(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе». /томъ II. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)
თავი XIII
პორტას ინტრიგები. – მის მიერ სამშვიდობო ტრაქტატის პირობების დარღვევა. – ურთიერთობების გაწყვეტა თურქეთთან და ომის გამოცხადება. – გენერალ პოტიომკინის ექსპედიცია ყუბანის იქით. – შეიხ-მანსურის ურდოების დამარცხება. – გენერალ-ანშეფის ტეკელის დანიშვნა ჯარების სარდლად. – საბრძოლო და სასურსათო საშუალებანი. – მხარის მდგომარეობა. – მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობების სიმწირე. – ექსპედიცია ყუბანს იქით. – მთიელთა დამარცხება მდინარე ურუპზე. – წარუმატებელი ლაშქრობა ანაპისკენ. – ბრძოლა მდინარე უბინზე. – გრაფ სალტიკოვის დანიშვნა კავკასიისა და ყუბანის კორპუსების სარდლად.
იძულებულ ქმნილი გარემებათა ძალით, რომ აღსრულებულ ფაქტად ეღიარებინა ყირიმისა და ყუბანის შემოერთება რუსეთთან, პორტა დროის მიმდინარეობასთან ერთად სულ უფრო და უფრო მეტად შეიგნებდა დანაკარგის მნიშვნელოვნებას. ასეთ შემოერთებასთან ერთად შავი ზღვის მთელი ჩრდილოეთ ნაპირი გადმოვიდა რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ, და მის ხომალდებს პირველივე მოსახერხებელ შემთხვევაში შეეძლოთ გამოჩენილიყვნენ კონსტანტინოპოლის კედლებთან. არ ჰქონდა რა შესაძლებლობა, რომ ძალით აღდგომოდა წინ რუსეთის გაძლიერებას, თურქეთის მთავრობამ მიმართა თავიდან თავის ჩვეულებრივ საშუალებას – ინტრიგას.
ჯერ კიდევ 1787 წლის დასაწყისში პორტამ გამოგზავნა ყაფუჯი-ბაში ბაიაზეთის, ნახჭევნისა და შუშის გამოვლით დაღესტანში იქაური მოსახლეობის რუსეთის წინააღმდეგ ამხედრებისთვის. ყაფუჯი-ბაშისთან ერთად გამოგზავნილ იქნა 80.000 თუმანი და 30 ხალათი, საჩუქრად სხვადასხვა მფლობელისა და გავლენიანი ადამიანისთვის. იმავე დროს, მიიღო რა ცნობა ცრუწინასწარმეტყველის იმიერყუბანელებთან გაქცევის შესახებ და იცოდა რა, რომ იგი სარგებლობს იქ ბევრის ნდობით, თურქეთის მთავრობა ცდილობა შესულიყო მასთან ურთიერთობებში და გამოეყენებინა იგი იარაღად თავისი გეგმების აღსრულებისთვის. პორტასთვის, რა თქმა უნდა, ყველაზე უფრო მომგებიანი იყო ჰყოლოდა იმიერყუბანელნი იმ შეცდომასა და გაურკვევლობაში, რომ მანსური ჭეშმარიტი იმამია, და სულთანმა აბდულ-ჰამიდმა, მუფტისთვის მიცემულ კითხვაზე, უშვებს თუ არა ყურანი ახალი იმამის გამოჩენას, მიიღო რა უარყოფითი პასუხი, მაინც გადაწყვიტა არ შეწინააღმდეგებოდა მანსურს იმამად დასახელებაში. სულთანმა ნება მისცა მას შეენარჩუნებინა ეს ტიტული მუსლიმანების უფრო მოხერხებულად აღშფოთებისთვის და საჩუქრად გამოუგზავნა მას საათი და ჭოგრიტი.
იმედოვნებდა რა, რომ მუსლიმანური მოსახლეობის აჯანყება მნიშვნელოვნად გააძნელებს რუსული ჯარების მდგომარეობას საქართველოში და ძალების მნიშვნელოვანი ნაწილის ყურადღებას გადაიტანს მოქმედებათა ევროპული თეატრიდან, პორტამ გადაწყვიტა პრინციპში გამოეცხადებინა ომი რუსეთისთვის და დაიწყო დადებული ტრაქტატების დარღვევა. უწინარეს ყოვლისა დარღვეულ იქნა დადგენილება მოლდავეთისა და ვალახეთის შესახებ, რომელიც იმაში მდგომარეობდა, რათა არ აეღოთ სამთავროს მცხოვრებთაგან ხარკი ორი წლის მანძილზე და არ შეეცვალათ გოსპოდარები. შემდეგ ხელშეკრულება ზაპოროჟიელთა დუნაის იქით წაყვანის შესახებ არა თუ არ ყოფილა შესრულებული, არამედ ამის საპირისპიროდ ისინი დასახლებულ იქნენ რუსეთის საზღვრების მახლობლობაში და მათი შევსება ხდებოდა გაქცეული რუსებით. ამ საბაბით წარმოქმნილი დიპლომატიური მოლაპარაკებები დასრულდა იმით, რომ 1787 წლის ზაფხულში (15 ივლისს) პორტამ მიიწვია ჩვენი წარგზავნილი ბულგაკოვი კონფერენციაზე რეის-ეფენდისთან. უკანასკნელმა გადასცა ჩვენს ელჩს ულტიმატუმი, რომელშიც მოითხოვდა: 1) მოლდაველი გოსპოდარის მავროკორდატოს გაცემას, რომელიც რუსეთში იყო გამოქცეული; 2) რუსი კონსულების იასიდან, ბუქარესტიდან და ალექსანდრიიდან გაწვევას; 3) თურქი კონსულების დაშვებას ყველა რუსულ ნავსადგურსა და სავაჭრო ქალაქში; 4) საქართველოს მეფის ერეკლე II-ის თურქეთის ქვეშევრდომად აღიარებას; 5) შავი ზღვიდან გამომავალი ყველა რუსული ხომალდის დათვალიერებას, და 6) დადგენილებას, რათა თურქი ვაჭრები იხდიდნენ საბაჟო გადასახადს არაუმეტეს 3 %-ისა.
ბულგაკოვს, რა თქმა უნდა, არ შეეძლო დათანხმებოდა ამგვარ მოთხოვნებს და, რამდენიმე დღის შემდეგ, ხელახლა იქნა მიწვეული რეის-ეფენდისთან. ამჯერად თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი აღარ თვლიდა საჭიროდ თავისი მთავრობის ჭეშმარიტი სურვილის დაფარვას და მოითხოვდა, რათა რუსეთს დაებრუნებინა თურქეთისთვის ყირიმი და მოესპო ხელშეკრულება სამარადისო მშვიდობის შესახებ. ასეთი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ბულგაკოვს არ ძალუძდა (былъ не въ силахъ), და მაშინ პორტამ, 1787 წ. 5 აგვისტოს, პატიმარ ჰყო იგი და დაამწყვდია შვიდკოშკიან ციხე-სასახლეში.
1787 წლის 9 სექტემბერს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ მანიფესტით გამოაცხადა თურქეთთან ურთიერთობების გაწყვეტისა და საომარ მოქმედებათა დაწყების შესახებ. თურქები 21 აგვისტოს თავს დაესხნენ ოჩაკოვის ლიმანში მყოფ ორ ჩვენს ბოტს და გამოგზავნეს რაზმი სუჯუკიდან იმიერყუბანელებთან, მათთვის მხარდაჭერის აღმოსაჩენად რუსეთის ფარგლებში შემოჭრისას. მიიღო რა ცნობა ამის შესახებ, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გადაწყვიტა დაესწრო იმიერყუბანელთათვის და 20 სექტებერს, 7.988 ადამიანისგან შემდგარი რაზმითა და 35 ქვემეხით, გადალახა მდინარე ყუბანი პროჩნი-ოკოპთან. მან გაჰყო თავის ძალები სამ რაზმად, ხოლო მეოთხეს კი, გენერალ-მაიორ ელაგინის უფროსობით, უბრძანა გადაელახა მდინარე ყუბანი ოვეჩი-ბროდის ქვემოთ, და დაეფარა მისი შეტევა. მოქმედებათა უმთავრესი მიზანი გახლდათ იმამ მანსურის ხროვის (сборище) განადგურება, რომელიც 8.000 ადამიანამდე რიცხვით იყო შეკრებილი მდინარეებს ურუპსა და ლაბას შორის. მის წინააღმდეგ გაგზავნილი პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი იმავე დღეს, 20 სექტემბერს, შეხვდა ცრუწინასწარმეტყველის მეწინავე რაზმს, რომელიც შედგებოდა ვაგენბურგის სახით განლაგებული 600 ურმისგან. შენიშნეს რა რუსების მოახლოება, მთიელებმა მგრგვინავი ხმით წარმოთქვეს ლოცვა, შედგენილი მანსურის მიერ, და გადაწყვიტეს უკანასკნელ შესაძლებლობამდე გაეწიათ წინააღმდეგობა. მაგრამ ვაგენბურგი აღებულ იქნა, და მისმა დამცველებმა კი დაკარგეს 400 ადამიანი მოკლულებით.
მეორე დღეს, 21 რიცხვში, მანსურმა თავისი ბრბოთი (толпа) შემოუტია პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმს, მაგრამ მოგერიებულ იქნა მეტად შეუპოვარი ბრძოლის შემდეგ. მთიელთა ყველაზე უფრო მეტად ცხარე ბრძოლა იყო როსტოვის კარაბინერთა პოლკთან. მოწინააღმდეგეზე შეტევისას პოლკი წააწყდა ჩასაფრებას და, ამაზე ზევით, თავად განიცადა ფლანგზე შემოტევა. როსტოველთა ორი ესკადრონი და კაზაკების ნაწილი დაიბნენ და რიგები არივ-დარიეს (пришли въ замешательство), მაგრამ ასტრახანის პოლკის დროზე მოსულმა დრაგუნებმა, გრენადერთა ბატალიონთან ერთად, უკუაქციეს მოწინააღმდეგე. მთიელებმა სრულ გაქცევას მიმართეს.
პირველივე გასროლებისას გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა რებინდერის მხარდასაჭერად გაგზავნა თავად რატიევის რაზმი, რომელმაც უკვე ვერ მოასწრო ბრძოლის ველზე მისვლა. უკან დაიხია რა ათ ვერსზე, მანსური გაჩერდა; მასთან დასახმარებლად მოვიდნენ თემირგოელები, ბესლენელები და აბაზელები, და 22 რიცხვში იგი ისევ გამოჩნდა ჩვენი რაზმის თვალსაწიერში. გენერალ-მაიორმა თავადმა რატიევმა შეუტია მთიელებს, და ისინი, არ შეეძლოთ რა სასტიკი ცეცხლის გაძლება, “დაიყვნენ ერებად და, საფრდებოდნენ რა ღარტაფებსა და ტყეებში” ცდილობდნენ შემტევთა მისწრაფების შეკავებას, მაგრამ ყველგან განდევნილნი იქნენ. ბრძოლის ადგილთან უახლოესი აული და სახლი, რომელშიც დასახლებული იყო მანსური, გადამწვარ იქნა. იმამის სახლთან ნაპოვნი იქნა ორი საკუჭნაო, რომელშიც ინახებოდა 10.000 ფუთამდე კარაქი და ბევრი ქერი; კარაქი დაწვეს, ქერი კი ჯარებს დაურიგეს. “იმიერყუბანელთაგან უკვე ვეღარავინ ბედავდა აქ გამოჩენას, არამედ მხოლოდ ამ სირცხვილს (позорище) უყურებდნენ თოვლიანი მწვერვალების ახლოს მდებარე მთების თხემებიდან” (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 46. Журналъ князя Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).
25 სექტემბერს გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა უბრძანა ყველა რაზმს დაბრუნებულიყვნენ ყუბანის ნაპირებთან. მთიელები დაედევნენ, მაგრამ დუნედ, მათ მიერ უკანასკნელ დღეებში განცდილი დიდი დანაკარგების გამო. იმიერყუბანელთაგან ბევრს არ ჰქონდა თოფი, არამედ შეიარაღებულნი იყვნენ მშვილდებით, ისრებით, და თუმცა კი გრძნობდნენ უთანასწორობას ბრძოლაში, მაინც აგრძელებდნენ ბრბოებად შეკრებას და ჯგუფდებოდნენ მანსურის სიახლოვეში.
ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი გაწვეულ იქნა და მის ადგილზე დაინიშნა გენერალ-ანშეფი ტეკელი (Текелли).
1787 წლის 4 აპრილს ტეკელი შეუდგა მთელი რაზმების სარდლობას, რომლებიც განლაგებული იყვნენ სივრცეზე აზოვისა და კასპიის ზღვებს შორის; მისსავე გამგებლობაში შევიდა კასპიის ზღვაზე მყოფი რუსული გემების ესკადრაც.
“თქვენი სიფხიზლე და მზრუნველობა, წერდა ტეკელის თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი (Въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., за № 2.207. Арх. Главн. Штаба. Исходящ. журналъ князя Потёмкина), უნდა მოიცავდნენ მთელს ამ სივრცეს, მაგრამ ყველა ამასთან ერთად ინებეთ, რომ მიჰყვებოდეთ გენერალურ წესს, რათა არ აქუცმაცებდეთ თქვენს ძალებს, არ გქონდეთ ბევრი (ზედმეტი) საგუშაგო, საჭიროების გარდა, და აყენებდეთ საკუთარ თავს მოწინააღმდეგის ძლიერი დამარცხების მდგომარეობაში, თუკი იგი გაბედავდა ჩვენს საზღვრებზე თავდასხმის მოხდენას”.
ამრიგად გენერალ-ანშეფ ტეკელის განკარგულებაში შევიდნენ ყუბანისა და კავკასიის კორპუსები. პირველი, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენის მეთაურობით, განლაგებული იყო ყუბანში, ებჯინებოდა რა მარჯვენა ფლანგით აზოვის ზღვას, და შედგებოდა ქვეითი ჯარის ორი პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან* (*ნიზოვისა და აზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი), დრაგუნთა ორი პოლკისა** (**ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები) და საველე არტილერიის 16 ქვემეხისგან. კავკასიის კორპუსი შედგებოდა ქვეითი ჯარის 9 პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან*** (***ქვეითი პოლკები: კავკასიის, ლადოგის, ყაბარდოსი, ტფილისის, ვლადიმირის, ყაზანის, მოსკოვის, ვორონეჟის, ნიჟეგოროდისა და კავკასიის ეგერთა კორპუსი /См. Московск. Арх. Глав. Штаба. Исходящიй журналъ князя Потёмкина/), კარაბინერთა სამი**** (****როსტოვის, ნარვისა და კარგოპოლის) და დრაგუნთა ორი***** (*****ასტრახანისა და ტაგანროგის) პოლკისგან, დონელ კაზაკთა ოთხი პოლკისგან, ურალის კაზაკთა პოლკისგან, ასტრახანისა და კავკასიის დასახლებულ კაზაკთა პოლკებისგან და საველე არტილერიის 32 ქვემეხისგან****** (******ამაზე ზევით, თითოეულ ქვეით და დრაგუნთა პოლკში იყო ოთხ-ოთხი საპოლკო ქვემეხი, ხოლო ეგერთა თითოეულ ბატალიონში კი ორ-ორი 3-გირვანქიანი ზარბაზანი).
ჩვენი ფლოტილია კასპიის ზღვაში შედგებოდა სამი ფრეგატის, ერთი საბომბარდირო ხომალდის, სამი საგემბანო ბოტისა და ორი სატრანსპორტო გემისგან, 45 ქვემეხით* (*20 3-გირვანქიანი ზარბაზანი, 24 ექვს-გირვანქიანი ზარბაზანი და ერთიც ერთფუთიანი ჰაუბიცა).
ქვეითი პოლკები სრულად ვერ იყო დაკომპლექტებული და შედგებოდა ორ-ორი ბატალიონისგან; კარაბინერთა პოლკებში იყო ექვს-ექვსი ესკადრონი, მაგრამ მათ ბევრი ცხენი აკლდათ, ზუსტად ისევე, როგორც არტილერიაშიც. ექიმებში დიდი უკმარისობა იყო, ჰოსპიტლები კი სრულებით არ ყოფილა მოწყობილი.
ყუბანის კორპუსის ჯარები განთავსებულნი იყვნენ ზამთრის ბინებზე: ეისკის სიმაგრეში, აზოვში, ტაგანროგისა და ბაჰმუთის ოკრუგებში და ჩერკასკის ახლოს, დონის სტანიცებში. კავკასიის კორპუსი განლაგებული იყო: სტავროპოლში, პროჩნი-ოკოპში, გრიგორიოპოლში, სენგილეევსკში და ჩერკასკის გზის გაყოლებაზე (Ведомость, представленная князю Потёмкину-Таврическому, при рапорте Текелли 17-го декабря 1787 г., Георгiев. Воен. Архивъ).
ყუბანის კორპუსის საკვებით უზრუნველყოფისთვის დაარსებულ იქნა საპროვიანტო კომისია როსტოვში, ხოლო კავკასიის კორპუსისთვის კი ასტრახანში. კომისიების ჯარებისგან დაშორებული განლაგება იყო იმის მიზეზი, რომ ზოგიერთ პუნქტში ჯარებს პურიც კი ვერ ჰქონდათ საკმარისი რაოდენობით და ღებულობდნენ მწირ კმაყოფას ადგილობრივ მცხოვრებთაგან.
აბარებდა რა კორპუსს ტეკელის, გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა არ დაუტოვა თავის მენაცვალეს არანაირი თანხები* (*პ. პოტიომკინმა განაცხადა, რომ თუმცა კი აქვს მას 50.000 თუმანი, მაგრამ ეს ფული მან უნდა მიუტანოს თავად ტავრიდელს), არ გადასცა მას არანაირი საქმეები, არ დაუტოვა თარჯიმანი და არ შეატყობინა არანაირი ცნობები მხარისა და იქ მოსახლე ხალხების შესახებ (Донесенiе Текелли князю Потёмкину-Таврическому отъ 8-го октября. Георгiев. Воен. Архивъ).
იმ დროს რუსული დასახლებანი ყუბანზე საერთოდ არ ყოფილა და ცნობების მიღება მოწინააღმდეგის შესახებ უკიდურესად იყო გაძნელებული. ყაბარდოელები ახდენდნენ მეტად ხშირ თავდასხმებს, გადმოლახავდნენ რა მდინარეს ყველაზე უფრო ხშირად ბაბუკის ფონთან. ყუბანს იქით მცხოვრები ტომები, გახლდნენ რა პორტას ქვეშევრდომნი, ჩვენდამი აშკარად მტრულად იყვნენ განწყობილნი, განსაკუთრებით იმ დროიდან, როცა თურქეთის მთავრობამ, ემზადებოდა რა რუსეთთან ომისთვის, გააძლიერა თავისი გარნიზონები სუჯუკსა და ანაპაში და დააყენა იქ საგანგებო ფაშები ჯარების სარდლობისა და მხარის მმართველობისთვის. ჩეჩნეთიდან გაქცეული იმამი მანსური აღაგზნებდა მაჰმადიანებს, მოუწოდება რა მათ საბრძოლველად ქრისტიანების წინააღმდეგ. ყაბარდოელები ღელავდნენ და მზად იყვნენ ყველანი აჯანყებისთვის (и готовы были возстать поголовно). რუსეთის მაშინდელი პოლიტიკური მდგომარეობისას თურქეთთან მიმართებაში, ყუბანის კორპუსის ჯარები ძალზედ არასაკმარისი იყო, რათა ძალით აეძულებინა მთიელები დაჯერებისა და მორჩილებისკენ. თავადმა პოტიომკინმა თუმცა კი უბრძანა ჯარის ატამანს ილოვაისკის მუდმივად მზად ყოფილიყო დასაძვრელად ყუბანის კორპუსის გაძლიერებისთვის, მაგრამ ურჩევდა ტეკელის რომ გავლენა მოეხდინა მთიელებზე, და განსაკუთრებით კი ყაბარდოელებზე, არა იმდენად იარაღის შიშით, რამდენადაც ალერსითა და რბილი მოქცევით.
“მე იმედი მაქვს, წერდა უგანათლებულესი (Генералу Текелли въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., № 2.207. Москов. Арх. Глав. Штаба. Исходящiй журн. Потёмкина), რომ თქვენი მათ მიმართ კეთილმოსურნე ურთიერთობა უფრო მეტად გამოიწვევს მათში რუსეთის იმპერიისადმი კეთილგანწყობასა და გულმოდგინებას, ვიდრე სასჯელის შიში. მაჰმადიანთა რჯულის მიხედვით ისინი ატარებენ ქუდებს, რომელთა მოხდასაც მათ უბრძანებდნენ და ეს მათ გულს წყვეტდა. თქვენო აღმატებულებავ, დატოვეთ ისინი ქუდებში, ისევე როგორც ყველა მაჰმადიანი, და მათ უფრო მეტად მოიზიდავთ თქვენსკენ.
ყველა დანარჩენი მთიელი ხალხებიდან რუსეთისადმი კეთილმოსურნეობას უფრო მეტად იჩენენ, და თვით ქრისტიანული რჯულისადმიც კი, ოსები და ინგუშები. საჭიროა ცდილობდეთ მათში ამ გულმოდგინებისა და ერთგულების გამრავლებას, მოუწყობთ რა მათ ალერსიან მიღებებს, გამოარჩევთ რა სხვების წინაშე”.
ჩვენს საზღვრებთან ყველაზე უფრო ახლოს მყოფი სპარსელი ხანები და მფლობელები ნაწილობრივ ეძიებდნენ რუსეთის მფარველობას, ნაწილობრივ კი დამოუკიდებელნი იყვნენ. ტარკის შამხალი შემოვიდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში და მას ეწყალობა საიდუმლო მრჩევლის ჩინი. ფათჰ-ალი-ხან დარუბანდელი ეძიებდა რუსეთის კეთილგანწყობას, და თუმცა კი არ ყოფილა გულწრფელად ერთგული ჩვენი მთავრობისადმი, მაგრამ ერთერთმა არცთუ ბევრთაგან არ მიიღო პორტას საჩუქრები და ვეზირის მისდამი წერილი გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს. ფათჰ-ალი-ხანის შეურიგებელი მტერი, ავარელი ომარ-ხანი ორპირობდა და, ირწმუნებოდა რა, რომ რუსეთისადმი ერთგულია, იმავე დროს იჭრებოდა საქართველოში და ძარცვავდა მის მცხოვრებთ. ამ ქვეყნის დასაცავად და საერთოდ ჩვენი მიზნების ხელშეწყობისთვის, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა ტეკელის ეცადა რომ კავშირით შეეერთებინა საქართველოსა და იმერეთის მეფეები. “ფათჰ-ალი-ხანის შემოერთებით, ამბობდა იგი, მათ შეეძლებათ უპირატესობის მიღწევა ჩვენს მტრებზე”. ამ უკანასკნელი მიზნით თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გამოგზავნა კავკასიაში ორი ძმა გორიჩები, სიტყვიერი მოლაპარაკებებისა და ჩვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთიელი ხალხებისთვის მათი პირდაპირი სარგებლის ჩასაგონებლად რუსეთისადმი ჭეშმარიტ ერთგულებასა და სიწყნარისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაში (Открытые ордера Горичамъ 22-го августа 1787 года, №№ 2.156 и 2.157). იცოდა რა გამოცდილებით, რომ აზიელები უხალისოდ ანდობენ ქაღალდს თავიანთ სანუკვარ საიდუმლოებებს და ყოველთვის ამჯობინებენ სიტყვიერ ახსნა-განმარტებას, უგანათლებულესმა დაავალა გენერალ-მაიორ უმცროს გორიჩს გამგზავრებულიყო “ხალხებთან, რომლებიც იმყოფებიან მოზდოკსა და კასპიის ზღვას შორის”, ხოლო ბრიგადირ დიდ გორიჩს კი – ყაბარდოელებთან, ოსებთან, ბესლენეელებთან, აბაზელებთან და სხვა იმიერყუბანელებთან. მასვე ებრძანა რომს სწვეოდა ავარიისა და დარუბანდის ხანებს და დაეიმედებინა ისინი იმ კეთილდღეობით, რომელიც ელოდება მათ რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლის შემდეგ.
“ორი ძმა, ბრიგადირი და პოლონეთის სამსახურში ნამყოფი გენერალ-მაიორი გორიჩები, წერდა თავადი ტავრიდელი გენერალ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 22-го августа года, № 2.159), გამოგზავნილია ჩემგან კავკასიის მხარეში, რათა თანამემამულეობისა და პატივისცემის გამო (по единоземству и уваженiю), რომელიც იქ მათ მიმართ გააჩნიათ, ხელი შევუწყო იმ ხალხების მოყვანას ჩვენს მიმართ სასარგებლო განწყობაში”.
დიდი გორიჩი ითხოვდა რომ დაექვემდებარებინათ მისთვის გრებენისა და თერგის ჯარები, მაგრამ იმ დროს მთავარსადლად მყოფ გენერალ ტეკელის არ შეეძლო ამ მოთხოვნაზე დათანხმება, მით უმეტეს, მიიღო თავად ტავრიდელის ბრძანება, რათა მოეწყო ძლიერი ექსპედიცია ყუბანს იქით. ტეკელიმ ჩამოაყალიბა ორი რაზმი: ერთი თავისი უფროსობით, ხოლო მეორე კი ატამან ილოვაისკისა* (*ამ რაზმის შემადგენლობაში შევიდა დონის მხედრობა, ქვეითი ჯარისა და დრაგუნთა ორ-ორი პოლკი და ეგერთა სამი ბატალიონი).
დაავალა რა ილოვაისკის, 13 ოქტომბერს გადაელახა ყუბანი ტემიშბერგთან, თავად ტეკელიც, თავი მოუყარა რა 12.750 კაცისგან შემდგარ რაზმს და გაჰყო რა იგი სამ კოლონად, ასევე 14 ოქტომბერს გადავიდა ყუბანზე ჰაჯი-კალესთან, მტაცებელთა განადგურებით ყუბანის მარცხენა ნაპირის გაწმენდის მიზნით, დაწყებული მდინარე ლაბას მასთან შეერთებიდან თოვლიანი მთების სულ მწვერვალებამდე. თავად პოტიომკინის ვარაუდით ეს ჯარები უნდა დარჩენილიყვნენ ყუბანს იქით იმ დრომდე, სანამ “საჭიროება მოითხოვს, ამოჟლეტენ რა ცეცხლითა და მახვილით მოწინააღმდეგესა და მის სოფლებს და მოიყვანენ რა ისეთ მდგომარეობაში, რომ აღარ შეეძლოთ ოდესმე ხელის აღმართვა /რუსეთის/ საზღვრებზე” (пока «надобность будетъ требовать, истребляя огнёмъ и мечомъ непрiятеля и его селенiя и приводя въ несостоянiе покуситься когда либо на границы» Россiи.) (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 47. Московск. Арх. Главнаго Штаба).
მოიმარაგა რა ერთი თვის მშრალი სურსათი, გენერალი ტეკელი დაიძრა ზემოთკენ მდინარეების დიდი და პატარა ზელენჩუკის გაყოლებაზე და სამი დღის განმავლობაში არ შეხვედრია მოწინააღმდეგეს. დატოვეს რა თავიანთი სოფლები, იმიერყუბანელები ვერ ბედავდნენ ბრძოლაში ჩაბმას (вступать въ дело) ჩვენს ჯარებთან, და მხოლოდ რაზმის შავ მთებთან მიახლოებისას, მოწინააღმდეგის ბრბოები გამოჩნდნენ მათ თხემებზე. აბაზელებმა დაიკავეს ყველაზე უფრო მიუვალი ხეობები (суровыя ущелья) ყუბანსა და დიდ ზელენჩუკს შორის და საკუთარ თავს თვლიდნენ სრულიად უსფრთხოდ. ტეკელიმ გაგზავნა ორი რაზმი: პოლკოვნიკ რებინდერისა მდინარეების პატარა ზელენჩუკისა და მარუხის სათავეებისკენ და გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა მდინარე აქსაუტზე. აქ შეგროვილი მთიელები დამარცხებულ და გაფანტულ იქნენ და იძლებული იყვნენ თოვლიან მთებში გაქცეულიყვნენ. ხედავდნენ რა თავიანთ სოფლებს დარბეულს, ცოლებსა და შვილებს გამარჯვებულთა ხელში, ხოლო საკუთარ თავს კი დაკარგულის დაბრუნებაზე ყოველგვარი იმედის გარეშე, აბაზელებმა ტეკელისთან გამოგზავნეს დეპუტატები თხოვნით შეწყალებისა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შესახებ.
დაეთანხმა რა დამორჩილებულთა თხოვნებს, გენერალმა ტეკელიმ იმავე დროს შეიტყო, რომ მანსური აგროვებს მნიშვნელოვან ბრბოებს მდინარეების დიდი ზელენჩუკისა და კეფნრის სათავეებთან. იგი მაშინვე დაიძრა მანსურის წინააღმდეგ, გაგზავნა რა ავანგარდში პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი. მოწნააღმდეგემ ვერ გაუძლო პირველ თავდასხმებს და უკან დაიხია მდინარე ურუპთან. რუსული ჯარები კვალში მიჰყვნენ უკანდახეულთ და, დაეწიენ რა მოწინააღმდეგეს მდინარე ურუპზე, საბოლოო დამარცხება მიაყენეს მას. ბრბოს დიდი ნაწილი იძულებული იყო დამორჩილებოდა, ხოლო იმამ მანსურმა კი თავისი ახლო გარემოცვის მცირე რიცხვთან ერთად, ძლივსღა შეძლო გადარჩენა, მიდიოდა რა თოვლიანი მთების გავლით და გზაში ტოვებდა მოხუცებსა და მცირეწლოვანთ, რომლებსაც მასთან ერთად სირბილის ძალა არ შესწევდათ. შემდგომში მანსურის გაქცევის გზაზე ნაპოვნ იქნა მრავალი მკვდარი სხეული, უპირატესად მცირეწლოვანი ბავშვებისა (Всепод. донесенiе кн. Потёмкина 1-го декабря 1787 г., № 59, Московск. Арх. Главнаго Штаба).
ტყვეთა ჩვენებით, მანსური გაიქცა სუჯუკ-კალეში. რჩებოდა რა რამდენიმე დღეს ყუბანს იქით, ტეკელი ანადგურებდა ბესლენელებისა და თემირგოელების სამოსახლოთა ნარჩენებს და დაკავებული იყო დამორჩილებული ნოღაელი თათრების კავკასიის ხაზზე გამოყვანით. ყველა ისინი, ათას კომლზე უფრო მეტი რიცხვით, დასახლებულ იქნენ მდინარე კუმის მარცხენა მხარეზე, კუმის შტერნშანცსა და სოფელ ალექსანდრიას შორის.
2 ნოემბერს ტეკელი დაბრუნდა ექსპედიციიდან და თავისი ჯარები განათავსა ზამთრის ბინებში, ხოლო 5 ნოემბერს კი ამ მდინარის მარჯვენა ნაპირზე დაბრუნდა ილოვაისკის რაზმიც.
გაიარა რა მდინარე ლაბას ორივე ნაპირი, გაფანტა ყველგან მოწინააღმდეგე და გაანადგურა დასახლებანი, ილოვაისკიმ კავკასიის ხაზზე მოიყვანა ბევრი საქონელი, ხელში ჩაიგდო ტყვეები და ქონება (Всеподд. рапорты кн. Потёмкина 1-го и 26-го декабря 1787 г., №№ 59 и 62. Письмо его же къ графу Румянцову 7-го декабря, № 3.251).
ამრიგად, იმიერყუბანელნი საფუძვლიანად იქნენ დარბეულნი, მით უმეტეს, რომ ტეკელის ექსპედიციასთან ერთდროულად, ბრიგადირმა დიდმა გორიჩმა გამოითხოვა ნებართვა ყაბარდოელებისთვის, რომ მოეწყოთ თარეში ყუბანს იქით. რუსეთისთვის სამსახურის გაწევის სახით, ყაბარდოელებს არსებითად სურდათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა უკან დაბრუნება, რომლებიც გაქცეულნი იყვნენ მფლობელთაგან შევიწროვებების გამო. შეიკრიბნენ რა 5 ათასი ადამიანის რიცხვით, 36 მფლობელის უფროსობითა და გორიჩის წინამძღოლობით, ყაბარდოელები თავს დაესხნენ აბაზელებს, ბაშილბაებსა და თემირგოელებს. მათ გამოიყვანეს ბევრი ტყვე და დაასახლეს ისინი ყაბარდოს მახლობლად მდინარე კუმის სათავეებს შორის. ამაზე ზევით, ყაბარდოელებმა წერილობითი ხელშეკრულებით დაავალდებულეს ბესლენეელები, რომ ყოფილიყვნენ რუსეთისადმი ერთგულნი და გამოართვეს მათ ამანათები. ამ ვალდებულებებსა და ამანათებს ცოტა სარგებელი თუ მოჰქონდათ: მთიელები აგრძელებდნენ ჩვენს ფარგლებში შემოჭრას, და თავად ყაბარდოელებიც უერთდებოდნენ მტაცებელთა ბრბოებს და მათი საუკეთესო მეგზურებიც გახლდნენ. კავკასიის ხაზზე შემოჭრები და მტაცებლობანი იმიერყუბანელთა, ყაბარდოელთა და ჩეჩენთა მხრიდან ხდებოდა ძალზედ ხშირად. მძარცველობაში დაჭერილებს გაატარებდნენ ჯარისკაცთა მწყობრს შორის და ნაწილს უშვებდნენ სახლში, სხვებს კი გადასახლებაში აგზავნიდნენ. იმიერყუბანელები ჩვენს მიმართ უფრო მეტად მტრულ დამოკიდებულებაში იყვნენ, ვიდრე ყაბარდოელები. უკანასკნელნი ითვლებოდნენ ჩვენს ქვეშევრდომებად, და ბევრს ყაბარდოელთაგან ჰქონდა რუსული ჩინები. თუმცა კი ეს არ უშლიდათ ხელს არც წვრილმან მტაცებლობაში, და არც ორაზროვან მოქცევაში: ეკატერინოგრადისკენ მიმავალი გზები არ იყო უსაფრთხო, და გაგზავნილ სახაზინო ტრანსპორტებს ბადრაგების გაყოლება სჭირდებოდა.
საქართველოდან ჩვენი ბატალიონების გამოყვანის შემდეგ ჩვენი შეტყობინება ამიერკავკასიასთან თითქმის შეწყდა, იმიტომ რომ ვლადიკავკაზი და სხვა გამაგრებული პუნქტები ამ გზის გაყოლებაზე 1788 წელს ჩვენს მიერ იქნა დატოვებული, და მათი გარნიზონები კი მოქმედ ჯარებთან შეერთებული.
ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც 1788 წლის 22 აპრილს თავადმა პოტიომკინმა უბრძანა გენერალ ტეკელის, რომ რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამოსულიყო და დაეწყო საომარი მოქმედებები სუჯუკ-კალეს ან ანაპის წინააღმდეგ. “ეს ღონისძიება მით უფრო არის საჭირო, წერდა უგანათლებულესი (Секретн. журналъ кн. Потёмкина. Москов. Арх. Глав. Штаба), რომ გაგვიწევს ტავრიდისგან მოწინააღმდეგის ყურადღების გადატანის სამსახურს, საითკენაც, ყველა ცნობის მიხედვით, მომართავს იგი თავის მთავარ ძალებს. რაც უფრო მეტი ჯარების შეკრება შეგიძლიათ თქვენ, მით უფრო სასარგებლო შედეგები შესაძლოა იყოს მოსალოდნელი. თუკი ყუბანის ნაპირებიდან გადმოსვლა ხელს შეუშლის ნავარაუდევი მოქმედებებისთვის ჯარების იქითა ნაპირზე გადასვლას, ასეთ შემთხვევაში თქვენი მოძრაობა მიმართეთ ტამანისკენ”.
მაგრამ ამ ექსპედიციის მოწყობა შესაძლებელი იყო არაუადრეს სექტემბრის თვისა. დაავალა რა ყუბანის კორპუსის* (*იმ დროს ყუბანის რაზმის შემადგენლობაში შედიოდნენ: აზოვისა და ნიზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები, დონის ორი პოლკი და საველე არტილერიის 16 ქვემეხი) ახლადდანიშნულ მეთაურს გენერალ-პორუჩიკ ტალიზინს დაეკავებინა ბანაკი ზანას სანახებიდან 17 ვერსზე უფრო ზევით, გენერალმა ტეკელიმ, 19 სექტემბერს, გადალახა ყუბანი უსტ-ლაბინსკის ციხესიმაგრის ქვემოთ და დაიძრა სუჯუკისკენ. წააწყდა რა მოწინააღმდეგის წინააღმდეგობას ყუბანის მარცხენა ნაპირზე პირველი მოძრაობისას, ტეკელი, განუწყვეტელი შეტაკებებით, მოვიდა 25 რიცხვში მდინარე უბინზე, და მომდევნო დღეს გაგზავნა იქიდან ორი რაზმი სუჯუკზე, გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა და პოლკოვნის გერმანის მეთაურობით, ხოლო მესამე კი, პოდპოლკოვნიკ მანსუროვისა, უბინის სათავისკენ, მოწინააღმდეგის აღმოსაჩენად. მანსუროვს სხვებზე უფრო ადრე შემოუტიეს, ამასთან, თურქული ჯარებითა და არტილერიით გაძლიერებული მთიელები გააფთრებით იბრძოდნენ. მოაწყო რა თავისი რაზმი კარედ, მანსუროვი იგერიებდა შემოტევებს დილის 4-დან 9 საათამდე. მის გასაძლიერებლად გაგზავნილ იქნენ: პოლკოვნიკი გროტენჰელმი ყაზანის ქვეითი პოლკით და ბრიგადირი საველიევი გრენადერთა ბატალიონითა და კაზაკთა პოლკებით. მათმა მოსვლამ ბრძოლის ველზე და გენერალ-მაიორ თავად რატიევის დაბრუნებული რაზმის მოწინააღმდეგის ფლანგში მოძრაობამ აიძულეს მთიელები, რომ მეტად მნიშვნელოვანი დანაკარგებით უკან დაეხიათ. ტყვეთა ჩვენებით, ამ ბრძოლაში მონაწილეობდა 2.500 თურქი და 8 ათასი იმიერყუბანელი სხვადასხვა ტომებიდან. მათი წინამძღოლი გახლდათ მუსტაფა-ფაშა, რომელიც გამოგზავნილი იყო იმ მხრის დასაცავად. მოწინააღმდეგემ მოკლულებითა და დაჭრილებით დაკარგა 1.500 ადამიანზე მეტი. ჩვენი დანაკარგი შედგებოდა 28 მოკლულისა და 226 დაჭრილისგან.
ამ ბრძოლის შემდეგ ტეკელის უკვე აღარ შეხვედრია წინააღმდეგობა და, გაირა რა ზანის სანახების გავლით, იქ შეუერთდა გენერალ ტალიზინის რაზმს. 13 ოქტომბერს იგი მიადგა ანაპას, სადაც იმყოფებოდნენ მნიშვნელოვანი გარნიზონი და ცრუწინასწარმეტყველი მანსური, რომლებიც ქალაქს თავდაცვისთვის ამზადებდნენ.
მომდევნო დღეს პოლკოვნიკმა გერმანმა მოახდინა ციხესიმაგრის გაძლიერებული რეკოგნოსცირება, დრაგუნთა ერთი ბრიგადითა და ვოლგის კაზაკთა პოლკით. მიუშვეს რა რეკოგნოსცირების ჩატარებლები ციხესმაგრესთან მეტად ახლო მანძილზე, თურქებმა გაუხსნეს მათ ძალზედ ცოცხალი ცეცხლი (турки открыли по нимъ весьма живой огонь). ამის კვალდაკვალ მოწყობილ იქნა გამოხდომა ქალაქიდან, ერთდროულად მთიელებთან, რომლებიც პირობით ნიშნამდე იმალებოდნენ ტყიან ხეობებში. ჩვენი კავალერია ჩაყენებულ იქნა უკიდურესად გაძნელებულ მდგომარეობაში, და იგი გამოისხნეს მხოლოდ დროზე მოსულმა თავიდან ქვეითი ჯარის ორმა ბატალიონმა, ხოლო შემდეგ კი გენერალ-მაიორ თავად რატიევის რაზმმაც. ჩამოწოლილმა ღამემ შეწყვიტა ბრძოლა, რომელმაც დაარწმუნა ტეკელი მოწინააღმდეგის ძალების მნიშვნელოვნებაში.
ვერ ბედავდა რა ანაპაზე იერიშს და არ გააჩნდა რა არანაირი საშუალებანი სწორი ალყის წარმოებისთვის, ტეკელი მოწინააღმდეგესთან რამდენიმე შეტაკების შემდეგ უკანვე წამოვიდა და, დაბრუნდა რა კავკასიის ხაზზე, განლაგდა ზამთრის ბინებზე (Исходящiй журн. кн. Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).
ასე დასრულდა 1788 წლის კამპანია აზიურ თურქეთში. არც თავადი პოტიომკინი, არც იმპერატრიცა ეკატერინე II არ იყნენ კმაყოფილნი გენერალ-ანშეფ ტეკელის მოქმედებებით და, მიაწერდნენ რა ამდენად მცირე წარმატებას მთავარსარდლის ენერგიის ნაკლებობას, გადაწყვიტეს მისი სხვა პირით შეცვლა.
“ყუბანისა და კავკასიის კორპუსების დაშორების გამო, – წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს, (Въ рескрипте отъ 8-го марта 1789 г. Арх. Кабин. св. 443) – იმ ადგილებიდან, რომლებზედაც თქვენდამი რწმუნებული არმის მოქმედებები მიმდინარეობს (იგულისხმება ბალკანეთის მიმართულება – ი. ხ.), სურვილი გვაქვს, რათა მათგან შედგენილ იქნას საგანგებო არმია, აქვე დართული განრიგის მიხედვით* (*განრიგის მიხედვით, ამ კავკასიის არმიას შეადგენდნენ შემდეგი ჯარები: კავკასიის ქვეითი პოლკი ოთხი ბატალიონით; ორბატალიონიანი პოლკები: ყაზანის, ვლადიმირის, მოსკოვის, ყაბარდოსი, ლადოგის, ტფილისის, ნიჟეგოროდის, ვორონეჟის, აზოვისა და ნიზოვის; ეგერთა კორპუსები: კავკასიისა და ყუბანის; ცხენოსანი კარაბინერთა: როსტოვის, კარგოპოლისა და ნარვის; დრაგუნთა: ასტრახანის, ტაგანროგის, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის; დონელთა ექვსი პოლკი, ურალის პოლკი, კავკასიისა და ასტრახანის გუბერნიების კაზაკთა ჯარები და ყალმუხთა ჯარი). ამ არმიის წინამძღოლად ვნიშნავთ ჩვენს გენერალს გრაფ სალტიკოვს იმით, რათა იგი მისი მომარაგებისა და კვების საქმეებში, აგრეთვე იმ დაწვრილებით საქმეებშიც, რომლებიც სამსახურს შეეხება, განკარგავდეს და მოგვმართავდეს ჩვენ და ჩვენს სამხედრო კოლეგიას შუამავლების გარეშე; საომარ მოქმედებებში კი, როგორც კავშირის მქონე თქვენს მოქმედებებთან, ანგარიშს უწევდეს თქვენს ვარაუდებს (соображался предположенiямъ вашимъ), მოგვახსენებს რა თუმცა კი ჩვენც ყველაფერ მომხდარზე იმ მხარეში. რაც შეეხება იქაურ მეზობელ ხალხებს, რადგანაც თქვენ უკვე რწმუნებული ხართ ჩვენგან ჩვენი საზღვრების უზრუნველყოფისა და ჩვენი ინტერესებისთვის მათთან ყველანაირ ხელსაყრელ მოლაპარაკებებსა და დადგენილებებზე – მოხსენიებული გენერლის მხრიდან მათთან ურთიერთობები სხვანაირად არ უნდა ხდებოდეს, თუ არა თქვენი ზუსტი ხელმძღვანელობის მიხედვით”.
ამრიგად, თუმცა კი კავკასიაში ახლა შეიქმნა კიდეც საგანგებო არმია, მაგრამ მისი სარდალი შეკრული იყო თავის მოქმედებებში და არ გააჩნდა სათანადო დამოუკიდებლობა. გრაფი სალტიკოვი, ესმოდა რა ეს, არ ჩქარობდა გამგზავრებას, და იმპერატრიცა იძულებული იყო რამდენჯერმე შეეხსენებინა მისთვის, რომ სამსახურის სარგებელი მოითხოვს მის უსწრაფეს მისვლას დანიშნულების ადგილზე (Рескрипты императрицы графу Салтыкову отъ 5-го и 18-го iюня 1789 г.).
1789 წლის მაისის ბოლოს მიღებულ იქნა ცნობები, რომ თურქებმა მოახდინეს გადმოსხმა შავი ზღვის აღმოსავლეთ ნაპირზე და ხუთათასიანი რაზმებით დაიკავეს ციხესიმაგრეები ანაპა და სუჯუკ-კალე. ეშინოდა რა იმისა, რომ მათ არ დაეკავებინათ ტამანი და იქიდან არ შესულიყვნენ ურთიერთობებსა და კავშირში ყირიმელ თათრებთან, თავადმა პოტიომკინ ტავრიდელმა უბრძანა ყუბანის კორპუსს დაეკავებინა ტამანი, ხოლო კავკასიის კორპუსის ნაწილებს კი – ახლოს დამდგარიყვნენ ყუბანთან და უზრუნველეყოთ საზღვარი იმიერყუბანელთა შემოჭრისგან. ამ უკანასკნელი მიზნით ჩამოყალიბებულ იქნა რამდენიმე რაზმი: ლაბას შესართავთან იდგა გენერალ-მაიორ ბულგაკოვის რაზმი (4 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და 2 ქვემეხი); ტემიშბეგთან – ბრიგადირ დეპრერადოვიჩის რაზმი (1,5 ბატალიონი, 6 ესკადრონი, 200 კაზაკი, 2 ქვემეხი). ორივე რაზმი იფარავდა ჩერქეზეთის მთავარ გზას და პირველი ამასთანავე ინარჩუნებდა კავშირს ყუბანის კორპუსთან. კავკასიის ხაზისა და სოფლების იმიერყუბანელ მტაცებელთა შემოჭრებისგან დასაფარავად განლაგებულ იქნა: ნედრემანნი პოსტთან გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი (4,5 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და ექვსი ქვემეხი) და ნევინნი კონცხთან ბრიგადირ გერმანისა (2,5 ბატალიონი, დონელ კაზაკთა პოლკის 10 ესკადრონი და 5 ქვემეხი). თავად მთავარსარდალი გენერალი ტეკელი განლაგდა პესჩანნი ბროდთან და თავის განკარგულებაში გააჩნდა ქვეითი ჯარის 4 ბატალიონი, კავალერიის 3 ესკადრონი, 350 კაზაკი და 4 ქვემეხი (Георгiевскiй Военный Архивъ).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
პორტას ინტრიგები. – მის მიერ სამშვიდობო ტრაქტატის პირობების დარღვევა. – ურთიერთობების გაწყვეტა თურქეთთან და ომის გამოცხადება. – გენერალ პოტიომკინის ექსპედიცია ყუბანის იქით. – შეიხ-მანსურის ურდოების დამარცხება. – გენერალ-ანშეფის ტეკელის დანიშვნა ჯარების სარდლად. – საბრძოლო და სასურსათო საშუალებანი. – მხარის მდგომარეობა. – მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობების სიმწირე. – ექსპედიცია ყუბანს იქით. – მთიელთა დამარცხება მდინარე ურუპზე. – წარუმატებელი ლაშქრობა ანაპისკენ. – ბრძოლა მდინარე უბინზე. – გრაფ სალტიკოვის დანიშვნა კავკასიისა და ყუბანის კორპუსების სარდლად.
იძულებულ ქმნილი გარემებათა ძალით, რომ აღსრულებულ ფაქტად ეღიარებინა ყირიმისა და ყუბანის შემოერთება რუსეთთან, პორტა დროის მიმდინარეობასთან ერთად სულ უფრო და უფრო მეტად შეიგნებდა დანაკარგის მნიშვნელოვნებას. ასეთ შემოერთებასთან ერთად შავი ზღვის მთელი ჩრდილოეთ ნაპირი გადმოვიდა რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ, და მის ხომალდებს პირველივე მოსახერხებელ შემთხვევაში შეეძლოთ გამოჩენილიყვნენ კონსტანტინოპოლის კედლებთან. არ ჰქონდა რა შესაძლებლობა, რომ ძალით აღდგომოდა წინ რუსეთის გაძლიერებას, თურქეთის მთავრობამ მიმართა თავიდან თავის ჩვეულებრივ საშუალებას – ინტრიგას.
ჯერ კიდევ 1787 წლის დასაწყისში პორტამ გამოგზავნა ყაფუჯი-ბაში ბაიაზეთის, ნახჭევნისა და შუშის გამოვლით დაღესტანში იქაური მოსახლეობის რუსეთის წინააღმდეგ ამხედრებისთვის. ყაფუჯი-ბაშისთან ერთად გამოგზავნილ იქნა 80.000 თუმანი და 30 ხალათი, საჩუქრად სხვადასხვა მფლობელისა და გავლენიანი ადამიანისთვის. იმავე დროს, მიიღო რა ცნობა ცრუწინასწარმეტყველის იმიერყუბანელებთან გაქცევის შესახებ და იცოდა რა, რომ იგი სარგებლობს იქ ბევრის ნდობით, თურქეთის მთავრობა ცდილობა შესულიყო მასთან ურთიერთობებში და გამოეყენებინა იგი იარაღად თავისი გეგმების აღსრულებისთვის. პორტასთვის, რა თქმა უნდა, ყველაზე უფრო მომგებიანი იყო ჰყოლოდა იმიერყუბანელნი იმ შეცდომასა და გაურკვევლობაში, რომ მანსური ჭეშმარიტი იმამია, და სულთანმა აბდულ-ჰამიდმა, მუფტისთვის მიცემულ კითხვაზე, უშვებს თუ არა ყურანი ახალი იმამის გამოჩენას, მიიღო რა უარყოფითი პასუხი, მაინც გადაწყვიტა არ შეწინააღმდეგებოდა მანსურს იმამად დასახელებაში. სულთანმა ნება მისცა მას შეენარჩუნებინა ეს ტიტული მუსლიმანების უფრო მოხერხებულად აღშფოთებისთვის და საჩუქრად გამოუგზავნა მას საათი და ჭოგრიტი.
იმედოვნებდა რა, რომ მუსლიმანური მოსახლეობის აჯანყება მნიშვნელოვნად გააძნელებს რუსული ჯარების მდგომარეობას საქართველოში და ძალების მნიშვნელოვანი ნაწილის ყურადღებას გადაიტანს მოქმედებათა ევროპული თეატრიდან, პორტამ გადაწყვიტა პრინციპში გამოეცხადებინა ომი რუსეთისთვის და დაიწყო დადებული ტრაქტატების დარღვევა. უწინარეს ყოვლისა დარღვეულ იქნა დადგენილება მოლდავეთისა და ვალახეთის შესახებ, რომელიც იმაში მდგომარეობდა, რათა არ აეღოთ სამთავროს მცხოვრებთაგან ხარკი ორი წლის მანძილზე და არ შეეცვალათ გოსპოდარები. შემდეგ ხელშეკრულება ზაპოროჟიელთა დუნაის იქით წაყვანის შესახებ არა თუ არ ყოფილა შესრულებული, არამედ ამის საპირისპიროდ ისინი დასახლებულ იქნენ რუსეთის საზღვრების მახლობლობაში და მათი შევსება ხდებოდა გაქცეული რუსებით. ამ საბაბით წარმოქმნილი დიპლომატიური მოლაპარაკებები დასრულდა იმით, რომ 1787 წლის ზაფხულში (15 ივლისს) პორტამ მიიწვია ჩვენი წარგზავნილი ბულგაკოვი კონფერენციაზე რეის-ეფენდისთან. უკანასკნელმა გადასცა ჩვენს ელჩს ულტიმატუმი, რომელშიც მოითხოვდა: 1) მოლდაველი გოსპოდარის მავროკორდატოს გაცემას, რომელიც რუსეთში იყო გამოქცეული; 2) რუსი კონსულების იასიდან, ბუქარესტიდან და ალექსანდრიიდან გაწვევას; 3) თურქი კონსულების დაშვებას ყველა რუსულ ნავსადგურსა და სავაჭრო ქალაქში; 4) საქართველოს მეფის ერეკლე II-ის თურქეთის ქვეშევრდომად აღიარებას; 5) შავი ზღვიდან გამომავალი ყველა რუსული ხომალდის დათვალიერებას, და 6) დადგენილებას, რათა თურქი ვაჭრები იხდიდნენ საბაჟო გადასახადს არაუმეტეს 3 %-ისა.
ბულგაკოვს, რა თქმა უნდა, არ შეეძლო დათანხმებოდა ამგვარ მოთხოვნებს და, რამდენიმე დღის შემდეგ, ხელახლა იქნა მიწვეული რეის-ეფენდისთან. ამჯერად თურქეთის საგარეო საქმეთა მინისტრი აღარ თვლიდა საჭიროდ თავისი მთავრობის ჭეშმარიტი სურვილის დაფარვას და მოითხოვდა, რათა რუსეთს დაებრუნებინა თურქეთისთვის ყირიმი და მოესპო ხელშეკრულება სამარადისო მშვიდობის შესახებ. ასეთი მოთხოვნის დაკმაყოფილება ბულგაკოვს არ ძალუძდა (былъ не въ силахъ), და მაშინ პორტამ, 1787 წ. 5 აგვისტოს, პატიმარ ჰყო იგი და დაამწყვდია შვიდკოშკიან ციხე-სასახლეში.
1787 წლის 9 სექტემბერს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ მანიფესტით გამოაცხადა თურქეთთან ურთიერთობების გაწყვეტისა და საომარ მოქმედებათა დაწყების შესახებ. თურქები 21 აგვისტოს თავს დაესხნენ ოჩაკოვის ლიმანში მყოფ ორ ჩვენს ბოტს და გამოგზავნეს რაზმი სუჯუკიდან იმიერყუბანელებთან, მათთვის მხარდაჭერის აღმოსაჩენად რუსეთის ფარგლებში შემოჭრისას. მიიღო რა ცნობა ამის შესახებ, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გადაწყვიტა დაესწრო იმიერყუბანელთათვის და 20 სექტებერს, 7.988 ადამიანისგან შემდგარი რაზმითა და 35 ქვემეხით, გადალახა მდინარე ყუბანი პროჩნი-ოკოპთან. მან გაჰყო თავის ძალები სამ რაზმად, ხოლო მეოთხეს კი, გენერალ-მაიორ ელაგინის უფროსობით, უბრძანა გადაელახა მდინარე ყუბანი ოვეჩი-ბროდის ქვემოთ, და დაეფარა მისი შეტევა. მოქმედებათა უმთავრესი მიზანი გახლდათ იმამ მანსურის ხროვის (сборище) განადგურება, რომელიც 8.000 ადამიანამდე რიცხვით იყო შეკრებილი მდინარეებს ურუპსა და ლაბას შორის. მის წინააღმდეგ გაგზავნილი პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი იმავე დღეს, 20 სექტემბერს, შეხვდა ცრუწინასწარმეტყველის მეწინავე რაზმს, რომელიც შედგებოდა ვაგენბურგის სახით განლაგებული 600 ურმისგან. შენიშნეს რა რუსების მოახლოება, მთიელებმა მგრგვინავი ხმით წარმოთქვეს ლოცვა, შედგენილი მანსურის მიერ, და გადაწყვიტეს უკანასკნელ შესაძლებლობამდე გაეწიათ წინააღმდეგობა. მაგრამ ვაგენბურგი აღებულ იქნა, და მისმა დამცველებმა კი დაკარგეს 400 ადამიანი მოკლულებით.
მეორე დღეს, 21 რიცხვში, მანსურმა თავისი ბრბოთი (толпа) შემოუტია პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმს, მაგრამ მოგერიებულ იქნა მეტად შეუპოვარი ბრძოლის შემდეგ. მთიელთა ყველაზე უფრო მეტად ცხარე ბრძოლა იყო როსტოვის კარაბინერთა პოლკთან. მოწინააღმდეგეზე შეტევისას პოლკი წააწყდა ჩასაფრებას და, ამაზე ზევით, თავად განიცადა ფლანგზე შემოტევა. როსტოველთა ორი ესკადრონი და კაზაკების ნაწილი დაიბნენ და რიგები არივ-დარიეს (пришли въ замешательство), მაგრამ ასტრახანის პოლკის დროზე მოსულმა დრაგუნებმა, გრენადერთა ბატალიონთან ერთად, უკუაქციეს მოწინააღმდეგე. მთიელებმა სრულ გაქცევას მიმართეს.
პირველივე გასროლებისას გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა რებინდერის მხარდასაჭერად გაგზავნა თავად რატიევის რაზმი, რომელმაც უკვე ვერ მოასწრო ბრძოლის ველზე მისვლა. უკან დაიხია რა ათ ვერსზე, მანსური გაჩერდა; მასთან დასახმარებლად მოვიდნენ თემირგოელები, ბესლენელები და აბაზელები, და 22 რიცხვში იგი ისევ გამოჩნდა ჩვენი რაზმის თვალსაწიერში. გენერალ-მაიორმა თავადმა რატიევმა შეუტია მთიელებს, და ისინი, არ შეეძლოთ რა სასტიკი ცეცხლის გაძლება, “დაიყვნენ ერებად და, საფრდებოდნენ რა ღარტაფებსა და ტყეებში” ცდილობდნენ შემტევთა მისწრაფების შეკავებას, მაგრამ ყველგან განდევნილნი იქნენ. ბრძოლის ადგილთან უახლოესი აული და სახლი, რომელშიც დასახლებული იყო მანსური, გადამწვარ იქნა. იმამის სახლთან ნაპოვნი იქნა ორი საკუჭნაო, რომელშიც ინახებოდა 10.000 ფუთამდე კარაქი და ბევრი ქერი; კარაქი დაწვეს, ქერი კი ჯარებს დაურიგეს. “იმიერყუბანელთაგან უკვე ვეღარავინ ბედავდა აქ გამოჩენას, არამედ მხოლოდ ამ სირცხვილს (позорище) უყურებდნენ თოვლიანი მწვერვალების ახლოს მდებარე მთების თხემებიდან” (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 46. Журналъ князя Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).
25 სექტემბერს გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა უბრძანა ყველა რაზმს დაბრუნებულიყვნენ ყუბანის ნაპირებთან. მთიელები დაედევნენ, მაგრამ დუნედ, მათ მიერ უკანასკნელ დღეებში განცდილი დიდი დანაკარგების გამო. იმიერყუბანელთაგან ბევრს არ ჰქონდა თოფი, არამედ შეიარაღებულნი იყვნენ მშვილდებით, ისრებით, და თუმცა კი გრძნობდნენ უთანასწორობას ბრძოლაში, მაინც აგრძელებდნენ ბრბოებად შეკრებას და ჯგუფდებოდნენ მანსურის სიახლოვეში.
ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი გაწვეულ იქნა და მის ადგილზე დაინიშნა გენერალ-ანშეფი ტეკელი (Текелли).
1787 წლის 4 აპრილს ტეკელი შეუდგა მთელი რაზმების სარდლობას, რომლებიც განლაგებული იყვნენ სივრცეზე აზოვისა და კასპიის ზღვებს შორის; მისსავე გამგებლობაში შევიდა კასპიის ზღვაზე მყოფი რუსული გემების ესკადრაც.
“თქვენი სიფხიზლე და მზრუნველობა, წერდა ტეკელის თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი (Въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., за № 2.207. Арх. Главн. Штаба. Исходящ. журналъ князя Потёмкина), უნდა მოიცავდნენ მთელს ამ სივრცეს, მაგრამ ყველა ამასთან ერთად ინებეთ, რომ მიჰყვებოდეთ გენერალურ წესს, რათა არ აქუცმაცებდეთ თქვენს ძალებს, არ გქონდეთ ბევრი (ზედმეტი) საგუშაგო, საჭიროების გარდა, და აყენებდეთ საკუთარ თავს მოწინააღმდეგის ძლიერი დამარცხების მდგომარეობაში, თუკი იგი გაბედავდა ჩვენს საზღვრებზე თავდასხმის მოხდენას”.
ამრიგად გენერალ-ანშეფ ტეკელის განკარგულებაში შევიდნენ ყუბანისა და კავკასიის კორპუსები. პირველი, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენის მეთაურობით, განლაგებული იყო ყუბანში, ებჯინებოდა რა მარჯვენა ფლანგით აზოვის ზღვას, და შედგებოდა ქვეითი ჯარის ორი პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან* (*ნიზოვისა და აზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი), დრაგუნთა ორი პოლკისა** (**ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები) და საველე არტილერიის 16 ქვემეხისგან. კავკასიის კორპუსი შედგებოდა ქვეითი ჯარის 9 პოლკისა და ეგერთა კორპუსისგან*** (***ქვეითი პოლკები: კავკასიის, ლადოგის, ყაბარდოსი, ტფილისის, ვლადიმირის, ყაზანის, მოსკოვის, ვორონეჟის, ნიჟეგოროდისა და კავკასიის ეგერთა კორპუსი /См. Московск. Арх. Глав. Штаба. Исходящიй журналъ князя Потёмкина/), კარაბინერთა სამი**** (****როსტოვის, ნარვისა და კარგოპოლის) და დრაგუნთა ორი***** (*****ასტრახანისა და ტაგანროგის) პოლკისგან, დონელ კაზაკთა ოთხი პოლკისგან, ურალის კაზაკთა პოლკისგან, ასტრახანისა და კავკასიის დასახლებულ კაზაკთა პოლკებისგან და საველე არტილერიის 32 ქვემეხისგან****** (******ამაზე ზევით, თითოეულ ქვეით და დრაგუნთა პოლკში იყო ოთხ-ოთხი საპოლკო ქვემეხი, ხოლო ეგერთა თითოეულ ბატალიონში კი ორ-ორი 3-გირვანქიანი ზარბაზანი).
ჩვენი ფლოტილია კასპიის ზღვაში შედგებოდა სამი ფრეგატის, ერთი საბომბარდირო ხომალდის, სამი საგემბანო ბოტისა და ორი სატრანსპორტო გემისგან, 45 ქვემეხით* (*20 3-გირვანქიანი ზარბაზანი, 24 ექვს-გირვანქიანი ზარბაზანი და ერთიც ერთფუთიანი ჰაუბიცა).
ქვეითი პოლკები სრულად ვერ იყო დაკომპლექტებული და შედგებოდა ორ-ორი ბატალიონისგან; კარაბინერთა პოლკებში იყო ექვს-ექვსი ესკადრონი, მაგრამ მათ ბევრი ცხენი აკლდათ, ზუსტად ისევე, როგორც არტილერიაშიც. ექიმებში დიდი უკმარისობა იყო, ჰოსპიტლები კი სრულებით არ ყოფილა მოწყობილი.
ყუბანის კორპუსის ჯარები განთავსებულნი იყვნენ ზამთრის ბინებზე: ეისკის სიმაგრეში, აზოვში, ტაგანროგისა და ბაჰმუთის ოკრუგებში და ჩერკასკის ახლოს, დონის სტანიცებში. კავკასიის კორპუსი განლაგებული იყო: სტავროპოლში, პროჩნი-ოკოპში, გრიგორიოპოლში, სენგილეევსკში და ჩერკასკის გზის გაყოლებაზე (Ведомость, представленная князю Потёмкину-Таврическому, при рапорте Текелли 17-го декабря 1787 г., Георгiев. Воен. Архивъ).
ყუბანის კორპუსის საკვებით უზრუნველყოფისთვის დაარსებულ იქნა საპროვიანტო კომისია როსტოვში, ხოლო კავკასიის კორპუსისთვის კი ასტრახანში. კომისიების ჯარებისგან დაშორებული განლაგება იყო იმის მიზეზი, რომ ზოგიერთ პუნქტში ჯარებს პურიც კი ვერ ჰქონდათ საკმარისი რაოდენობით და ღებულობდნენ მწირ კმაყოფას ადგილობრივ მცხოვრებთაგან.
აბარებდა რა კორპუსს ტეკელის, გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა არ დაუტოვა თავის მენაცვალეს არანაირი თანხები* (*პ. პოტიომკინმა განაცხადა, რომ თუმცა კი აქვს მას 50.000 თუმანი, მაგრამ ეს ფული მან უნდა მიუტანოს თავად ტავრიდელს), არ გადასცა მას არანაირი საქმეები, არ დაუტოვა თარჯიმანი და არ შეატყობინა არანაირი ცნობები მხარისა და იქ მოსახლე ხალხების შესახებ (Донесенiе Текелли князю Потёмкину-Таврическому отъ 8-го октября. Георгiев. Воен. Архивъ).
იმ დროს რუსული დასახლებანი ყუბანზე საერთოდ არ ყოფილა და ცნობების მიღება მოწინააღმდეგის შესახებ უკიდურესად იყო გაძნელებული. ყაბარდოელები ახდენდნენ მეტად ხშირ თავდასხმებს, გადმოლახავდნენ რა მდინარეს ყველაზე უფრო ხშირად ბაბუკის ფონთან. ყუბანს იქით მცხოვრები ტომები, გახლდნენ რა პორტას ქვეშევრდომნი, ჩვენდამი აშკარად მტრულად იყვნენ განწყობილნი, განსაკუთრებით იმ დროიდან, როცა თურქეთის მთავრობამ, ემზადებოდა რა რუსეთთან ომისთვის, გააძლიერა თავისი გარნიზონები სუჯუკსა და ანაპაში და დააყენა იქ საგანგებო ფაშები ჯარების სარდლობისა და მხარის მმართველობისთვის. ჩეჩნეთიდან გაქცეული იმამი მანსური აღაგზნებდა მაჰმადიანებს, მოუწოდება რა მათ საბრძოლველად ქრისტიანების წინააღმდეგ. ყაბარდოელები ღელავდნენ და მზად იყვნენ ყველანი აჯანყებისთვის (и готовы были возстать поголовно). რუსეთის მაშინდელი პოლიტიკური მდგომარეობისას თურქეთთან მიმართებაში, ყუბანის კორპუსის ჯარები ძალზედ არასაკმარისი იყო, რათა ძალით აეძულებინა მთიელები დაჯერებისა და მორჩილებისკენ. თავადმა პოტიომკინმა თუმცა კი უბრძანა ჯარის ატამანს ილოვაისკის მუდმივად მზად ყოფილიყო დასაძვრელად ყუბანის კორპუსის გაძლიერებისთვის, მაგრამ ურჩევდა ტეკელის რომ გავლენა მოეხდინა მთიელებზე, და განსაკუთრებით კი ყაბარდოელებზე, არა იმდენად იარაღის შიშით, რამდენადაც ალერსითა და რბილი მოქცევით.
“მე იმედი მაქვს, წერდა უგანათლებულესი (Генералу Текелли въ ордере отъ 26-го августа 1787 г., № 2.207. Москов. Арх. Глав. Штаба. Исходящiй журн. Потёмкина), რომ თქვენი მათ მიმართ კეთილმოსურნე ურთიერთობა უფრო მეტად გამოიწვევს მათში რუსეთის იმპერიისადმი კეთილგანწყობასა და გულმოდგინებას, ვიდრე სასჯელის შიში. მაჰმადიანთა რჯულის მიხედვით ისინი ატარებენ ქუდებს, რომელთა მოხდასაც მათ უბრძანებდნენ და ეს მათ გულს წყვეტდა. თქვენო აღმატებულებავ, დატოვეთ ისინი ქუდებში, ისევე როგორც ყველა მაჰმადიანი, და მათ უფრო მეტად მოიზიდავთ თქვენსკენ.
ყველა დანარჩენი მთიელი ხალხებიდან რუსეთისადმი კეთილმოსურნეობას უფრო მეტად იჩენენ, და თვით ქრისტიანული რჯულისადმიც კი, ოსები და ინგუშები. საჭიროა ცდილობდეთ მათში ამ გულმოდგინებისა და ერთგულების გამრავლებას, მოუწყობთ რა მათ ალერსიან მიღებებს, გამოარჩევთ რა სხვების წინაშე”.
ჩვენს საზღვრებთან ყველაზე უფრო ახლოს მყოფი სპარსელი ხანები და მფლობელები ნაწილობრივ ეძიებდნენ რუსეთის მფარველობას, ნაწილობრივ კი დამოუკიდებელნი იყვნენ. ტარკის შამხალი შემოვიდა რუსეთის ქვეშევრდომობაში და მას ეწყალობა საიდუმლო მრჩევლის ჩინი. ფათჰ-ალი-ხან დარუბანდელი ეძიებდა რუსეთის კეთილგანწყობას, და თუმცა კი არ ყოფილა გულწრფელად ერთგული ჩვენი მთავრობისადმი, მაგრამ ერთერთმა არცთუ ბევრთაგან არ მიიღო პორტას საჩუქრები და ვეზირის მისდამი წერილი გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს. ფათჰ-ალი-ხანის შეურიგებელი მტერი, ავარელი ომარ-ხანი ორპირობდა და, ირწმუნებოდა რა, რომ რუსეთისადმი ერთგულია, იმავე დროს იჭრებოდა საქართველოში და ძარცვავდა მის მცხოვრებთ. ამ ქვეყნის დასაცავად და საერთოდ ჩვენი მიზნების ხელშეწყობისთვის, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა ტეკელის ეცადა რომ კავშირით შეეერთებინა საქართველოსა და იმერეთის მეფეები. “ფათჰ-ალი-ხანის შემოერთებით, ამბობდა იგი, მათ შეეძლებათ უპირატესობის მიღწევა ჩვენს მტრებზე”. ამ უკანასკნელი მიზნით თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გამოგზავნა კავკასიაში ორი ძმა გორიჩები, სიტყვიერი მოლაპარაკებებისა და ჩვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთიელი ხალხებისთვის მათი პირდაპირი სარგებლის ჩასაგონებლად რუსეთისადმი ჭეშმარიტ ერთგულებასა და სიწყნარისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაში (Открытые ордера Горичамъ 22-го августа 1787 года, №№ 2.156 и 2.157). იცოდა რა გამოცდილებით, რომ აზიელები უხალისოდ ანდობენ ქაღალდს თავიანთ სანუკვარ საიდუმლოებებს და ყოველთვის ამჯობინებენ სიტყვიერ ახსნა-განმარტებას, უგანათლებულესმა დაავალა გენერალ-მაიორ უმცროს გორიჩს გამგზავრებულიყო “ხალხებთან, რომლებიც იმყოფებიან მოზდოკსა და კასპიის ზღვას შორის”, ხოლო ბრიგადირ დიდ გორიჩს კი – ყაბარდოელებთან, ოსებთან, ბესლენეელებთან, აბაზელებთან და სხვა იმიერყუბანელებთან. მასვე ებრძანა რომს სწვეოდა ავარიისა და დარუბანდის ხანებს და დაეიმედებინა ისინი იმ კეთილდღეობით, რომელიც ელოდება მათ რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლის შემდეგ.
“ორი ძმა, ბრიგადირი და პოლონეთის სამსახურში ნამყოფი გენერალ-მაიორი გორიჩები, წერდა თავადი ტავრიდელი გენერალ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 22-го августа года, № 2.159), გამოგზავნილია ჩემგან კავკასიის მხარეში, რათა თანამემამულეობისა და პატივისცემის გამო (по единоземству и уваженiю), რომელიც იქ მათ მიმართ გააჩნიათ, ხელი შევუწყო იმ ხალხების მოყვანას ჩვენს მიმართ სასარგებლო განწყობაში”.
დიდი გორიჩი ითხოვდა რომ დაექვემდებარებინათ მისთვის გრებენისა და თერგის ჯარები, მაგრამ იმ დროს მთავარსადლად მყოფ გენერალ ტეკელის არ შეეძლო ამ მოთხოვნაზე დათანხმება, მით უმეტეს, მიიღო თავად ტავრიდელის ბრძანება, რათა მოეწყო ძლიერი ექსპედიცია ყუბანს იქით. ტეკელიმ ჩამოაყალიბა ორი რაზმი: ერთი თავისი უფროსობით, ხოლო მეორე კი ატამან ილოვაისკისა* (*ამ რაზმის შემადგენლობაში შევიდა დონის მხედრობა, ქვეითი ჯარისა და დრაგუნთა ორ-ორი პოლკი და ეგერთა სამი ბატალიონი).
დაავალა რა ილოვაისკის, 13 ოქტომბერს გადაელახა ყუბანი ტემიშბერგთან, თავად ტეკელიც, თავი მოუყარა რა 12.750 კაცისგან შემდგარ რაზმს და გაჰყო რა იგი სამ კოლონად, ასევე 14 ოქტომბერს გადავიდა ყუბანზე ჰაჯი-კალესთან, მტაცებელთა განადგურებით ყუბანის მარცხენა ნაპირის გაწმენდის მიზნით, დაწყებული მდინარე ლაბას მასთან შეერთებიდან თოვლიანი მთების სულ მწვერვალებამდე. თავად პოტიომკინის ვარაუდით ეს ჯარები უნდა დარჩენილიყვნენ ყუბანს იქით იმ დრომდე, სანამ “საჭიროება მოითხოვს, ამოჟლეტენ რა ცეცხლითა და მახვილით მოწინააღმდეგესა და მის სოფლებს და მოიყვანენ რა ისეთ მდგომარეობაში, რომ აღარ შეეძლოთ ოდესმე ხელის აღმართვა /რუსეთის/ საზღვრებზე” (пока «надобность будетъ требовать, истребляя огнёмъ и мечомъ непрiятеля и его селенiя и приводя въ несостоянiе покуситься когда либо на границы» Россiи.) (Всеподд. донесенiе князя Потёмкина 23-го октября 1787 г., № 47. Московск. Арх. Главнаго Штаба).
მოიმარაგა რა ერთი თვის მშრალი სურსათი, გენერალი ტეკელი დაიძრა ზემოთკენ მდინარეების დიდი და პატარა ზელენჩუკის გაყოლებაზე და სამი დღის განმავლობაში არ შეხვედრია მოწინააღმდეგეს. დატოვეს რა თავიანთი სოფლები, იმიერყუბანელები ვერ ბედავდნენ ბრძოლაში ჩაბმას (вступать въ дело) ჩვენს ჯარებთან, და მხოლოდ რაზმის შავ მთებთან მიახლოებისას, მოწინააღმდეგის ბრბოები გამოჩნდნენ მათ თხემებზე. აბაზელებმა დაიკავეს ყველაზე უფრო მიუვალი ხეობები (суровыя ущелья) ყუბანსა და დიდ ზელენჩუკს შორის და საკუთარ თავს თვლიდნენ სრულიად უსფრთხოდ. ტეკელიმ გაგზავნა ორი რაზმი: პოლკოვნიკ რებინდერისა მდინარეების პატარა ზელენჩუკისა და მარუხის სათავეებისკენ და გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა მდინარე აქსაუტზე. აქ შეგროვილი მთიელები დამარცხებულ და გაფანტულ იქნენ და იძლებული იყვნენ თოვლიან მთებში გაქცეულიყვნენ. ხედავდნენ რა თავიანთ სოფლებს დარბეულს, ცოლებსა და შვილებს გამარჯვებულთა ხელში, ხოლო საკუთარ თავს კი დაკარგულის დაბრუნებაზე ყოველგვარი იმედის გარეშე, აბაზელებმა ტეკელისთან გამოგზავნეს დეპუტატები თხოვნით შეწყალებისა და რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შესახებ.
დაეთანხმა რა დამორჩილებულთა თხოვნებს, გენერალმა ტეკელიმ იმავე დროს შეიტყო, რომ მანსური აგროვებს მნიშვნელოვან ბრბოებს მდინარეების დიდი ზელენჩუკისა და კეფნრის სათავეებთან. იგი მაშინვე დაიძრა მანსურის წინააღმდეგ, გაგზავნა რა ავანგარდში პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმი. მოწნააღმდეგემ ვერ გაუძლო პირველ თავდასხმებს და უკან დაიხია მდინარე ურუპთან. რუსული ჯარები კვალში მიჰყვნენ უკანდახეულთ და, დაეწიენ რა მოწინააღმდეგეს მდინარე ურუპზე, საბოლოო დამარცხება მიაყენეს მას. ბრბოს დიდი ნაწილი იძულებული იყო დამორჩილებოდა, ხოლო იმამ მანსურმა კი თავისი ახლო გარემოცვის მცირე რიცხვთან ერთად, ძლივსღა შეძლო გადარჩენა, მიდიოდა რა თოვლიანი მთების გავლით და გზაში ტოვებდა მოხუცებსა და მცირეწლოვანთ, რომლებსაც მასთან ერთად სირბილის ძალა არ შესწევდათ. შემდგომში მანსურის გაქცევის გზაზე ნაპოვნ იქნა მრავალი მკვდარი სხეული, უპირატესად მცირეწლოვანი ბავშვებისა (Всепод. донесенiе кн. Потёмкина 1-го декабря 1787 г., № 59, Московск. Арх. Главнаго Штаба).
ტყვეთა ჩვენებით, მანსური გაიქცა სუჯუკ-კალეში. რჩებოდა რა რამდენიმე დღეს ყუბანს იქით, ტეკელი ანადგურებდა ბესლენელებისა და თემირგოელების სამოსახლოთა ნარჩენებს და დაკავებული იყო დამორჩილებული ნოღაელი თათრების კავკასიის ხაზზე გამოყვანით. ყველა ისინი, ათას კომლზე უფრო მეტი რიცხვით, დასახლებულ იქნენ მდინარე კუმის მარცხენა მხარეზე, კუმის შტერნშანცსა და სოფელ ალექსანდრიას შორის.
2 ნოემბერს ტეკელი დაბრუნდა ექსპედიციიდან და თავისი ჯარები განათავსა ზამთრის ბინებში, ხოლო 5 ნოემბერს კი ამ მდინარის მარჯვენა ნაპირზე დაბრუნდა ილოვაისკის რაზმიც.
გაიარა რა მდინარე ლაბას ორივე ნაპირი, გაფანტა ყველგან მოწინააღმდეგე და გაანადგურა დასახლებანი, ილოვაისკიმ კავკასიის ხაზზე მოიყვანა ბევრი საქონელი, ხელში ჩაიგდო ტყვეები და ქონება (Всеподд. рапорты кн. Потёмкина 1-го и 26-го декабря 1787 г., №№ 59 и 62. Письмо его же къ графу Румянцову 7-го декабря, № 3.251).
ამრიგად, იმიერყუბანელნი საფუძვლიანად იქნენ დარბეულნი, მით უმეტეს, რომ ტეკელის ექსპედიციასთან ერთდროულად, ბრიგადირმა დიდმა გორიჩმა გამოითხოვა ნებართვა ყაბარდოელებისთვის, რომ მოეწყოთ თარეში ყუბანს იქით. რუსეთისთვის სამსახურის გაწევის სახით, ყაბარდოელებს არსებითად სურდათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა უკან დაბრუნება, რომლებიც გაქცეულნი იყვნენ მფლობელთაგან შევიწროვებების გამო. შეიკრიბნენ რა 5 ათასი ადამიანის რიცხვით, 36 მფლობელის უფროსობითა და გორიჩის წინამძღოლობით, ყაბარდოელები თავს დაესხნენ აბაზელებს, ბაშილბაებსა და თემირგოელებს. მათ გამოიყვანეს ბევრი ტყვე და დაასახლეს ისინი ყაბარდოს მახლობლად მდინარე კუმის სათავეებს შორის. ამაზე ზევით, ყაბარდოელებმა წერილობითი ხელშეკრულებით დაავალდებულეს ბესლენეელები, რომ ყოფილიყვნენ რუსეთისადმი ერთგულნი და გამოართვეს მათ ამანათები. ამ ვალდებულებებსა და ამანათებს ცოტა სარგებელი თუ მოჰქონდათ: მთიელები აგრძელებდნენ ჩვენს ფარგლებში შემოჭრას, და თავად ყაბარდოელებიც უერთდებოდნენ მტაცებელთა ბრბოებს და მათი საუკეთესო მეგზურებიც გახლდნენ. კავკასიის ხაზზე შემოჭრები და მტაცებლობანი იმიერყუბანელთა, ყაბარდოელთა და ჩეჩენთა მხრიდან ხდებოდა ძალზედ ხშირად. მძარცველობაში დაჭერილებს გაატარებდნენ ჯარისკაცთა მწყობრს შორის და ნაწილს უშვებდნენ სახლში, სხვებს კი გადასახლებაში აგზავნიდნენ. იმიერყუბანელები ჩვენს მიმართ უფრო მეტად მტრულ დამოკიდებულებაში იყვნენ, ვიდრე ყაბარდოელები. უკანასკნელნი ითვლებოდნენ ჩვენს ქვეშევრდომებად, და ბევრს ყაბარდოელთაგან ჰქონდა რუსული ჩინები. თუმცა კი ეს არ უშლიდათ ხელს არც წვრილმან მტაცებლობაში, და არც ორაზროვან მოქცევაში: ეკატერინოგრადისკენ მიმავალი გზები არ იყო უსაფრთხო, და გაგზავნილ სახაზინო ტრანსპორტებს ბადრაგების გაყოლება სჭირდებოდა.
საქართველოდან ჩვენი ბატალიონების გამოყვანის შემდეგ ჩვენი შეტყობინება ამიერკავკასიასთან თითქმის შეწყდა, იმიტომ რომ ვლადიკავკაზი და სხვა გამაგრებული პუნქტები ამ გზის გაყოლებაზე 1788 წელს ჩვენს მიერ იქნა დატოვებული, და მათი გარნიზონები კი მოქმედ ჯარებთან შეერთებული.
ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როდესაც 1788 წლის 22 აპრილს თავადმა პოტიომკინმა უბრძანა გენერალ ტეკელის, რომ რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამოსულიყო და დაეწყო საომარი მოქმედებები სუჯუკ-კალეს ან ანაპის წინააღმდეგ. “ეს ღონისძიება მით უფრო არის საჭირო, წერდა უგანათლებულესი (Секретн. журналъ кн. Потёмкина. Москов. Арх. Глав. Штаба), რომ გაგვიწევს ტავრიდისგან მოწინააღმდეგის ყურადღების გადატანის სამსახურს, საითკენაც, ყველა ცნობის მიხედვით, მომართავს იგი თავის მთავარ ძალებს. რაც უფრო მეტი ჯარების შეკრება შეგიძლიათ თქვენ, მით უფრო სასარგებლო შედეგები შესაძლოა იყოს მოსალოდნელი. თუკი ყუბანის ნაპირებიდან გადმოსვლა ხელს შეუშლის ნავარაუდევი მოქმედებებისთვის ჯარების იქითა ნაპირზე გადასვლას, ასეთ შემთხვევაში თქვენი მოძრაობა მიმართეთ ტამანისკენ”.
მაგრამ ამ ექსპედიციის მოწყობა შესაძლებელი იყო არაუადრეს სექტემბრის თვისა. დაავალა რა ყუბანის კორპუსის* (*იმ დროს ყუბანის რაზმის შემადგენლობაში შედიოდნენ: აზოვისა და ნიზოვის ქვეითი პოლკები, ყუბანის ეგერთა კორპუსი, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის დრაგუნთა პოლკები, დონის ორი პოლკი და საველე არტილერიის 16 ქვემეხი) ახლადდანიშნულ მეთაურს გენერალ-პორუჩიკ ტალიზინს დაეკავებინა ბანაკი ზანას სანახებიდან 17 ვერსზე უფრო ზევით, გენერალმა ტეკელიმ, 19 სექტემბერს, გადალახა ყუბანი უსტ-ლაბინსკის ციხესიმაგრის ქვემოთ და დაიძრა სუჯუკისკენ. წააწყდა რა მოწინააღმდეგის წინააღმდეგობას ყუბანის მარცხენა ნაპირზე პირველი მოძრაობისას, ტეკელი, განუწყვეტელი შეტაკებებით, მოვიდა 25 რიცხვში მდინარე უბინზე, და მომდევნო დღეს გაგზავნა იქიდან ორი რაზმი სუჯუკზე, გენერალ-მაიორ თავად რატიევისა და პოლკოვნის გერმანის მეთაურობით, ხოლო მესამე კი, პოდპოლკოვნიკ მანსუროვისა, უბინის სათავისკენ, მოწინააღმდეგის აღმოსაჩენად. მანსუროვს სხვებზე უფრო ადრე შემოუტიეს, ამასთან, თურქული ჯარებითა და არტილერიით გაძლიერებული მთიელები გააფთრებით იბრძოდნენ. მოაწყო რა თავისი რაზმი კარედ, მანსუროვი იგერიებდა შემოტევებს დილის 4-დან 9 საათამდე. მის გასაძლიერებლად გაგზავნილ იქნენ: პოლკოვნიკი გროტენჰელმი ყაზანის ქვეითი პოლკით და ბრიგადირი საველიევი გრენადერთა ბატალიონითა და კაზაკთა პოლკებით. მათმა მოსვლამ ბრძოლის ველზე და გენერალ-მაიორ თავად რატიევის დაბრუნებული რაზმის მოწინააღმდეგის ფლანგში მოძრაობამ აიძულეს მთიელები, რომ მეტად მნიშვნელოვანი დანაკარგებით უკან დაეხიათ. ტყვეთა ჩვენებით, ამ ბრძოლაში მონაწილეობდა 2.500 თურქი და 8 ათასი იმიერყუბანელი სხვადასხვა ტომებიდან. მათი წინამძღოლი გახლდათ მუსტაფა-ფაშა, რომელიც გამოგზავნილი იყო იმ მხრის დასაცავად. მოწინააღმდეგემ მოკლულებითა და დაჭრილებით დაკარგა 1.500 ადამიანზე მეტი. ჩვენი დანაკარგი შედგებოდა 28 მოკლულისა და 226 დაჭრილისგან.
ამ ბრძოლის შემდეგ ტეკელის უკვე აღარ შეხვედრია წინააღმდეგობა და, გაირა რა ზანის სანახების გავლით, იქ შეუერთდა გენერალ ტალიზინის რაზმს. 13 ოქტომბერს იგი მიადგა ანაპას, სადაც იმყოფებოდნენ მნიშვნელოვანი გარნიზონი და ცრუწინასწარმეტყველი მანსური, რომლებიც ქალაქს თავდაცვისთვის ამზადებდნენ.
მომდევნო დღეს პოლკოვნიკმა გერმანმა მოახდინა ციხესიმაგრის გაძლიერებული რეკოგნოსცირება, დრაგუნთა ერთი ბრიგადითა და ვოლგის კაზაკთა პოლკით. მიუშვეს რა რეკოგნოსცირების ჩატარებლები ციხესმაგრესთან მეტად ახლო მანძილზე, თურქებმა გაუხსნეს მათ ძალზედ ცოცხალი ცეცხლი (турки открыли по нимъ весьма живой огонь). ამის კვალდაკვალ მოწყობილ იქნა გამოხდომა ქალაქიდან, ერთდროულად მთიელებთან, რომლებიც პირობით ნიშნამდე იმალებოდნენ ტყიან ხეობებში. ჩვენი კავალერია ჩაყენებულ იქნა უკიდურესად გაძნელებულ მდგომარეობაში, და იგი გამოისხნეს მხოლოდ დროზე მოსულმა თავიდან ქვეითი ჯარის ორმა ბატალიონმა, ხოლო შემდეგ კი გენერალ-მაიორ თავად რატიევის რაზმმაც. ჩამოწოლილმა ღამემ შეწყვიტა ბრძოლა, რომელმაც დაარწმუნა ტეკელი მოწინააღმდეგის ძალების მნიშვნელოვნებაში.
ვერ ბედავდა რა ანაპაზე იერიშს და არ გააჩნდა რა არანაირი საშუალებანი სწორი ალყის წარმოებისთვის, ტეკელი მოწინააღმდეგესთან რამდენიმე შეტაკების შემდეგ უკანვე წამოვიდა და, დაბრუნდა რა კავკასიის ხაზზე, განლაგდა ზამთრის ბინებზე (Исходящiй журн. кн. Потёмкина. Московск. Арх. Глав. Штаба).
ასე დასრულდა 1788 წლის კამპანია აზიურ თურქეთში. არც თავადი პოტიომკინი, არც იმპერატრიცა ეკატერინე II არ იყნენ კმაყოფილნი გენერალ-ანშეფ ტეკელის მოქმედებებით და, მიაწერდნენ რა ამდენად მცირე წარმატებას მთავარსარდლის ენერგიის ნაკლებობას, გადაწყვიტეს მისი სხვა პირით შეცვლა.
“ყუბანისა და კავკასიის კორპუსების დაშორების გამო, – წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს, (Въ рескрипте отъ 8-го марта 1789 г. Арх. Кабин. св. 443) – იმ ადგილებიდან, რომლებზედაც თქვენდამი რწმუნებული არმის მოქმედებები მიმდინარეობს (იგულისხმება ბალკანეთის მიმართულება – ი. ხ.), სურვილი გვაქვს, რათა მათგან შედგენილ იქნას საგანგებო არმია, აქვე დართული განრიგის მიხედვით* (*განრიგის მიხედვით, ამ კავკასიის არმიას შეადგენდნენ შემდეგი ჯარები: კავკასიის ქვეითი პოლკი ოთხი ბატალიონით; ორბატალიონიანი პოლკები: ყაზანის, ვლადიმირის, მოსკოვის, ყაბარდოსი, ლადოგის, ტფილისის, ნიჟეგოროდის, ვორონეჟის, აზოვისა და ნიზოვის; ეგერთა კორპუსები: კავკასიისა და ყუბანის; ცხენოსანი კარაბინერთა: როსტოვის, კარგოპოლისა და ნარვის; დრაგუნთა: ასტრახანის, ტაგანროგის, ნიჟეგოროდისა და ვლადიმირის; დონელთა ექვსი პოლკი, ურალის პოლკი, კავკასიისა და ასტრახანის გუბერნიების კაზაკთა ჯარები და ყალმუხთა ჯარი). ამ არმიის წინამძღოლად ვნიშნავთ ჩვენს გენერალს გრაფ სალტიკოვს იმით, რათა იგი მისი მომარაგებისა და კვების საქმეებში, აგრეთვე იმ დაწვრილებით საქმეებშიც, რომლებიც სამსახურს შეეხება, განკარგავდეს და მოგვმართავდეს ჩვენ და ჩვენს სამხედრო კოლეგიას შუამავლების გარეშე; საომარ მოქმედებებში კი, როგორც კავშირის მქონე თქვენს მოქმედებებთან, ანგარიშს უწევდეს თქვენს ვარაუდებს (соображался предположенiямъ вашимъ), მოგვახსენებს რა თუმცა კი ჩვენც ყველაფერ მომხდარზე იმ მხარეში. რაც შეეხება იქაურ მეზობელ ხალხებს, რადგანაც თქვენ უკვე რწმუნებული ხართ ჩვენგან ჩვენი საზღვრების უზრუნველყოფისა და ჩვენი ინტერესებისთვის მათთან ყველანაირ ხელსაყრელ მოლაპარაკებებსა და დადგენილებებზე – მოხსენიებული გენერლის მხრიდან მათთან ურთიერთობები სხვანაირად არ უნდა ხდებოდეს, თუ არა თქვენი ზუსტი ხელმძღვანელობის მიხედვით”.
ამრიგად, თუმცა კი კავკასიაში ახლა შეიქმნა კიდეც საგანგებო არმია, მაგრამ მისი სარდალი შეკრული იყო თავის მოქმედებებში და არ გააჩნდა სათანადო დამოუკიდებლობა. გრაფი სალტიკოვი, ესმოდა რა ეს, არ ჩქარობდა გამგზავრებას, და იმპერატრიცა იძულებული იყო რამდენჯერმე შეეხსენებინა მისთვის, რომ სამსახურის სარგებელი მოითხოვს მის უსწრაფეს მისვლას დანიშნულების ადგილზე (Рескрипты императрицы графу Салтыкову отъ 5-го и 18-го iюня 1789 г.).
1789 წლის მაისის ბოლოს მიღებულ იქნა ცნობები, რომ თურქებმა მოახდინეს გადმოსხმა შავი ზღვის აღმოსავლეთ ნაპირზე და ხუთათასიანი რაზმებით დაიკავეს ციხესიმაგრეები ანაპა და სუჯუკ-კალე. ეშინოდა რა იმისა, რომ მათ არ დაეკავებინათ ტამანი და იქიდან არ შესულიყვნენ ურთიერთობებსა და კავშირში ყირიმელ თათრებთან, თავადმა პოტიომკინ ტავრიდელმა უბრძანა ყუბანის კორპუსს დაეკავებინა ტამანი, ხოლო კავკასიის კორპუსის ნაწილებს კი – ახლოს დამდგარიყვნენ ყუბანთან და უზრუნველეყოთ საზღვარი იმიერყუბანელთა შემოჭრისგან. ამ უკანასკნელი მიზნით ჩამოყალიბებულ იქნა რამდენიმე რაზმი: ლაბას შესართავთან იდგა გენერალ-მაიორ ბულგაკოვის რაზმი (4 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და 2 ქვემეხი); ტემიშბეგთან – ბრიგადირ დეპრერადოვიჩის რაზმი (1,5 ბატალიონი, 6 ესკადრონი, 200 კაზაკი, 2 ქვემეხი). ორივე რაზმი იფარავდა ჩერქეზეთის მთავარ გზას და პირველი ამასთანავე ინარჩუნებდა კავშირს ყუბანის კორპუსთან. კავკასიის ხაზისა და სოფლების იმიერყუბანელ მტაცებელთა შემოჭრებისგან დასაფარავად განლაგებულ იქნა: ნედრემანნი პოსტთან გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი (4,5 ბატალიონი, 8 ესკადრონი, 300 კაზაკი და ექვსი ქვემეხი) და ნევინნი კონცხთან ბრიგადირ გერმანისა (2,5 ბატალიონი, დონელ კაზაკთა პოლკის 10 ესკადრონი და 5 ქვემეხი). თავად მთავარსარდალი გენერალი ტეკელი განლაგდა პესჩანნი ბროდთან და თავის განკარგულებაში გააჩნდა ქვეითი ჯარის 4 ბატალიონი, კავალერიის 3 ესკადრონი, 350 კაზაკი და 4 ქვემეხი (Георгiевскiй Военный Архивъ).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment