(მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе». томъ II. С-Петербургъ, 1886, შესაბამისი თავის თარგმანს)
თავი XII
კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნა. – შეიხ-მანსურის საქმიანობა. – პ. ს. პოტიომკინის პროკლამაცია აკსაელებისა და ენდერის მცხოვრებთათვის. – შეიხ-მანსურის თურქეთში გაქცევა. – მისი პროკლამაციები. – მღელვარება იმიერყუბანელთა შორის. – მათი შემოჭრა ჩვენს ფარგლებში. – სიმაგრეების აშენება კავკასიის ხაზზე. – ჯარების განლაგება. – დასახლებული ჯარის შექმნა. – ტარკის შამხალის შემოსვლა რუსეთის ქვეშევრდომობაში.
მღელვარებამ, რომელიც მოახდინა კავკასიის ხაზზე შეიხ-მანსურმა 1785 წელს, არ მისცა გენერალ პოტიომკინს შესაძლებლობა, რომ იმპერატრიცის ნების თანახმად, შესდგომოდა კავკასიის სამეფისნაცვლოს (Кавказское Наместничество) გახსნას (დაარსებას). საგანგიოებისა (დაწესებულებებისა, присутственные места) და გენერალ-გუბერნატორის სახლის აშენებისთვის დამზადებული ხე-ტყე ან დაიწვა, ან კიდევ დატაცებულ იქნა მტაცებელთა მიერ, და თუმა კი მის ნაცვლად მოჰქონდათ ახალი ასტრახანიდან, მაგრამ 20 ნოემბრიდან დაწყებული მშენებლობა, მთელი ძალისხმევის მიუხეავად, შესაძლოა რომ დასრულებული ყოფილიყო არაუადრეს 1786 წლის იანვრისა (Всеподдан. донесенiе Потёмкина отъ 26-го ноября 1785 года. Государственный Архивъ, XVI, № 919).
იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის ბრძანებით, კავკასიის სამეფისნაცვლო შემდგარი უნდა ყოფილიყო ორი ოლქისგან: კავკასიისა და ასტრახანის ოლქებისგან. პირველში უნდა შესულიყო ეკატერინოგრადის, ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდროვსკისა და სტავროპოლის მაზრები, მეორეში ასტრახანის, კრასნოიარსკის, ენოტაევსკისა და ჩერნოიარსკის მაზრები, თანაც ეს უკანასკნელი გადმოდიოდა სარატოვის სამეფისნაცვლოდან. “ქალაქი ეკატერინოგრადი, ნათქვამი იყო ბრძანებაში (Архивъ Мин. Иностр. делъ, II – 19, № 1), იყოს საგუბერნიო; ასტრახანი კი, ჩვენს მომავალ ნებართვამდე, უნდა რჩებოდეს საოლქო ქალაქად. ხოლო დანარჩენში, დადგენილებას კავკასიის სამეფისნაცვლოს საზღვრების შესახებ, და მასთან შეხებაში მყოფ საკითხებს, ვაკისრებთ ჩვენი გენერალ-გუბერნატორებისა და იმ თანამდებობათა შემსრულებლების შეთანხმებას”.
აღიარებდა რა მთიელთა მოსათოკად სასარგებლო და ერთადერთ საშუალებად მოსახლეობას შორის ცივილიზაციისა და სამოქალაქო ცხოვრების შესახებ სწორი წარმოდგენების შეტანას, ეკატერინე II ავალებდა გენერალ პ. ს. პოტიომკინს თანდათანობით ქალაქების აშენებას მთისძირებში მცხოვრები რუსეთის ქვეშევრდომი ხალხების მახლობლობაში. “ჩვენ დარწმუნებული ვართ, წერდა იმპერატრიცა (Въ рескрипте П. С. Потёмкину отъ 19-го мая 1785 года, Арх. Мин. Иностр делъ, II – 19, № 1, дело 1805 г.), რომ მოკლე ხანში თავად ისინიც შეიგრძნობენ სარგებელს ამ მოწყობისგან და ჰპოვებენ თავიანთ საკუთარ მოგებას ჩვენს მიერ დაწესებული მმართველობის ქვეშ მათ ჩარიცხვაში, მონაწილეობას მიიღებენ რა მასში მოსამართლეთა არჩევით მათი წოდებისა და შეძლების (ქონების) მიხედვით. მაგრამ ამისთვის საჭიროა, რათა მათ ვაჭრობაში, სარეწებსა და სხვა ნებადართულ დაწესებულებებში ჰქონდეთ სრული თავისუფლება, და რათა სამხედრო და სამოქალაქო უფროსები არ ავიწროვებდნენ მათ ამაში არანაირი სახით, არამედ უფრო მეტად ყოველგვარი მოწყალებითა და დახმარებით მათ ამაგრებდნენ”.
კავკასიის სამეფისნაცვლოს ქალაქების უმეტეს ნაწილში არსებობდა მხოლოდ და განსაკუთრებით სამხედრო მმართველობა. მაგრამ ახლა უფრო მოხერხებულად იქნა აღიარებული ამ ქალაქების მიმართ 1785 წლის აპრილში გამოცემული “საქალაქო დებულების” გამოყენება. გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს დაევალა გამოეცხადებინა მთებიდან ყველა გადმოსულისთვის ნების მიცემის შესახებ, რათა გამოცხადებულიყო კავკასიის გუბერნიაში, და თუკი გადმოსულ სომეხთა რიცხვი საკმარისად მნიშვნელოვანი იქნებოდა, მაშინ მათთვის უნდა დაეარსებინათ საგანგებო ქალაქი. კავკასიის ხაზის საქართველოსთან კავშირისთვის ჯერ კიდევ 1784 წელს აგებულ იქნა ციხესიმაგრე ვლადიკავკაზი, მდინარე თერგზე, კავკასიონის მთების ხეობაში შესასვლელთან და შემდეგ კი მოზდოკამდე მიმავალ გზაზე აგებულ იქნა რედუტები: პოტიომკინისა მდინარე თერგზე, ტატარტუპის მახლობლად, კომბელეისკისა მდინარე კომბელეეზე და გრიგორიოპოლსკისა მცირე ყაბარდოსთან. – შემდეგ, მდინარე ყუბანის მარჯვენა ნაპირზე აგებულ იქნა სიმაგრე “პრეგრადნი-სტანი” (ქართულად ნიშნავს გადამღობ ბანაკს – ი. ხ.) და მდინარე ურუპის შესართავთან კი – სიმაგრე “პროჩნი ოკოპი” (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.). კავკასიის ხაზზე არსებული დასახლებების გაძლიერებისთვის იმპერატრიცამ ბრძანა დაესახლებინათ იქ გადამდგარი ჯარისკაცები, მისცემდნენ რა მათ დახმარებას ხაზინიდან 20 მანეთს თითოეულ კომლზე. 1785 წლის 14 ივლისს გამოქვეყნებულ იქნა მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც კავკასიის ოლქში დასახლების ნება დაერთო ყველა მსურველსა და უცხოელს. უკანასკნელთ დაჰპირდნენ რწმენის თავისუფლად აღმსარებლობას, მისცეს უპირატესობანი რუსეთის ქვეშევრდომთა თანაბრად, 6 წლით განთავისუფლებით სახელმწიფო ხარკისგან. თუ კი, შეღავათიანი წლების გავლის შემდეგ, მოსახლენი მოისურვებდნენ სამშობლოში დაბრუნებას, ამის გაკეთება დაუბრკოლებლად შეეძლებოდათ, გადაიხდიდნენ რა მხოლოდ სამი წლის ხარკს. ამასთან ერთდროულად შეუდგნენ თავისუფალი მიწების კერძო პირთათვის დარიგებას, და 1784 წლიდან კავკასიის ხაზზე გამოჩნდა თავად ა. ა. ვიაზემსკის, გრაფ (შემდგომში თავად) ა. ა. ბეზბოროდკოს, გრაფ ა. რ. ვორონცოვის, გრაფ ი. გ. ჩერნიშოვისა და სხვათა მამულები.
1785 წლის დეკემბრის ბოლოს, ყველა ყუბანელ მურზას, ყაბარდოელ და ყუმიხ მფლობელს, როგორც რუსეთის ქვეშევრდომებს, დაეგზავნათ მოსაწვევები, რათა გამოცხადებულიყვნენ ეკატერინოგრადში, კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნის ზეიმზე (Письмо Потёмкина Арслан-Гирей-султану и листъ кабардинцамъ отъ 17-го декабря. Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50). 15 იანვრისთვის ჩამოვიდა მმართველობის შემადგენლობაში დანიშნულ მოხელეთა უმეტესი ნაწილი, შეიკრიბა ასამდე თავად-აზნაური და 40-ზე მეტი მთიელი თავადი და მფლობელი.
17 იანვრის დილას ყველა ეს პირი და ოფიცრები შეიკრიბნენ მმართველის სახლში, და იმ დროს, როცა პ. ს. პოტიომკინი, ესალმებოდა რა შეკრებილებს, უცხადებდა მათ მეორე დღეს დანიშნული სამეფისნაცვლოს გახსნის შესახებ, ქალაქის ქუჩებში ცხენზე ამხედრებული დადიოდა ქალაქის უფროსი (გოროდნიჩი) და ზუსტად იმავეს აუწყებდა ხალხს. მას თან ახლდა ბადრაგი ერთი უნტერ-ოფიცრისა და 12 რიგითისგან და საყვირებისა და ლიტავრების ჰანგების ქვეშ იგი უცხადება მცხოვრებთ მომავალი დღესასწაულის შესახებ, “განუწყვეტელი შეძახილებით: ვივატ ეკატერინა!”
18 იანვარს, კვირას, დილის ექვს საათზე ასერთმა გასროლამ აუწყა მცხოვრებთ ზეიმის დაწყების შესახებ. იმ დროს ჯერ კიდევ არცთუ მრავალრიცხოვანი თავად-აზნაურობა და ყველა მოსამსახურე (მოხელე) შეიკრიბნენ სამეფისნაცვლოს მმართველთან, საიდანაც მთიელ თავადთა თანხლებით გაემართნენ საგანგიოს დარბაზისკენ, რომლის სიღრმეშიც მოჩანდა ამაღლებულ ადგილას დადგმული იმპერატრიცის პორტრეტი. აქ ელოდებოდნენ ისინი გენერალ პოტიომკინის მოსვლას, რომელიც მხარის წარმომადგენლებს მიესალმა საგანგებო სიტყვით (Госуд. Архивъ, XVI, №№ 199 и 919).
– საყვირების ხმამ, თქვა მან, – და ზარბაზნების ქუხილმა ამცნეს ქვეყანას ეს დღესასწაული. შესანიშნავი სამზადისი, რასაც აქ ვხედავთ, აღნიშნავს, რომ ეს დღე მიძღვნილია საქმეებით უკვდავი დიდი ეკატერინეს, ჩვენი საუკეთესო თვითმპყრობელის სიტყვით განდიდებისთვის. ახალდადუმებულია იარაღის ქუხილი, რომელიც აზანზარებდა კავკასიონის მთებს, ახალჩაგებულია მახვილი, რომელიც სჯიდა მტრებს, და სიმშვიდის (სიჩუმის) აღდგენასთან ერთად თვალწინ გვეხსნება ახალი სანახაობა, რომელიც ხალხს ჰპირდება კეთილდღეობას. სხვადასხვა ერთა მრავალრიცხოვანი კრებული, რომელიც დგას დიდებით, გამარჯვებებითა და გულუხვობით გაბრწყინებული ეკატერინეს ტახტის წინაშე, ემზადება მისი მადლიანი დაწესებულების მისაღებად. რუსეთის ვრცელი იმპერიის ყველა მხარე უკვე იგემებს მისი სახალხო-დედობრივი კანონების ნაყოფებს. თქვენ ახლა სხვების თანაბრად იგემებთ ნეტარებას; თქვენ დაინახავთ, რომ მისი სიყვარული ქვეშევრდომებისადმი არის პირველი საფუძველი, ხოლო ხალხის კეთილდღეობა კი – მისი მთავარი საგანი. უზენაესმა მეფეთა მეფემ, აკურთხევდა რა მისგან შეყვარებული კაცობრიობის მწყალობელის განზრახვებს, წარმატებებით დააგვირგვინა მის (ეკატერინეს) მიერ დაარსებული კეთილმოწყობა. ჩვენ, ყურს ვუგდებთ რა იმპერატრიცის კეთილ ნებას, და ვიცით რა მისი გულუხვი ხელით დარიგებული ჭეშმარიტი სიკეთის ფასი, ვალად გვაძევს დავიწყოთ ეს ზეიმი ყოვლისმპყრობელი ღმერთისთვის გულითადი ლოცვების აღვლენით, რათა ყოვლისშემძლე უფალი, რუსეთის მწყალობელი, მოგვივლენდეს ყველა ზეციურ სიკეთეს და უზენაეს განზრახვებს სულ უფრო და უფრო მეტი წარმატებებით აგვირგვინებდეს.
შეკრებილები ეკლესიაში გაემართნენ, სადაც მოისმინეს ყოვლადუწმინდესი ანტონის ქადაგება და თანამდებობის პირებმა კი ფიცი მიიღეს. ამ ცერემონიამ მეტად ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა მთიელ თავადებზე, რომლებიც გაოცებით უყურებდნენ ყოველივეს რაც ხდებოდა.
არ ესმოდა რა რუსული ენა და უცხო გახლდათ რა ევროპული ცნებებისადმი, ადგილობრივ მოსახლეობას არ შეეძლო რომ უშუალო მონაწილეობა მიეღო მმართველობაში და, სხვა გუბერნიების მსგავსად, არჩევითი თანამდებობის პირები ჰყოლოდა; მაგრამ რათა დაეახლოვებინათ იგი და გაეცნოთ ადმინისტრაციის წესრიგთან, ქვემო-მიწების სასამართლოთა წევრებად არჩეულნი იყვნენ ორ-ორი იქაური ადამიანი ყიზლარისა და სტავროპოლის მაზრებში და ერთიც მოზდოკისა (Всепод. донесенiе Потёмкина 28-го января 1786 г.). გენერალი პოტიომკინი სთხოვდა ა. ა. ბეზბოროდკოს, რომ ებრძანებინა გუბერნიათა შესახებ დაწესებულების გადათარგმნა სომხურ, თათრულ და ქართულ ენებზე და თარგმანების მისთვის მოწოდება (Письмо П. С. Потёмкина Безбородко отъ 28-го января 1786 г.).
ამრიგად, 1786 წლის 18 იანვარს გახსნილ (დაარსებულ) იქნა კავკასიის სამეფისნაცვლო, რომელიც შედგებოდა ექვსი მაზრისგან: ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდრესი, სტავროპოლისა და ეკატერინოგრადისა.
20 იანვარს, სამშაბათს, მოახდინეს თავადაზნაურობის სამაზრო წინამძღოლთა არჩევნები, ამასთან გეორგიევსკის მაზრის წინამძღოლად არჩეულ იქნა თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი, ხოლო ალექსანდროვსკისა – იმპერატრიცის სტატს-მდივანი ი. პ. ელაგინი. შემდეგ, როცა წინამძღოლთა გარემოდან მოხდა საგუბერნიო წინამძღოლის არჩევა, მაშინ ყველამ, რა თქმა უნდა, ერთხმად აირჩია თავადი პოტიომკინი, ხოლო მის ადგილზე კი გეორგიევსკის სამაზრო წინამძღოლად – გრაფი ი. გ. ჩერნიშოვი.
არჩევნების დასრულების, საგანგიოების გახსნისა და იმპერატრიცისთვის მადლობის გამოსათქმელად დეპუტატების არჩევის შემდეგ, წოდებათა წარმომადგენლები გაემგზავრნენ თავიანთ სახლებში. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გზა დაულოცა მათ სიტყვით, რომელიც დღესაც არ არის ინტერესს მოკლებული.
“საზეიმო შემთხვევის ყველა დღეებში, თქვა მან, რომელზედაც თქვენ ხართ მოწვეულნი, ხედავდით თქვენ თქვენზე გადმოღვრილ სიკეთეს, უსმენდით თავიდან კურთხეული დაწესებულების შინაარსს (გუბერნიების შესახებ), მოისმინეთ გუშინ ყოვლადმოწყალე სიგელი თავადაზნაურობის უფლებებისა და უპირატესობათა შესახებ. ვის შეეძლო თქვენგან ამის მოსმენა უგულწრფელესი მადლიერების აღტაცების გარეშე, შეიტყვეთ რა პირველის მეშვეობით, თუ ჩვენი თვითმპყრობელის რამდენად უკიდურეს ნიშნამდე დედობრივი გული ისწრაფვოდა ხალხის ცხოვრების მოწყობისკენ და იხილეთ უკანასკნელიდან (სიგელიდან), თუ როგორი უპირატესობანი უბოძა მან რუსეთის თავადაზნაურობას.
უძველეს დროში, როდესაც კაცობრიობა კვნესოდა ძლიერთა უღლის ქვეშ, როდესაც ხალხი დათრგუნული იყო ხელისუფალთაგან, როდესაც ხელისუფალნი თვლიდნენ წესადაც და თავიანთთვის ხელსაყრელადაც თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შევიწროვებას – გმირები, რომლებიც, მიჰყვებოდნენ რა კაცთმოყვარების განწყობას, გამოირჩეოდნენ სიკეთით, ხალხთა მიერ აღიარებულნი იყვნენ ადამიანებზე უფრო მაღლა; მათ უშენებდნენ ტაძრებს, მათ აღმერთებდნენ.
რომის აყვავებულ დღებში გმირებს, მათ მიერ აღსრულებულ საქმეთა აღსანიშნავად, უგებდნენ მონუმენტებს; ჩვენს განათლებულ დღეებში ჩვენ ვნახეთ, რომ დიდმპყრობელის დიდმა სულმა უარი თქვა მადლიერი ხალხის მიერ მრავალჯერ შეთავაზებულ მონუმენტენზე. მაგრამ თუკი აზრობრივად გავივლით უძველესი, საშუალო და უკანასკნელი დროების ისტორიას, მაშინ ვპოვებთ, რომ ამ პერიოდთაგან არც ერთის ხალხებს არ ჰქონიათ უფრო მეტი მიზეზი, რათა სიტყვიერად განედიდებიათ თავიანთი ხელმწიფენი, ვიდრე ახლა რუსეთს.
ჩვენ ჩვენი თვითმპყრობელი იმპერატრიცის სახით აღტაცებით ვხედავთ გამარჯვებულს, ჩვენ სასიხარულო აღფრთოვანებით ვხედავთ თავისი ხალხის ნაზ დედას. მის გამარჯვებათა დაფნის გვირგვინები არა ჰგავს იმ დამპყრობელთა დაფნის გვირგვინებს, რომლებიც მხოლოდ ხმაურისა და ბრწყინვალებისთვის ისწრაფვოდნენ უცხოთა საზღვრების მიტაცებისკენ; ისინი აჩანაგებდნენ მიწას, იგი კი მოსახლეობას ამკვიდრებს ვრცელ ოლქებში; ისინი, ცეცხლს უკიდებდნენ რა ქალაქებს, თავიანთ ძალაუფლებას აღნიშნავდნენ ნანგრევებით, – იგი ქალაქებს აღაშენებს და მისი ძალაუფლება აღნიშნულია კაცთმოყვარებით; მათი ნაკვალევი მორწყულია სისხლით, – მისი გზა ყველგან მოფენილია ქველმოქედებით და მის კანონებში მოჩანს ხალხისადმი სიყვარულით ანთებული მგზნებარე სულის ხატება.
მთელი ევროპა, და სამყაროს ყველაზე უფრო შორეული საზღვრებიც კი გაკვირვებით უმზერენ აყვავებული რუსეთის დიდებას. უყურეთ ჩვენი სამშობლოს ნერგს (ან ზრდას, растенiе) ჩვეს ბედნიერ დღებში.
ჩვენი თვითმპყრობელის ძალმოსილი სიბრძნე ზეიმობდა ბევრი სუპოსტატის (მოწინააღმდეგის) ძალებზე, მან მოაწყო ჩვენი საშინაო კეთილდღეობა, განადიდა ჩვენი დიდება, დაამკვიდრა კერძო ადამიანთა პირადი უსაფრთხოება, საიმედოდ აქცია თითოეულის მონაპოვარი, კარი გაუღო მეცნიერებებს, უპირატესობანი უბოძა კეთილშობილთ, აღმოაჩინა საშუალო გვარი შეძლების დაფუძნების ხერხები, რომლის უკმარისობასაც გვსაყვედურობდა ჩვენ ზოგიერთი დერჟავა, მოგვცა სახსრები და საშუალებანი ხელოსნობის მოსაწყობად, და არ არის ისეთი წოდება ჩვენს სამშობლოში, რომლის შესახებაც მისი შორსმჭვრეტელი სული არ ფიქრობდეს და საკუთარ მზრუნველობას არ გამოავლენდეს.
ჩამოთვალეთ მისი მზრუნველობანი რუსეთის დიდებასა და სიდიადეზე! მან შეიძინა თეთრი რუსეთი, იმპერიას შემოუერთა ყირიმი, რომლის მხოლოდ სახელიც კი როსებისათვის საფრთხობელას წარმოადგენდა; ყირიმი, საიდანაც ჩვენსკენ მოედინებოდა უბედურებანი, ახლა სრულიად რუსეთის იმპერიისადმი საუკუნოდ არის დაქვემდებარებული (поверженъ... навеки), და ამ შენაძენს მისი დაფნის გვირგვინი არ მოურწყავს არც ერთი წვეთი სისხლით!
შეხედეთ, ბოლოს, ამ ქვეყანას, სადაც მისი ბრძნული დაწესებულების ნიმუშით საზეიმოდაა გახსნილი სამეფისნაცვლო. ეს ქვეყანა, სადაც უწინ იყო ძველი სკვითების სამოსახლო, მითვისებულია რუსეთისადმი (присвоена къ Россiи); სამარადისო ყინულით დაფარული და ღრუბლებზე უფრო მაღლა ასული კავკასიონის მთები ქედს იხრიან მისი დერჟავის წინაშე; მძვინვარე ზნის ხალხები, თვინიერდებიან რა, უსმენენ სიბრძნის ხელით მოხაზულ კანონებსა და დაწესებულებებს. და იქ, სადაც სტეპების სივრცე საშინელებას ჰგვრიდა წარმოსახვას, ახლა ყველგან ვხდავთ სოფლებსა და ადამიანის საცხოვრისს (сёла и обитанiе); იქ, სადაც მოხეტიალე ხალხები ვერ ხედავდნენ ვერაფერს ნარ-ეკლის გარდა, ახლა ვხედავთ აღმართულ ქალაქებს.
აქ გვევალება ჩვენ მსახურება, რომელიც მოითხოვს უფრო მეტ გულმოდგინებასა და მორჩილებას. თქვენ, მოსამართლედ დაყენებულებმა, ზრუნვით, მიუკერძოებლობითა და სიფხიზლით უნდა მოიზიდოთ ველურ ხალხთა გულები, ასწავლოთ მათ რომ უყვარდეთ კეთილმოწყობა, შეიმეცნონ კანონთა სარგებლობა, მათი მფარველობის ფასი და თითოეულის სარგებელი კანონებისადმი მორჩილებისგან, რათა მრავალი სხვადასხვა ხალხი, რომლებიც შეადგენენ ამ გუბერნიას, და მისი მოსაზღვრე განსხვავებული ერები, თავად იცილებდნენ თავიანთ უწინდელ სიბრმავეს, აიძულებდნენ თავიანთ ბოროტულ ზნეს და რათა მათმა საზოგადოებამ მიიღოს იმ არსების ის სხეულიცა და ის სახეც, როგორადაც მის ყოფნას ვარაუდობენ (...дабы многоразличные народы, составляющiе сiю губернiю и ей сопредельныя разныя нацiи, сами отметали прежнее ослепленiе свое, возгнушались злонравiемъ своимъ и что бы общество ихъ получило и то тело и тотъ образъ существа, каковымъ ему быть предполагаютъ).
თქვენ კი, თქვა პ. ს. პოტიომკინმა, მიმართავდა რა მთიელ თავადთა დეპუტატებს, – თქვენ, მოწოდებულნო დიდი ეკატერინეს პირისა და ტახტის წინაშე, დატკბით თქვენთვის ბოძებული ხვედრით, ისწავლეთ შეცნობა იმ მდგომარეობისა, რომელიც ადამიანის ბუნებისთვისაა დამახასიათებელი (...любуйтесь участью вамъ дарованною, прiучайтесь познавать состоянiе, природе человеческой свойственное). აღტაცებით განადიდეთ დიდი ეკატერინეს სახელი, ხმამაღლა გამოაცხადეთ მისი მეფობა, დაემორჩილებით რა მის წმინდა კანონებს. თქვენგან არაფერს არ მოითხოვენ საიმპერატორო ტახტისადმი ერთგულების, მშვიდად ყოფნისა და ურთიერთ შორის უსაფრთხოების გარდა”.
სიმშვიდე და უსაფრთხოება კავკასიის ხაზზე შეადგენდა იმ მხარის ყველაზე უფრო არსებით მოთხოვნილებას. ძარცვა და მტაცებლობა მძიმედ აისახებოდა სოფლის მოსახლეობაზე, განსაკუთრებით იმ დროიდან, რაც შეიხ-მანსურმა რუსებთან ომს წმინდა ომი უწოდა და მარადიულ ნეტარებას ჰპირდებოდა ყოველ მუსლიმანს, რომელიც დაეცემოდა ბრძოლის ველზე ან გიაურს მოკლავდა. 1785 წლის ბოლოს, დაღესტანში, ჩეჩნეთსა და ყუმიხებს შორის გამოჩნდნენ წარმოგზავნილები იმ დროს კონსტანტინოპოლში მყოფი ჯანგუთაელი ახმედ-ხანისგან, რომელიც ატყობინებდა მთიელებს, რომ პორტა მისცემს მათ ფულებსა და ჯარს, თუკი ისინი მიჰყვებიან წინასწარმეტყველის რჩევებს და აჯანყდებიან რუსეთის წინააღმდეგ (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 4-го января 1786 года, № 1-й. Государств. Архивъ, XXIII, № 13, папка 57).
ყველას მიერ მიტოვებული შეიხ-მანსური კვლავ გამოვიდა სცენაზე და მისი მომხრეების რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა. მისი მიმტოვებელი ჩაპალოვი კვლავ მოგვევლინა იმამის ყველაზე უფრო გულმხურვალე მომხრეთა რიცხვში. მანსურმა ყველგან დააგზავნა პროკლამაციები, რომლებშიც წყევლიდა ყველას, ვინც უსმენს რუსებს და ემორჩილება მათ. მან მოამზადა დიდი დროშა გრძელი ვერცხლის შუბით, დაამზადა ტომრები პროვიანტისთვის, რომელიც მოჰქონდათ მცხოვრებლებს, და უზარმაზარი ქვაბები ჯარებისა და თავის მიმდევართა კმაყოფისთვის. წინასწარმეტყველის სახლის ირგვლივ დაყენებულ იქნა ყარაული ადგილობრივ მცხოვრებთაგან (Рапортъ полковника Лунина генералу Потёмкину 8-го января 1786 года). ჩვენს ხელში მისი ჩაგდების არანაირი შესაძლებლობა არ იყო, ვინაიდან იქაურები არა მხოლოდ არ თანხმდებოდნენ მის გაცემაზე, არამედ გულდასმითაც მალავდნენ, მათი სიტყვებით, წმინდა ადამიანის ადგილსამყოფელს. იოლი საშოვრის მოხალისენი გამოცხადდებოდნენ კავკასიის ხაზზე უფროსობასთან, და სთავაზობდნენ ფულის სანაცვლოდ მანსურის თავის მოტანას, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არ ასრულებდნენ მიცემულ დაპირებებს; ზოგიერთმა მოახერხა ესარგებლა რუსული უფროსობის ნდობით და, მიიღებდა რა წინასწარ ფულის ნაწილს, იმალებოდა და უკვალოდ იკარგებოდა.
მანსური, ამასობაში, აგრძელებდა მომხრეთა დაქირავებას და მოითხოვდა, რათა თითოეული მეჩეთიდან სამ-სამი ადამიანი მოსულიყო მასთან (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому отъ 28-го мая 1786 года). აკსაელები და სოფელ ენდერის მცხოვრებნი გამოირჩეოდნენ წინასწარმეტყველისადმი თავიანთი თანაგრძნობით და სხვებზე უფრო მეტი ხალისით მიჰყვებოდნენ მის სწავლებას. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მფლობელებს აეკრძალათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთათვის მანსურის მოთხოვნათა შესრულება და მისი დროშების ქვეშ დადგომა, მაგრამ მფლობელნი პასუხობდნენ, რომ მათ არ შეუძლიათ წინ აღუდგნენ ასეთ მოძრაობას.
“ვწუხვარ, პასუხობდა პოტიომკინი (Въ прокламацiи отъ 12-го iюля Андреевскимъ и Аксаевскимъ владельцамъ), რომ თქვენს სუსტ მმართველობას (чиноначалiе) არ შეუძლია თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შეკავება, რომლებიც ეწებებიან არა იმამს, როგორც თქვენ თქვენს წერილში წერთ, არამედ მეამბოხე და ყაჩაღ უშურმას, რომელიც, სიცრუით უწოდა რა საკუთარ თავს იმამი, ღვთის რისხვის ღირსი შეიქნა, რომელიც, დაარღვია რა სიმშვიდე, მეამბოხედ იქცა და სიკვდილით სასჯელის ღირსია.
ყოვლისშემძლე ღმერთი, ხედავს რა საძაგელ საქმეებს, არ დაუშვებს ამას დამარცხების გარეშე და მისგან დაღვრილი სისხლის გამო მას გადასცემს სიკვდილით სასჯელს ამქვეყნად და მარადიულ სატანჯველს სიკვდილის შემდეგ.
თქვნ ითხოვთ ჩემს ბრძანებას – მე გაძლევთ თქვენ მას მოკლედ და ნათლად: შეაკავეთ თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფნი ახალი ბოროტებისგან, ჩააგონეთ მათ, რომ როდესაც გასულ ზაფხულს, დარმავებული ხალხი, სჯეროდა რა უშურმას ტყუილებისა, უნამუსო მწყემსისა, მიეწება მას, განა კი ბევრი მიიღო მისი მეშვეობით, განა კი ბევრი სარგებელი შეიძინა?
ეს მატყუარა უშურმა ადამიანთა სისხლის ფასად, – რომელსაც დაბრმავებული გულუბრყვილონი მისთვის ღვრიან, – თავად ძარცვავდა და მდიდრდებოდა, და გამომჟღავნდა მისი ტყუილი და ბოროტმოქმედება”.
გენერალი პოტიომკინი წერდა მთიელებს, რომ, დაამარცხა რა გასულ შემოდგომაზე მანსურის ბრბო, მან გააჩერა საომარი მოქმედებები მხოლოდ იმ დარწმუნებით, რომ ისინი გაიგებენ რუსი იმპერატრიცის გულმოწყალებას, მაგრამ თუკი მთიელი ხალხები კვლავ მიჰყვებიან ცრუწინასწარმეტყველის რჩევებს, მაშინ სასტიკად იქნებიან დასჯილნი და მათი სინანული გვიანღა იქნება.
ამ მოწოდებამ ვერ მოახდინა თავისი მოქმედება; ხალხი მიედინებოდა მანსურისკენ და საყოველთაო დუღილი იმდენად ძლიერი იყო, რომ პ. ს. პოტიომკინი ვერ ხედავდა კავკასიის ხაზზე სიმშვიდის აღდგენის შესაძლებლობას იმ დრომდე, სანამ იარსებებდა მანსური (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 14-го iюля 1786 г., № 365). მისი ჩაგონებით, ყაბარდოელები ინარჩუნებდნენ მუდმივ ურთიერთობებს იმიერყუბანელ ხალხებთან და მათთან ერთად იჭრებოდნენ კავკასიის ხაზზე, ან კიდევ სწევდნენ მეგზურობას. ერთერთი ასეთი თავდასხმის დროს, ყაბარდოელი მფლობელი დოლი, მანსურის ერთერთი ყველაზე უფრო ქმედითი დამხმარე, ალყაშემორტყმულ იქნა ჩვენი ჯარების მიერ. ვერ ხედავდა რა დევნისგან თავის დაღწევის შესაძლებლობას, დოლმა თავისი უზდენი გამოუგზავნა რაზმის მეთაურ პოლკოვნიკ ნაგელს, პატიების თხოვნითა და დამორჩილების დაპირებით. ნაგელი მას შეწყალებას დაპირდა; დოლი გამოცხადდა ჩვენს ბანაკში და გასტუმრებულ იქნა თავის საცხოვრებელ ადგილას, მცირე ყაბარდოში. აშკარა ბოროტმოქმედისადმი გულმოწყალების მაგალითმა იმოქმედა ზოგიერთ ტომზე, და აკსაელებმა, ენდერის მცხოვრებლებთან ერთად, გადაწყვიტეს ასევე ეთხოვათ პატიება დაპირებით, რომ მომავალში არ შეუერთდებოდნენ მანსურს (Рапортъ полковника Нагеля Потёмкину 8-го августа). პოტიომკინი მათგან მოითხოვდა ფიცსა და ამანათების გაცემას, რაზედაც ისინი დაეთანხმენ კიდეც (Листы Андреевскимъ владельцамъ отъ 4-го и 9-го августа 1786 года). ამის კვალდაკვალ სექტემბერში ყაბარდოელებმაც მისცეს ხელწერილი, რომ თუკი მანსური გამოცხადდება მათ სოფლებში, მაშინ ვალდებული იქნებიან დააკაონ იგი და უფროსობას წარუდგინონ (Подписка кабардинцевъ отъ 28-го сентября 1786 года). ამ გარემოებებმა, რომლებიც ცნობილი გახდა მანსურისთვის, აიძულეს იგი, რომ ეზრუნა საკუთარი უსაფრთხოების შესახებ. მან თავი მოაჩვენა სინანულში მოსულად და ოქტომბრის ბოლოს, მისი ნათესავი, ეტა, გამოცხადდა პ. ს. პოტიომკინთან დარწმუნებით, რომ მანსურს სურს არა მხოლოდ დამორჩილდეს, თუკი მას დაპირდებიან სრულ პატიებას, არამედ საკუთარ თავზე ღებულობს მთიელი ხალხების დამშვიდების ვალდებულებასაც. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მანსური თავად გამოცხადებულიყო მასთან, მაგრამ იგი უარით პასუხობდა. ამის შემდეგ მალევე გამომჟღავნდა, რომ მანსური თავის ნათესავს გზავნიდა მხოლოდ იმისთვის, რათა გაეხმაურებინა, რომ რუსეთის მთავრობა ეძიებს მასთან შერიგებას. “მაგრამ რადგანაც ასეთი გახმაურებისთვის, წერდა თავადი ტავრიდელი (Во всеподданн. донесенiи отъ 30-го января 1787 года, № 5), არის პირდაპირი მიზეზი, რომ გადაირჩინოს საკუთარი თავი და არ გამოჩნდეს რუსეთის მიერ დევნილად, ამიტომ ვუბრძანე მე გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, რათა აღნიშნული ნათესავი ჩემთან წარმოადგინოს, ხოლო უშურმას (მანსურს) კი შეატყობინოს, რომ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ტახტისადმი დანაშაულის აღიარებით შევრდომლნი უარს არ მიიღებენ მონარქის მოწყალებაზე, თუკი მხოლოდ მათი სინანული და გამოსწორება იქნება ჭეშმარიტი და გულწრფელი”.
ეს უკანასკნელი კი არ ჰქონდა სწორედ მანსურს. მას სულაც არ სურდა დამორჩილება, ეძიებდა თავისი პარტიის გაძლიერების საშუალებებს და დაპირდა თავის მომხრეებს, რომ ერთერთ პარასკევს დაიძვრებოდა ვლადიკავკაზზე და დაეუფლებოდა მას.
– ყურანში დაწერილია, ამბობდა ცრუწინასწარმეტყველი, რომ თუკი მუსლიმანები ურჯულოებთან ბრძოლას პარასკევს დაიწყებენ, მაშინ აუცილებლად დაამარცხებენ მათ. თუკი მუსლიმანი მოკლავს თუნდაც ერთ ურჯულოს პარასკევს, მაშინ ეს იგივეა, რომ მას დაერბიოს ურჯულოთა 7.000 ეკლესია დანარჩენ დღეებში; ხოლო თუკი მუსლიმანი ამ დღეს მოკლულ იქნება ურჯულოთა ხელიდან, იგი აუცილებლად სამოთხეში იქნება.
მანსური დაპირდა თავის თანამემამულეებს თურქების, ავარიის ხანისა და ყარაყაითაღის უცმის დახმარებას.
– თურქული ჯარებისთვის აქ შემოსვლა შორი და მეტად გაძნელებულია, ამბობდნენ ადამიანები, რომლებსაც არ სჯეროდათ იმამის დაპირებებისა, – და ეს არასოდეს არ ყოფილა. გაცილებით უფრო ადვილი იქნებოდა მათთვის წართმეული ყირიმის დაბრუნება ან ყუბანზე მოსვლა, მაგრამ იქაც ისინი არ მიდიან. როგორ აღვუდგეთ ჩვენ წინ რუსებს? ადრე თუ გვიან, ისინი ჩვენ მთებში შეგვრეკენ, სადაც შიმშილით დავიხოცებით; სჯობს დავმშვიდდეთ და პატიება ვითხოვოთ.
– ამაოდ გვქონდა ჩვენ მისი იმედი, ამბობდნენ ჩეჩნები, – და რუსების მტრები შევიქენით.
მოსახლეობის უმეტესი ნაწილის მისდამი არაკეთილგანწყობის მიუხედავად, მანსურმა მოახერხა თავის გარშემო ბრბოს შემოკრება ათასი ადამიანისგან. აქ იყვნენ ჩეჩნები, თავლინელები, ანდერელები, აკსაელები და უპირატესად კი კაჩკალიკები – ყველანი უსახლკარო ადამანები, ანუ აბრაგები (Рапортъ маiора Елагина 30-го мая 1787 года. Государств. Арх., XXIII, № 13, пап. 60). ეშინოდა რა უსაქმოდ მათი დატოვების და ამის გამო თავისი სოფლების მოსალოდნელი გაძარცვისა, მანსური დაიძრა ყარაბულახების წინააღმდეგ. მომხდარ შეტაკებაში იმამმა თავი გამოიჩინა როგორც მშიშარამ და ჩეჩნები იცინოდნენ მასზე, ამბობდნენ რა, რომ იგი “კრთებოდა ბრძოლაში ყოფნისგან და ყოველთვის მოშორებით იდგა” (Рапортъ бригадира Нагеля 1-го iюня 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 60). ლაჩრობა მთიელებში ყოველთვის ითვლებოდა ყველაზე უფრო უდიდეს მანკიერებად, და ამიტომ ბუნებრივია, რომ მანსურმა განიცადა საშინელი დაცინვები და ყოველგვარი ნდობაც დაკარგა. ხედავდა რა თავისი მოქმედებების წარუმატებლობას ჩეჩნეთში და იცოდა რა თურქეთის რუსეთთან ომისთვის მზადებათა შესახებ, ცრუწინასწარმეტყველმა გადაწყვიტა გამგზავრებულიყო ერთერთ თურქულ ბანაკში და იქ შეეთავაზებინა თავისი სამსახური. 1787 წლის ივლისის დასაწყისში, იმიერყუბანელი მფლობელის ყაზი-გირეის დახმარებით, მანსურმა დატოვა ჩეჩნეთი და წავიდა ყუბანს იქით. პორტა გახარებული იყო თავის მხარეზე მისი გადმობირებით, როგორც პოლიტიკური მოღვაწისა. ყუბანს იქით მანსურის წასვლამდე უფრო ადრე, ერთერთი ყუმიხელი მცხოვრები, რომელმაც იმოგზაურა მექაში და კონსტანტინოპოლის გავლით უკანვე ბრუნდებოდა, მოწოდებულ იქნა ვეზირთან.
– როგორი იმამი გამოცხადდა იქ თქვენთან, ეკითხებოდა ვეზირი, – და როგორ სასწაულებს ახდენს იგი?
– არანაირს, პასუხობდა წინასწარმეტყველ მუჰამედის ჭეშმარიტი მიმდევარი, – იგი მხოლოდ რყვნის ხალხს და ახდენს არეულობას.
– სჯერათ თუ არა მისი ადამიანებს?
– მიამიტებს სჯერათ, ჭკვიანები კი მატყუარას უწოდებენ.
– ნუთუ თქვენში არ არის წიგნები?
– არის.
– და როგორღა შეგიძლიათ გწამდეთ წინასწარმეტყველის გამოჩენისა, რომელიც თქვენი რჯულის მიხედვით, მუჰამედის გარდა, არ შეიძლება რომ იყოს?
ჰაჯი ხსნიდა ამას ხალხის განუვითარებლობით, მაგრამ ამასთან ერთად არწმუნებდა ვეზირს, რომ მანსურს ბევრი მომხრე ჰყავს. ეს უკანასკნელი განცხადება იყო იმის მიზეზი, რომ როცა მანსური გამოჩნდა ყუბანს იქით, პორტამ გადაწყვიტა ექცია იგი თავისი გეგმებისა და შეხედულებების იარაღად და, ცრუწინასწარმეტყველის დახმარებით, აღემართა მუსლიმანები რუსეთის წინააღმდეგ. თუ რა გზით მიეღწია ამისთვის – თურქული მთავრობა დროს მიანდობდა, ახლა კი მთელ ძალისხმევას იყენებდა, რათა მანსური თავის მომხრედ გაეხადა. სუჯუკის ფაშის მიერ გამოგზავნილმა ეფენდიმ მიართვა ექს-იმამს ფული, საჩუქრები და ფიციც ჩამოართვა მას, რომ არ იღონებდა არაფერს სხვანაირად, თუ არა პორტას ბრძანებით (Рапортъ генерала Потёмкина князю Таврическому 21-го августа 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 62). შემდეგ ამის კვალდაკვალ გამოცხადდა წარმოგზავნილი ანაპის ფაშისგან და მიიპატიჟა მანსური ანაპაში, სადაც შეკრებილ იქნა 10.000-მდე თურქული ჯარები. ანაპის ფაშა ეკითხებოდა მანსურს მის ქადაგებთა ხასიათის შესახებ, აქებდა მას იმის გამო, რომ რომ იგი ავრცელებს რელიგიის წესებს ისეთ ველურ ადგილებში, როგორიც დაღესტანია, და დაინტერესდა, ხომ არ ავიწროვებენ რუსები იქაურ მაცხოვრებლებს.
– რუსების მიერ შევიწროვებათა შესახებ მე არაფერი მსმენია, პასუხობდა მანსური, – ჩეჩნები აძლევენ თავიანთ ამანათებს იმ პირობით, რომ ერთი წლის გასვლის შემდეგ ისინი იცვლებოდნენ სხვებით, მაგრამ გარკვეული დროიდან რუსები, მიიღებენ რა ჩეჩნებისგან ახალ ამანათებს, იტოვებენ ძველებსაც და ჩეჩნები ამის გამო დრტვინავენ.
– რუსების მიერ თქვენი ამანათების თავისთან დაკავება, შენიშნა ფაშამ, – არის მათ მიერ ვალდებულებათა დარღვევის აშკარა ნიშანი. მათ უკვე დაარღვიეს მშვიდობა ჰალიფასთან (სულთანთან) და ჩაფიქრებული აქვთ მართლმორწმუნეთა ამოწყვეტა. მალე აღეგზნება ომი და თითოეული ჭეშმარიტი მუსლიმანი ვალდებულია შეიარაღდეს და უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე იცავდეს მართალ სარწმუნოებას. ხოლო როგორც ცნობილია, რომ სარწმუნოებისადმი შენი მოშურნეობის გამო შენ გიჯერებენ არა მხოლოდ მთელი ჩეჩნები, არამედ ბევრი სხვა დაღესტნელი ხალხებიც, ამიტომ ეს შემთხვევა მოგცემს შენ საუკეთესო საშუალებას ღვთაებრივი მოწყალებისა და სულთნის გულუხვობის შესაძენად ნეტარებისთვის ამ და მომავალ ცხოვრებაში. ეცადე წაახალისო და ჩააგონო, რათა ყველა მაჰმადიანი, შეიარაღდება რა, ამხედრდეს რუსების წინააღმდეგ და ზარალი მიაყენოს მუსლიმანური სარწმუნოების მოწინააღმდეგეს. დარწმუნებული იყავი, რომ რომ ღმერთისა და ჰალიფასადმი შენი მსახურება დაჯილდოებულ იქნება ისეთი საზღაურით, რომლის მხოლოდ წარმოდგენა თუა შესაძლებელი.
– რა თქმა უნდა, პასუხობდა მანსური, – მე, როგორც მაჰმადიანი, ვალდებული ვარ ვმოქმედებდე რელიგიის კანონების მიხედვით, მაგრამ ჩეჩნებისა და დაღესტნელთა შესახებ დაბეჯითებით არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც ამ ხალხებს ჰყავთ თავიანთი უფროსები და გააჩნიათ თავიანთი ვალდებულებანი, რომელთა შესაბამისადაც განკარგავენ თავიანთ საქმეებს.
მანსურის ორჭოფული პასუხის მიუხედავად, ფაშა ეალერსებოდა მას და კარგად ინახავდა (Показанiе Мансура Шешковскому. Госуд. Арх., VII, № 2777). ასეთი მიღებით გამხნევებულმა და თურქების მხრიდან მხარდაჭერაზე დაიმედებულმა ცრუწინასწარმეტყველმა თავის თანასოფლელთ გამოუგზავნა წერული, რომელშიც წერდა, რომ მალე დაბრუნდება ჩეჩნეთში სახელგანთქმულ ადამიანად (Рапортъ бригадира Нагеля отъ 7-го iюля. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 61). იგი ურჩევდა მართლმორწმუნეებს, რომ ყოფილიყვნენ ერთსულოვანნი, მიჰყოლოდნენ მის მიერ მიცემულ დარიგებებს და მაშინ ჰპიდებოდა დაეხსნა ისინი რუსების მიერ შევიწროვებათაგან. “მთელი ყუბანისმიღმელი ხალხები, წერდა მანსური, – მე პატივს მცემენ და შემომიერთდნენ”. იგი ჰპირდებოდა რომ მათთან ერთად მოვიდოდა ჩეჩნეთში როგორც კი მიიღებდა თურქულ ჯარებს, ზარბაზნებსა და ჭურვებს.
ფაშის მფარველობამ და თურქების ჩაგონებებმა დიდი სახელი მოუტანეს მანსურს მთელს ყუბანისმიღმეთში. ჩეჩნეთში მისგან სასწაულებს მოითხოვდნენ, აქ კი კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ მისი ქადაგებით.
– ისე უნდა იყოს, რომ უფალმა გამოუგზავნა მას თავისი გამოცხადება, ამბობდნენ იმიერყუბანელები, – თუკი მან, ლაპარაკობს რა მხოლოდ ჩეჩნურ ენაზე, ასე მყარად იცის ყურანი.
ხალხი მასთან ყოველი მხრიდან მოედინებოდა: ჯანმრთელები მოდიოდნენ თავიანთი პატივისცემისა და თანაგრძნობის გამოსახატავად, ავადმყოფები კი – განსაკურნებლად. მანსური აღაგზნებდა მათ რუსეთის წინააღმდეგ და ახალისებდა ჩვენს ფარგლებში მტაცებლობისთვის. იმიერყუბანელები გადმოლახავდნენ მდინარეს და გადმოდიოდნენ ჩვენს ნაპირზე, და თუმცა კი ჩვენს ჯარებთან შეხვედრისას ყოველთვის განიცდიდნენ დამარცხებას, მაგრამ მათი ცალკეული პარტიები მცხოვრებლებს აყენებდნენ დიდ გაჩანაგებას. “კავკასიის გუბერნიაში დასახლებულთა მუდმივად იმიერყუბანელთა თავდასხმებისა და თარეშების ქვეშ ყოფნა საკმარისად გვიჩვენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი (Въ письме П. С. Потёмкину отъ 19-го августа, № 2.104), განსაკუთრებით კი ახლანდელ გარემოებებში, რომ ადრე არიან იქ ჩასახლებულნი. მგონია, რომ საჭირო იქნება საზღვრებთან ახლოს მოსახლენი უკან გადმოვიყვანოთ, რათა ისინი უსაფრთხოდ ვჰყოთ და იმიერყუბანელთ კი მოვუსპოთ ანგარება, რომლებსაც ჩვენი დასახლებანი იზიდავენ (იტყუებენ)”.
“ცარეგრადიდან (კონსტანტინოპოლი – ი. ხ.) მოსული ცნობებით, წერდა უგანათლებულესი იმავე რიცხვში გაგზავნილ სხვა წერილში (Отъ 19-го августа, № 2.093), თურქეთის მთავრობა, სულთანის მშვიდობისმოყვარული განზრახვების საწინააღმდეგოდ, ეძიებს მშვიდობის გაწყვეტას: ჩერქეზები აპირებენ ყუბანის აქეთ თავიანთი თარეშების დაწყებას. თქვენი აღმატებულება მოგვახსენებს იქ იმამ მანსურის გაძლიერების შესახებ. ყოველივე ეს მოითხოვს ძლიერი ზომების მიღებას. მე გავალებთ თქვენ, ჯერ ერთი, შეაგროვოთ დაცალკევებული ნაწილები და მოიყვანოთ საკუთარი თავი სათანადო მდგომარეობაში. უკეთესია მსხვერპლად შესწიროთ არასაჭირო, ვიდრე დაისუსტოთ საკუთარი თავი საყოველთაო დაქუცმაცებულობით: ყიზლარის მხარე უზრუნველყავით საკმარისი რაზმით; მთავარი ყურადღება კი მიაპყარით მარჯვენა ფლანგს. გენერალ-პორუჩიკ ილოვაისკის ვუბრძანე შეკრიბოს დონის მხედრობა, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენს განლაგდეს მდინარე ეაზე, და ორივენი სრულ მზადყოფნაში იდგნენ ღონისძიებებისთვის, რომლებსაც გარემოებები მოითხოვენ”.
დაათვალიერა რა მდინარე ყუბანის ნაპირები, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა აუცილებლად მიიჩნია დაუყოვნებლივ შედგომოდა რიგი სიმაგრეების მოწყობას, რომელთაც შეეძლებოდათ თუნდაც ნაწილობრივ უზრუნველეყოთ მცხოვრებნი მტაცებელთა შემოჭრებისგან. ასე, მდინარე ტერნოვკას შესართავთან საძირკველი ჩაეყარა ტერნოვსკის რედუტს, ერთი ქვემეხითა და ასეულის გარნიზონით; მდინარე კამიშევატაიას შესართავთან, მარცხენა ნაპირზე – მსტისლავსკის რედუტს ოთხი ქვემეხითა და ორი პოლკის გარნიზონით; ყალმუხთა ფონთან (при Калмыцкомъ броде) – ნადზორნი (სამეთვალყურეო – ი. ხ.) რედუტს, მცირე რაზმისთვის; ყოფილი ცარიცინის ციხესმაგრის მახლობლად – ცარიცინის რედუტს, ერთი ქვემეხისა და არცთუ დიდი რაზმისთვის. შემდეგ მოჰყვებოდა: პროჩნი ოკოპი (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.); მდინარე ყუბანის მუხლზე – დერჟავნი რედუტი, ერთი ქვემეხისა და მცირე რაზმისთვის; უწინდელი სენგილეევსკის რედუტის ადგილზე გრიგორიოპოლისის რეტრანშემენტი, ოთხ ქვემეხზე; მდინარე გორსკაიას მარჯვენა მხარეს არსებულ სიმაღლეზე – უბეჟნი რედუტი, ორი ქვემეხით; ოვეჩი ბროდთან – ნედრემანნი რედუტი, ორ ქვემეხზე და, ბოლოს, პრეგრადნი სტანი (გადამღობი ბანაკი – ი. ხ.), ათ ქვემეხზე; რედუტი ბესლენეის გზასთან (при Бесленейской дороге), ორ ქვემეხზე, რედუტი ნევინნი კონცხთან, ორ ქვემეხზე, უსტ-ნევინნი რედუტი ყუბანზე, ორ ქვემეხზე და რეტრანშემენტი ვოროვსკოი ლესთან, ოთხ ქვემეხზე.
“თქვენმა უგანათლებულესობამ იცის, მოახსენებდა გენერალი პოტიომკინი (Въ рапорте князю Таврическому отъ 16-го iюля, № 1.135), რომ ჩემდამი ჩაბარებული დისტანცია გადაშლილია რვაას ვერსზე და თვალმოუხუჭავი სიფხიზლე უნდა მქონდეს, რათა არსად არ ჰქონდეთ თათრებს (იმიერყუბანელებს) უმცირესი წარმატებაც კი, ვინადან იგი იქცევა ახალ სიგნალად ხალხთა საერთო ამბოხებისთვის, რომლის თავიდან ასაცილებლადაც მე გამოვიყენებ ყველა შესაძლო მონდომებას”.
ამ მიზნით, კავკასიის ხაზის უკეთ დასაცავად მთელი ჯარები გაყოფილ იქნა ორ კორპუსად: ყუბანის ეგერთა, რომელიც შევიდა გენერალ-ანშეფის პ. ა. ტეკელის უფროსობის ქვეშ, და კავკასიისა, რომელიც დარჩა გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინის გამგებლობაში. უკანასკნელის ჯარები განლაგებული იყო: მთავარი კორპუსი* (*კავკასიის მუშკეტერთა პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ხუთი ესკადრონი, სალეგიონო ესკადრონები, ურალის კაზაკთა პოლკი და ექვსი ქვემეხი), პოტიომკინის პირადი უფროსობით, იმყოფებოდა ბეშტოის მთებსა და კუმ-მთას შორის, “რათა მოსახერხებელი ყოფილიყო, დაიფარავდა რა კავკასიის ხაზს ყუბანის თავად სათავეებიდან, ან გაეძლიერებინა მარჯვენა ფრთის რაზმები, ან მიბრუნებულიყო ყაბარდისკენ, თუკი იქაურები მერყეობას დაიწყებდნენ”.
მთავარ რაზმს მოჰყვებოდა გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი* (*ნარვის კარაბინერთა პოლკი, ნიჟეგოროდის ქვეითი პოლკი, ყუბანის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ლადოგის ქვეითი პოლკის ბატალიონი, გრენადერთა ბატალიონი ნიჟეგოროდისა და ლადოგის პოლკების ასეულებისგან, კაზაკთა პოლკები: გრეკოვისა, კარშინისა, ხოპერის კაზაკები და სამი ქვემეხი), განლაგებული კუმ-მთასთან დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან კამიშევატაიასა და სტავროპოლის ოკრუგამდე; პოლკოვნიკ გერმანის რაზმი** (**კარგოპოლის კარაბინერთა პოლკი, ვლადიმირის ქვეითი პოლკი მისი გრენადერთა ასეულებით, ლადოგის პოლკის ბატალიონი და კავკასიის პოლკის ასოცი გრენადერი, ასტრახანელი დრაგუნების ოთხი ესკადრონი, კუტეინიკოვის კაზაკთა პოლკი და სამი ქვემეხი) კავკასიის ხაზთან საკომუნიკაციო პოსტების შენახვისთვის და აგრეთვე დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმამდე*** (***როსტოვის კარაბინერთა პოლკი, ტფილისის ქვეითი პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის ბატალიონი, ბატალიონი ტფილისისა და ყაზანის პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, იანოვის კაზაკთა პოლკი და ოთხი ქვემეხი), რომელიც განლაგებული გახლდათ ისლამ-მუსინის აულებთან. უკანასკნელ რაზმს უნდა დაეცვა სივრცე პეშჩანნი ბროდამდე. ქაჩალ მთასთან იდგა პოლკოვნიკ გროტენჰელმის რაზმი**** (****კაზაკთა პოლკი, ვოლგის კაზაკები და ორი ქვემეხი), დანიშნული დისტანციის დასაცადად პეშჩანნი ბროდიდან პავლოვსკაიამდე და, ბოლოს, ბრიგადირ ნაგელის მოძრავი რაზმი***** (*****ყაბარდოსა და მოსკოვის ქვეითი პოლკები, ბატალიონი მოსკოვისა და ყაბარდოს პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, მოზდოკის კაზაკთა პოლკი, თერგის სემეინოე მხედრობა, გრებენის მხედრობა და ექვსი ქვემეხი) ყიზლარიდან მოზდოკამდე სივრცის დასაცავად, ხოლო მოზდოკიდან პავლოვსკაიამდე დისტანციის დარაჯობა და დაცვა კი დავალებული ჰქონდა ეკატერინოგრადის კომენდანტს. ჩერკასკთან უკეთესი და უსაფრთხო შეტყობინებისთვის ნაბრძანებ იქნა სოფელ პესჩანნისთან აეგოთ რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, ზემო ეგორლიკთან – ასევე რედუტი ორმოც ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, სოფელ ვესტოსლავში – რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ორ ქვემეხზე, და მედვეჟი კურგანთან – რედუტი ოც ადამიანზე. ამაზე ზევით, სოფლებში პრეგრადნისა და ბეზოპასნიში გააძლიერეს გარნიზონები, ხოლო მთელი ხაზის გაყოლებაზე სიმაღლეებზე, სადაც უნდა ყოფილიყო სადარაჯო პოსტები, ნაბრძანებ იქნა აეგოთ კოშკები სათოფურებით და თითოეულ მათგანზე ჰქონოდათ სამი შუქურა. ას კაცზე ნაკლები შემადგენლობის მოწინააღმდეგე პარტიის მოახლოებისას ნაბრძანები იყო აენთოთ პატარა შუქურები, ასზე მეტი და სამას ადამიანამდე – საშულო და, ბოლოს, ათას ადამიანამდე რიცხოვნების პარტიის გამოჩენისას – დიდი შუქურები (Предписанiе генерала Потёмкина генералу Солеману отъ 14-го мая 1787 года).
მთელი ეს ზომები მხოლოდ გარკვეულ ხარისხამდე უზრუნველყოფდა მაცხოვრებლებს მთიელთა მტაცებლობისგან. ჯარების მცირერიცხოვნებისას შეუძლებელი იყო სადარაჯო პოსტების ქონა ერთი-მეორისგან ახლო მანძილებზე და მტაცებლებს ყოველთვის შეეძლოთ აერჩიათ მიმართულება თავიანთი სწრაფი თავდასხმებისთვის. სოფლების უსაფრთხოება განპირობებული იყო თავად მცხოვრებთა დაცვით, ასე რომ ვთქვათ, ადგილობრივი ანუ საერო (земская) ძალით. მაგრამ რუსული სოფლები იმ დროს კავკასიაში ცოტა იყო და თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გადაწყვიტა მიეცა ისინი რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მეტ-ნაკლებად მყოფი იქაური მოსახლეობის დაცვის ქვეშ. მან გამოითხოვა უზენაესი ბრძანება მოსახლეობის ანუ საერო მხედრობის შედგენაზე ოსების, ინგუშებისა და ყაბარდოელებისგან. ორივე ყაბარდო (დიდი და მცირე) გამოცხადებულ იქნა მოსახლე მხედრობად (объявлены поселённым войскомъ), რომლისგანაც ნამდვილ სამსახურში უნდა ყოფილიყო ცხრა ასეული: ექვსი ასეული დიდი ყაბარდოდან და სამიც მცირედან. თითოეულ ასეულში უნდა ყოფილყო ორი თავადი და ოთხი უზდენი. “ამ ჯარების მოვალეობა, წერდა იმპერატრიცა თავად ტავრიდელს (Отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), იქნება მათთვის განსაზღვრული სივრცის დაცვა ქურდებისგან, რათა გზას ინახავდნენ უსაფრთხოდ და ამასთან ცდილობდნენ იმიერყუბანელთა არდაშვებას ჩვენს საზღვრებში თარეშობისთვის”. დიდი ყაბარდოს ჯარებს უნდა დაეცვათ სივრცე მდინარე ეას სათავეებიდან ნევინნი კონცხამდე ან პრეგრადნი სტანამდე, მცირე ყაბარდოს ჯარებს კი – კომბულეიდან მდინარე თერგამდე ან კოლინოვაია სტანიცადან ეკატერინოგრადამდე.
უგზავნიდა რა ყაბარდოელებს უგანათლებულესის სიგელს, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა მათ პრისტავს ჩაეგონებინა ხალხისთვის, რომ “ყველანაირი მთავრობა, ვისი ძალაუფლების ქვეშაც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი, არ დატოვებდა ხალხს ხარკის აკრეფის გარეშე”. რუსეთის იმპერატრიცა კი არა მხოლოდ არ მოითხოვს მათგან ხარკს, არამედ, პირიქით, გადმოღვრის მათზე თავის გულუხვობებს, “რომლებიც მოვალენი არიან ისინი, მიიღებენ რა მადლიერებით, თავიანთი ერთგულებით კიდეც დაიმსახურონ” (Предписанiе полковнику Савельеву 16-го апреля 1787 года, № 514. Госуд. Арх., XXIII, пап. 62).
1787 წლის მაისში, საგანგებოდ მოხმობილ ყაბარდოელთა შეკრებაში, წაკითხულ იქნა უგანათლებულესის სიგელი. “მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უზენაესი დედობრივი ზრუნვა თქვენზე, წერდა ყაბარდოელებს თავადი ტავრიდელი (Отъ 24-го Отъ 24-го декабря 1786 года), ყოველთვის იმაში მდგომარეობდა, რათა ჩაეყენებინეთ თქვენ ყველაზე უფრო კეთილდღეობით მდგომარეობაში, მოეტანა თქვენთვის ყველანაირი სარგებელი, როგორც თავისი ერთგული ქვეშევრდომებისთვის. თქვენს დეპუტატებს, თავიანთი აქ ყოფნის დროს, საკმარისად შეეძლოთ ენახათ, თუ რამდენი სიკეთის მოლოდონი შეიძლება მისი მარჯვენიდან. თუმცა კი უბედური შემთხვევები, და შესაძლოა დამღუპველი რჩევებიც, გითრევდნენ თქვენ არაერთხელ ქვეშევრდომებრივი ერთგულების დარღვევაში, მაგრამ მიიტანეთ რა გულწრფელი სინანული მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წინაშე, ყოვლადუმოწყალესად გეპატიათ ყველაფერი. ახლა დადგა დრო რომ დაამტკიცოთ თქვენი ერთგულება თქვენს შესახებ უზენაესი განკარგულების ზუსტი შესრულებით, რაც თქვენივე სასიკეთოდაა განზრახული”.
შემდეგ, იმავე სიგელიდან ყაბარდოელებმა შეიტყვეს, როგორც მათგან მოთხოვნილი ჯარის რიცხვის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რომ ყველანი, ვინც კი იქნებიან ნამდვილ სამსახურში, მიიღებენ ჯამაგირსა და ჩინებს. “თავადებსა და უზდენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი, ეხსნებათ გზა ხარისხებისკენ მათ სამსახურში. მათი ქვეშევრდომები, მათგან გაქცეულნი, უბრუნდებიან თავიანთ მემამულეებს, კარგად შენახვის ვალდებულებით; და თუკი ორივე ყაბარდოს ამჟამინდელი ადგილსამყოფელი მათთვის ვიწრო და არახელსაყრელია, მაშინ მათ შეუძლიათ მოითხოვდნენ უკეთეს ვრცელ და თავისუფალ ადგილებს, როგორებიც კი არის უქმად რუსეთის იმპერიაში”.
არა მიწების უკმარისობა, არამედ ფულები განსაკუთრებით ხიბლავდა ყაბარდოელებს. იოლ საშოვარს დახარბებულებმა, მათ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეიტყვეს, რომ სამსახურში მყოფი თავადები მიიღებენ ჯამაგირს თითოეული 120 მანეთს წელიწადში, უზდენები 50-50 მანეთს, რიგითები კი 12-12 მანეთს, და ტილოს ორ-ორი პერანგისთვის. მათ ხალისით შეჰფიცეს და მაშინვე აირჩიეს დეპუტატები თავად ტავრიდელთან გასაგზავნად. უკანასკნელმა ისინი ალერსიანად მიიღო, უმცირეს წვრილმანებამდეც კი იწყნარებდა მათ წეს-ჩვეულებებს და ცდილობდა არ დაერღვია მათი ჩვევები, რათა არ მიეცა საბაბი დაეჭვებისთვის, რომ რუსთის მთავრობას განზრახული აქვს შეცვალოს მათი ყოფითი და საზოგადოებრივი წყობილება.
“მისმა იმპერატორობითმა უდიდებულესობამ, წერდა იგი გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 17-го iюня 1787 года № 1.309), ყოვლადმოწყალედ რთავს რა სარწმუნოების თავისუფლად აღიარების ნებას მისი ვრცელი იმპერიის ფარგლებში მცხოვრებ ხალხებს, მათთვისვე ინება მათი წეს-ჩვეულებებისა და ადათების დაცვაზე მეთვალყურეობის გადაცემა. ასეთნაირად, ყველა მაჰმადიანნი, რომლებიც უზენაესი ტახტის წინაშე წარსდგებიან, არ იხდიან ქუდებს, არამედ თავზე ახურავთ ისინი თვით მის უდიდებულესობის იქ ყოფნის დროსაც კი. არ ერთმევათ ეს უფლება ყაბარდოელებსაც; მათ მიერ გამოგზავნილი დეპუტატები სარგებლობდნენ ამით ჩემთან მათი ყოფნის მთელ დროში და სამუდამოდ ეს არის მათთვის ნებადართული, რის შესახებაც მე თქვენს აღმატებულებას ამის მეშვეობით გაცნობებთ, გავალებთ, რომ არც ყაბარდოელ ხალხს, არც სხვა მაჰმადიანებს ამიერიდან ქუდის მოხდას აღარ აიძულებდეთ”* (*ამაზე უფრო ადრე, თითქმის ერთი წლის წინ, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა თავის ბიძაშვილს /троюроднрго брата/ თავის მეზობელ ხალხებს მოჰქცეოდა უფრო უბრალოდ /მარტივად/ და ყოველგვარი თავის გამოდების გარეშე. “წავიკითხე რა თქვენი აღმატებულების ამა თვის /აპრილის/ 6 რიცხვის მოხსენებები, წერდა უგანათლებულესი, სხვადასხვა კავკასიელ მფლობელებთან თქვენი მიმოწერის ასლებით, საჭიროდ მივიჩნევ მოგცეთ რეკომენდაცია მათდამი თქვენს წერილებში მაღალფარდოვნების შემცირების შესახებ. მთარგმნელი, ვერ გაიგებს რა მათ, ისეთ კვანძებს ჩასვამს, რომ საქმის კვალიც კი იქ აღარ დარჩება. ჩემს შესახებ მოხსენიებისას მე არ მინდა, რომ აღმწერდეთ როგორც უახლოეს მინისტრს, არამედ მიწოდებდეთ იმას, რაც ვარ, სახელდობრ კი: всехъ полуденныхъ границъ მთავარსარდალს, ფელდმარშალს და თქვენს მხარეში უზენაესად რწმუნებულს” /Предписанiе П. С. Потёмкину отъ 27-го апреля 1786 г., № 72/).
გამოხატა რა ყველაფერში განსაკუთრებული თავაზიანობა დეპუტატებისადმი და უბოძა რა მათ საჩუქრები, თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა შემდეგ უკანვე გამოგზავნა ისინი წინადადებით, რომ ჩაეგონებიათ ყაბარდოელი ხალხისთვის, რათა მას ეცხოვრა მშვიდობასა და სიწყნარეში.
– თქვენი ჩემთან ყოფნის დროს, ამბობდა უგანათლებულესი, – საკმარისად შეგეძლოთ გაგეგოთ ყოვლადუმოწყალესი მონარქის მზრუნველობა მის ქვეშევრდომთა სიკეთეზე. მივყვებოდი რა ამას, მე ყოველმხრივ ვცდილობდი შესაძლებელი სარგებლის მოტანას ჩემზე დამოკიდებული ხალხებისთვის. ორივე ყაბარდომ ეს თავისი გამოცდილებით იცის. არ მივხედე რა ფიცის გატეხვას, არ ავყევი რა მათ მიერ ჩვენს სოფლებზე მოწყობილ თარეშებს და დავიწყებას მივეცი რა მათი აშკარა ამბოხებანი, ვარიდებდი მათგან სასჯელს მაშინ, როდესაც სხვა ხსნა აღარ დარჩენოდათ მათ, დანდობის გარდა. მათი ბოროტმოქმედებანი პატიებულ იქნა და, მთელ სიკეთეთა დასრულებისთვის, უბრუნდებიან მათგან გამოქცეული ქვეშევრდომები, განესაზღვრებათ ჯამაგირი სამსახურისთვის და მომსახურენი კი ჯილდოვდებიან ჩინებით. ასეთი კეთილმოქმედებანი ავალდებულებს ყაბარდოელ ხალხს, რომ სამუდამოდ აღკვეთოს შფოთიანობა და ამბოხებანი და იცხოვროს მშვიდობოთ, სიწყნარითა და ურღვევი ერთგულებით. ამას მე მოველი თქვენი მეცადინეობისგან და ამას საკუთრივ მოითხოვს მთელი ხალხის სარგებელი, ვინაიდან თუ კიდევ დაიწყება ყაბარდოში რაიმენაირი არეულობანი, მაშინ თავს დაიტეხენ გარდაუვალ უბედურებებს და მაშინ ვეღარაფერი აარიდებს მათ დამსახურებულ სასჯელს, ამაში გარწმუნებთ მე თქვენ ჩემი სიტყვით.
დეპუტატები თავს დებდნენ ყაბარდოელი ხალხის ერთგულებაზე, მაგრამ თავადი ტავრიდელი, რომელიც არცთუ განსაკუთრებით ენდობოდა მათ დაპირებებს, მათ მიერვე ხშირად დარღვეულს, ღებულობდა ზომებს იმისთვის, რათა მოეხდინა ყაბარდოელთა იზოლირება მათ მეზობელ ჩვენდამი მტრულ ტომებთან ურთიერთობებისგან. ამის გამო იგი ხალისით დაეთანხმა დიგორიელი ოსების თხოვნას რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასა და ტატარტუპთან ციხესიმაგრის აგებაზე. ციხსმაგრის აღმართვა ამ პუნქტში ყაბარდოს ჰყოფდა ჩეჩნებისგან და იძლეოდა მათ შორის შეტყობინებათა შეწყვეტის შესაძლებლობას, ლაგამს სდებდა მცირე ყაბარდოს და შეეძლო ოსებისთვის გაეწია არა მხოლოდ შევიწროვებათაგან დაცვის (მოზღუდვის) სამსახური, არამედ მთებიდან ზეგანზე ჩამოსახლების საბაბისაც. “ხოლო ოსი ხალხის სიმრავლის გამო, მოახსენებდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი (Князю Таврическому, отъ 9-го апреля, № 452. Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 62), იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ დროთა განმავლობაში მათი დიდი რიცხვი გადმოსახლდება კავკასიის ხაზზე, და ეს გადმოსახლება მით უფრო სასარგებლო იქნება, რომ ყველა მათ სურთ იყვნენ ქრისტიანები და მეტად ერთგულებიც იქნებიან”. ოსების კვალდაკვალ, ენდერისა და აკსაის მცხოვრებლებმაც მიმართეს თხოვნით, რომ შემოეღოთ საერო მხედრობა (земское войско), ყაბარდოელთა მაგალითის მიხედვით. ისინი წახალისებულნი იყვნენ ამისთვის ტარკის შამხალის ჩაგონებითა და მაგალითით, რომელიც უკვე დიდი ხანის შემოსული იყო რუსეთის ქვეშევრომობაში.
შამხალ მურთაზა-ალის სიკვდილის შემდეგ მისი მემკვიდრე შეიქნა მისი ძმა ბამათი, რომელმაც ჯერ კიდევ 1784 წელს გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს თხოვნა უზენაეს სახელზე. აძლევდა რა საუთარ თავს რუსეთის მფარველობის ქვეშ, შამხალი ბამათი ითხოვდა მხოლოდ, რათა არ ყოფილიყო იგი დამცირებული სხვა მფლობელთა წინაშე და განსაკუთრებით კი საქართველოს მეფის წინაშე, “ვინაიდან ამის მეშვეობით, ამბობდა იგი, მე შეიძლება შერცხვენილ ვიქნე აქაურ ხალხში. ერეკლე მეფეს არასოდეს არ შეეძლო ჩაეთვალა საკუთარი თავი ჩემზე უფრო მაღალ ხარისხში, სანამდე არ შემოვიდა სრულიად რუსეთის მფარველობის ქვეშ, და მეც არასოდეს არ შემიძლია ვამჯობინო იგი საკუთარ თავს, ვიმყოფები რა მის თანაბარ ღირსებაში”.
მოლაპარაკებები შამხალის ქვეშევრდომობის თაობაზე ძალიან დიდხანს გაიწელა და სახელდობრ 1786 წლამდე. დაყოვნება პირობებზე ხელის მოწერასა და ფიცის დადებაში მოხდა იმის გამო, რომ შამხალს სხვადასხვა მიზეზების გამო დიდხას არ შეეძლო თავის მრჩეველთა შეკრება, მათთვის რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავისი გადაწყვეტილების გამოსაცხადებლად. დაბოლოს, 1786 წლის 19 მაისს, ეკატერინოგრადში მოვიდნენ შამხალის რწმუნებულები და ექვსი დღის შემდეგ შეუდგნენ საზეიმოდ ფიცის დადებას.
25 მაისს, დილის ათ საათზე, რწმუნებულთა მოსაყვანად გაგზავნილ იქნა საგანგებო ეკიპაჟები, რომლებშიც ისინი მოვიდნენ მეფისნაცვლის სახლში. ჩვეულებრივი ცერემონიისა და გამასპინძლების შემდეგ, ელჩები შეყვანილ იქნენ აუდიენც-დარბაზში და დაყენებულ ტახტის წინაშე, რომლის ფერხთითაც იჯდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი. რწმუნებულთაგან უფროსმა რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენელს მიმართა საგანგებო სიტყვით.
– ყოვლადუზენაესის განგება, თქვა მან, – რომელმაც მოაწყო მზე, მთვარე და ქვეყანა, წინასწარ განსაზღვრავს მიწიერ სამეფოთა ხვედრს. მან აღამაღლა სრულიად რუსეთის იმპერიის დიდება ქვეყნად ყოვლადბრძენი, ძლევამოსილი და საოცარი იმპერატრიცის ეკატერინე ალექსის ასულის დერჟავის ქვეშ. მისი დიდებისა და უდიდებულესობის ბრწყინვალე სხივები ანათებს სამყაროს ყველა კიდეს. განათებულ იქნა რა მისი უდიდებულესობის საქმეთა სიდიადითა და გულმოწყალებით, ჩვენმა მფლობელმა, დაღესტნის შამხალმა, მოისურვა იყოს დაქვემდებარებული სრულიად რუსეთის საიმპერატორო ტახტისადმი და გამოგვგზავნა ჩვენ სრული უფლებამოსილებით, რომ მისცეს საკუთარი თავი ქვეშევრდომობაში და აღასრულოს ფიცი მისი უდიდებულესობისა და მის მაღალ მენაცვალეთა ერთგულებაზე.
პ. ს. პოტიომკინის პასუხის შემდეგ წაკითხულ იქნა ელჩობისადმი შამხალის მიერ მინიჭებული უფლებები და შემდეგ შეუდგნენ ფიცის მიღებას ზარბაზანთა გასროლების ქუხილის თანხლებით (Поденная записка. Государственный Архивъ, XXIII, № 13, пап. 51). ისადილეს რა მთავარსარდალთან და გაატარეს რამდენიმე დღე ეკატერინოგრადში, რწმუნებულები საჩუქრებით უკანვე გაემართნენ* (*შამხალს იმპერატრიცის სახელით საჩუქრად გაეგზავნა: მდიდრულად შემკული ხმალი, “მფლობელის შესაფერისი” ქურქი, ძვირფასი თვლებით შემკული ხანჯალი, სიასამურის ბეწვეული და ფარჩა ბეწვეულისთვის. თავად პოტიომკინისგან ბეჭედი, ხოლო პ. ს. პოტიომკინისგან კი ყარყუმის ბეწვის ქურქი, დაფარული ჟოლოსფერი ხავერდით და ძვირფასი ფარჩის კაბა. შამხალის დედას გაეგზავნა ფარჩის ნაჭერი და სხვადასხვანაირი ატლასის ხუთი ნაჭერი; ორ ვაჟს თითო-თითო სათუთუნე; ოთხ ქალიშვილს თითო-თითო ატლასი კაბებისთვის; ელჩებს: უფროსს ბეჭედი და ხუთასი თუმანი, უმცროსს კი – ბეჭედი და ოთხასი თუმანი /Рапортъ П. С. Потёмкина князю Таврическому 28-го мая 1786 года, № 285/). გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი ურჩევდა ბამათს, რომ გაეგზავნა ს.-პეტერბურგში თავისი ვაჟიშვილი იმპერატრიცასთვის მადლობის გადასახდელად. შამხალი ხალისით დაეთანხმა, მაგრამ არეულობანი დაღესტანში იყო ელჩობის გამოგზავნაში დაყოვნების მიზეზი. ამავე არეულობებმა წაახალისეს ბამათი იმისთვის, რომ ვაჟიშვილი თავისთან დაეტოვებინა, ხოლო პეტერბურგში კი დაახლოებულ პირთაგან შემდგარი დეპუტაცია გამოეგზავნა.
“მოგეცით რა საკუთარი თავი, წერდა ამასთან შამხალი იმპერატრიცას, ჩემი სახლი და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი საზღვრები და ხალხი სრულიად რუსეთის იმპერიის სახელგანთქმული ტახტის დამოკიდებულებაში, ღირს შევიქენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წყალობით, თანამონაწილე ვიყო იმ ბედნიერი ხალხებისა, რომლებიც ტკბებიან დიდებითა და კეთილდღეობით თქვენი უდიდებულესობის ყოვლად ბრძნული მმართველობის ქვეშ.
შამხალის ღირსებაში ჩემი აღსვლის დღიდანვე ვმოშურნეობდი მე ამ ბედნიერებისთვის. ღვთის განგებამ კეთილ ინება, რომ ჩემი სურვილი და მისწრაფება წარმატებით დაეგვირგვინებინა. ჩემი მდაბალი თხოვნა შესმენილია და ფიცი ქვეშევრდომობაზე ჩემი სახელითა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი ხალხის სახელით აღსრულებული. მე ჩემთვის წმინდა მოვალეობად მივიჩნევ, რომ ჩემი ელჩობის გამოგზავნით დავადასტურო ჩემს მიერ მოცემული ერთგულების ფიცი თავად თქვენი უდიდებულესობის ტახტის წინაშე.
ვიძლევი რა საკუთარ თავსა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ მთელ ხალხს უზენაესი მოწყალების ქვეშ, პირობას ვდებ ახალი ფიცით ჩემი და ჩემთა მენაცვალეთა სახელით, წმინდად და სამუდამოდ ვინარჩუნებდე ერთგულებას თქვენი უდიდებულესობისა და სრულიად რუსეთის ტახტისადმი და შევიქნე ღირსი მძლავრი საფარველისა და გულმოწყალე კეთილგანწყობისა.
ეს გრძნობა, რომელიც აღბეჭდილია ჩემს სულში, შევეცდები მე, რომ აღვბეჭდო ჩემი ყველა ხალხის გულებში, რომლებიც ღირსჰყავით გეღიარებინათ თქვენს ქვეშევრდომებად და ერთხმად ვევედროთ ყოვლად უზენაესს, დაე გაახანგრძლივოს მან თქვენი ძვირფასი ხანა და ჩაგვაგონოს, რომ მთელი შესაძლო გულმოდგინებით ვემსახურებოდეთ ყოვლად ბრძენ და დიად ეკატერინეს”.
აღყვანილი საიდუმლო მრჩევლად და დაჯილდოებული ბრილიანტის კალმით, ბამათი დამტკიცებულ იქნა შამხლის ღირსებაში იმპერატრიცის საგანგებო სიგელით. მას ეწყალობა ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში ჯარების შესანახად და განსაკუთრებული პატივის სახით დანიშნულ იქნა საგანგებო ბადრაგი რუსული ჯარებისგან შამხალთან მუდმივად ყოფნისთვის.
შამხალის მაგალითს მოჰყვა ბევრი მთიელი მფლობელი, რომლებიც იძიებდნენ რუსეთის მფარველობას. ყაზიყუმუხის, ავარიისა და დარუბანდის ხანებმა ასევე გამოგზავნეს თავიანთი წარმოგზავნილნი თხოვნით რომ მიეღოთ რუსეთის მფარველობის ქვეშ. თავადმა ტავრიდელმა წარუდგინა მათი თხოვნები იმპერატრიცას, რაზედაც მიიღო კიდეც ნებართვა, რომ მოქცეულიყო საკუთარი შეხედულების-და მიხედვით. “ჩვენი სახელმწიფო საგებლისთვის საჭირო საქმედ მივიჩნევთ, წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს (Въ именномъ указе отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), მოგცეთ თქვენ საერთო სრული უფლება ჩვენი დერჟავისა და მფარველობის ქვეშ იქაური ხალხების მიღებაზე, მათთან დადგენილებების დადებაზე, თავად უშუალოდ ან თქვენი უფროსობის ქვეშ მყოფისთვის დავალებით, დარწმუნებული ვართ რა, რომ თქვენ აქ ყოველივეს იმპერიის სიკეთისა და ჩვენი დიდებისთვის დაადგენთ და დააწესებთ, შეგვატყობინებთ რა ჩვენ დაწვრილებით, ჩვენი გადამწყვეტი ნების მისაღებად”.
მიიღო რა ასეთი უფლებამოსლება, უგანათლებულესმა დააიმედა წარმოგზავნილნი იმპერატრიცის წყალობაში მათი მფლობელებისადმი, დაასაჩუქრა, და რათა შეეკავებინა ავარელი ომარ-ხანი განუწყვეტელი შემოჭრებისგან საქართველოში, დაუნიშა მას ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში იმ საბაბით, რომ ხანი, საერო ჯარის მოწყობისას, იძულებული შეიქნება, რომ ზედმეტი ხარჯები გასწიოს. ამასთან ერთად, ომარ-ხანისადმი წერილში უგანათლებულესი გამოთქვამდა დარწმუნებას, “რომ საქმეთა ახლანდელ მდგომარეობაში, როდესაც რუსეთმა, აგზნებულმა ოტომანის პორტას მხრიდან მომხდარი მშვიდობის დარღვევით, აღმართა მართალი იარაღი”, ამიტომ ხანი რუსეთის მტრებს ჩათვლის თავის მტრებად (Письмо князя Потёмкина хану Аварскому 25-го августа 1787 года, № 2.200). დარუბანდელ ფათჰ-ალი-ხანს თავადი პოტიომკინი სწერდა, რომ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეასრულებს მის სურვილს და წინასწარ არწმუნებს მას იმპერატრიცის მოწყალებაში. “სხვამხრივ კი, რადგანაც ახლა, უმატებდა თავადი ტავრიდელი (Письмо Фетъ-Али-хану Дербендскому 25-го августа 1787 года, № 2.201), ოტომანის პორტა თავხედურად შეუდგა სრულიად რუსეთის იმპერიასთან ურთიერთობების გაწყვეტას, მე ვიმედოვნებ, რომ საქართველოსთან და რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მყოფ სხვა ხალხებთან მიმართებაში თქვენ მოიქცევით ისე, როგორც ჭეშმარიტ კეთილმოსურნეს შეეფერება”.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნა. – შეიხ-მანსურის საქმიანობა. – პ. ს. პოტიომკინის პროკლამაცია აკსაელებისა და ენდერის მცხოვრებთათვის. – შეიხ-მანსურის თურქეთში გაქცევა. – მისი პროკლამაციები. – მღელვარება იმიერყუბანელთა შორის. – მათი შემოჭრა ჩვენს ფარგლებში. – სიმაგრეების აშენება კავკასიის ხაზზე. – ჯარების განლაგება. – დასახლებული ჯარის შექმნა. – ტარკის შამხალის შემოსვლა რუსეთის ქვეშევრდომობაში.
მღელვარებამ, რომელიც მოახდინა კავკასიის ხაზზე შეიხ-მანსურმა 1785 წელს, არ მისცა გენერალ პოტიომკინს შესაძლებლობა, რომ იმპერატრიცის ნების თანახმად, შესდგომოდა კავკასიის სამეფისნაცვლოს (Кавказское Наместничество) გახსნას (დაარსებას). საგანგიოებისა (დაწესებულებებისა, присутственные места) და გენერალ-გუბერნატორის სახლის აშენებისთვის დამზადებული ხე-ტყე ან დაიწვა, ან კიდევ დატაცებულ იქნა მტაცებელთა მიერ, და თუმა კი მის ნაცვლად მოჰქონდათ ახალი ასტრახანიდან, მაგრამ 20 ნოემბრიდან დაწყებული მშენებლობა, მთელი ძალისხმევის მიუხეავად, შესაძლოა რომ დასრულებული ყოფილიყო არაუადრეს 1786 წლის იანვრისა (Всеподдан. донесенiе Потёмкина отъ 26-го ноября 1785 года. Государственный Архивъ, XVI, № 919).
იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის ბრძანებით, კავკასიის სამეფისნაცვლო შემდგარი უნდა ყოფილიყო ორი ოლქისგან: კავკასიისა და ასტრახანის ოლქებისგან. პირველში უნდა შესულიყო ეკატერინოგრადის, ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდროვსკისა და სტავროპოლის მაზრები, მეორეში ასტრახანის, კრასნოიარსკის, ენოტაევსკისა და ჩერნოიარსკის მაზრები, თანაც ეს უკანასკნელი გადმოდიოდა სარატოვის სამეფისნაცვლოდან. “ქალაქი ეკატერინოგრადი, ნათქვამი იყო ბრძანებაში (Архивъ Мин. Иностр. делъ, II – 19, № 1), იყოს საგუბერნიო; ასტრახანი კი, ჩვენს მომავალ ნებართვამდე, უნდა რჩებოდეს საოლქო ქალაქად. ხოლო დანარჩენში, დადგენილებას კავკასიის სამეფისნაცვლოს საზღვრების შესახებ, და მასთან შეხებაში მყოფ საკითხებს, ვაკისრებთ ჩვენი გენერალ-გუბერნატორებისა და იმ თანამდებობათა შემსრულებლების შეთანხმებას”.
აღიარებდა რა მთიელთა მოსათოკად სასარგებლო და ერთადერთ საშუალებად მოსახლეობას შორის ცივილიზაციისა და სამოქალაქო ცხოვრების შესახებ სწორი წარმოდგენების შეტანას, ეკატერინე II ავალებდა გენერალ პ. ს. პოტიომკინს თანდათანობით ქალაქების აშენებას მთისძირებში მცხოვრები რუსეთის ქვეშევრდომი ხალხების მახლობლობაში. “ჩვენ დარწმუნებული ვართ, წერდა იმპერატრიცა (Въ рескрипте П. С. Потёмкину отъ 19-го мая 1785 года, Арх. Мин. Иностр делъ, II – 19, № 1, дело 1805 г.), რომ მოკლე ხანში თავად ისინიც შეიგრძნობენ სარგებელს ამ მოწყობისგან და ჰპოვებენ თავიანთ საკუთარ მოგებას ჩვენს მიერ დაწესებული მმართველობის ქვეშ მათ ჩარიცხვაში, მონაწილეობას მიიღებენ რა მასში მოსამართლეთა არჩევით მათი წოდებისა და შეძლების (ქონების) მიხედვით. მაგრამ ამისთვის საჭიროა, რათა მათ ვაჭრობაში, სარეწებსა და სხვა ნებადართულ დაწესებულებებში ჰქონდეთ სრული თავისუფლება, და რათა სამხედრო და სამოქალაქო უფროსები არ ავიწროვებდნენ მათ ამაში არანაირი სახით, არამედ უფრო მეტად ყოველგვარი მოწყალებითა და დახმარებით მათ ამაგრებდნენ”.
კავკასიის სამეფისნაცვლოს ქალაქების უმეტეს ნაწილში არსებობდა მხოლოდ და განსაკუთრებით სამხედრო მმართველობა. მაგრამ ახლა უფრო მოხერხებულად იქნა აღიარებული ამ ქალაქების მიმართ 1785 წლის აპრილში გამოცემული “საქალაქო დებულების” გამოყენება. გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს დაევალა გამოეცხადებინა მთებიდან ყველა გადმოსულისთვის ნების მიცემის შესახებ, რათა გამოცხადებულიყო კავკასიის გუბერნიაში, და თუკი გადმოსულ სომეხთა რიცხვი საკმარისად მნიშვნელოვანი იქნებოდა, მაშინ მათთვის უნდა დაეარსებინათ საგანგებო ქალაქი. კავკასიის ხაზის საქართველოსთან კავშირისთვის ჯერ კიდევ 1784 წელს აგებულ იქნა ციხესიმაგრე ვლადიკავკაზი, მდინარე თერგზე, კავკასიონის მთების ხეობაში შესასვლელთან და შემდეგ კი მოზდოკამდე მიმავალ გზაზე აგებულ იქნა რედუტები: პოტიომკინისა მდინარე თერგზე, ტატარტუპის მახლობლად, კომბელეისკისა მდინარე კომბელეეზე და გრიგორიოპოლსკისა მცირე ყაბარდოსთან. – შემდეგ, მდინარე ყუბანის მარჯვენა ნაპირზე აგებულ იქნა სიმაგრე “პრეგრადნი-სტანი” (ქართულად ნიშნავს გადამღობ ბანაკს – ი. ხ.) და მდინარე ურუპის შესართავთან კი – სიმაგრე “პროჩნი ოკოპი” (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.). კავკასიის ხაზზე არსებული დასახლებების გაძლიერებისთვის იმპერატრიცამ ბრძანა დაესახლებინათ იქ გადამდგარი ჯარისკაცები, მისცემდნენ რა მათ დახმარებას ხაზინიდან 20 მანეთს თითოეულ კომლზე. 1785 წლის 14 ივლისს გამოქვეყნებულ იქნა მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც კავკასიის ოლქში დასახლების ნება დაერთო ყველა მსურველსა და უცხოელს. უკანასკნელთ დაჰპირდნენ რწმენის თავისუფლად აღმსარებლობას, მისცეს უპირატესობანი რუსეთის ქვეშევრდომთა თანაბრად, 6 წლით განთავისუფლებით სახელმწიფო ხარკისგან. თუ კი, შეღავათიანი წლების გავლის შემდეგ, მოსახლენი მოისურვებდნენ სამშობლოში დაბრუნებას, ამის გაკეთება დაუბრკოლებლად შეეძლებოდათ, გადაიხდიდნენ რა მხოლოდ სამი წლის ხარკს. ამასთან ერთდროულად შეუდგნენ თავისუფალი მიწების კერძო პირთათვის დარიგებას, და 1784 წლიდან კავკასიის ხაზზე გამოჩნდა თავად ა. ა. ვიაზემსკის, გრაფ (შემდგომში თავად) ა. ა. ბეზბოროდკოს, გრაფ ა. რ. ვორონცოვის, გრაფ ი. გ. ჩერნიშოვისა და სხვათა მამულები.
1785 წლის დეკემბრის ბოლოს, ყველა ყუბანელ მურზას, ყაბარდოელ და ყუმიხ მფლობელს, როგორც რუსეთის ქვეშევრდომებს, დაეგზავნათ მოსაწვევები, რათა გამოცხადებულიყვნენ ეკატერინოგრადში, კავკასიის სამეფისნაცვლოს გახსნის ზეიმზე (Письмо Потёмкина Арслан-Гирей-султану и листъ кабардинцамъ отъ 17-го декабря. Государствен. Архивъ, XXIII, № 13, папка 50). 15 იანვრისთვის ჩამოვიდა მმართველობის შემადგენლობაში დანიშნულ მოხელეთა უმეტესი ნაწილი, შეიკრიბა ასამდე თავად-აზნაური და 40-ზე მეტი მთიელი თავადი და მფლობელი.
17 იანვრის დილას ყველა ეს პირი და ოფიცრები შეიკრიბნენ მმართველის სახლში, და იმ დროს, როცა პ. ს. პოტიომკინი, ესალმებოდა რა შეკრებილებს, უცხადებდა მათ მეორე დღეს დანიშნული სამეფისნაცვლოს გახსნის შესახებ, ქალაქის ქუჩებში ცხენზე ამხედრებული დადიოდა ქალაქის უფროსი (გოროდნიჩი) და ზუსტად იმავეს აუწყებდა ხალხს. მას თან ახლდა ბადრაგი ერთი უნტერ-ოფიცრისა და 12 რიგითისგან და საყვირებისა და ლიტავრების ჰანგების ქვეშ იგი უცხადება მცხოვრებთ მომავალი დღესასწაულის შესახებ, “განუწყვეტელი შეძახილებით: ვივატ ეკატერინა!”
18 იანვარს, კვირას, დილის ექვს საათზე ასერთმა გასროლამ აუწყა მცხოვრებთ ზეიმის დაწყების შესახებ. იმ დროს ჯერ კიდევ არცთუ მრავალრიცხოვანი თავად-აზნაურობა და ყველა მოსამსახურე (მოხელე) შეიკრიბნენ სამეფისნაცვლოს მმართველთან, საიდანაც მთიელ თავადთა თანხლებით გაემართნენ საგანგიოს დარბაზისკენ, რომლის სიღრმეშიც მოჩანდა ამაღლებულ ადგილას დადგმული იმპერატრიცის პორტრეტი. აქ ელოდებოდნენ ისინი გენერალ პოტიომკინის მოსვლას, რომელიც მხარის წარმომადგენლებს მიესალმა საგანგებო სიტყვით (Госуд. Архивъ, XVI, №№ 199 и 919).
– საყვირების ხმამ, თქვა მან, – და ზარბაზნების ქუხილმა ამცნეს ქვეყანას ეს დღესასწაული. შესანიშნავი სამზადისი, რასაც აქ ვხედავთ, აღნიშნავს, რომ ეს დღე მიძღვნილია საქმეებით უკვდავი დიდი ეკატერინეს, ჩვენი საუკეთესო თვითმპყრობელის სიტყვით განდიდებისთვის. ახალდადუმებულია იარაღის ქუხილი, რომელიც აზანზარებდა კავკასიონის მთებს, ახალჩაგებულია მახვილი, რომელიც სჯიდა მტრებს, და სიმშვიდის (სიჩუმის) აღდგენასთან ერთად თვალწინ გვეხსნება ახალი სანახაობა, რომელიც ხალხს ჰპირდება კეთილდღეობას. სხვადასხვა ერთა მრავალრიცხოვანი კრებული, რომელიც დგას დიდებით, გამარჯვებებითა და გულუხვობით გაბრწყინებული ეკატერინეს ტახტის წინაშე, ემზადება მისი მადლიანი დაწესებულების მისაღებად. რუსეთის ვრცელი იმპერიის ყველა მხარე უკვე იგემებს მისი სახალხო-დედობრივი კანონების ნაყოფებს. თქვენ ახლა სხვების თანაბრად იგემებთ ნეტარებას; თქვენ დაინახავთ, რომ მისი სიყვარული ქვეშევრდომებისადმი არის პირველი საფუძველი, ხოლო ხალხის კეთილდღეობა კი – მისი მთავარი საგანი. უზენაესმა მეფეთა მეფემ, აკურთხევდა რა მისგან შეყვარებული კაცობრიობის მწყალობელის განზრახვებს, წარმატებებით დააგვირგვინა მის (ეკატერინეს) მიერ დაარსებული კეთილმოწყობა. ჩვენ, ყურს ვუგდებთ რა იმპერატრიცის კეთილ ნებას, და ვიცით რა მისი გულუხვი ხელით დარიგებული ჭეშმარიტი სიკეთის ფასი, ვალად გვაძევს დავიწყოთ ეს ზეიმი ყოვლისმპყრობელი ღმერთისთვის გულითადი ლოცვების აღვლენით, რათა ყოვლისშემძლე უფალი, რუსეთის მწყალობელი, მოგვივლენდეს ყველა ზეციურ სიკეთეს და უზენაეს განზრახვებს სულ უფრო და უფრო მეტი წარმატებებით აგვირგვინებდეს.
შეკრებილები ეკლესიაში გაემართნენ, სადაც მოისმინეს ყოვლადუწმინდესი ანტონის ქადაგება და თანამდებობის პირებმა კი ფიცი მიიღეს. ამ ცერემონიამ მეტად ძლიერი შთაბეჭდილება მოახდინა მთიელ თავადებზე, რომლებიც გაოცებით უყურებდნენ ყოველივეს რაც ხდებოდა.
არ ესმოდა რა რუსული ენა და უცხო გახლდათ რა ევროპული ცნებებისადმი, ადგილობრივ მოსახლეობას არ შეეძლო რომ უშუალო მონაწილეობა მიეღო მმართველობაში და, სხვა გუბერნიების მსგავსად, არჩევითი თანამდებობის პირები ჰყოლოდა; მაგრამ რათა დაეახლოვებინათ იგი და გაეცნოთ ადმინისტრაციის წესრიგთან, ქვემო-მიწების სასამართლოთა წევრებად არჩეულნი იყვნენ ორ-ორი იქაური ადამიანი ყიზლარისა და სტავროპოლის მაზრებში და ერთიც მოზდოკისა (Всепод. донесенiе Потёмкина 28-го января 1786 г.). გენერალი პოტიომკინი სთხოვდა ა. ა. ბეზბოროდკოს, რომ ებრძანებინა გუბერნიათა შესახებ დაწესებულების გადათარგმნა სომხურ, თათრულ და ქართულ ენებზე და თარგმანების მისთვის მოწოდება (Письмо П. С. Потёмкина Безбородко отъ 28-го января 1786 г.).
ამრიგად, 1786 წლის 18 იანვარს გახსნილ (დაარსებულ) იქნა კავკასიის სამეფისნაცვლო, რომელიც შედგებოდა ექვსი მაზრისგან: ყიზლარის, მოზდოკის, გეორგიევსკის, ალექსანდრესი, სტავროპოლისა და ეკატერინოგრადისა.
20 იანვარს, სამშაბათს, მოახდინეს თავადაზნაურობის სამაზრო წინამძღოლთა არჩევნები, ამასთან გეორგიევსკის მაზრის წინამძღოლად არჩეულ იქნა თავადი პოტიომკინ-ტავრიდელი, ხოლო ალექსანდროვსკისა – იმპერატრიცის სტატს-მდივანი ი. პ. ელაგინი. შემდეგ, როცა წინამძღოლთა გარემოდან მოხდა საგუბერნიო წინამძღოლის არჩევა, მაშინ ყველამ, რა თქმა უნდა, ერთხმად აირჩია თავადი პოტიომკინი, ხოლო მის ადგილზე კი გეორგიევსკის სამაზრო წინამძღოლად – გრაფი ი. გ. ჩერნიშოვი.
არჩევნების დასრულების, საგანგიოების გახსნისა და იმპერატრიცისთვის მადლობის გამოსათქმელად დეპუტატების არჩევის შემდეგ, წოდებათა წარმომადგენლები გაემგზავრნენ თავიანთ სახლებში. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა გზა დაულოცა მათ სიტყვით, რომელიც დღესაც არ არის ინტერესს მოკლებული.
“საზეიმო შემთხვევის ყველა დღეებში, თქვა მან, რომელზედაც თქვენ ხართ მოწვეულნი, ხედავდით თქვენ თქვენზე გადმოღვრილ სიკეთეს, უსმენდით თავიდან კურთხეული დაწესებულების შინაარსს (გუბერნიების შესახებ), მოისმინეთ გუშინ ყოვლადმოწყალე სიგელი თავადაზნაურობის უფლებებისა და უპირატესობათა შესახებ. ვის შეეძლო თქვენგან ამის მოსმენა უგულწრფელესი მადლიერების აღტაცების გარეშე, შეიტყვეთ რა პირველის მეშვეობით, თუ ჩვენი თვითმპყრობელის რამდენად უკიდურეს ნიშნამდე დედობრივი გული ისწრაფვოდა ხალხის ცხოვრების მოწყობისკენ და იხილეთ უკანასკნელიდან (სიგელიდან), თუ როგორი უპირატესობანი უბოძა მან რუსეთის თავადაზნაურობას.
უძველეს დროში, როდესაც კაცობრიობა კვნესოდა ძლიერთა უღლის ქვეშ, როდესაც ხალხი დათრგუნული იყო ხელისუფალთაგან, როდესაც ხელისუფალნი თვლიდნენ წესადაც და თავიანთთვის ხელსაყრელადაც თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შევიწროვებას – გმირები, რომლებიც, მიჰყვებოდნენ რა კაცთმოყვარების განწყობას, გამოირჩეოდნენ სიკეთით, ხალხთა მიერ აღიარებულნი იყვნენ ადამიანებზე უფრო მაღლა; მათ უშენებდნენ ტაძრებს, მათ აღმერთებდნენ.
რომის აყვავებულ დღებში გმირებს, მათ მიერ აღსრულებულ საქმეთა აღსანიშნავად, უგებდნენ მონუმენტებს; ჩვენს განათლებულ დღეებში ჩვენ ვნახეთ, რომ დიდმპყრობელის დიდმა სულმა უარი თქვა მადლიერი ხალხის მიერ მრავალჯერ შეთავაზებულ მონუმენტენზე. მაგრამ თუკი აზრობრივად გავივლით უძველესი, საშუალო და უკანასკნელი დროების ისტორიას, მაშინ ვპოვებთ, რომ ამ პერიოდთაგან არც ერთის ხალხებს არ ჰქონიათ უფრო მეტი მიზეზი, რათა სიტყვიერად განედიდებიათ თავიანთი ხელმწიფენი, ვიდრე ახლა რუსეთს.
ჩვენ ჩვენი თვითმპყრობელი იმპერატრიცის სახით აღტაცებით ვხედავთ გამარჯვებულს, ჩვენ სასიხარულო აღფრთოვანებით ვხედავთ თავისი ხალხის ნაზ დედას. მის გამარჯვებათა დაფნის გვირგვინები არა ჰგავს იმ დამპყრობელთა დაფნის გვირგვინებს, რომლებიც მხოლოდ ხმაურისა და ბრწყინვალებისთვის ისწრაფვოდნენ უცხოთა საზღვრების მიტაცებისკენ; ისინი აჩანაგებდნენ მიწას, იგი კი მოსახლეობას ამკვიდრებს ვრცელ ოლქებში; ისინი, ცეცხლს უკიდებდნენ რა ქალაქებს, თავიანთ ძალაუფლებას აღნიშნავდნენ ნანგრევებით, – იგი ქალაქებს აღაშენებს და მისი ძალაუფლება აღნიშნულია კაცთმოყვარებით; მათი ნაკვალევი მორწყულია სისხლით, – მისი გზა ყველგან მოფენილია ქველმოქედებით და მის კანონებში მოჩანს ხალხისადმი სიყვარულით ანთებული მგზნებარე სულის ხატება.
მთელი ევროპა, და სამყაროს ყველაზე უფრო შორეული საზღვრებიც კი გაკვირვებით უმზერენ აყვავებული რუსეთის დიდებას. უყურეთ ჩვენი სამშობლოს ნერგს (ან ზრდას, растенiе) ჩვეს ბედნიერ დღებში.
ჩვენი თვითმპყრობელის ძალმოსილი სიბრძნე ზეიმობდა ბევრი სუპოსტატის (მოწინააღმდეგის) ძალებზე, მან მოაწყო ჩვენი საშინაო კეთილდღეობა, განადიდა ჩვენი დიდება, დაამკვიდრა კერძო ადამიანთა პირადი უსაფრთხოება, საიმედოდ აქცია თითოეულის მონაპოვარი, კარი გაუღო მეცნიერებებს, უპირატესობანი უბოძა კეთილშობილთ, აღმოაჩინა საშუალო გვარი შეძლების დაფუძნების ხერხები, რომლის უკმარისობასაც გვსაყვედურობდა ჩვენ ზოგიერთი დერჟავა, მოგვცა სახსრები და საშუალებანი ხელოსნობის მოსაწყობად, და არ არის ისეთი წოდება ჩვენს სამშობლოში, რომლის შესახებაც მისი შორსმჭვრეტელი სული არ ფიქრობდეს და საკუთარ მზრუნველობას არ გამოავლენდეს.
ჩამოთვალეთ მისი მზრუნველობანი რუსეთის დიდებასა და სიდიადეზე! მან შეიძინა თეთრი რუსეთი, იმპერიას შემოუერთა ყირიმი, რომლის მხოლოდ სახელიც კი როსებისათვის საფრთხობელას წარმოადგენდა; ყირიმი, საიდანაც ჩვენსკენ მოედინებოდა უბედურებანი, ახლა სრულიად რუსეთის იმპერიისადმი საუკუნოდ არის დაქვემდებარებული (поверженъ... навеки), და ამ შენაძენს მისი დაფნის გვირგვინი არ მოურწყავს არც ერთი წვეთი სისხლით!
შეხედეთ, ბოლოს, ამ ქვეყანას, სადაც მისი ბრძნული დაწესებულების ნიმუშით საზეიმოდაა გახსნილი სამეფისნაცვლო. ეს ქვეყანა, სადაც უწინ იყო ძველი სკვითების სამოსახლო, მითვისებულია რუსეთისადმი (присвоена къ Россiи); სამარადისო ყინულით დაფარული და ღრუბლებზე უფრო მაღლა ასული კავკასიონის მთები ქედს იხრიან მისი დერჟავის წინაშე; მძვინვარე ზნის ხალხები, თვინიერდებიან რა, უსმენენ სიბრძნის ხელით მოხაზულ კანონებსა და დაწესებულებებს. და იქ, სადაც სტეპების სივრცე საშინელებას ჰგვრიდა წარმოსახვას, ახლა ყველგან ვხდავთ სოფლებსა და ადამიანის საცხოვრისს (сёла и обитанiе); იქ, სადაც მოხეტიალე ხალხები ვერ ხედავდნენ ვერაფერს ნარ-ეკლის გარდა, ახლა ვხედავთ აღმართულ ქალაქებს.
აქ გვევალება ჩვენ მსახურება, რომელიც მოითხოვს უფრო მეტ გულმოდგინებასა და მორჩილებას. თქვენ, მოსამართლედ დაყენებულებმა, ზრუნვით, მიუკერძოებლობითა და სიფხიზლით უნდა მოიზიდოთ ველურ ხალხთა გულები, ასწავლოთ მათ რომ უყვარდეთ კეთილმოწყობა, შეიმეცნონ კანონთა სარგებლობა, მათი მფარველობის ფასი და თითოეულის სარგებელი კანონებისადმი მორჩილებისგან, რათა მრავალი სხვადასხვა ხალხი, რომლებიც შეადგენენ ამ გუბერნიას, და მისი მოსაზღვრე განსხვავებული ერები, თავად იცილებდნენ თავიანთ უწინდელ სიბრმავეს, აიძულებდნენ თავიანთ ბოროტულ ზნეს და რათა მათმა საზოგადოებამ მიიღოს იმ არსების ის სხეულიცა და ის სახეც, როგორადაც მის ყოფნას ვარაუდობენ (...дабы многоразличные народы, составляющiе сiю губернiю и ей сопредельныя разныя нацiи, сами отметали прежнее ослепленiе свое, возгнушались злонравiемъ своимъ и что бы общество ихъ получило и то тело и тотъ образъ существа, каковымъ ему быть предполагаютъ).
თქვენ კი, თქვა პ. ს. პოტიომკინმა, მიმართავდა რა მთიელ თავადთა დეპუტატებს, – თქვენ, მოწოდებულნო დიდი ეკატერინეს პირისა და ტახტის წინაშე, დატკბით თქვენთვის ბოძებული ხვედრით, ისწავლეთ შეცნობა იმ მდგომარეობისა, რომელიც ადამიანის ბუნებისთვისაა დამახასიათებელი (...любуйтесь участью вамъ дарованною, прiучайтесь познавать состоянiе, природе человеческой свойственное). აღტაცებით განადიდეთ დიდი ეკატერინეს სახელი, ხმამაღლა გამოაცხადეთ მისი მეფობა, დაემორჩილებით რა მის წმინდა კანონებს. თქვენგან არაფერს არ მოითხოვენ საიმპერატორო ტახტისადმი ერთგულების, მშვიდად ყოფნისა და ურთიერთ შორის უსაფრთხოების გარდა”.
სიმშვიდე და უსაფრთხოება კავკასიის ხაზზე შეადგენდა იმ მხარის ყველაზე უფრო არსებით მოთხოვნილებას. ძარცვა და მტაცებლობა მძიმედ აისახებოდა სოფლის მოსახლეობაზე, განსაკუთრებით იმ დროიდან, რაც შეიხ-მანსურმა რუსებთან ომს წმინდა ომი უწოდა და მარადიულ ნეტარებას ჰპირდებოდა ყოველ მუსლიმანს, რომელიც დაეცემოდა ბრძოლის ველზე ან გიაურს მოკლავდა. 1785 წლის ბოლოს, დაღესტანში, ჩეჩნეთსა და ყუმიხებს შორის გამოჩნდნენ წარმოგზავნილები იმ დროს კონსტანტინოპოლში მყოფი ჯანგუთაელი ახმედ-ხანისგან, რომელიც ატყობინებდა მთიელებს, რომ პორტა მისცემს მათ ფულებსა და ჯარს, თუკი ისინი მიჰყვებიან წინასწარმეტყველის რჩევებს და აჯანყდებიან რუსეთის წინააღმდეგ (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 4-го января 1786 года, № 1-й. Государств. Архивъ, XXIII, № 13, папка 57).
ყველას მიერ მიტოვებული შეიხ-მანსური კვლავ გამოვიდა სცენაზე და მისი მომხრეების რიცხვი სწრაფად იზრდებოდა. მისი მიმტოვებელი ჩაპალოვი კვლავ მოგვევლინა იმამის ყველაზე უფრო გულმხურვალე მომხრეთა რიცხვში. მანსურმა ყველგან დააგზავნა პროკლამაციები, რომლებშიც წყევლიდა ყველას, ვინც უსმენს რუსებს და ემორჩილება მათ. მან მოამზადა დიდი დროშა გრძელი ვერცხლის შუბით, დაამზადა ტომრები პროვიანტისთვის, რომელიც მოჰქონდათ მცხოვრებლებს, და უზარმაზარი ქვაბები ჯარებისა და თავის მიმდევართა კმაყოფისთვის. წინასწარმეტყველის სახლის ირგვლივ დაყენებულ იქნა ყარაული ადგილობრივ მცხოვრებთაგან (Рапортъ полковника Лунина генералу Потёмкину 8-го января 1786 года). ჩვენს ხელში მისი ჩაგდების არანაირი შესაძლებლობა არ იყო, ვინაიდან იქაურები არა მხოლოდ არ თანხმდებოდნენ მის გაცემაზე, არამედ გულდასმითაც მალავდნენ, მათი სიტყვებით, წმინდა ადამიანის ადგილსამყოფელს. იოლი საშოვრის მოხალისენი გამოცხადდებოდნენ კავკასიის ხაზზე უფროსობასთან, და სთავაზობდნენ ფულის სანაცვლოდ მანსურის თავის მოტანას, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არ ასრულებდნენ მიცემულ დაპირებებს; ზოგიერთმა მოახერხა ესარგებლა რუსული უფროსობის ნდობით და, მიიღებდა რა წინასწარ ფულის ნაწილს, იმალებოდა და უკვალოდ იკარგებოდა.
მანსური, ამასობაში, აგრძელებდა მომხრეთა დაქირავებას და მოითხოვდა, რათა თითოეული მეჩეთიდან სამ-სამი ადამიანი მოსულიყო მასთან (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому отъ 28-го мая 1786 года). აკსაელები და სოფელ ენდერის მცხოვრებნი გამოირჩეოდნენ წინასწარმეტყველისადმი თავიანთი თანაგრძნობით და სხვებზე უფრო მეტი ხალისით მიჰყვებოდნენ მის სწავლებას. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მფლობელებს აეკრძალათ თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთათვის მანსურის მოთხოვნათა შესრულება და მისი დროშების ქვეშ დადგომა, მაგრამ მფლობელნი პასუხობდნენ, რომ მათ არ შეუძლიათ წინ აღუდგნენ ასეთ მოძრაობას.
“ვწუხვარ, პასუხობდა პოტიომკინი (Въ прокламацiи отъ 12-го iюля Андреевскимъ и Аксаевскимъ владельцамъ), რომ თქვენს სუსტ მმართველობას (чиноначалiе) არ შეუძლია თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა შეკავება, რომლებიც ეწებებიან არა იმამს, როგორც თქვენ თქვენს წერილში წერთ, არამედ მეამბოხე და ყაჩაღ უშურმას, რომელიც, სიცრუით უწოდა რა საკუთარ თავს იმამი, ღვთის რისხვის ღირსი შეიქნა, რომელიც, დაარღვია რა სიმშვიდე, მეამბოხედ იქცა და სიკვდილით სასჯელის ღირსია.
ყოვლისშემძლე ღმერთი, ხედავს რა საძაგელ საქმეებს, არ დაუშვებს ამას დამარცხების გარეშე და მისგან დაღვრილი სისხლის გამო მას გადასცემს სიკვდილით სასჯელს ამქვეყნად და მარადიულ სატანჯველს სიკვდილის შემდეგ.
თქვნ ითხოვთ ჩემს ბრძანებას – მე გაძლევთ თქვენ მას მოკლედ და ნათლად: შეაკავეთ თქვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფნი ახალი ბოროტებისგან, ჩააგონეთ მათ, რომ როდესაც გასულ ზაფხულს, დარმავებული ხალხი, სჯეროდა რა უშურმას ტყუილებისა, უნამუსო მწყემსისა, მიეწება მას, განა კი ბევრი მიიღო მისი მეშვეობით, განა კი ბევრი სარგებელი შეიძინა?
ეს მატყუარა უშურმა ადამიანთა სისხლის ფასად, – რომელსაც დაბრმავებული გულუბრყვილონი მისთვის ღვრიან, – თავად ძარცვავდა და მდიდრდებოდა, და გამომჟღავნდა მისი ტყუილი და ბოროტმოქმედება”.
გენერალი პოტიომკინი წერდა მთიელებს, რომ, დაამარცხა რა გასულ შემოდგომაზე მანსურის ბრბო, მან გააჩერა საომარი მოქმედებები მხოლოდ იმ დარწმუნებით, რომ ისინი გაიგებენ რუსი იმპერატრიცის გულმოწყალებას, მაგრამ თუკი მთიელი ხალხები კვლავ მიჰყვებიან ცრუწინასწარმეტყველის რჩევებს, მაშინ სასტიკად იქნებიან დასჯილნი და მათი სინანული გვიანღა იქნება.
ამ მოწოდებამ ვერ მოახდინა თავისი მოქმედება; ხალხი მიედინებოდა მანსურისკენ და საყოველთაო დუღილი იმდენად ძლიერი იყო, რომ პ. ს. პოტიომკინი ვერ ხედავდა კავკასიის ხაზზე სიმშვიდის აღდგენის შესაძლებლობას იმ დრომდე, სანამ იარსებებდა მანსური (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 14-го iюля 1786 г., № 365). მისი ჩაგონებით, ყაბარდოელები ინარჩუნებდნენ მუდმივ ურთიერთობებს იმიერყუბანელ ხალხებთან და მათთან ერთად იჭრებოდნენ კავკასიის ხაზზე, ან კიდევ სწევდნენ მეგზურობას. ერთერთი ასეთი თავდასხმის დროს, ყაბარდოელი მფლობელი დოლი, მანსურის ერთერთი ყველაზე უფრო ქმედითი დამხმარე, ალყაშემორტყმულ იქნა ჩვენი ჯარების მიერ. ვერ ხედავდა რა დევნისგან თავის დაღწევის შესაძლებლობას, დოლმა თავისი უზდენი გამოუგზავნა რაზმის მეთაურ პოლკოვნიკ ნაგელს, პატიების თხოვნითა და დამორჩილების დაპირებით. ნაგელი მას შეწყალებას დაპირდა; დოლი გამოცხადდა ჩვენს ბანაკში და გასტუმრებულ იქნა თავის საცხოვრებელ ადგილას, მცირე ყაბარდოში. აშკარა ბოროტმოქმედისადმი გულმოწყალების მაგალითმა იმოქმედა ზოგიერთ ტომზე, და აკსაელებმა, ენდერის მცხოვრებლებთან ერთად, გადაწყვიტეს ასევე ეთხოვათ პატიება დაპირებით, რომ მომავალში არ შეუერთდებოდნენ მანსურს (Рапортъ полковника Нагеля Потёмкину 8-го августа). პოტიომკინი მათგან მოითხოვდა ფიცსა და ამანათების გაცემას, რაზედაც ისინი დაეთანხმენ კიდეც (Листы Андреевскимъ владельцамъ отъ 4-го и 9-го августа 1786 года). ამის კვალდაკვალ სექტემბერში ყაბარდოელებმაც მისცეს ხელწერილი, რომ თუკი მანსური გამოცხადდება მათ სოფლებში, მაშინ ვალდებული იქნებიან დააკაონ იგი და უფროსობას წარუდგინონ (Подписка кабардинцевъ отъ 28-го сентября 1786 года). ამ გარემოებებმა, რომლებიც ცნობილი გახდა მანსურისთვის, აიძულეს იგი, რომ ეზრუნა საკუთარი უსაფრთხოების შესახებ. მან თავი მოაჩვენა სინანულში მოსულად და ოქტომბრის ბოლოს, მისი ნათესავი, ეტა, გამოცხადდა პ. ს. პოტიომკინთან დარწმუნებით, რომ მანსურს სურს არა მხოლოდ დამორჩილდეს, თუკი მას დაპირდებიან სრულ პატიებას, არამედ საკუთარ თავზე ღებულობს მთიელი ხალხების დამშვიდების ვალდებულებასაც. გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი მოითხოვდა, რათა მანსური თავად გამოცხადებულიყო მასთან, მაგრამ იგი უარით პასუხობდა. ამის შემდეგ მალევე გამომჟღავნდა, რომ მანსური თავის ნათესავს გზავნიდა მხოლოდ იმისთვის, რათა გაეხმაურებინა, რომ რუსეთის მთავრობა ეძიებს მასთან შერიგებას. “მაგრამ რადგანაც ასეთი გახმაურებისთვის, წერდა თავადი ტავრიდელი (Во всеподданн. донесенiи отъ 30-го января 1787 года, № 5), არის პირდაპირი მიზეზი, რომ გადაირჩინოს საკუთარი თავი და არ გამოჩნდეს რუსეთის მიერ დევნილად, ამიტომ ვუბრძანე მე გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, რათა აღნიშნული ნათესავი ჩემთან წარმოადგინოს, ხოლო უშურმას (მანსურს) კი შეატყობინოს, რომ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ტახტისადმი დანაშაულის აღიარებით შევრდომლნი უარს არ მიიღებენ მონარქის მოწყალებაზე, თუკი მხოლოდ მათი სინანული და გამოსწორება იქნება ჭეშმარიტი და გულწრფელი”.
ეს უკანასკნელი კი არ ჰქონდა სწორედ მანსურს. მას სულაც არ სურდა დამორჩილება, ეძიებდა თავისი პარტიის გაძლიერების საშუალებებს და დაპირდა თავის მომხრეებს, რომ ერთერთ პარასკევს დაიძვრებოდა ვლადიკავკაზზე და დაეუფლებოდა მას.
– ყურანში დაწერილია, ამბობდა ცრუწინასწარმეტყველი, რომ თუკი მუსლიმანები ურჯულოებთან ბრძოლას პარასკევს დაიწყებენ, მაშინ აუცილებლად დაამარცხებენ მათ. თუკი მუსლიმანი მოკლავს თუნდაც ერთ ურჯულოს პარასკევს, მაშინ ეს იგივეა, რომ მას დაერბიოს ურჯულოთა 7.000 ეკლესია დანარჩენ დღეებში; ხოლო თუკი მუსლიმანი ამ დღეს მოკლულ იქნება ურჯულოთა ხელიდან, იგი აუცილებლად სამოთხეში იქნება.
მანსური დაპირდა თავის თანამემამულეებს თურქების, ავარიის ხანისა და ყარაყაითაღის უცმის დახმარებას.
– თურქული ჯარებისთვის აქ შემოსვლა შორი და მეტად გაძნელებულია, ამბობდნენ ადამიანები, რომლებსაც არ სჯეროდათ იმამის დაპირებებისა, – და ეს არასოდეს არ ყოფილა. გაცილებით უფრო ადვილი იქნებოდა მათთვის წართმეული ყირიმის დაბრუნება ან ყუბანზე მოსვლა, მაგრამ იქაც ისინი არ მიდიან. როგორ აღვუდგეთ ჩვენ წინ რუსებს? ადრე თუ გვიან, ისინი ჩვენ მთებში შეგვრეკენ, სადაც შიმშილით დავიხოცებით; სჯობს დავმშვიდდეთ და პატიება ვითხოვოთ.
– ამაოდ გვქონდა ჩვენ მისი იმედი, ამბობდნენ ჩეჩნები, – და რუსების მტრები შევიქენით.
მოსახლეობის უმეტესი ნაწილის მისდამი არაკეთილგანწყობის მიუხედავად, მანსურმა მოახერხა თავის გარშემო ბრბოს შემოკრება ათასი ადამიანისგან. აქ იყვნენ ჩეჩნები, თავლინელები, ანდერელები, აკსაელები და უპირატესად კი კაჩკალიკები – ყველანი უსახლკარო ადამანები, ანუ აბრაგები (Рапортъ маiора Елагина 30-го мая 1787 года. Государств. Арх., XXIII, № 13, пап. 60). ეშინოდა რა უსაქმოდ მათი დატოვების და ამის გამო თავისი სოფლების მოსალოდნელი გაძარცვისა, მანსური დაიძრა ყარაბულახების წინააღმდეგ. მომხდარ შეტაკებაში იმამმა თავი გამოიჩინა როგორც მშიშარამ და ჩეჩნები იცინოდნენ მასზე, ამბობდნენ რა, რომ იგი “კრთებოდა ბრძოლაში ყოფნისგან და ყოველთვის მოშორებით იდგა” (Рапортъ бригадира Нагеля 1-го iюня 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 60). ლაჩრობა მთიელებში ყოველთვის ითვლებოდა ყველაზე უფრო უდიდეს მანკიერებად, და ამიტომ ბუნებრივია, რომ მანსურმა განიცადა საშინელი დაცინვები და ყოველგვარი ნდობაც დაკარგა. ხედავდა რა თავისი მოქმედებების წარუმატებლობას ჩეჩნეთში და იცოდა რა თურქეთის რუსეთთან ომისთვის მზადებათა შესახებ, ცრუწინასწარმეტყველმა გადაწყვიტა გამგზავრებულიყო ერთერთ თურქულ ბანაკში და იქ შეეთავაზებინა თავისი სამსახური. 1787 წლის ივლისის დასაწყისში, იმიერყუბანელი მფლობელის ყაზი-გირეის დახმარებით, მანსურმა დატოვა ჩეჩნეთი და წავიდა ყუბანს იქით. პორტა გახარებული იყო თავის მხარეზე მისი გადმობირებით, როგორც პოლიტიკური მოღვაწისა. ყუბანს იქით მანსურის წასვლამდე უფრო ადრე, ერთერთი ყუმიხელი მცხოვრები, რომელმაც იმოგზაურა მექაში და კონსტანტინოპოლის გავლით უკანვე ბრუნდებოდა, მოწოდებულ იქნა ვეზირთან.
– როგორი იმამი გამოცხადდა იქ თქვენთან, ეკითხებოდა ვეზირი, – და როგორ სასწაულებს ახდენს იგი?
– არანაირს, პასუხობდა წინასწარმეტყველ მუჰამედის ჭეშმარიტი მიმდევარი, – იგი მხოლოდ რყვნის ხალხს და ახდენს არეულობას.
– სჯერათ თუ არა მისი ადამიანებს?
– მიამიტებს სჯერათ, ჭკვიანები კი მატყუარას უწოდებენ.
– ნუთუ თქვენში არ არის წიგნები?
– არის.
– და როგორღა შეგიძლიათ გწამდეთ წინასწარმეტყველის გამოჩენისა, რომელიც თქვენი რჯულის მიხედვით, მუჰამედის გარდა, არ შეიძლება რომ იყოს?
ჰაჯი ხსნიდა ამას ხალხის განუვითარებლობით, მაგრამ ამასთან ერთად არწმუნებდა ვეზირს, რომ მანსურს ბევრი მომხრე ჰყავს. ეს უკანასკნელი განცხადება იყო იმის მიზეზი, რომ როცა მანსური გამოჩნდა ყუბანს იქით, პორტამ გადაწყვიტა ექცია იგი თავისი გეგმებისა და შეხედულებების იარაღად და, ცრუწინასწარმეტყველის დახმარებით, აღემართა მუსლიმანები რუსეთის წინააღმდეგ. თუ რა გზით მიეღწია ამისთვის – თურქული მთავრობა დროს მიანდობდა, ახლა კი მთელ ძალისხმევას იყენებდა, რათა მანსური თავის მომხრედ გაეხადა. სუჯუკის ფაშის მიერ გამოგზავნილმა ეფენდიმ მიართვა ექს-იმამს ფული, საჩუქრები და ფიციც ჩამოართვა მას, რომ არ იღონებდა არაფერს სხვანაირად, თუ არა პორტას ბრძანებით (Рапортъ генерала Потёмкина князю Таврическому 21-го августа 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 62). შემდეგ ამის კვალდაკვალ გამოცხადდა წარმოგზავნილი ანაპის ფაშისგან და მიიპატიჟა მანსური ანაპაში, სადაც შეკრებილ იქნა 10.000-მდე თურქული ჯარები. ანაპის ფაშა ეკითხებოდა მანსურს მის ქადაგებთა ხასიათის შესახებ, აქებდა მას იმის გამო, რომ რომ იგი ავრცელებს რელიგიის წესებს ისეთ ველურ ადგილებში, როგორიც დაღესტანია, და დაინტერესდა, ხომ არ ავიწროვებენ რუსები იქაურ მაცხოვრებლებს.
– რუსების მიერ შევიწროვებათა შესახებ მე არაფერი მსმენია, პასუხობდა მანსური, – ჩეჩნები აძლევენ თავიანთ ამანათებს იმ პირობით, რომ ერთი წლის გასვლის შემდეგ ისინი იცვლებოდნენ სხვებით, მაგრამ გარკვეული დროიდან რუსები, მიიღებენ რა ჩეჩნებისგან ახალ ამანათებს, იტოვებენ ძველებსაც და ჩეჩნები ამის გამო დრტვინავენ.
– რუსების მიერ თქვენი ამანათების თავისთან დაკავება, შენიშნა ფაშამ, – არის მათ მიერ ვალდებულებათა დარღვევის აშკარა ნიშანი. მათ უკვე დაარღვიეს მშვიდობა ჰალიფასთან (სულთანთან) და ჩაფიქრებული აქვთ მართლმორწმუნეთა ამოწყვეტა. მალე აღეგზნება ომი და თითოეული ჭეშმარიტი მუსლიმანი ვალდებულია შეიარაღდეს და უკანასკნელ ამოსუნთქვამდე იცავდეს მართალ სარწმუნოებას. ხოლო როგორც ცნობილია, რომ სარწმუნოებისადმი შენი მოშურნეობის გამო შენ გიჯერებენ არა მხოლოდ მთელი ჩეჩნები, არამედ ბევრი სხვა დაღესტნელი ხალხებიც, ამიტომ ეს შემთხვევა მოგცემს შენ საუკეთესო საშუალებას ღვთაებრივი მოწყალებისა და სულთნის გულუხვობის შესაძენად ნეტარებისთვის ამ და მომავალ ცხოვრებაში. ეცადე წაახალისო და ჩააგონო, რათა ყველა მაჰმადიანი, შეიარაღდება რა, ამხედრდეს რუსების წინააღმდეგ და ზარალი მიაყენოს მუსლიმანური სარწმუნოების მოწინააღმდეგეს. დარწმუნებული იყავი, რომ რომ ღმერთისა და ჰალიფასადმი შენი მსახურება დაჯილდოებულ იქნება ისეთი საზღაურით, რომლის მხოლოდ წარმოდგენა თუა შესაძლებელი.
– რა თქმა უნდა, პასუხობდა მანსური, – მე, როგორც მაჰმადიანი, ვალდებული ვარ ვმოქმედებდე რელიგიის კანონების მიხედვით, მაგრამ ჩეჩნებისა და დაღესტნელთა შესახებ დაბეჯითებით არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც ამ ხალხებს ჰყავთ თავიანთი უფროსები და გააჩნიათ თავიანთი ვალდებულებანი, რომელთა შესაბამისადაც განკარგავენ თავიანთ საქმეებს.
მანსურის ორჭოფული პასუხის მიუხედავად, ფაშა ეალერსებოდა მას და კარგად ინახავდა (Показанiе Мансура Шешковскому. Госуд. Арх., VII, № 2777). ასეთი მიღებით გამხნევებულმა და თურქების მხრიდან მხარდაჭერაზე დაიმედებულმა ცრუწინასწარმეტყველმა თავის თანასოფლელთ გამოუგზავნა წერული, რომელშიც წერდა, რომ მალე დაბრუნდება ჩეჩნეთში სახელგანთქმულ ადამიანად (Рапортъ бригадира Нагеля отъ 7-го iюля. Госуд. Арх., XXIII, № 13. пап. 61). იგი ურჩევდა მართლმორწმუნეებს, რომ ყოფილიყვნენ ერთსულოვანნი, მიჰყოლოდნენ მის მიერ მიცემულ დარიგებებს და მაშინ ჰპიდებოდა დაეხსნა ისინი რუსების მიერ შევიწროვებათაგან. “მთელი ყუბანისმიღმელი ხალხები, წერდა მანსური, – მე პატივს მცემენ და შემომიერთდნენ”. იგი ჰპირდებოდა რომ მათთან ერთად მოვიდოდა ჩეჩნეთში როგორც კი მიიღებდა თურქულ ჯარებს, ზარბაზნებსა და ჭურვებს.
ფაშის მფარველობამ და თურქების ჩაგონებებმა დიდი სახელი მოუტანეს მანსურს მთელს ყუბანისმიღმეთში. ჩეჩნეთში მისგან სასწაულებს მოითხოვდნენ, აქ კი კმაყოფილდებოდნენ მხოლოდ მისი ქადაგებით.
– ისე უნდა იყოს, რომ უფალმა გამოუგზავნა მას თავისი გამოცხადება, ამბობდნენ იმიერყუბანელები, – თუკი მან, ლაპარაკობს რა მხოლოდ ჩეჩნურ ენაზე, ასე მყარად იცის ყურანი.
ხალხი მასთან ყოველი მხრიდან მოედინებოდა: ჯანმრთელები მოდიოდნენ თავიანთი პატივისცემისა და თანაგრძნობის გამოსახატავად, ავადმყოფები კი – განსაკურნებლად. მანსური აღაგზნებდა მათ რუსეთის წინააღმდეგ და ახალისებდა ჩვენს ფარგლებში მტაცებლობისთვის. იმიერყუბანელები გადმოლახავდნენ მდინარეს და გადმოდიოდნენ ჩვენს ნაპირზე, და თუმცა კი ჩვენს ჯარებთან შეხვედრისას ყოველთვის განიცდიდნენ დამარცხებას, მაგრამ მათი ცალკეული პარტიები მცხოვრებლებს აყენებდნენ დიდ გაჩანაგებას. “კავკასიის გუბერნიაში დასახლებულთა მუდმივად იმიერყუბანელთა თავდასხმებისა და თარეშების ქვეშ ყოფნა საკმარისად გვიჩვენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი (Въ письме П. С. Потёмкину отъ 19-го августа, № 2.104), განსაკუთრებით კი ახლანდელ გარემოებებში, რომ ადრე არიან იქ ჩასახლებულნი. მგონია, რომ საჭირო იქნება საზღვრებთან ახლოს მოსახლენი უკან გადმოვიყვანოთ, რათა ისინი უსაფრთხოდ ვჰყოთ და იმიერყუბანელთ კი მოვუსპოთ ანგარება, რომლებსაც ჩვენი დასახლებანი იზიდავენ (იტყუებენ)”.
“ცარეგრადიდან (კონსტანტინოპოლი – ი. ხ.) მოსული ცნობებით, წერდა უგანათლებულესი იმავე რიცხვში გაგზავნილ სხვა წერილში (Отъ 19-го августа, № 2.093), თურქეთის მთავრობა, სულთანის მშვიდობისმოყვარული განზრახვების საწინააღმდეგოდ, ეძიებს მშვიდობის გაწყვეტას: ჩერქეზები აპირებენ ყუბანის აქეთ თავიანთი თარეშების დაწყებას. თქვენი აღმატებულება მოგვახსენებს იქ იმამ მანსურის გაძლიერების შესახებ. ყოველივე ეს მოითხოვს ძლიერი ზომების მიღებას. მე გავალებთ თქვენ, ჯერ ერთი, შეაგროვოთ დაცალკევებული ნაწილები და მოიყვანოთ საკუთარი თავი სათანადო მდგომარეობაში. უკეთესია მსხვერპლად შესწიროთ არასაჭირო, ვიდრე დაისუსტოთ საკუთარი თავი საყოველთაო დაქუცმაცებულობით: ყიზლარის მხარე უზრუნველყავით საკმარისი რაზმით; მთავარი ყურადღება კი მიაპყარით მარჯვენა ფლანგს. გენერალ-პორუჩიკ ილოვაისკის ვუბრძანე შეკრიბოს დონის მხედრობა, გენერალ-მაიორ ბარონ როზენს განლაგდეს მდინარე ეაზე, და ორივენი სრულ მზადყოფნაში იდგნენ ღონისძიებებისთვის, რომლებსაც გარემოებები მოითხოვენ”.
დაათვალიერა რა მდინარე ყუბანის ნაპირები, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა აუცილებლად მიიჩნია დაუყოვნებლივ შედგომოდა რიგი სიმაგრეების მოწყობას, რომელთაც შეეძლებოდათ თუნდაც ნაწილობრივ უზრუნველეყოთ მცხოვრებნი მტაცებელთა შემოჭრებისგან. ასე, მდინარე ტერნოვკას შესართავთან საძირკველი ჩაეყარა ტერნოვსკის რედუტს, ერთი ქვემეხითა და ასეულის გარნიზონით; მდინარე კამიშევატაიას შესართავთან, მარცხენა ნაპირზე – მსტისლავსკის რედუტს ოთხი ქვემეხითა და ორი პოლკის გარნიზონით; ყალმუხთა ფონთან (при Калмыцкомъ броде) – ნადზორნი (სამეთვალყურეო – ი. ხ.) რედუტს, მცირე რაზმისთვის; ყოფილი ცარიცინის ციხესმაგრის მახლობლად – ცარიცინის რედუტს, ერთი ქვემეხისა და არცთუ დიდი რაზმისთვის. შემდეგ მოჰყვებოდა: პროჩნი ოკოპი (მტკიცე სანგარი – ი. ხ.); მდინარე ყუბანის მუხლზე – დერჟავნი რედუტი, ერთი ქვემეხისა და მცირე რაზმისთვის; უწინდელი სენგილეევსკის რედუტის ადგილზე გრიგორიოპოლისის რეტრანშემენტი, ოთხ ქვემეხზე; მდინარე გორსკაიას მარჯვენა მხარეს არსებულ სიმაღლეზე – უბეჟნი რედუტი, ორი ქვემეხით; ოვეჩი ბროდთან – ნედრემანნი რედუტი, ორ ქვემეხზე და, ბოლოს, პრეგრადნი სტანი (გადამღობი ბანაკი – ი. ხ.), ათ ქვემეხზე; რედუტი ბესლენეის გზასთან (при Бесленейской дороге), ორ ქვემეხზე, რედუტი ნევინნი კონცხთან, ორ ქვემეხზე, უსტ-ნევინნი რედუტი ყუბანზე, ორ ქვემეხზე და რეტრანშემენტი ვოროვსკოი ლესთან, ოთხ ქვემეხზე.
“თქვენმა უგანათლებულესობამ იცის, მოახსენებდა გენერალი პოტიომკინი (Въ рапорте князю Таврическому отъ 16-го iюля, № 1.135), რომ ჩემდამი ჩაბარებული დისტანცია გადაშლილია რვაას ვერსზე და თვალმოუხუჭავი სიფხიზლე უნდა მქონდეს, რათა არსად არ ჰქონდეთ თათრებს (იმიერყუბანელებს) უმცირესი წარმატებაც კი, ვინადან იგი იქცევა ახალ სიგნალად ხალხთა საერთო ამბოხებისთვის, რომლის თავიდან ასაცილებლადაც მე გამოვიყენებ ყველა შესაძლო მონდომებას”.
ამ მიზნით, კავკასიის ხაზის უკეთ დასაცავად მთელი ჯარები გაყოფილ იქნა ორ კორპუსად: ყუბანის ეგერთა, რომელიც შევიდა გენერალ-ანშეფის პ. ა. ტეკელის უფროსობის ქვეშ, და კავკასიისა, რომელიც დარჩა გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინის გამგებლობაში. უკანასკნელის ჯარები განლაგებული იყო: მთავარი კორპუსი* (*კავკასიის მუშკეტერთა პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ხუთი ესკადრონი, სალეგიონო ესკადრონები, ურალის კაზაკთა პოლკი და ექვსი ქვემეხი), პოტიომკინის პირადი უფროსობით, იმყოფებოდა ბეშტოის მთებსა და კუმ-მთას შორის, “რათა მოსახერხებელი ყოფილიყო, დაიფარავდა რა კავკასიის ხაზს ყუბანის თავად სათავეებიდან, ან გაეძლიერებინა მარჯვენა ფრთის რაზმები, ან მიბრუნებულიყო ყაბარდისკენ, თუკი იქაურები მერყეობას დაიწყებდნენ”.
მთავარ რაზმს მოჰყვებოდა გენერალ-მაიორ ელაგინის რაზმი* (*ნარვის კარაბინერთა პოლკი, ნიჟეგოროდის ქვეითი პოლკი, ყუბანის ეგერთა კორპუსის მე-3 ბატალიონი, ლადოგის ქვეითი პოლკის ბატალიონი, გრენადერთა ბატალიონი ნიჟეგოროდისა და ლადოგის პოლკების ასეულებისგან, კაზაკთა პოლკები: გრეკოვისა, კარშინისა, ხოპერის კაზაკები და სამი ქვემეხი), განლაგებული კუმ-მთასთან დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან კამიშევატაიასა და სტავროპოლის ოკრუგამდე; პოლკოვნიკ გერმანის რაზმი** (**კარგოპოლის კარაბინერთა პოლკი, ვლადიმირის ქვეითი პოლკი მისი გრენადერთა ასეულებით, ლადოგის პოლკის ბატალიონი და კავკასიის პოლკის ასოცი გრენადერი, ასტრახანელი დრაგუნების ოთხი ესკადრონი, კუტეინიკოვის კაზაკთა პოლკი და სამი ქვემეხი) კავკასიის ხაზთან საკომუნიკაციო პოსტების შენახვისთვის და აგრეთვე დისტანციის დასაცავად გადამღობი ბანაკიდან პოლკოვნიკ რებინდერის რაზმამდე*** (***როსტოვის კარაბინერთა პოლკი, ტფილისის ქვეითი პოლკი, კავკასიის ეგერთა კორპუსის ბატალიონი, ბატალიონი ტფილისისა და ყაზანის პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, იანოვის კაზაკთა პოლკი და ოთხი ქვემეხი), რომელიც განლაგებული გახლდათ ისლამ-მუსინის აულებთან. უკანასკნელ რაზმს უნდა დაეცვა სივრცე პეშჩანნი ბროდამდე. ქაჩალ მთასთან იდგა პოლკოვნიკ გროტენჰელმის რაზმი**** (****კაზაკთა პოლკი, ვოლგის კაზაკები და ორი ქვემეხი), დანიშნული დისტანციის დასაცადად პეშჩანნი ბროდიდან პავლოვსკაიამდე და, ბოლოს, ბრიგადირ ნაგელის მოძრავი რაზმი***** (*****ყაბარდოსა და მოსკოვის ქვეითი პოლკები, ბატალიონი მოსკოვისა და ყაბარდოს პოლკების გრენადერთა ასეულებისგან, მოზდოკის კაზაკთა პოლკი, თერგის სემეინოე მხედრობა, გრებენის მხედრობა და ექვსი ქვემეხი) ყიზლარიდან მოზდოკამდე სივრცის დასაცავად, ხოლო მოზდოკიდან პავლოვსკაიამდე დისტანციის დარაჯობა და დაცვა კი დავალებული ჰქონდა ეკატერინოგრადის კომენდანტს. ჩერკასკთან უკეთესი და უსაფრთხო შეტყობინებისთვის ნაბრძანებ იქნა სოფელ პესჩანნისთან აეგოთ რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, ზემო ეგორლიკთან – ასევე რედუტი ორმოც ადამიანსა და ერთ ქვემეხზე, სოფელ ვესტოსლავში – რედუტი ოცდაათ ადამიანსა და ორ ქვემეხზე, და მედვეჟი კურგანთან – რედუტი ოც ადამიანზე. ამაზე ზევით, სოფლებში პრეგრადნისა და ბეზოპასნიში გააძლიერეს გარნიზონები, ხოლო მთელი ხაზის გაყოლებაზე სიმაღლეებზე, სადაც უნდა ყოფილიყო სადარაჯო პოსტები, ნაბრძანებ იქნა აეგოთ კოშკები სათოფურებით და თითოეულ მათგანზე ჰქონოდათ სამი შუქურა. ას კაცზე ნაკლები შემადგენლობის მოწინააღმდეგე პარტიის მოახლოებისას ნაბრძანები იყო აენთოთ პატარა შუქურები, ასზე მეტი და სამას ადამიანამდე – საშულო და, ბოლოს, ათას ადამიანამდე რიცხოვნების პარტიის გამოჩენისას – დიდი შუქურები (Предписанiе генерала Потёмкина генералу Солеману отъ 14-го мая 1787 года).
მთელი ეს ზომები მხოლოდ გარკვეულ ხარისხამდე უზრუნველყოფდა მაცხოვრებლებს მთიელთა მტაცებლობისგან. ჯარების მცირერიცხოვნებისას შეუძლებელი იყო სადარაჯო პოსტების ქონა ერთი-მეორისგან ახლო მანძილებზე და მტაცებლებს ყოველთვის შეეძლოთ აერჩიათ მიმართულება თავიანთი სწრაფი თავდასხმებისთვის. სოფლების უსაფრთხოება განპირობებული იყო თავად მცხოვრებთა დაცვით, ასე რომ ვთქვათ, ადგილობრივი ანუ საერო (земская) ძალით. მაგრამ რუსული სოფლები იმ დროს კავკასიაში ცოტა იყო და თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა გადაწყვიტა მიეცა ისინი რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მეტ-ნაკლებად მყოფი იქაური მოსახლეობის დაცვის ქვეშ. მან გამოითხოვა უზენაესი ბრძანება მოსახლეობის ანუ საერო მხედრობის შედგენაზე ოსების, ინგუშებისა და ყაბარდოელებისგან. ორივე ყაბარდო (დიდი და მცირე) გამოცხადებულ იქნა მოსახლე მხედრობად (объявлены поселённым войскомъ), რომლისგანაც ნამდვილ სამსახურში უნდა ყოფილიყო ცხრა ასეული: ექვსი ასეული დიდი ყაბარდოდან და სამიც მცირედან. თითოეულ ასეულში უნდა ყოფილყო ორი თავადი და ოთხი უზდენი. “ამ ჯარების მოვალეობა, წერდა იმპერატრიცა თავად ტავრიდელს (Отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), იქნება მათთვის განსაზღვრული სივრცის დაცვა ქურდებისგან, რათა გზას ინახავდნენ უსაფრთხოდ და ამასთან ცდილობდნენ იმიერყუბანელთა არდაშვებას ჩვენს საზღვრებში თარეშობისთვის”. დიდი ყაბარდოს ჯარებს უნდა დაეცვათ სივრცე მდინარე ეას სათავეებიდან ნევინნი კონცხამდე ან პრეგრადნი სტანამდე, მცირე ყაბარდოს ჯარებს კი – კომბულეიდან მდინარე თერგამდე ან კოლინოვაია სტანიცადან ეკატერინოგრადამდე.
უგზავნიდა რა ყაბარდოელებს უგანათლებულესის სიგელს, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა მათ პრისტავს ჩაეგონებინა ხალხისთვის, რომ “ყველანაირი მთავრობა, ვისი ძალაუფლების ქვეშაც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი, არ დატოვებდა ხალხს ხარკის აკრეფის გარეშე”. რუსეთის იმპერატრიცა კი არა მხოლოდ არ მოითხოვს მათგან ხარკს, არამედ, პირიქით, გადმოღვრის მათზე თავის გულუხვობებს, “რომლებიც მოვალენი არიან ისინი, მიიღებენ რა მადლიერებით, თავიანთი ერთგულებით კიდეც დაიმსახურონ” (Предписанiе полковнику Савельеву 16-го апреля 1787 года, № 514. Госуд. Арх., XXIII, пап. 62).
1787 წლის მაისში, საგანგებოდ მოხმობილ ყაბარდოელთა შეკრებაში, წაკითხულ იქნა უგანათლებულესის სიგელი. “მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უზენაესი დედობრივი ზრუნვა თქვენზე, წერდა ყაბარდოელებს თავადი ტავრიდელი (Отъ 24-го Отъ 24-го декабря 1786 года), ყოველთვის იმაში მდგომარეობდა, რათა ჩაეყენებინეთ თქვენ ყველაზე უფრო კეთილდღეობით მდგომარეობაში, მოეტანა თქვენთვის ყველანაირი სარგებელი, როგორც თავისი ერთგული ქვეშევრდომებისთვის. თქვენს დეპუტატებს, თავიანთი აქ ყოფნის დროს, საკმარისად შეეძლოთ ენახათ, თუ რამდენი სიკეთის მოლოდონი შეიძლება მისი მარჯვენიდან. თუმცა კი უბედური შემთხვევები, და შესაძლოა დამღუპველი რჩევებიც, გითრევდნენ თქვენ არაერთხელ ქვეშევრდომებრივი ერთგულების დარღვევაში, მაგრამ მიიტანეთ რა გულწრფელი სინანული მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წინაშე, ყოვლადუმოწყალესად გეპატიათ ყველაფერი. ახლა დადგა დრო რომ დაამტკიცოთ თქვენი ერთგულება თქვენს შესახებ უზენაესი განკარგულების ზუსტი შესრულებით, რაც თქვენივე სასიკეთოდაა განზრახული”.
შემდეგ, იმავე სიგელიდან ყაბარდოელებმა შეიტყვეს, როგორც მათგან მოთხოვნილი ჯარის რიცხვის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რომ ყველანი, ვინც კი იქნებიან ნამდვილ სამსახურში, მიიღებენ ჯამაგირსა და ჩინებს. “თავადებსა და უზდენებს, წერდა თავადი ტავრიდელი, ეხსნებათ გზა ხარისხებისკენ მათ სამსახურში. მათი ქვეშევრდომები, მათგან გაქცეულნი, უბრუნდებიან თავიანთ მემამულეებს, კარგად შენახვის ვალდებულებით; და თუკი ორივე ყაბარდოს ამჟამინდელი ადგილსამყოფელი მათთვის ვიწრო და არახელსაყრელია, მაშინ მათ შეუძლიათ მოითხოვდნენ უკეთეს ვრცელ და თავისუფალ ადგილებს, როგორებიც კი არის უქმად რუსეთის იმპერიაში”.
არა მიწების უკმარისობა, არამედ ფულები განსაკუთრებით ხიბლავდა ყაბარდოელებს. იოლ საშოვარს დახარბებულებმა, მათ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეიტყვეს, რომ სამსახურში მყოფი თავადები მიიღებენ ჯამაგირს თითოეული 120 მანეთს წელიწადში, უზდენები 50-50 მანეთს, რიგითები კი 12-12 მანეთს, და ტილოს ორ-ორი პერანგისთვის. მათ ხალისით შეჰფიცეს და მაშინვე აირჩიეს დეპუტატები თავად ტავრიდელთან გასაგზავნად. უკანასკნელმა ისინი ალერსიანად მიიღო, უმცირეს წვრილმანებამდეც კი იწყნარებდა მათ წეს-ჩვეულებებს და ცდილობდა არ დაერღვია მათი ჩვევები, რათა არ მიეცა საბაბი დაეჭვებისთვის, რომ რუსთის მთავრობას განზრახული აქვს შეცვალოს მათი ყოფითი და საზოგადოებრივი წყობილება.
“მისმა იმპერატორობითმა უდიდებულესობამ, წერდა იგი გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს (Въ ордере отъ 17-го iюня 1787 года № 1.309), ყოვლადმოწყალედ რთავს რა სარწმუნოების თავისუფლად აღიარების ნებას მისი ვრცელი იმპერიის ფარგლებში მცხოვრებ ხალხებს, მათთვისვე ინება მათი წეს-ჩვეულებებისა და ადათების დაცვაზე მეთვალყურეობის გადაცემა. ასეთნაირად, ყველა მაჰმადიანნი, რომლებიც უზენაესი ტახტის წინაშე წარსდგებიან, არ იხდიან ქუდებს, არამედ თავზე ახურავთ ისინი თვით მის უდიდებულესობის იქ ყოფნის დროსაც კი. არ ერთმევათ ეს უფლება ყაბარდოელებსაც; მათ მიერ გამოგზავნილი დეპუტატები სარგებლობდნენ ამით ჩემთან მათი ყოფნის მთელ დროში და სამუდამოდ ეს არის მათთვის ნებადართული, რის შესახებაც მე თქვენს აღმატებულებას ამის მეშვეობით გაცნობებთ, გავალებთ, რომ არც ყაბარდოელ ხალხს, არც სხვა მაჰმადიანებს ამიერიდან ქუდის მოხდას აღარ აიძულებდეთ”* (*ამაზე უფრო ადრე, თითქმის ერთი წლის წინ, თავადი პოტიომკინი სთხოვდა თავის ბიძაშვილს /троюроднрго брата/ თავის მეზობელ ხალხებს მოჰქცეოდა უფრო უბრალოდ /მარტივად/ და ყოველგვარი თავის გამოდების გარეშე. “წავიკითხე რა თქვენი აღმატებულების ამა თვის /აპრილის/ 6 რიცხვის მოხსენებები, წერდა უგანათლებულესი, სხვადასხვა კავკასიელ მფლობელებთან თქვენი მიმოწერის ასლებით, საჭიროდ მივიჩნევ მოგცეთ რეკომენდაცია მათდამი თქვენს წერილებში მაღალფარდოვნების შემცირების შესახებ. მთარგმნელი, ვერ გაიგებს რა მათ, ისეთ კვანძებს ჩასვამს, რომ საქმის კვალიც კი იქ აღარ დარჩება. ჩემს შესახებ მოხსენიებისას მე არ მინდა, რომ აღმწერდეთ როგორც უახლოეს მინისტრს, არამედ მიწოდებდეთ იმას, რაც ვარ, სახელდობრ კი: всехъ полуденныхъ границъ მთავარსარდალს, ფელდმარშალს და თქვენს მხარეში უზენაესად რწმუნებულს” /Предписанiе П. С. Потёмкину отъ 27-го апреля 1786 г., № 72/).
გამოხატა რა ყველაფერში განსაკუთრებული თავაზიანობა დეპუტატებისადმი და უბოძა რა მათ საჩუქრები, თავადმა პოტიომკინ-ტავრიდელმა შემდეგ უკანვე გამოგზავნა ისინი წინადადებით, რომ ჩაეგონებიათ ყაბარდოელი ხალხისთვის, რათა მას ეცხოვრა მშვიდობასა და სიწყნარეში.
– თქვენი ჩემთან ყოფნის დროს, ამბობდა უგანათლებულესი, – საკმარისად შეგეძლოთ გაგეგოთ ყოვლადუმოწყალესი მონარქის მზრუნველობა მის ქვეშევრდომთა სიკეთეზე. მივყვებოდი რა ამას, მე ყოველმხრივ ვცდილობდი შესაძლებელი სარგებლის მოტანას ჩემზე დამოკიდებული ხალხებისთვის. ორივე ყაბარდომ ეს თავისი გამოცდილებით იცის. არ მივხედე რა ფიცის გატეხვას, არ ავყევი რა მათ მიერ ჩვენს სოფლებზე მოწყობილ თარეშებს და დავიწყებას მივეცი რა მათი აშკარა ამბოხებანი, ვარიდებდი მათგან სასჯელს მაშინ, როდესაც სხვა ხსნა აღარ დარჩენოდათ მათ, დანდობის გარდა. მათი ბოროტმოქმედებანი პატიებულ იქნა და, მთელ სიკეთეთა დასრულებისთვის, უბრუნდებიან მათგან გამოქცეული ქვეშევრდომები, განესაზღვრებათ ჯამაგირი სამსახურისთვის და მომსახურენი კი ჯილდოვდებიან ჩინებით. ასეთი კეთილმოქმედებანი ავალდებულებს ყაბარდოელ ხალხს, რომ სამუდამოდ აღკვეთოს შფოთიანობა და ამბოხებანი და იცხოვროს მშვიდობოთ, სიწყნარითა და ურღვევი ერთგულებით. ამას მე მოველი თქვენი მეცადინეობისგან და ამას საკუთრივ მოითხოვს მთელი ხალხის სარგებელი, ვინაიდან თუ კიდევ დაიწყება ყაბარდოში რაიმენაირი არეულობანი, მაშინ თავს დაიტეხენ გარდაუვალ უბედურებებს და მაშინ ვეღარაფერი აარიდებს მათ დამსახურებულ სასჯელს, ამაში გარწმუნებთ მე თქვენ ჩემი სიტყვით.
დეპუტატები თავს დებდნენ ყაბარდოელი ხალხის ერთგულებაზე, მაგრამ თავადი ტავრიდელი, რომელიც არცთუ განსაკუთრებით ენდობოდა მათ დაპირებებს, მათ მიერვე ხშირად დარღვეულს, ღებულობდა ზომებს იმისთვის, რათა მოეხდინა ყაბარდოელთა იზოლირება მათ მეზობელ ჩვენდამი მტრულ ტომებთან ურთიერთობებისგან. ამის გამო იგი ხალისით დაეთანხმა დიგორიელი ოსების თხოვნას რუსეთის ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასა და ტატარტუპთან ციხესიმაგრის აგებაზე. ციხსმაგრის აღმართვა ამ პუნქტში ყაბარდოს ჰყოფდა ჩეჩნებისგან და იძლეოდა მათ შორის შეტყობინებათა შეწყვეტის შესაძლებლობას, ლაგამს სდებდა მცირე ყაბარდოს და შეეძლო ოსებისთვის გაეწია არა მხოლოდ შევიწროვებათაგან დაცვის (მოზღუდვის) სამსახური, არამედ მთებიდან ზეგანზე ჩამოსახლების საბაბისაც. “ხოლო ოსი ხალხის სიმრავლის გამო, მოახსენებდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი (Князю Таврическому, отъ 9-го апреля, № 452. Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 62), იმედი უნდა ვიქონიოთ, რომ დროთა განმავლობაში მათი დიდი რიცხვი გადმოსახლდება კავკასიის ხაზზე, და ეს გადმოსახლება მით უფრო სასარგებლო იქნება, რომ ყველა მათ სურთ იყვნენ ქრისტიანები და მეტად ერთგულებიც იქნებიან”. ოსების კვალდაკვალ, ენდერისა და აკსაის მცხოვრებლებმაც მიმართეს თხოვნით, რომ შემოეღოთ საერო მხედრობა (земское войско), ყაბარდოელთა მაგალითის მიხედვით. ისინი წახალისებულნი იყვნენ ამისთვის ტარკის შამხალის ჩაგონებითა და მაგალითით, რომელიც უკვე დიდი ხანის შემოსული იყო რუსეთის ქვეშევრომობაში.
შამხალ მურთაზა-ალის სიკვდილის შემდეგ მისი მემკვიდრე შეიქნა მისი ძმა ბამათი, რომელმაც ჯერ კიდევ 1784 წელს გამოუგზავნა თავად პოტიომკინს თხოვნა უზენაეს სახელზე. აძლევდა რა საუთარ თავს რუსეთის მფარველობის ქვეშ, შამხალი ბამათი ითხოვდა მხოლოდ, რათა არ ყოფილიყო იგი დამცირებული სხვა მფლობელთა წინაშე და განსაკუთრებით კი საქართველოს მეფის წინაშე, “ვინაიდან ამის მეშვეობით, ამბობდა იგი, მე შეიძლება შერცხვენილ ვიქნე აქაურ ხალხში. ერეკლე მეფეს არასოდეს არ შეეძლო ჩაეთვალა საკუთარი თავი ჩემზე უფრო მაღალ ხარისხში, სანამდე არ შემოვიდა სრულიად რუსეთის მფარველობის ქვეშ, და მეც არასოდეს არ შემიძლია ვამჯობინო იგი საკუთარ თავს, ვიმყოფები რა მის თანაბარ ღირსებაში”.
მოლაპარაკებები შამხალის ქვეშევრდომობის თაობაზე ძალიან დიდხანს გაიწელა და სახელდობრ 1786 წლამდე. დაყოვნება პირობებზე ხელის მოწერასა და ფიცის დადებაში მოხდა იმის გამო, რომ შამხალს სხვადასხვა მიზეზების გამო დიდხას არ შეეძლო თავის მრჩეველთა შეკრება, მათთვის რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავისი გადაწყვეტილების გამოსაცხადებლად. დაბოლოს, 1786 წლის 19 მაისს, ეკატერინოგრადში მოვიდნენ შამხალის რწმუნებულები და ექვსი დღის შემდეგ შეუდგნენ საზეიმოდ ფიცის დადებას.
25 მაისს, დილის ათ საათზე, რწმუნებულთა მოსაყვანად გაგზავნილ იქნა საგანგებო ეკიპაჟები, რომლებშიც ისინი მოვიდნენ მეფისნაცვლის სახლში. ჩვეულებრივი ცერემონიისა და გამასპინძლების შემდეგ, ელჩები შეყვანილ იქნენ აუდიენც-დარბაზში და დაყენებულ ტახტის წინაშე, რომლის ფერხთითაც იჯდა გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი. რწმუნებულთაგან უფროსმა რუსეთის ხელისუფლების წარმომადგენელს მიმართა საგანგებო სიტყვით.
– ყოვლადუზენაესის განგება, თქვა მან, – რომელმაც მოაწყო მზე, მთვარე და ქვეყანა, წინასწარ განსაზღვრავს მიწიერ სამეფოთა ხვედრს. მან აღამაღლა სრულიად რუსეთის იმპერიის დიდება ქვეყნად ყოვლადბრძენი, ძლევამოსილი და საოცარი იმპერატრიცის ეკატერინე ალექსის ასულის დერჟავის ქვეშ. მისი დიდებისა და უდიდებულესობის ბრწყინვალე სხივები ანათებს სამყაროს ყველა კიდეს. განათებულ იქნა რა მისი უდიდებულესობის საქმეთა სიდიადითა და გულმოწყალებით, ჩვენმა მფლობელმა, დაღესტნის შამხალმა, მოისურვა იყოს დაქვემდებარებული სრულიად რუსეთის საიმპერატორო ტახტისადმი და გამოგვგზავნა ჩვენ სრული უფლებამოსილებით, რომ მისცეს საკუთარი თავი ქვეშევრდომობაში და აღასრულოს ფიცი მისი უდიდებულესობისა და მის მაღალ მენაცვალეთა ერთგულებაზე.
პ. ს. პოტიომკინის პასუხის შემდეგ წაკითხულ იქნა ელჩობისადმი შამხალის მიერ მინიჭებული უფლებები და შემდეგ შეუდგნენ ფიცის მიღებას ზარბაზანთა გასროლების ქუხილის თანხლებით (Поденная записка. Государственный Архивъ, XXIII, № 13, пап. 51). ისადილეს რა მთავარსარდალთან და გაატარეს რამდენიმე დღე ეკატერინოგრადში, რწმუნებულები საჩუქრებით უკანვე გაემართნენ* (*შამხალს იმპერატრიცის სახელით საჩუქრად გაეგზავნა: მდიდრულად შემკული ხმალი, “მფლობელის შესაფერისი” ქურქი, ძვირფასი თვლებით შემკული ხანჯალი, სიასამურის ბეწვეული და ფარჩა ბეწვეულისთვის. თავად პოტიომკინისგან ბეჭედი, ხოლო პ. ს. პოტიომკინისგან კი ყარყუმის ბეწვის ქურქი, დაფარული ჟოლოსფერი ხავერდით და ძვირფასი ფარჩის კაბა. შამხალის დედას გაეგზავნა ფარჩის ნაჭერი და სხვადასხვანაირი ატლასის ხუთი ნაჭერი; ორ ვაჟს თითო-თითო სათუთუნე; ოთხ ქალიშვილს თითო-თითო ატლასი კაბებისთვის; ელჩებს: უფროსს ბეჭედი და ხუთასი თუმანი, უმცროსს კი – ბეჭედი და ოთხასი თუმანი /Рапортъ П. С. Потёмкина князю Таврическому 28-го мая 1786 года, № 285/). გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი ურჩევდა ბამათს, რომ გაეგზავნა ს.-პეტერბურგში თავისი ვაჟიშვილი იმპერატრიცასთვის მადლობის გადასახდელად. შამხალი ხალისით დაეთანხმა, მაგრამ არეულობანი დაღესტანში იყო ელჩობის გამოგზავნაში დაყოვნების მიზეზი. ამავე არეულობებმა წაახალისეს ბამათი იმისთვის, რომ ვაჟიშვილი თავისთან დაეტოვებინა, ხოლო პეტერბურგში კი დაახლოებულ პირთაგან შემდგარი დეპუტაცია გამოეგზავნა.
“მოგეცით რა საკუთარი თავი, წერდა ამასთან შამხალი იმპერატრიცას, ჩემი სახლი და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი საზღვრები და ხალხი სრულიად რუსეთის იმპერიის სახელგანთქმული ტახტის დამოკიდებულებაში, ღირს შევიქენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წყალობით, თანამონაწილე ვიყო იმ ბედნიერი ხალხებისა, რომლებიც ტკბებიან დიდებითა და კეთილდღეობით თქვენი უდიდებულესობის ყოვლად ბრძნული მმართველობის ქვეშ.
შამხალის ღირსებაში ჩემი აღსვლის დღიდანვე ვმოშურნეობდი მე ამ ბედნიერებისთვის. ღვთის განგებამ კეთილ ინება, რომ ჩემი სურვილი და მისწრაფება წარმატებით დაეგვირგვინებინა. ჩემი მდაბალი თხოვნა შესმენილია და ფიცი ქვეშევრდომობაზე ჩემი სახელითა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი ხალხის სახელით აღსრულებული. მე ჩემთვის წმინდა მოვალეობად მივიჩნევ, რომ ჩემი ელჩობის გამოგზავნით დავადასტურო ჩემს მიერ მოცემული ერთგულების ფიცი თავად თქვენი უდიდებულესობის ტახტის წინაშე.
ვიძლევი რა საკუთარ თავსა და ჩემი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ მთელ ხალხს უზენაესი მოწყალების ქვეშ, პირობას ვდებ ახალი ფიცით ჩემი და ჩემთა მენაცვალეთა სახელით, წმინდად და სამუდამოდ ვინარჩუნებდე ერთგულებას თქვენი უდიდებულესობისა და სრულიად რუსეთის ტახტისადმი და შევიქნე ღირსი მძლავრი საფარველისა და გულმოწყალე კეთილგანწყობისა.
ეს გრძნობა, რომელიც აღბეჭდილია ჩემს სულში, შევეცდები მე, რომ აღვბეჭდო ჩემი ყველა ხალხის გულებში, რომლებიც ღირსჰყავით გეღიარებინათ თქვენს ქვეშევრდომებად და ერთხმად ვევედროთ ყოვლად უზენაესს, დაე გაახანგრძლივოს მან თქვენი ძვირფასი ხანა და ჩაგვაგონოს, რომ მთელი შესაძლო გულმოდგინებით ვემსახურებოდეთ ყოვლად ბრძენ და დიად ეკატერინეს”.
აღყვანილი საიდუმლო მრჩევლად და დაჯილდოებული ბრილიანტის კალმით, ბამათი დამტკიცებულ იქნა შამხლის ღირსებაში იმპერატრიცის საგანგებო სიგელით. მას ეწყალობა ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში ჯარების შესანახად და განსაკუთრებული პატივის სახით დანიშნულ იქნა საგანგებო ბადრაგი რუსული ჯარებისგან შამხალთან მუდმივად ყოფნისთვის.
შამხალის მაგალითს მოჰყვა ბევრი მთიელი მფლობელი, რომლებიც იძიებდნენ რუსეთის მფარველობას. ყაზიყუმუხის, ავარიისა და დარუბანდის ხანებმა ასევე გამოგზავნეს თავიანთი წარმოგზავნილნი თხოვნით რომ მიეღოთ რუსეთის მფარველობის ქვეშ. თავადმა ტავრიდელმა წარუდგინა მათი თხოვნები იმპერატრიცას, რაზედაც მიიღო კიდეც ნებართვა, რომ მოქცეულიყო საკუთარი შეხედულების-და მიხედვით. “ჩვენი სახელმწიფო საგებლისთვის საჭირო საქმედ მივიჩნევთ, წერდა იმპერატრიცა თავად პოტიომკინს (Въ именномъ указе отъ 26-го августа 1786 года, № 706. Архивъ Кабинета, св. 442), მოგცეთ თქვენ საერთო სრული უფლება ჩვენი დერჟავისა და მფარველობის ქვეშ იქაური ხალხების მიღებაზე, მათთან დადგენილებების დადებაზე, თავად უშუალოდ ან თქვენი უფროსობის ქვეშ მყოფისთვის დავალებით, დარწმუნებული ვართ რა, რომ თქვენ აქ ყოველივეს იმპერიის სიკეთისა და ჩვენი დიდებისთვის დაადგენთ და დააწესებთ, შეგვატყობინებთ რა ჩვენ დაწვრილებით, ჩვენი გადამწყვეტი ნების მისაღებად”.
მიიღო რა ასეთი უფლებამოსლება, უგანათლებულესმა დააიმედა წარმოგზავნილნი იმპერატრიცის წყალობაში მათი მფლობელებისადმი, დაასაჩუქრა, და რათა შეეკავებინა ავარელი ომარ-ხანი განუწყვეტელი შემოჭრებისგან საქართველოში, დაუნიშა მას ექვსი ათასი მანეთი წელიწადში იმ საბაბით, რომ ხანი, საერო ჯარის მოწყობისას, იძულებული შეიქნება, რომ ზედმეტი ხარჯები გასწიოს. ამასთან ერთად, ომარ-ხანისადმი წერილში უგანათლებულესი გამოთქვამდა დარწმუნებას, “რომ საქმეთა ახლანდელ მდგომარეობაში, როდესაც რუსეთმა, აგზნებულმა ოტომანის პორტას მხრიდან მომხდარი მშვიდობის დარღვევით, აღმართა მართალი იარაღი”, ამიტომ ხანი რუსეთის მტრებს ჩათვლის თავის მტრებად (Письмо князя Потёмкина хану Аварскому 25-го августа 1787 года, № 2.200). დარუბანდელ ფათჰ-ალი-ხანს თავადი პოტიომკინი სწერდა, რომ განსაკუთრებული კმაყოფილებით შეასრულებს მის სურვილს და წინასწარ არწმუნებს მას იმპერატრიცის მოწყალებაში. “სხვამხრივ კი, რადგანაც ახლა, უმატებდა თავადი ტავრიდელი (Письмо Фетъ-Али-хану Дербендскому 25-го августа 1787 года, № 2.201), ოტომანის პორტა თავხედურად შეუდგა სრულიად რუსეთის იმპერიასთან ურთიერთობების გაწყვეტას, მე ვიმედოვნებ, რომ საქართველოსთან და რუსეთის ძალაუფლების ქვეშ მყოფ სხვა ხალხებთან მიმართებაში თქვენ მოიქცევით ისე, როგორც ჭეშმარიტ კეთილმოსურნეს შეეფერება”.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment