტყუილები, წერდა ტავრიდის თავადი (Генералъ-поручику Потёмкину отъ 25-го декабря 1786 года, № 232), ვერ ხდიან მის დაკარგვას საგრძნობს. ისპაჰანელი მაჰმად-ხანის საქციელი კი, რასაც აქამდე დავკვირვებივართ, გვაძლევს საბაბს იმისა, რომ მოველოდეთ მასთან კეთილი თანხმობის დამყარებას”.

ასე ფიქრობდა თავადი პოტიომკინი პირველ ხანებში აღა-მაჰმად-ხანის მიერ გილანის პროვინციის დაუფლების შესახებ ცნობის მიღების შემდეგ, მაგრამ როდესაც მან შეიტყო ახალი საბაჟო გადასახადის დაწესების შესახებ ხანის საქციელის თაობაზე, და, ბოლოს, როცა მასთან მიაღწია ხმებმა ჩვენი საკონსულოს საძრახისი საქციელის შესახებაც, მას უნდა შეეცვალა თავისი აზრი და მიეღო სხვა ზომები ჩვენი ვაჭართა წოდების უზრუნველსაყოფად. ისპაჰანელი ხანის მზარდმა ძალმოსილებამ და სპარსეთში ერთმმართველობისკენ მისმა წარუმატებელმა მისწრაფებამ, აიძულეს რუსეთის მთავრობა რომ დაენიშნა საქმეებში თავისი რწმუნებული სპარსეთში. ასეთ პირად არჩეულ იქნა კანცელარიის მრჩეველი სერგეი ლოშქარიოვი (Архивъ Кабинета, св. 442). მომარაგებულ იქნა რა ღია სიგელით, აუცილებელ დარიგებებითა და “საგანგებო რწმუნების ფურცლებით იქაური სხვადასხვა მმართველისადმი, ლოშქარიოვმა მიიღო ბრძანება გაგზავრებულიყო სპარსეთში კონსტანტინოპოლის გავლით, რათა უფრო სწორად შეეტყოთ იქაური საქმეების ნამდვილი კავშირის შესახებ პორტასთან” (Письмо князя Потёмкина Булгакову, 13-го декабря, № 222).

ამისგან დამოუკიდებლად თავადმა პოტიომკინმა ისპაჰანში გააგზავნა კაპიტანი ლამპრო-კანჩონი წერილით აღა-მაჰმად-ხანთან, რომელშიც უგანათლებულესი წერდა, რომ მან არ დაახანა იმპერატრიცასთვის მოეხსენებინა “თქვენი გულმოდგინე სურვილის შესახებ, რათა დააწესოთ კომერცია რუსეთსა და სპარსეთს შორის და მისმა უდიდებულესობამ ამაზე თავისი წყალობის მოღება ისურვა. თქვენი უგანათლებულესობის ასეთი განზრახვანი, რომლებიც ორივე სახელმწიფოს სარგებელს ემსახურება, არანაკლები პატივისცემის ღირსია, როგორც თქვენს მიერ მოპოვებული გამარჯვებანიც. მე, რომელსაც გამაჩნია ტრაქტატების დადების სრული უფლება ყველა მეზობელ въ полуденном краю ხალხთან, თავს არ დავანებებ ჩემი მონდომების გამოყენებას ორ სახელმწიფოს შორის დაურღვეველი კავშირის დამყარებისთვის, მათში მცხოვრებთა ურთიერთ სარგებლის მატებისა და თქვენი კეთილგანწყობის შეძენისთვის”.

ამ წერილს ჯერ კიდევ ვერ მიეღწია დანიშნულების მიხედვით, როდესაც გენერალმა პოტიომკინმა მიიღო მოხსენება, რომ აღა-მაჰმად-ხანი ახალ საბაჟო გადასახადებს აწესებს საქონელზე, იტაცებს ჩვენს ვაჭრებს, პყრობილობაში ამყოფებს მათ და ჩვენი კონსულის ხელში ჩაგდებასაც კი ცდილობს. სკილიჩი მოახსენებდა, რომ ვაჭრობა უკიდურესობამდეა შევიწროვებული და ვაჭართა წოდება არაფრით არ არის უზრუნველყოფილი აღა-მაჰმად-ხანის თვითნებობისგან. ჩაიგდო რა ხელში ბევრი გილანელი თავკაცი, აღა-მაჰმად-ხანმა გამოუშვა ისინი თეირანიდან ფულების ისეთი თანხის გადახდის მოთხოვნით, რომელიც მათ ძალებს აღემატება: ერთს დაეკისრა ოცდაათი ათასი მანეთის გადახდა, სხვას კი ორმოცი ან სულაც ორმოცდაათი ათასი მანეთისა. მან დაადგინა ყველგან ახალი მმართველები, რომელთა გამომძალველობაც ისე შორს წავიდა, რომ, კონსულის სიტყვებით, ყველა თავკაცი და მდიდარი ადამიანი “ჩაცვენილნი არიან ერთნაირ უბედურებაში და იტანჯებიან უსასტიკესი სახით”. გუბერნატორები ხარკს ორმაგად კრეფდნენ, ხოლო ამის კვალდაკვალ კი მოვიდნენ საგანგებო კომისრები, რომელთაც ნაბრძანები ჰქონდათ გედაეთ-ხანის მთელი გაძარცვული ნივთების მოძებნა და ჩამორთმევა. კომისრები მხოლოდ ეჭვის გამო სტაცებდნენ ხელს ადამიანებს და არ ინდობდნენ არავის, რუსების ჩათვლითაც კი. ჩვენს ვაჭრებს დაეკისრათ ახალი საბაჟო გადასახადები. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა აუცილებლად მიიჩნია ჩვენი ვაჭართა წოდების დასაცავად გაეძლიერებინა ესკადრა და რამდენიმე სამხედრო გემს უბრძანა მუდმივად ყოფილიყვნენ ენზელის მახლობლობაში. სასახლე და ციხესიმაგრე ენზელიში დანგრეულ იქნა იმ შიშის გამო, რომ თუ ისინი ჩავარდებიან რუსების ხელში, მაშინ ეს უკანასკნელნი ადვილად შეძლებენ მთელი გილანის დაუფლებასა და სპარსეთისთვის კანონების კარნახს (Рапортъ Скиличiя Потёмкину 3-го апреля 1787 года. Архивъ Кабинета, св. 380, часть II).

საქმეების არეულ-დარეულობა, ამბობდა პოტიომკინი, რომელშიც ჩაგვაგდო გარდაცვლილმა კარის მრჩეველმა ტუმანოვსკიმ, ადვილი გამოსასწორებელი არ არის. მე არ მაქვს იმედი, რომ აღა-მაჰმად-ხანი იგრძნობს მადლიერებას: ვინაიდან თუკი ტუმანოვსკის სიგიჟის ან გამყიდველობის გამო ენზელის დაუფლებისას მისდამი აღმოჩენილ დახმარებას, გედაეთ-ხანის ოჯახისა და მთელი ქონების მიცემას არ შეეძლოთ მასში მადლიერების გრძნობის აღძვრა, მაშინ უმადურობისგან საქმის შემობრუნების იმედის მოლოდინი საეჭვოა.

მიუხედავად ამისა, კავკასიის კორპუსის სარდალმა გადაწყვიტა მიექცია აღა-მაჰმად-ხანის ყურადღება იმ სარგებელზე, რომელიც მას შეეძლო გამოეტანა რუსეთთან კავშირისგან.

“სწორედ იმ დროს, წერდა პ. ს. პოტიომკინი (Ага-Магометъ-хану 30-го апреля 1787 года, Государствен. Архивъ, № 13, папка 62), – როცა მე მოველოდი, პატივცემულო ხანო, თქვენგან პასუხს მისი უგანათლებულესობის გენერალ-ფელდმარშალ გ. ა. პოტიომკინის წერილზე, როცა ვსასოებდი, რომ თქვენს მიერ რეშთის პროვინციის დაუფლება და მისი მფლობელის გედაეთ-ხანის დამარცხება თქვენ არცთუ მცირედ დაგავალდებულებდათ რუსი ვაჭრებისა და რუსეთის ტახტისადმი კეთილგანწყობის გაძლიერებაში, ენზელიში მყოფი კონსულის, კარის მრჩევლის სკილიჩისგან მივიღე მოხსენებები, რომლებიც მიხსნიან ჩემი მოლოდინის სრულიად საწინააღმდეგოს, იმ დასკვნის საწინააღმდეგოსაც, რომელიც ჰქონდა მის უგანათლებულესობას თავად გ. ა. პოტიომკინს თქვენი კეთილგანწყობის შესახებ. ჯერ კიდევ არ შემიძლია ზუსტად დავიჯერო, რომ თქვენ, რომელიც დაჯილდოებული ხართ გონიერებითა და მრვალი ნიჭით, იცით რა რუსეთის სიდიადე, მისი თვითმპყრობელი დედოფლის სიბრძნე, შესანიშნაობა და დიდება, მოინდომეთ რომ მისთვის მიგეყენებინათ უსიამოვნება და შეგევიწროვებინათ მისი ქვეშევრდომები.

ვკითხულობ რა ჩვენი კონსულის მოხსენებებს, ვხედავ, თქვენი უკმაყოფილება შედგება იმაში, რომ ენზელის გაძარცვის დროს, ორი თუ სამი სომეხი იყო მონაწილე გედაეთ-ხანის სახლის ძარცვისა. არ ვდაობ, რომ კონსულს თქვენს მიერ წაყენებულ პირველსავე საჩივარზე უნდა მოეხდინა თქვენი დაკმაყოფილება, მოეძებნა ნაძარცვი და დაუყოვნებლივ თქვენთვის დაებრუბებინა; მაგრამ, მეორეს მხრივ, მეჩვენება, რომ ამ მცირე მიზეზს არ შეეძლო თქვენი წახალისება რუსი ვაჭრების მიმართ მკაცრად მოქცევისა და კიდევ უფრო ნაკლებად კონსულის ხელში ჩაგდების ძიებისთვის.

თქვენ წერთ კონსულს, რომ რუს ვაჭრებს შეუძლიათ ვაჭრობა, და არა ძარცვა. თქვენი ეს ნათქვამი სწორია. მაგრამ რა უფლება გაქვთ, რომ რუს ვაჭრებს იჭერდეთ და ყარაულის ქვეშ გყავდეთ? თუკი ისინი რაიმეში მოიქცნენ დადგენილი კანონებისა და წესრიგის საწინააღმდეგოდ, მაშინ დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ, რომ უმცირესი საჩივრის დროსაც კი, თქვენ ყველანაირ დაკმაყოფილებას აღმოგიჩენენ, მაგრამ თვითნებურად მოქცევა რუსების წინააღმდეგ – ეს არის რუსეთისთვის შეურაცხყოფის მოყენება.

თქვენს მდგომარეობაში მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობა თქვენ მეტად გჭირდებათ. დაე დაამარცხეთ თქვენ გედაეთ-ხანი, დაეუფლეთ მის ოლქსა და მთელ ქონებას, თქვენს სინდისს მივანდობ იმის შეგრძნებას, რასაც თქვენ ვერ შეძლებდით, რა თქმა უნდა, ტუმანოვსკისა და კონსულს ამაში თქვენთვის ხელის შეშლა რომ დაეწყოთ.

აგიხსენით რა გარემოებები, გთხოვთ რომ რუსი ვაჭრები გაათავისუფლოთ და ვაჭართა წოდებას არ დაუწყოთ შევიწროვებანი. მე ვიმედოვნებ, რომ თქვენ, პატივცემულო ხანო, ჩემს სამართლიან მოთხოვნას შეასრულებთ”.

ამ წერილმა ლამპრო-კანჩონის ახსნა-განმარტებასთან ერთად იქონია თავისი მოქმედება. მაინც ჰყავდა რა ჯერ კიდევ შინაური მტრები, აღა-მაჰმად-ხანი ცდილობდა არ შეეწყვიტა საბოლოოდ ურთიერთობები რუსეთთან. მისი ვეზირი, მაჰმად-შეფი, წერდა გენერალ პოტიომკინს, რათა მას არ დაეგდო ყური “უსამართლოთა სიტყვებისთვის, ვინაიდან რუსეთსა და სპარსეთს შორის არანაირი უთანხმოებანი არ ყოფილა და არც იქნება” (Письмо Магометъ-Шефи отъ 14-го iюня. Государственный Архивъ, XXIII, папка 58). კონსულ სკილიჩისთან პაემნის დროს, მაჰმად-ალი არწმუნებდა მას, რომ იგი უფლებამოსილია დაპირდეს მას ყვალაფერ იმას, რასაც რუსეთის კარი მოითხოვს, და განსაკუთრებით ვაჭრობასა და (სავაჭრო) დაწესებულებებთან მიმართებაში, როგორც კასპიის ზღვის ნაპირებზე, ისე სპარსეთის შიგნითაც, თუმცა კი იმ პირობით, რომ რუსეთი არ აშენებდეს ციხესიმაგრეებსა და სიმაგრეებს (крепости и укрепленiя) (Рапортъ Скиличiя Потёмкину 17-го апреля 1787 года. Арх. Кабинета, св. 380, ч. II).

ასეთ ფართო უფლებამოსილებას თითქოსდა უნდა განემტკიცებინა ჩვენი მეგობრული ურთიერთობები სპარსეთთან, მაგრამ საქმით კი აღმოჩნდა საწინააღმდეგო. ელისაბედგრადში თავად პოტიომკინ-ტავრიდელთან გამოგზავნილმა მაჰმად-ალიმ მალევე თავისი საქციელით აღძრა უგანათლებულესის არაკეთილგანწყობა. ჭირვეულმა და სასტიკმა ადამიანმა, მან ერთხელ სცემა თავის მსახურს და დაპირდა რომ მოკლავდა მას. მსახური გაიქცა ელისაბედგრადში მყოფ დარუბანდის ხანის მიერ წარმოგზავნილთან და სთხოვა მის სახლში დაემალა.

– თუკი თქვენ არ დამმალავთ, ამბობდა მსახური, – მაშინ მე სიკვდილისგან თავის დასახსნელად იძულებული ვიქნები, რომ ქრისტიანობა მივიღო.

დარუბანდელის წარმოგზავნილმა, სადიკ მირზამ, დამალა დევნილი და სურდა ამის შესახებ მოეხსენებინა თავად პოტიომკინისთვის, მაგრამ მაჰმად-ალი, თავისი ამალის თანხლებით, შეიჭრა მის სახლში, მოძებნა დამალული და სასიკვდილო ჭრილობა მიაყენა მას ხანჯლით. ასეთმა საქციელმა გამოიწვია საერთო აღშფოთება და აიძულა უგანათლებულესი, რომ გამოეთქვა მაჰმად-ალისთვის მისი საქციელის მთელი უმსგავსოების შესახებ. ამის საპასუხოდ თავხედმა სპარსელმა დაიწყო თავადისა და ჩვენი მთავრობის ლანძღვა-გინება, რისთვისაც დაპატიმრებულ იქნა კიდეც.

“თან წაიყვანთ რა დონის კაზაკთა დენისოვის პოლკის 24 ადამიანს, ერთი უფროსით, წერდა უგანათლებულესი კარის მრჩეველ პეტკოვიჩს (Предписанiе надворному советнику Петковичу отъ 17-го августа 1787 года, № 2.081), თქვენ უნდა გაემგზავროთ ელისაბედგრადში. იქ ჩასვლის შემდეგ, თქვენ უნდა მიხვიდეთ ისპაჰანელი აღა-მაჰმად-ხანის მიერ გამოგზავნილი მოხელის მირზა მაჰმად-ალის ბინაში და ჰკითხოთ მას: მართალია თუ არა რომ მან გაბედა წარმოეთქვა ის ლანძღვა-გინება, რომლის თაობაზეც იგი დაასმინა თარჯიმანმა ვართან პეტროვმა, და თუკი იგი თარჯიმნის მიერ ამაში მხილებული იქნება, მაშინ მას დაუყოვნებლივ დაუყენეთ ყარაული, რომელსაც უბრძანებთ რომ არც ბინიდან გამოუშვან იგი და მასთან სხვების შესვლაც აღკვეთონ”. 

მალევე ამის შემდეგ მაჰმად-ალი გაძევებულ იქნა რუსეთიდან და ურთიერთობები აღა-მაჰმად-ხანთან კი შეწყვეტილი.

“რადგანაც აღა-მაჰმად-ხანისა და მისი წარმოგზავნილის საქციელი ნაკლებ სიკეთეს გვპირდება, წერდა უგანათლებულესი გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს (Въ предписанiи отъ 19-го августа 1787 года, № 2093. Исход. журн.), ამიტომ უფრო მეტად უნდა მოვეფეროთ მურთაზა-ყული-ხანს, მის ძმას, რომელიც რუსეთისადმი გულმოდგინებითა და სიყვარულით (привязанность) გამოირჩევა. ფრეგატებს უბრძანეთ იყვნენ დარუბნდის ნაპირებთან ახლოს, მურთაზა-ყული-ხანის სარგებლისა და დახმარებისთვის, თუკი საჭირო შეიქნება. ეგერთა ბატალიონები საქართველოში საჭიროებენ პროვიანტს; სიმშვიდის დარღვევის შემთხვევაში კი ისინი იქაური მიწის დასაცავად საკმარისი არ არიან. პურით მომარაგებაში სიძნელეების მიზეზით უბრძანეთ მათი იქიდან თქვენთან გამოყვანა, ხოლო მეფეს კი ჩვენი ჯარების გარეშე ნაკლები არაკეთილმოსურნენი ეყოლება” (а царь безъ нашихъ войскъ меньше будетъ иметь къ себе прицепокъ).

(გაგრძელება იხ. ნაწილი V)

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა