(წერილი გამოქვეყნდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2004 წლის 15-21 ოქტომბრის ნომერში)
სახელმწიფოს უსაფრთხოება – ჯერჯერობით ტერმინის სტატუსითაც არ დამკვიდრებულა ქართულ პოლიტიკაში. იმედია, ჩვენი ხელისუფლების შესაბამის სამსახურებს კარგად ესმით, რომ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის გარეშე საქართველოს ძალიან გაუჭირდება არათუ სწორი მოქმედება რთულ გეოპოლიტიკურ გარემოში, არამედ, საერთოდ, ორიენტირება მასში. რომელი კომპონენტების ერთობლიობა ქმნის უსაფრთხოების სისტემას და რა დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეთ ამ კომპონენტებს ერთმანეთთან, რათა ოპტიმალური შედეგი მივიღოთ? ანუ როგორ გამოიყურება უსაფრთხოების ფორმულა? ჩვენი დღევანდელი ანკეტა ქვეყნის უსაფრთხოების კონცეფციაზე მსჯელობას სამხედრო ფაქტორით იწყებს: რუსი სამხედროების საქართველოში ყოფნის ფაქტორის მნიშვნელობით ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის. რა ნაბიჯები უნდა გადადგას ხელისუფლებამ ამ საფრთხის ნეიტრალიზაციისათვის? ანუ არსებობს ამოცანა, რომელსაც გარკვეული მოცემულობა აქვს, როგორ უნდა ამოიხსნას იგი?
დღეს “ახალი 7 დღის” სტუმრები არიან: ბატონი კახა კაციტაძე – ფილოსოფიის ისტორიკოსი; ბატონი იოსებ ბარნაბიშვილი – სამხედრო ექსპერტი, თადარიგის პოლკოვნიკი; ბატონი ნოდარ ნათაძე – “სახალხო ფრონტის” ლიდერი და ბატონი ირაკლი ხართიშვილი – საზღვარგარეთის სამხედრო მშენებლობის გამოცდილების მკვლევარ-ექსპერტი.
– თქვენი აზრით, რას ნიშნავს ჩვენი ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის რუსული სამშვიდობო ჯარის საქართველოში ყოფნა, გამომდინარე იქიდან, რომ რუსეთი ყოველთვის იყო საქართველოსთვის აგრესიული პარტნიორი (პოლიტიკურადაც და ეკონომიკურადაც)?
– როდესაც ჩვენს მიმართ რუსეთის იმპერიულ ზრახვებზე ვსაუბრობთ, უპრიანია გავიხსენოთ, რომ ასეთ ზრახვებს სხვა ქვეყნების მხრიდან ადგილი ჰქონდა თავად რუსეთის მიმართაც. ისტორიულად დადასტურებულია (ამას ადასტურებენ თავად რუსი მკვლევარებიც, მაგალითად ნატალია ნაროჩნიცკაია), რომ XII საუკუნიდან რომანულ-გერმანული ევროპა გაკათოლიკებული უნგრელებისა და პოლონელების წინამბრძოლობით, მუდმივად უტევდა მართლმადიდებელ სლავებს, რის შედეგადაც, XIII საუკუნიდან დაწყებული და თვით XVII საუკუნის პირველი ნახევრის ჩათვლით, რუსეთის ევროპული ტერიტორიის დიდი ნაწილი (ქალაქები მინსკი, კიევი და სმოლენსკი) შედიოდა თავიდან ლიტვის დიდი სამთავროს, ხოლო შემდეგ კი პოლონეთის სამეფოს შემადგენლობაში. აგრეთვე ბალკანეთში უნგრელების მიერ დაპყრობილი მართლმადიდებელი სერბების ერთი ნაწილის ძალადობრივი გაკათოლიკებით ჩამოყალიბებულ იქნენ ხორვატები, რომლებიც თუნდაც მეორე მსოფლიო ომების მსვლელობისას, გერმანელთა სამსახურში ჩამდგარნი (ხორვატი “უსტაშები”) საშინალი სისასტიკით ექცეოდნენ თავიანთ სერბ თანამოძმეებს, და ამ უკანასკნელთაგანაც იმავეს ღებულობდნენ სანაცვლოდ, თუმცა კი “დიდი გერმანიის” ძალა სწორედ კათოლიკი ხორვატების ინტერესებს მფარველობდა და იცავდა. და ეს დამოკიდებულება ძალუმად გამოვლინდა 1990-იან წლებშიც.
თანამედროვე ბრიტანელი ისტორიკოსი არნოლდ ტოინბი აღნიშნავს, რომ II მსოფლიო ომის შემდეგ 50 წლის მანძილზე ევროპამ პირველად განიცადა რუსეთისგან ის ზეწოლა, რომელსაც თავად ევროპა ახორციელებდა რუსეთის მიმართ მანამდე მთელი ათი საუკუნის განმავლობაში. მსოფლიო აღმოსავლური საკითხი თანამედროვე ეტაპზე განსახილველია სწორედ რომანულ-გერმანული ევროპისა და ევროატლანტიკური სივრცის დაპირისპირების ფონზე მისთვის უცხო მართლმადიდებელ სლავობასთან, ძირითადად რუსეთთან. რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებსაც თუკი ამ ჭრილში განვიხილავთ, მაშინ დღევანდელი გადასახედიდან ბევრი რამ სხვანაირად წარმოგვიდგება. აქ თვალსაჩინო ხდება თავად რუსეთის ისტორიულად მცდარი და მტრობაში გადასული დამოკიდებულებაც ერთმორწმნე საქართველოს მიმართ და ამის საპასუხოდ ხშირად საქართველოს მიერ მოკავშირეთა ძებნა რუსეთის წინააღმდეგ დასავლურ ქვეყნებს შორის, რომლებიც ჩვენდამი ისეთივე მტრული მიზნებით მოქმედებენ, როგორც რუსეთის მიმართ.
რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ჯანსაღ ნიადაგზე გადასაყვანად აუცილებელია, ჩვენი მხრიდან, დავინახოთ ის შეცდომები, რომლებიც რუსეთთან ურთიერთობისას დაგვიშვია და კვლავაც ვუშვებთ. ამის სანაცვლოდ კი მოვთხოვოთ რუსეთს საპასუხო ნაბიჯების გადმოდგმაც ჩვენსკენ. ამის გაკეთება რუსეთს სწორედ ისტორიულმა გამოცდილებამ უნდა გაუადვილოს. ასეთ შემთხვევაში, ჩვენი აზრით, ყველაფერი თავის ადგილზე დადგება და ჩვენს ურთიერთობაში მტრობა და შეცდომები მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი. სახელდობრ, დღეს რუსული სამხედრო ბაზები დგას არა საქართველოს შიდა რაიონებში, არამედ საზღვრისპირა პუნქტებში – ბათუმსა და ახალქალაქში, ტრაპიზონიდან და არტაან-სარიყამიშიდან თურქული ჯარების შემოსვლის გზაზე. ამ ბაზების დანიშნულებაა რუსების მხრიდან არსებული სტატუქს-ქვოს შენარჩუნება. საქართველოს მიზანი კი უნდა იყოს ამ სტატუს-ქვოს გამოყენება საკუთარი შეიარაღებული ძალების მშენებლობის მშვიდობიან და სტაბილურ ვითარებაში წარსამართავად. ევროპის მცირე სახელმწიფოების (ფინეთის, შვეიცარიის, შვედეთის, ნორვეგიის, ასევე ისრაელის) პრაქტიკული გამოცდილებით, მცირე ქვეყანა ისე უნდა წარმართავდეს თავის სამხედრო მშენებლობას, რომ ომიანობის დროს ან მუქარის პერიოდში ერთი კვირის განმავლობაში შეეძლოს საკუთარი მოსახლეობის 10-12 %-ის გამოყვანა შეიარაღებულ ძალებში. თუ საქართველო მოახერხებს არსებული სტატუს-ქვოს გამოყენებით ამის გაკეთებას, მაშინ რუსული სამხედრო ბაზების (ან ნებისმიერი უცხო ქვეყნის სამხედრო ბაზების) და სამშვიდობო ძალების საკითხიც უკვე აქტუალური აღარ იქნება.
– რუსეთის სამხედრო ძალამ, საქართველოში მშვიდობისმყოფელის მისიით შემოსვლიდან დღემდე რა გააკეთა მშვიდობის დაცვის მიზნით?
– რუსეთის სამშვიდობო ძალები ჩვენს ქვეყანაში საქართველოს რუსეთის გეოპოლიტიკურ ორბიტაში დატოვების მიზნით შემოვიდნენ. ჩემი აზრით, საქართველოს აქვს მნიშვნელოვანი საფუძვლები რუსეთთან სტრატეგიული პარტნიორობის, კოორდინირებული საგარეო და სამხედრო პოლიტიკის წარმოებისთვის, რა თქმა უნდა, თავის საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპის დაცვით. თავად რუსეთისგან ასეთი პარტნიორობა მოითხოვს, რომ დაკმაყოფილდეს ჩვენთან ურთიერთობის სწორედ ასეთი ფორმატით. ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო განამტკიცებს ის გარემოება, რომ 1990-იანი წლების დასაწყისში ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და საბჭოთა კავშირის დაშლის პროცესის პარალელურად, ნატო-ს ბლოკში დაწყებული სამხედრო ხარჯებისა და შეიარაღების შემცირების ფონზე, თურქეთმა თავისი სამხედრო ხარჯები 5-დან 10,8 მლრდ. დოლარამდე გაზარდა და, შესაბამისად, ამერიკამ და გერმანიამ მიაწოდეს მას შედარებით თანამედროვე იარაღი და ტექნოლოგიებიც ამ იარაღის შესაქმნელად. ანუ აშშ-ის მმართველი წრეები დადგნენ კავკასია – ცენტრალური აზიის მიმართულებით რუსეთის, ირანის და, სავარაუდოდ, ჩინეთის წინააღმდეგ სამხედრო დაპირისპირების ესკალაციის სათავეებთან. ამის საპასუხოდ რუსეთის მოთხოვნით, 1996 წლის მაისში ეუთო-ში ვენაში ჩატარებულ კონფერენციაზე, ამერიკული დელეგაციის აქტიური მხარდაჭერით, მიღწეულ იქნა რუსების მიერ ჩრდილო-ავკასიის სამხედრო ოლქში ჯავშანსატანკო ტექნიკისა და საველე არტილერიის კვოტების გაზრდის უფლება. ამიერკავკასია, კერძოდ კი საქართველო კი, აღმოჩნდა ამერიკელების მიერ გაძლიერებული თურქებისა და მათივე მხარდაჭერით გაზრდილი რუსული შეიარაღების სავარაუდო შეჯახების ზონაში.
ჩვენ რუსეთსა და ევროატლანტიკურ დასავლეთს შორის სტრატეგიული დაპირისპირების ზონაში ვიმყოფებით და ორივე მხარე – ამერიკაც და რუსეთიც – ცდილობს თავ-თავის ორბიტაზე საქართველოს გადაქაჩვას და ორივე მხარე იყენებს იმ საშუალებებს, რომლებიც ხელმისაწვდომია მათთვის.
– მიგაჩნიათ თუ არა, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ უნდა მოითხოვოს რუსი მშვიდობისმყოფელების გაყვანა და მათი ჩანაცვლება ინტერნაციონალური კონტინგენტით? ამ მხრივ დღეს ერთსულოვანია თუ არა ჩვენი ხელისუფლება, ამოძრავებს თუ არა ვინმეს ქართულ პოლიტიკაში თავისი კერძო ინტერესები რუსების სასარგებლოდ?
– ბრიტანელი პოლიტიკური გეოგრაფი ჰ. მაკკინდერი ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში წერდა, რომ თუკი ატლანტიკური დასავლეთი (ანგლოსაქსები) დაეუფლებოდა აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიას ბალტიკიდან ხმელთაშუა ზღვამდე, ამით არც გერმანიას და არც რუსეთს არ მისცემდა აღმოსავლეთ ევროპის ხარჯზე გაძლიერების, ევროპულ კონტინენტზე ძლიერი სახმელეთო სისტემის ჩამოყალიბების, ანგლოსაქსებისთვის მსოფლიო პროცსების მართვაში სერიოზული წინააღმდეგობის გაწევის შესაძლებლობას. მაკკინდერისეული გეოპოლიტიკური სქემის მიხედვით, ვინც ფლობს აღმოსავლეთ ევროპას – მართავს ევროპის კონტინენტს, ვინც ფლობს ევროპის კონტინენტს – მართავს ევრაზიას, ვინც ფლობს ევრაზიას – მართავს მსოფლიოს. პიველი მსოფლიო ომის მიწურულს, ვერსალის ხელშეკრულების მომზადებისას, აშშ-ის პრეზიდენტმა ვუდრო ვილსონმა საერთაშორისოპ ურთიერთობებში შემოიტანა დემოკრატიისა და ერთა თვითგამორკვევის უნივერსალური პრინციპები. შემდგომში ერთა ლიგამ გამოაცხადა, რომ ერთა თვითგამორკვევა ეწინააღმდეგება თავად სახელმწიფოს სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას და ამიტომ მას უნდა იყენებდნენ მხოლოდ იმ ქვეყნების მიმართ, სადაც არის ომები და რევოლუციები. ანუ მაკკინდერის სქემის განხორციელების ფარგლებში აღმოსავლეთ ევროპაში უკვე შეიქმნა ფორმალურად დამოუკიდებელი, მაგრამ სუსტი და, შესაბამისად, ძლიერი პატრონის ძიებისკენ მიდრეკილი სახელმწიფოების ზონა (იარუსი) – ავსტრია-უნგრეთის, ოსმალეთისა და რუსეთის იმპერიების ტერიტორიათა დე-ფაქტო დაშლის ხარჯზე და ევროატლანტიკური დასავლეთის გეგმა უკვე მაშინ ითვალისწინებდა აქ მიმდინარე შეიარაღებული კონფლიქტების დარეგულირების ინტერნაციონალიზაციას სუსტი სახელმწიფოების თავიანთ ორბიტაზე გადაყვანის მიზნით. ეს პროცესი მაშინ ბოლომდე ვერ განხორციელდა ანგლოსაქსებსა და გერმანელებს შორის არსებული დიდი წინააღმდეგობების გამო, მაგრამ დღესდღეობით კი მიმდინარეობს მაკკინდერისეული სქემის განხორციელება უკვე ძირითადად აშშ-ის მიერ. რუსეთი ძლიერად ეწინააღმდეგება ყოფილი საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მიმდინარე შეიარაღებული კონფლიქტების დარეგულირების პროცესების ინტერნაციონალიზაციას. რუსი დიპლომატებიც სწორედ ამ ინტერნაციონალიზაციის სურვილის გამო გვსაყვედურობენ. შესაბამისად ვღებულობთ რუსეთის მხრიდან საპასუხო რეაქციასაც. ჩვენდა სასაყვედუროდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რუსეთთან დამოკიდებულებაში საქართველო გამოდის რეალურად არა პატარა ქვეყნის პოზიციიდან, ევროატლანტიკური ძლიერი სახელმწიფოების ზურგს უკან ამოფარებული და მათთვის რუსეთის წინააღმდეგ მოქმედებებში ხელშემწყობი პატარა ჯაშუშის პოზიციიდან.
ჩემი აზრით, რუსეთთან ჩვენი ურთიერთობების დარეგულირება უნდა ემყარებოდეს თავად რუსი ექსპერტების მიერ გამოთქმულ დებულებას, რომ რუსეთს საქართველოსთან მოწესრიგებული ურთიერთობების ქონა უფრო აძლევს ხელს, ვიდრე სეპარატისტულ აფხაზეთთან, სეპარატისტულ ოსეთთან, მაგრამ საქართველომ უნდა გააცნობიეროს, რომ რუსეთს სჭირდება შავ ზღვაზე სამხედრო-სტრატეგიული ყოფნა, თუნდაც იმავე მართლმადიდებელი სერბებისთვის უფრო ქმედითი დახმარების აღმოჩენის ინტერესებში. ჩემი აზრით, ასეთი მოთხოვნა ჯდება რუსეთთან სტრატეგიული პარტნიორობის, სამხედრო და საგარეო პოლიტიკის კოორდინაციის ფარგლებში და პარტნიორობის ფორმა ჩვენს შორის შემდეგი მოლაპარაკებების საკითხი უნდა იყოს; სამაგიეროდ, ჩვენ მოვითხოვთ რუსეთისგან საქართველოს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობას, საერთაშორისო სამართლის ნორმების დაცვას, წესიერი პარტნიორული ურთიერთობების გატარებას.
ჩემი ღრმა რწმენით, კონფლიქტის ინტერნაციონალიზაცია არ უნდა მოხდეს, რადგან მდგომარეობა ამას არ საჭიროებს. სასურველი იქნებოდა გასულიყვნენ რუსი სამშვიდობოები, ჩანაცვლება კი არ არის საჭირო, მაგრამ უდავოდ საჭიროა რუსეთთან დიპლომატიური მუშაობა.
– თქვენი აზრით, როგორი უნდა იყოს ქვეყნის უშიშროების კონცეფცია და მისი ძირითადი ფოსტულატები?
– ამ კონცეფციის ძირითადი მიმართულება უნდა იყოს სამხედრო უსაფრთხოება. ასეთ შემთხვევაში ჩვენ ნაკლებად ვიქნებით დამოკიდებული სხვების კეთილგანწყობაზე და უკეთ ვუპატრონებთ საკუთარ თავს. სამხედრო უსაფრთხოების უზრუნველყოფას სჭირდება შესაბამისი შეიარაღებული ძალები და შეიარაღება. სამწუხაროა, მაგრამ ჩვენს ქვეყანას ეუთო-ს ეგიდით დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებით, იურიდიული უფლება არა აქვს, რომ ჰქონდეს ძლიერი შეიარაღება; სახელდობრ, 1990 წლის ნოემბერში პარიზში მიღებული ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შესახებ ხელშეკრულებისა და 1992 წლის მაისში ტაშკენტში დადებული შეთანხმების თანახმად, საქართველოს უფლება აქვს მშვიდობიანობის დროს თავის ტერიტორიაზე რეგულარულ საჯარისო ნაწილებში მიდმივად განლაგებული ჰყავდეს არაუმეტეს 220 საბრძოლო ტანკის, 220 მოჯავშნული საბრძოლო მანქანის და 285 საველე საარტილერიო სისტემისა (100 მმ და მეტი ყალიბის). ყველაფერი ეს საკმარისია თანამედროვე ნიმუშის ორი ჯავშანსატანკო და ორი ქვეითი ბრიგადის ჩამოყალიბებისთვის. ეს კი, დამეთანხმებით, ძალზედ ცოტაა. შედარებისთვის, მაგალითად, ფინეთს თავის სახმელეთო ჯარებში ჰყავს 26 საბრძოლო ბრიგადა (ორი ჯავშანსატანკო, ათი მექანიზებული ქვეითი /ეგერთა ქვეითი/ და 14 ქვეითი), პლიუს სხვა ჯარები; შვეიცარიას კი 13 დივიზია (ექვსი საველე /მექანიზებული ქვეითი/, სამი სამთოქვეითი და ოთხიც ტერიტორიული თავდაცვისა), რომლებშიც მოითვლება 40-მდე ბრიგადა/პოლკი, პლიუს ხუთი ჯავშანსატანკო ბრიგადა და სხვა ჯარები. ცხადია, რომ მათ შესაბამისი რაოდენობისა და ხარისხის ჯავშანსატანკო ტექნიკაცა და საველე არტილერიაც გააჩნიათ, რაც რამდენჯერმე აღემატება საქართველოსთვის დადგენილ კვოტებს. სანამ საქართველოს შეიარაღებული ძალები მსგავს პარამეტრებს არ მიუახლოვდება, საუბარი ჩვენი ქვეყნის სამხედრო უსაფრთხოების შესახებ არარეალურია.
[ამ ინტერვიუს დასასრული, ოღონდ უკვე სხვა სათაურით – “ნეიტრალიტეტი – მავნე უტოპია?” დაიბეჭდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2004 წლის 22-28 ოქტომბრის ნომერში. ქვემოთ იქიდანაც მოვიყვანთ რედაქციის მიერ გაკეთებულ შესავალსა და ჩვენს პასუხსაც აღნიშნულ საკითხზე]
თანამედროვე გეოპოლიტიკური სურათი და ტენდენციები ადასტურებს, რომ ნეიტრალიტეტი ნელ-ნელა დრომოჭმულ პოლიტიკურ კატეგორიათა სიაში ეწერება. ნეიტრალური ქვეყნები, რასაკვირველია, თავიანთ ნეიტრალიტეტს შეინარჩუნებენ, მაგრამ დღევანდელ მსოფლიოში თითქმის აღარ არსებობს ის ობიექტური თუ სუბიექტური საფუძვლები, რომლებიც ახალ ნეიტრალურ ქვეყანას წარმოშობს. ნეიტრალიტეტი უძვირესი ფუფუნებაა.
ნეიტრალიტეტის იდეას საქართველოშიც ჰყავს მომხრეები: უტოპისტები, რომლებიც ყველანაირი აგრესიისგან დაცვას თვითგამოცხადებულ ნეიტრალიტეტში ხედავენ. რას ნიშნავს ნეიტრალიტეტი საქართველოში, იმ გეოპოლიტიკურ სინამდვილეში, რომელშიც ქვეყანა იმყოფება, – მისი ყველა პოლიტიკური, სამხედრო, ეკონომიკური რესურსის გათვალისწინებით?
“ახალი 7 დღის” სტუმრები არიან: ნოდარ ნათაძე – პოლიტიკოსი, “სახალხო ფრონტის” თავმჯდომარე; კახა კაციტაძე – ფილოსოფოსი; იოსებ ბარნაბიშვილი – გადამდგარი პოლკოვნიკი; ირაკლი ხართიშვილი – ექსპერტი.
ირაკლი ხართიშვილი: ფინეთი, შვედეთი, შვეიცარია – ნეიტრალური სახელმწიფოებია და მათ ძლიერი შეიარაღებული ძალები სჭირდებათ სწორედ თავიანთი ნეიტრალიტეტის დასაცავად. ერთის მხრივ, მათი მეზობელი სახელმწიფოები გარანტირებულნი არიან ნეიტრალური სახელმწიფოების მხრიდან მოულოდნელი მუქარისგან. მაგალითად, გერმანია დარწმუნებულის, რომ საფრანგეთი შვეიცარიის ტერიტორიას ვერ გამოიყენებს გერმანიაში შესაჭრელად, და – პირიქით.
საქართველოს ნეიტრალიტეტი მოითხოვს მის ეკონომიკურ და სამხედრო ძლიერებას. ამასთანავე მოითხოვს საერთაშორისო გარანტიებსაც. ჩვენი ტელევიზიით ახლახანს გაიჟღერა ინფორმაციამ იმის შესახებ, რომ რუსები თანახმანი არიან საქართველოდან სამხედრო ბაზების გაყვანაზე, მაგრამ მოითხოვენ იმის გარანტიებს, რომ აქ არ შემოვა რომელიმე სხვა ქვეყნის ბაზები. მდგომარეობა ქართულ სინამდვილეში ასეთია: თუკი საქართველო მტკიცედ დაადგება ქვეყანაში უცხო სამხედრო ძალის არარსებობის კურსს და აქედან გასულ რუსულ სამხედრო ბაზებს არ ჩაანაცვლებს ამერიკული ან თუნდაც თურქული ბაზებით, მაშინ, როგორც ჩანს, რუსეთი თანახმა იქნება ჩვენი ქვეყნიდან საბოლოოდ გაიყვანოს თავისი ბაზები. ამ ინფორმაციას ჩვენი საზოგადოება სამწუხაროდ იგებს ტელევიზიით და არა სახელმწიფოს მიერ წარმოებული სწორი საინფორმაციო პოლიტიკის მეშვეობით. ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს საქართველოს ხელისუფლებასა და ქართულ საზოგადოებას შორის არასწორი, არაჯანსაღი საინფორმაციო ურთიერთობების არსებობაზე.
ესაუბრა მარინე ჭინჭარაული
სახელმწიფოს უსაფრთხოება – ჯერჯერობით ტერმინის სტატუსითაც არ დამკვიდრებულა ქართულ პოლიტიკაში. იმედია, ჩვენი ხელისუფლების შესაბამის სამსახურებს კარგად ესმით, რომ ეროვნული უსაფრთხოების კონცეფციის გარეშე საქართველოს ძალიან გაუჭირდება არათუ სწორი მოქმედება რთულ გეოპოლიტიკურ გარემოში, არამედ, საერთოდ, ორიენტირება მასში. რომელი კომპონენტების ერთობლიობა ქმნის უსაფრთხოების სისტემას და რა დამოკიდებულება უნდა ჰქონდეთ ამ კომპონენტებს ერთმანეთთან, რათა ოპტიმალური შედეგი მივიღოთ? ანუ როგორ გამოიყურება უსაფრთხოების ფორმულა? ჩვენი დღევანდელი ანკეტა ქვეყნის უსაფრთხოების კონცეფციაზე მსჯელობას სამხედრო ფაქტორით იწყებს: რუსი სამხედროების საქართველოში ყოფნის ფაქტორის მნიშვნელობით ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის. რა ნაბიჯები უნდა გადადგას ხელისუფლებამ ამ საფრთხის ნეიტრალიზაციისათვის? ანუ არსებობს ამოცანა, რომელსაც გარკვეული მოცემულობა აქვს, როგორ უნდა ამოიხსნას იგი?
დღეს “ახალი 7 დღის” სტუმრები არიან: ბატონი კახა კაციტაძე – ფილოსოფიის ისტორიკოსი; ბატონი იოსებ ბარნაბიშვილი – სამხედრო ექსპერტი, თადარიგის პოლკოვნიკი; ბატონი ნოდარ ნათაძე – “სახალხო ფრონტის” ლიდერი და ბატონი ირაკლი ხართიშვილი – საზღვარგარეთის სამხედრო მშენებლობის გამოცდილების მკვლევარ-ექსპერტი.
– თქვენი აზრით, რას ნიშნავს ჩვენი ქვეყნის უსაფრთხოებისთვის რუსული სამშვიდობო ჯარის საქართველოში ყოფნა, გამომდინარე იქიდან, რომ რუსეთი ყოველთვის იყო საქართველოსთვის აგრესიული პარტნიორი (პოლიტიკურადაც და ეკონომიკურადაც)?
– როდესაც ჩვენს მიმართ რუსეთის იმპერიულ ზრახვებზე ვსაუბრობთ, უპრიანია გავიხსენოთ, რომ ასეთ ზრახვებს სხვა ქვეყნების მხრიდან ადგილი ჰქონდა თავად რუსეთის მიმართაც. ისტორიულად დადასტურებულია (ამას ადასტურებენ თავად რუსი მკვლევარებიც, მაგალითად ნატალია ნაროჩნიცკაია), რომ XII საუკუნიდან რომანულ-გერმანული ევროპა გაკათოლიკებული უნგრელებისა და პოლონელების წინამბრძოლობით, მუდმივად უტევდა მართლმადიდებელ სლავებს, რის შედეგადაც, XIII საუკუნიდან დაწყებული და თვით XVII საუკუნის პირველი ნახევრის ჩათვლით, რუსეთის ევროპული ტერიტორიის დიდი ნაწილი (ქალაქები მინსკი, კიევი და სმოლენსკი) შედიოდა თავიდან ლიტვის დიდი სამთავროს, ხოლო შემდეგ კი პოლონეთის სამეფოს შემადგენლობაში. აგრეთვე ბალკანეთში უნგრელების მიერ დაპყრობილი მართლმადიდებელი სერბების ერთი ნაწილის ძალადობრივი გაკათოლიკებით ჩამოყალიბებულ იქნენ ხორვატები, რომლებიც თუნდაც მეორე მსოფლიო ომების მსვლელობისას, გერმანელთა სამსახურში ჩამდგარნი (ხორვატი “უსტაშები”) საშინალი სისასტიკით ექცეოდნენ თავიანთ სერბ თანამოძმეებს, და ამ უკანასკნელთაგანაც იმავეს ღებულობდნენ სანაცვლოდ, თუმცა კი “დიდი გერმანიის” ძალა სწორედ კათოლიკი ხორვატების ინტერესებს მფარველობდა და იცავდა. და ეს დამოკიდებულება ძალუმად გამოვლინდა 1990-იან წლებშიც.
თანამედროვე ბრიტანელი ისტორიკოსი არნოლდ ტოინბი აღნიშნავს, რომ II მსოფლიო ომის შემდეგ 50 წლის მანძილზე ევროპამ პირველად განიცადა რუსეთისგან ის ზეწოლა, რომელსაც თავად ევროპა ახორციელებდა რუსეთის მიმართ მანამდე მთელი ათი საუკუნის განმავლობაში. მსოფლიო აღმოსავლური საკითხი თანამედროვე ეტაპზე განსახილველია სწორედ რომანულ-გერმანული ევროპისა და ევროატლანტიკური სივრცის დაპირისპირების ფონზე მისთვის უცხო მართლმადიდებელ სლავობასთან, ძირითადად რუსეთთან. რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებსაც თუკი ამ ჭრილში განვიხილავთ, მაშინ დღევანდელი გადასახედიდან ბევრი რამ სხვანაირად წარმოგვიდგება. აქ თვალსაჩინო ხდება თავად რუსეთის ისტორიულად მცდარი და მტრობაში გადასული დამოკიდებულებაც ერთმორწმნე საქართველოს მიმართ და ამის საპასუხოდ ხშირად საქართველოს მიერ მოკავშირეთა ძებნა რუსეთის წინააღმდეგ დასავლურ ქვეყნებს შორის, რომლებიც ჩვენდამი ისეთივე მტრული მიზნებით მოქმედებენ, როგორც რუსეთის მიმართ.
რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ჯანსაღ ნიადაგზე გადასაყვანად აუცილებელია, ჩვენი მხრიდან, დავინახოთ ის შეცდომები, რომლებიც რუსეთთან ურთიერთობისას დაგვიშვია და კვლავაც ვუშვებთ. ამის სანაცვლოდ კი მოვთხოვოთ რუსეთს საპასუხო ნაბიჯების გადმოდგმაც ჩვენსკენ. ამის გაკეთება რუსეთს სწორედ ისტორიულმა გამოცდილებამ უნდა გაუადვილოს. ასეთ შემთხვევაში, ჩვენი აზრით, ყველაფერი თავის ადგილზე დადგება და ჩვენს ურთიერთობაში მტრობა და შეცდომები მინიმუმამდე იქნება დაყვანილი. სახელდობრ, დღეს რუსული სამხედრო ბაზები დგას არა საქართველოს შიდა რაიონებში, არამედ საზღვრისპირა პუნქტებში – ბათუმსა და ახალქალაქში, ტრაპიზონიდან და არტაან-სარიყამიშიდან თურქული ჯარების შემოსვლის გზაზე. ამ ბაზების დანიშნულებაა რუსების მხრიდან არსებული სტატუქს-ქვოს შენარჩუნება. საქართველოს მიზანი კი უნდა იყოს ამ სტატუს-ქვოს გამოყენება საკუთარი შეიარაღებული ძალების მშენებლობის მშვიდობიან და სტაბილურ ვითარებაში წარსამართავად. ევროპის მცირე სახელმწიფოების (ფინეთის, შვეიცარიის, შვედეთის, ნორვეგიის, ასევე ისრაელის) პრაქტიკული გამოცდილებით, მცირე ქვეყანა ისე უნდა წარმართავდეს თავის სამხედრო მშენებლობას, რომ ომიანობის დროს ან მუქარის პერიოდში ერთი კვირის განმავლობაში შეეძლოს საკუთარი მოსახლეობის 10-12 %-ის გამოყვანა შეიარაღებულ ძალებში. თუ საქართველო მოახერხებს არსებული სტატუს-ქვოს გამოყენებით ამის გაკეთებას, მაშინ რუსული სამხედრო ბაზების (ან ნებისმიერი უცხო ქვეყნის სამხედრო ბაზების) და სამშვიდობო ძალების საკითხიც უკვე აქტუალური აღარ იქნება.
– რუსეთის სამხედრო ძალამ, საქართველოში მშვიდობისმყოფელის მისიით შემოსვლიდან დღემდე რა გააკეთა მშვიდობის დაცვის მიზნით?
– რუსეთის სამშვიდობო ძალები ჩვენს ქვეყანაში საქართველოს რუსეთის გეოპოლიტიკურ ორბიტაში დატოვების მიზნით შემოვიდნენ. ჩემი აზრით, საქართველოს აქვს მნიშვნელოვანი საფუძვლები რუსეთთან სტრატეგიული პარტნიორობის, კოორდინირებული საგარეო და სამხედრო პოლიტიკის წარმოებისთვის, რა თქმა უნდა, თავის საშინაო საქმეებში ჩაურევლობის პრინციპის დაცვით. თავად რუსეთისგან ასეთი პარტნიორობა მოითხოვს, რომ დაკმაყოფილდეს ჩვენთან ურთიერთობის სწორედ ასეთი ფორმატით. ამ მოსაზრებას კიდევ უფრო განამტკიცებს ის გარემოება, რომ 1990-იანი წლების დასაწყისში ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და საბჭოთა კავშირის დაშლის პროცესის პარალელურად, ნატო-ს ბლოკში დაწყებული სამხედრო ხარჯებისა და შეიარაღების შემცირების ფონზე, თურქეთმა თავისი სამხედრო ხარჯები 5-დან 10,8 მლრდ. დოლარამდე გაზარდა და, შესაბამისად, ამერიკამ და გერმანიამ მიაწოდეს მას შედარებით თანამედროვე იარაღი და ტექნოლოგიებიც ამ იარაღის შესაქმნელად. ანუ აშშ-ის მმართველი წრეები დადგნენ კავკასია – ცენტრალური აზიის მიმართულებით რუსეთის, ირანის და, სავარაუდოდ, ჩინეთის წინააღმდეგ სამხედრო დაპირისპირების ესკალაციის სათავეებთან. ამის საპასუხოდ რუსეთის მოთხოვნით, 1996 წლის მაისში ეუთო-ში ვენაში ჩატარებულ კონფერენციაზე, ამერიკული დელეგაციის აქტიური მხარდაჭერით, მიღწეულ იქნა რუსების მიერ ჩრდილო-ავკასიის სამხედრო ოლქში ჯავშანსატანკო ტექნიკისა და საველე არტილერიის კვოტების გაზრდის უფლება. ამიერკავკასია, კერძოდ კი საქართველო კი, აღმოჩნდა ამერიკელების მიერ გაძლიერებული თურქებისა და მათივე მხარდაჭერით გაზრდილი რუსული შეიარაღების სავარაუდო შეჯახების ზონაში.
ჩვენ რუსეთსა და ევროატლანტიკურ დასავლეთს შორის სტრატეგიული დაპირისპირების ზონაში ვიმყოფებით და ორივე მხარე – ამერიკაც და რუსეთიც – ცდილობს თავ-თავის ორბიტაზე საქართველოს გადაქაჩვას და ორივე მხარე იყენებს იმ საშუალებებს, რომლებიც ხელმისაწვდომია მათთვის.
– მიგაჩნიათ თუ არა, რომ საქართველოს ხელისუფლებამ უნდა მოითხოვოს რუსი მშვიდობისმყოფელების გაყვანა და მათი ჩანაცვლება ინტერნაციონალური კონტინგენტით? ამ მხრივ დღეს ერთსულოვანია თუ არა ჩვენი ხელისუფლება, ამოძრავებს თუ არა ვინმეს ქართულ პოლიტიკაში თავისი კერძო ინტერესები რუსების სასარგებლოდ?
– ბრიტანელი პოლიტიკური გეოგრაფი ჰ. მაკკინდერი ჯერ კიდევ XX საუკუნის დასაწყისში წერდა, რომ თუკი ატლანტიკური დასავლეთი (ანგლოსაქსები) დაეუფლებოდა აღმოსავლეთ ევროპის ტერიტორიას ბალტიკიდან ხმელთაშუა ზღვამდე, ამით არც გერმანიას და არც რუსეთს არ მისცემდა აღმოსავლეთ ევროპის ხარჯზე გაძლიერების, ევროპულ კონტინენტზე ძლიერი სახმელეთო სისტემის ჩამოყალიბების, ანგლოსაქსებისთვის მსოფლიო პროცსების მართვაში სერიოზული წინააღმდეგობის გაწევის შესაძლებლობას. მაკკინდერისეული გეოპოლიტიკური სქემის მიხედვით, ვინც ფლობს აღმოსავლეთ ევროპას – მართავს ევროპის კონტინენტს, ვინც ფლობს ევროპის კონტინენტს – მართავს ევრაზიას, ვინც ფლობს ევრაზიას – მართავს მსოფლიოს. პიველი მსოფლიო ომის მიწურულს, ვერსალის ხელშეკრულების მომზადებისას, აშშ-ის პრეზიდენტმა ვუდრო ვილსონმა საერთაშორისოპ ურთიერთობებში შემოიტანა დემოკრატიისა და ერთა თვითგამორკვევის უნივერსალური პრინციპები. შემდგომში ერთა ლიგამ გამოაცხადა, რომ ერთა თვითგამორკვევა ეწინააღმდეგება თავად სახელმწიფოს სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას და ამიტომ მას უნდა იყენებდნენ მხოლოდ იმ ქვეყნების მიმართ, სადაც არის ომები და რევოლუციები. ანუ მაკკინდერის სქემის განხორციელების ფარგლებში აღმოსავლეთ ევროპაში უკვე შეიქმნა ფორმალურად დამოუკიდებელი, მაგრამ სუსტი და, შესაბამისად, ძლიერი პატრონის ძიებისკენ მიდრეკილი სახელმწიფოების ზონა (იარუსი) – ავსტრია-უნგრეთის, ოსმალეთისა და რუსეთის იმპერიების ტერიტორიათა დე-ფაქტო დაშლის ხარჯზე და ევროატლანტიკური დასავლეთის გეგმა უკვე მაშინ ითვალისწინებდა აქ მიმდინარე შეიარაღებული კონფლიქტების დარეგულირების ინტერნაციონალიზაციას სუსტი სახელმწიფოების თავიანთ ორბიტაზე გადაყვანის მიზნით. ეს პროცესი მაშინ ბოლომდე ვერ განხორციელდა ანგლოსაქსებსა და გერმანელებს შორის არსებული დიდი წინააღმდეგობების გამო, მაგრამ დღესდღეობით კი მიმდინარეობს მაკკინდერისეული სქემის განხორციელება უკვე ძირითადად აშშ-ის მიერ. რუსეთი ძლიერად ეწინააღმდეგება ყოფილი საბჭოთა კავშირის ტერიტორიაზე მიმდინარე შეიარაღებული კონფლიქტების დარეგულირების პროცესების ინტერნაციონალიზაციას. რუსი დიპლომატებიც სწორედ ამ ინტერნაციონალიზაციის სურვილის გამო გვსაყვედურობენ. შესაბამისად ვღებულობთ რუსეთის მხრიდან საპასუხო რეაქციასაც. ჩვენდა სასაყვედუროდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ რუსეთთან დამოკიდებულებაში საქართველო გამოდის რეალურად არა პატარა ქვეყნის პოზიციიდან, ევროატლანტიკური ძლიერი სახელმწიფოების ზურგს უკან ამოფარებული და მათთვის რუსეთის წინააღმდეგ მოქმედებებში ხელშემწყობი პატარა ჯაშუშის პოზიციიდან.
ჩემი აზრით, რუსეთთან ჩვენი ურთიერთობების დარეგულირება უნდა ემყარებოდეს თავად რუსი ექსპერტების მიერ გამოთქმულ დებულებას, რომ რუსეთს საქართველოსთან მოწესრიგებული ურთიერთობების ქონა უფრო აძლევს ხელს, ვიდრე სეპარატისტულ აფხაზეთთან, სეპარატისტულ ოსეთთან, მაგრამ საქართველომ უნდა გააცნობიეროს, რომ რუსეთს სჭირდება შავ ზღვაზე სამხედრო-სტრატეგიული ყოფნა, თუნდაც იმავე მართლმადიდებელი სერბებისთვის უფრო ქმედითი დახმარების აღმოჩენის ინტერესებში. ჩემი აზრით, ასეთი მოთხოვნა ჯდება რუსეთთან სტრატეგიული პარტნიორობის, სამხედრო და საგარეო პოლიტიკის კოორდინაციის ფარგლებში და პარტნიორობის ფორმა ჩვენს შორის შემდეგი მოლაპარაკებების საკითხი უნდა იყოს; სამაგიეროდ, ჩვენ მოვითხოვთ რუსეთისგან საქართველოს საშინაო საქმეებში ჩაურევლობას, საერთაშორისო სამართლის ნორმების დაცვას, წესიერი პარტნიორული ურთიერთობების გატარებას.
ჩემი ღრმა რწმენით, კონფლიქტის ინტერნაციონალიზაცია არ უნდა მოხდეს, რადგან მდგომარეობა ამას არ საჭიროებს. სასურველი იქნებოდა გასულიყვნენ რუსი სამშვიდობოები, ჩანაცვლება კი არ არის საჭირო, მაგრამ უდავოდ საჭიროა რუსეთთან დიპლომატიური მუშაობა.
– თქვენი აზრით, როგორი უნდა იყოს ქვეყნის უშიშროების კონცეფცია და მისი ძირითადი ფოსტულატები?
– ამ კონცეფციის ძირითადი მიმართულება უნდა იყოს სამხედრო უსაფრთხოება. ასეთ შემთხვევაში ჩვენ ნაკლებად ვიქნებით დამოკიდებული სხვების კეთილგანწყობაზე და უკეთ ვუპატრონებთ საკუთარ თავს. სამხედრო უსაფრთხოების უზრუნველყოფას სჭირდება შესაბამისი შეიარაღებული ძალები და შეიარაღება. სამწუხაროა, მაგრამ ჩვენს ქვეყანას ეუთო-ს ეგიდით დადებული საერთაშორისო ხელშეკრულებებით, იურიდიული უფლება არა აქვს, რომ ჰქონდეს ძლიერი შეიარაღება; სახელდობრ, 1990 წლის ნოემბერში პარიზში მიღებული ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შესახებ ხელშეკრულებისა და 1992 წლის მაისში ტაშკენტში დადებული შეთანხმების თანახმად, საქართველოს უფლება აქვს მშვიდობიანობის დროს თავის ტერიტორიაზე რეგულარულ საჯარისო ნაწილებში მიდმივად განლაგებული ჰყავდეს არაუმეტეს 220 საბრძოლო ტანკის, 220 მოჯავშნული საბრძოლო მანქანის და 285 საველე საარტილერიო სისტემისა (100 მმ და მეტი ყალიბის). ყველაფერი ეს საკმარისია თანამედროვე ნიმუშის ორი ჯავშანსატანკო და ორი ქვეითი ბრიგადის ჩამოყალიბებისთვის. ეს კი, დამეთანხმებით, ძალზედ ცოტაა. შედარებისთვის, მაგალითად, ფინეთს თავის სახმელეთო ჯარებში ჰყავს 26 საბრძოლო ბრიგადა (ორი ჯავშანსატანკო, ათი მექანიზებული ქვეითი /ეგერთა ქვეითი/ და 14 ქვეითი), პლიუს სხვა ჯარები; შვეიცარიას კი 13 დივიზია (ექვსი საველე /მექანიზებული ქვეითი/, სამი სამთოქვეითი და ოთხიც ტერიტორიული თავდაცვისა), რომლებშიც მოითვლება 40-მდე ბრიგადა/პოლკი, პლიუს ხუთი ჯავშანსატანკო ბრიგადა და სხვა ჯარები. ცხადია, რომ მათ შესაბამისი რაოდენობისა და ხარისხის ჯავშანსატანკო ტექნიკაცა და საველე არტილერიაც გააჩნიათ, რაც რამდენჯერმე აღემატება საქართველოსთვის დადგენილ კვოტებს. სანამ საქართველოს შეიარაღებული ძალები მსგავს პარამეტრებს არ მიუახლოვდება, საუბარი ჩვენი ქვეყნის სამხედრო უსაფრთხოების შესახებ არარეალურია.
[ამ ინტერვიუს დასასრული, ოღონდ უკვე სხვა სათაურით – “ნეიტრალიტეტი – მავნე უტოპია?” დაიბეჭდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2004 წლის 22-28 ოქტომბრის ნომერში. ქვემოთ იქიდანაც მოვიყვანთ რედაქციის მიერ გაკეთებულ შესავალსა და ჩვენს პასუხსაც აღნიშნულ საკითხზე]
თანამედროვე გეოპოლიტიკური სურათი და ტენდენციები ადასტურებს, რომ ნეიტრალიტეტი ნელ-ნელა დრომოჭმულ პოლიტიკურ კატეგორიათა სიაში ეწერება. ნეიტრალური ქვეყნები, რასაკვირველია, თავიანთ ნეიტრალიტეტს შეინარჩუნებენ, მაგრამ დღევანდელ მსოფლიოში თითქმის აღარ არსებობს ის ობიექტური თუ სუბიექტური საფუძვლები, რომლებიც ახალ ნეიტრალურ ქვეყანას წარმოშობს. ნეიტრალიტეტი უძვირესი ფუფუნებაა.
ნეიტრალიტეტის იდეას საქართველოშიც ჰყავს მომხრეები: უტოპისტები, რომლებიც ყველანაირი აგრესიისგან დაცვას თვითგამოცხადებულ ნეიტრალიტეტში ხედავენ. რას ნიშნავს ნეიტრალიტეტი საქართველოში, იმ გეოპოლიტიკურ სინამდვილეში, რომელშიც ქვეყანა იმყოფება, – მისი ყველა პოლიტიკური, სამხედრო, ეკონომიკური რესურსის გათვალისწინებით?
“ახალი 7 დღის” სტუმრები არიან: ნოდარ ნათაძე – პოლიტიკოსი, “სახალხო ფრონტის” თავმჯდომარე; კახა კაციტაძე – ფილოსოფოსი; იოსებ ბარნაბიშვილი – გადამდგარი პოლკოვნიკი; ირაკლი ხართიშვილი – ექსპერტი.
ირაკლი ხართიშვილი: ფინეთი, შვედეთი, შვეიცარია – ნეიტრალური სახელმწიფოებია და მათ ძლიერი შეიარაღებული ძალები სჭირდებათ სწორედ თავიანთი ნეიტრალიტეტის დასაცავად. ერთის მხრივ, მათი მეზობელი სახელმწიფოები გარანტირებულნი არიან ნეიტრალური სახელმწიფოების მხრიდან მოულოდნელი მუქარისგან. მაგალითად, გერმანია დარწმუნებულის, რომ საფრანგეთი შვეიცარიის ტერიტორიას ვერ გამოიყენებს გერმანიაში შესაჭრელად, და – პირიქით.
საქართველოს ნეიტრალიტეტი მოითხოვს მის ეკონომიკურ და სამხედრო ძლიერებას. ამასთანავე მოითხოვს საერთაშორისო გარანტიებსაც. ჩვენი ტელევიზიით ახლახანს გაიჟღერა ინფორმაციამ იმის შესახებ, რომ რუსები თანახმანი არიან საქართველოდან სამხედრო ბაზების გაყვანაზე, მაგრამ მოითხოვენ იმის გარანტიებს, რომ აქ არ შემოვა რომელიმე სხვა ქვეყნის ბაზები. მდგომარეობა ქართულ სინამდვილეში ასეთია: თუკი საქართველო მტკიცედ დაადგება ქვეყანაში უცხო სამხედრო ძალის არარსებობის კურსს და აქედან გასულ რუსულ სამხედრო ბაზებს არ ჩაანაცვლებს ამერიკული ან თუნდაც თურქული ბაზებით, მაშინ, როგორც ჩანს, რუსეთი თანახმა იქნება ჩვენი ქვეყნიდან საბოლოოდ გაიყვანოს თავისი ბაზები. ამ ინფორმაციას ჩვენი საზოგადოება სამწუხაროდ იგებს ტელევიზიით და არა სახელმწიფოს მიერ წარმოებული სწორი საინფორმაციო პოლიტიკის მეშვეობით. ეს კიდევ ერთხელ მიუთითებს საქართველოს ხელისუფლებასა და ქართულ საზოგადოებას შორის არასწორი, არაჯანსაღი საინფორმაციო ურთიერთობების არსებობაზე.
ესაუბრა მარინე ჭინჭარაული
No comments:
Post a Comment