აშშ–ის შეიარაღებული ძალები 1970–იან წლებსა და 80–იანების დასაწყისში

(ნ ა წ ი ლ ი V)

XVI. სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის ორგანიზაცია აშშ-ის შეიარაღებულ ძალებში 1970-იან წლებში

საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკის მიხედვით, 1970-იან წლებში აშშ-ის მილიტარისტული წრეები უარყოფდნენ საერთაშორისო დაძაბულობის განმუხტვის განმტკიცებაზე მიმართულ საბჭოთა კავშირის დასაბუთებულ წინადადებებს, აგრძელებდნენ გამალებულ შეიარაღებას და ისწრაფვოდნენ სსრკ-ზე სამხედრო-ტექნიკური უპირატესობის მიღწევისკენ. ამასთან განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ისინი ანიჭებდნენ შეიარაღებულ ძალებში სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის (მტი, НТИ) ორგანიზაციასა და სრულყოფას (ჟურნალისრედაქციისშენიშვნა: აშშ–ის თავდაცვის სამინისტროს საინფორმაციო მუშაობის პრაქტიკაში არ იყენებდნენ ტერმინს „სამხედრო–ტექნიკური ინფორმაცია“, არამედ იყენებდნენ ტერმინს „სამეცნიერო–ტექნიკური ინფორმაცია“, „ტექნიკური ინფორმაცია“, „სამეცნიერო ინფორმაცია“ და ა. შ.).

1970-იანი წლების შუახანებში სამეცნიერო კვლევებისა და შემუშავებების საინფორმაციო უზრუნველყოფისთვის შექმნილი იყო სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის ეროვნული სისტემა (მტიეს), რომელშიც შედიოდა მტი-ის ურთიერთშორის მოქმედი რამდენიმე დამოუკიდებელი უწყებრივი სისტემა, თუმცა კი ქვეყანაში არ არსებობდა მათი მუშაობის მაკოორდინირებელი ერთიანი ორგანო. სახელმწიფო მასშტაბით სამეცნიერო-ტექნიკურ ინფორმაციას ახორციელებდნენ დეცენტრალიზებულად, ფედერალურ და სხვა უწყებებში კი _ ცენტრალიზებულად. მტიეს-ი ყველაზე უფრო მჭიდროდ ურთიერთმოქმედებდა თავდაცვის სამინისტროს მტი-ის სისტემასთან.

აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროში სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის ორგანიზაციის ყველაზე უფრო სრულად წარმოდგენისთვის საბჭოთა ავტორები აუცილებლად თვლიდნენ იმას, რომ თუნდაც მოკლედ შეჩერებულიყვნენ იმ სხვა მნიშვნელოვანი ფედერალური უწყებებისა და დაწესებულებების საინფორმაციო საქმიანობაზე, რომლებიც მჭიდროდ თანამშრომლობდნენ თავდაცვის სამინისტროსთან.

მათი სიტყვით, სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის ეროვნული სისტემა აშშ-ში აგებული იყო უმთავრესად მოქმედი სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრების (მკც) ბაზაზე. 1973 წელს მეცნიერების მართვის უმაღლესი ორგანოების რეორგანიზაციის შემდეგ ამ სფეროში აშშ-ში სამხედრო სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების (მკცკშ, НИОКР) და სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის საერთო ხელმძღვანელობა გადაეცა ეროვნული უსაფრთხოების საბჭოს. ეს საბჭო ხელმძღვანელობდა აგრეთვე ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს მუშაობასაც, რომელიც მოიპოვებდა სხვადასხვანაირ საზღვარგარეთულ ინფორმაციას და მისით უზრუნველყოფდა ქვეყანაში შესაბამის დაწესებულებებს. სამოქალაქო სფეროში სამეცნიერო კვლევებისა და მტი-ის საერთო კორდინაციის ამოცანა 1970-იანი წლების შუახანებში ეკისრებოდა ეროვნულ სამეცნიერო ფონდს, რომელიც ურთიერთმოქმედებდა პრეზიდენტთან არსებულ აღმასრულებელ აპარატში 1976 წლის მაისიდან შექმნილ სამმართველოსთან (სააგენტოსთან) მეცნიერებისა და ტექნიკის საკითხებში.

მეცნიერებისა და ტექნიკის საკითხებში ფედერალურ საბჭოში იყო სამეცნიერო-ტენიკური ინფორმაციის კომიტეტი, რომელმაც უკვე 60-იან წლებში შეიმუშავა ერთიანი ეროვნული საინფორმაციო კლასიფიკატორი. ამ კლასიფიკატორით შემდგომ ათწლეულში ხელმძღვანელობდა ქვეყნის ყველა საინფორმაციო ორგანო ბიბლიოგრაფიული მასალების შემუშავებისას.

სამხედრო მნიშვნელობის მტი-ში მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია და განსაკუთრებით ტექნიკურ მეცნიერებათა ეროვნული აკადემია. ამ აკადემიების სამუშაო ორგანოს წარმოადგენდა ეროვნული კვლევითი საბჭო. მას თავის დაქვემდებარებაში ჰყავდა დაახლოებით 500 კომიტეტი, რომელთაგან ბევრი ასრულებდა სამხედრო შეკვეთებს. ეს კომიტეტები პერიოდულად ამზადებდნენ და ავრცელებდნენ სხვადასხვანაირ მიმოხილვით ინფორმაციას, რომელიც მიდიოდა თავდაცვის სამინისტროს მტი-ში.

სამხედრო მნიშვნელობის ინფორმაციის მნიშვნელოვან წილს აშშ-ში შეადგენდა კონგრესის ბიბლიოთეკის, ვაჭრობის სამინისტროს მტი-ის ეროვნული სამსახურის ცენტრის (გამოსცემდა რეფერატების ჟურნალს Government’s Reports Announcements – GRA) საინფორმაციო მასალები, აერონავტიკასა და კოსმოსური სივრცის კვლევებში ეროვნული სამმართველოს (NASA, გამოსცემდა რეფერატების ჟურნალს Scientific and Technical Aerospace Reports – STAR) და ენერგიის სფეროში კვლევებისა და შემუშავებების სამმართველოს საინფორმაციო ორგანოები (ჟურნალის რედაქციის შენიშვნა: ენერგიის სფეროში კვლევებისა და შემუშავებების სამმართველო აშშ–ში შეიქმნა 1973 წელს ატომურ ენერგიაში კომისიის ბაზაზე).

აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროს საინფორმაციო ორგანოები ურთიერთმოქმედებდნენ აგრეთვე სხვა სამინისტროების, ფედერალური უწყებების ქვეყნის უნივერსიტეტებისა და სამრეწველო კომპანიების საინფორმაციო ორგანოებთან.

თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის სისტემა წარმოადგენდა აშშ მტი-ის ერთერთ ყველაზე უფრო სრულყოფილ სისტემას. იგი აერთიანებდა თავდაცვის სამნისტროს, აგრეთვე სხვა ფედერალური და კერძო დაწესებულებების საინფორმაციო ქვედანაყოფებს, რომლებიც მკცკშ-ში იყვნენ დაკავებული თავდაცვის სამინისტროსთან კონტრაქტების საფუძველზე (ნახ. 10).

[10–ე ნახატზე, რომლის სახელწოდებაცაა აშშ–ის თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო–ტექნიკური ინფორმაციის ძირითადი ორგანოები, სტრუქტურის სათავეში ნაჩვენებია თავდაცვის სამინისტრო; მის დაქვემდებარებაში შედიოდნენ: თავდაცვის მინისტრის თანაშემწე დაზვერვაში, შტაბების უფროსთა კომიტეტი, პერსპექტიული სამხედრო კვლევების სამმართველო, სამეცნიერო–კვლევითი და საცდელ–საკონსტრუქტორო სამუშაოების სამმართველოს დირექტორი, მომარაგების სამმართველო, ინფორმაციის ანალიზის სპეციალიზებული ცენტრები, სხვა უწყებათა საინფორმაციო ორგნოები, რომლებიც ასრულებდნენ თავდაცვის სამინისტროს შეკვეთებს; გარდა ამისა, ყველა მათგანს, დაზვერვაში თავდაცვის მინისტრის თანაშეწის გარდა, ჰქონდა ჰორიზონტალური კავშირებიც ურთიერთ შორის; თავდაცვის მინისტრის თანაშემწეს დაზვერვაში უშუალოდ ექვემდებარებოდა დაზვერვის სამმართველო, რომელიც ასევე ოპერატიულ დაქვემდებარებაში იყო შტაბების უფროსთა კომიტეტთან; სამეცნიერო–კვლევითი და საცდელ–საკონსტრუქტორო სამუშაოების სამმართველოს დირექტორს პირდაპირ ექვემდებარებოდა ამავე სამმართველოს იარაღის სისტემების შეფასებათა ჯგუფი, ხოლო მომარაგების სამმართველოს კი – თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრი, რომელსაც გააჩნდა თავისი რეგიონული განყოფილებები; ზემოთაღნიშნულ სტრუქტურებთან ოპერატიული ურთიერთკავშირები ჰქონდათ არმიის, სჰძ–ისა და სზძ–ის სამინისტროებს; არმიის (სახმელეთო ჯარების) სამინისტროს პირდაპირ დაქვემდებარებაში შედიოდა: არმიის სადაზვერვო სამმართველო, არმიის მინისტრის თანაშემწე სამეცნიერო–კვლევით და საცდელ–საკონსტრუქტორო სამუშაოებში, სარდლობების (სამმართველოების) და სამეცნიერო–კვლევითი ცენტრების საინფორმაციო ორგანოები; არმიის მინისტრის თანაშემწეს მკცკს–ში ექვემდებარებოდა არმიის შტაბის უფროსის მოადგილე მკცკს–ში, ხოლო ამ უკანასკნელს კი – სამეცნიერო–კვლევითი სამმართველოს საინფორმაციო ქვედანაყოფი; სჰძ–ის სამინისტროს პირდაპირ ექვემდებარებოდნენ: სამინისტროს სადაზვერვო სამმართველო, მინისტრის თანაშემწე მკცკს–ში, საავიაციო სარდლობების (სამმართველოების) და სამეცნიერო–კვლევითი ცენტრების საინფორმაციო ორგანოები; სჰძ–ის მინისტრის თანაშემწეს მკცკს–ში უშუალოდ ექვემდებარებოდა სჰძ–ის შტაბის უფროსის მოადგილე მკცკს–ში, ხოლო ამ უკანასკნელს – უცხოური ტექნიკის სამმართველო; სზძ–ის სამინისტროს უშუალოდ ექვემდებარებოდნენ: სამინისტროს სადაზვერვო სამმართველო, მინისტრის თანაშემწე მკცკს–ში, სზძ–ის შტაბის უფროსის მოადგილე მკცკს–ში, სარდლობების (სამმართველოების) და სამეცნიერო–კვლევითი ცენტრების საინფორმაციო ორგანოები; გარდა ამისა, მკცკს–ში სზძ–ის მინისტრის თანაშემწისა და სზძ–ის შტაბის უფროსის მოადგილის ერთობლივ დაქვემდებარებაში იყო ნაჩვენები სამეცნიერო–კვლევითი სამმართველოს საინფორმაციო განყოფილება, ხოლო მცკცს–ში შტაბის უფროსის მოადგილის უშუალო დაქვემდებარებაში კი – სამეცნიერო–კვლევითი საქმიანობის სამართველოს საინფორმაციო ქვედანაყოფი; გარდა ამისა ნახატზე ნაჩვენები იყო ოპერატიული დაქვემდებარებისა და ჰორიზონტალური კავშირების ბევრი მიმართულებაც].

ეს სისტემა ახორციელებდა სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების პროგრამების საინფორმაციო უზრუნველყოფას, რომლებსაც ატარებდნენ იარაღისა და სამხედრო ტექნიკის ახალი სახეობების შექმნის მიზნით. მისი ქვედანაყოფები და სამსახურები დიფერენცირებულად და ოპერატიულად უზრუნველყოფდნენ სარდლობებს (სამმართველოებს), სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებს, ცალკეულ მეცნიერებსა და სპეციალისტებს საცნობარო-სასიგნალო და მიმოხილვით-ანალიტიკური ინფორმაციით (ჟურნალის რედაქციის შენიშვნა: ყოველწლიურად აშშ–ის ბიუჯეტით გათვალისწინებული იყო სამეცნიერო–კვლევითი და საცდელ–საკონსტრუქტორო შემუშავებების დაახლოებით 500 ცალკეული პროგრამის დაფინანსება, რომლებსაც ანაწილებდნენ შეიარაღებული ძალების სახეობათა სამინისტროების მიხედვით).

სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებებისა და სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის (მკცკშ და მტი) საერთო კოორდინაცია თავდაცვის სამინისტროში ეკისრებოდა მკცკშ-ებში სამმართველოს დირექტორს, რომელიც იყო თავდაცვის მინისტრის მთავარი მრჩეველი და თანაშემწე სამეცნიერო და ტექნიკურ საკითხებში. თავისი მოვალეობების შესრულებისას იგი კონსულტაციებს გადიოდა შტაბების უფროსთა კომიტეტთან მკცკშ-ებისა და სტრატეგიის ურთიერთკავშირის საკითხებში, კოორდინაციას უწევდა მისდამი დაქვემდებარებული მკცკშ-ებში სამმრთველოს საქმიანობას თავდაცვის სამინისტროს სხვა ორგანოების საქმიანობასთან და უზრუნველყოფდა კავშირს სხვა სამინისტროებისა და ფედერალური უწყებების სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებთან.

მკცკშ-ების სამმართველოში შედიოდა იარაღის სისტემების შეფასების ჯგუფი, რომელიც აანალიზებდა და აფასებდა შეიარაღებაში მიღებულ და დაპროექტების სტადიაში მყოფ იარაღის სისტემებს, უჩვენებდა მათ გავლენას სტრატეგიაზე, ტაქტიკასა და შეიარაღებული ძალების ორგანიზებაზე. ჯგუფის მოხსენებებს რეგულარულად გზავნიდნენ თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების სამმართველოს სხვა განყოფილებებსა და შტაბების უფროსთა კომიტეტში იარაღის ახალი სისტემების შემუშავებაზე გადაწყვეტილებების მისაღებად.

პერსპექტიული სამხედრო კვლევების სამმართველო, რომელიც ადრე ემორჩილებოდა თავდაცვის სამინისტროს მკცკშ-ების დირექტორს, 1972 წელს გადააქციეს ცენტრალური დაქვემდებარების სამმართველოდ. იგი პერიოდულად ამზადებდა და შეიარაღებული ძალების ყველა სამინისტროს უგზავნიდა სხვადასხვანაირ საინფორმაციო მასალებს პერსპექტიული მკცკშ-ების შესახებ შეიარაღებასა და სამხედრო ტექნიკის სფეროში.

თავდაცვის სამინისტროს დაწესებულებებსა და ორგანიზაციებამდე საინფორმაციო მასალების მიწოდების ამოცანა, რომლებიც შეიცავდა ცნობებს იარაღისა და სამხედრო ტექნიკის თანამედროვე მდგომარეობისა და განვითარების პერსპექტივების შესახებ საზღვარგარეთ, ეკისრებოდა თავდაცვის სამინისტროს სადაზვერვო სამმართველოსა და შეიარაღებული ძალების სახეობათა სადაზვერვო სამმართველოებს.

1969 წლიდან აშშ-ში ახორციელებდნენ თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო-ტექნიკური სადაზვერვო ინფორმაციით უზრუნველყოფის პროგრამას, რომლის ძირითად შემსრულებელს წარმოადგენდა სჰძ-ის შეიარაღების სისტემების შემუშავების სარდლობის უცხოური ტექნიკის სამმართველო. ამ პროგრამის ხელმძღვანელობა ეკისრებოდა თავდაცვის სამინისტროს მკცკშ-ების სამმართველოსა და შეიარაღებული ძალების სახეობათა წარმომადგენლებისგან შემდგარ კომიტეტს. აღნიშნულ კომიტეტში თავმჯდომარეობდა თავდაცვის სამინისტროს სადაზვერვო სამმართველოს წარმომადგენელი.

თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის სისტემაში ძირითად ორგანოს წარმოადგენდა თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრი (თდც), რომელიც შეიქმნა 1963 წელს შეიარაღებული ძალების ტექნიკური ინფორმაციის სამმართველოს ბაზაზე (იმყოფებოდა სჰძ-ის სამინისტროს გამგებლობაში). ადმინისტრაციული მიმართებით იგი ემორჩილებოდა მომარაგების სამმართველოს, სამეცნიერო მიმართებით კი _ თავდაცვის სამინისტროს მკცკშ-ების სამმართველოს.

ცენტრი მდებარეობდა კამერონ-სთეიშენში, ქ. ალექსანდრიის ახლოს (ვირჯინიის შტატი), გააჩნდა ექვსი განყოფილება და წარმოადგენდა აშშ-ის შეიარაღებული ძალების ძირითად საინფორმაციო ორგანოს. ამ ცენტრის უმნიშვნელოვანეს ფუნქციებს შეადგენდა თავდაცვის სამინისტროს ყველა სამეცნიერო-კვლევითი ორგანოს ანგარიშების შენახვა, აგრეთვე სხვა უწყებებისა და დაწესებულებების, რომლებიც ასრულებდნენ სამეცნიერო შეკვეთებს და მათი უზრუნველყოფა სამეცნიერო-ტექნიკური დოკუმენტური ინფორმაციით. გარდა ამისა, ცენტრში აგროვებდნენ ინფორმაციას ყველა მიმდინარე და შესამუშავებლად დაგეგმილი პროექტის მიხედვით, რომელთა მიმართ დაშვება გააჩნდა ყველა მის აბონენტს.

თდც-ში 1970-იანი წლების შუახანებში მუშაობდა 800 სპეციალისტ-ინფორმატორი, მისი წლიური ხარჯები შეადგენდა დაახლოებით 11-12 მლნ. დოლარს. აშშ-ის კონგრესში არაერთხელ აღინიშნებოდა, რომ თუკი არ იქნებოდა თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრი, მაშინ თავდაცვის სამინისტროს დანაკარგები მკცკშ-ების დუბლირებაზე მნიშვნელოვნად გადააჭარბებდა ამ ცენტრის შენახვაზე გაწეულ ხარჯებს.

ინსტრუქციის შესაბამისად, თავდაცვის სამინისტროსთან კონტრაქტით მომუშავე თითოეული დაწესებულება ვალდებული იყო თდც-ში წარედგინა იმ დოკუმენტების ასლები, რომლებშიც დაფიქსირებული იქნებოდა სამეცნიერო და ტექნიკური მიღწევები. დოკუმენტებს ანიჭებდნენ ნომრებს, ფოტოაპარატებით იღებდნენ სპეციალლურ ფირებზე, რომლებსაც საცავში მცირე ადგილი ეკავა და მოსახერხებელი იყო გამოყენებაში.

თითოეულ დოკუმენტზე ადგენდნენ ბიბლიოგრაფიულ აღწერილობას, რომელიც შეჰყავდათ ელექტრონულ-გამომთვლელ მანქანაში. ამ ბიბლიოგრაფიული აღწერილობების საფუძველზე თავდაცვის სამინისროს თდც-ში შექმნილი იყო სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების ავტომატიზებული საინფოფმაციო-საცნობარო ფონდი, რომელსაც აქტიურად იყენებდნენ კლიენტების შეკვეთებზე პასუხების გაცემისას. საინფორმაციო-საცნობარო მუშაობის უნიფიკაციის მიზნით თავდაცვის სამინისტროს თდც-ის სპეციალისტებმა ზემოთ მოხსენიებული ერთიანი კლასიფიკატორის გათვალისწინებით, შეიმუშავეს თავიანთი უწყებრივი საინფორმაციო კლასიფიკატორი.

თავდაცვის სამინისტროს თდც თვეში ორჯერ გამოსცემდა ბიბლიოგრაფიულ ბიულეტენს (Technical Abstract Bulletin – TAB), რომელსაც უგზავნიდნენ მის დოკუმენტებთან დაშვების მქონე ყველა კლიენტს. ამ ბიულეტენის მიხედვით თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრი კონტრაქტორებისგან ღებულობდა შეკვეთებს მათთვის სამეცნიერო-ტექნიკური დოკუმენტაციის გაგზავნაზე, რომლებსაც აკმაყოფილებდნენ ინსტრუქციის შესაბამისად. თუკი დოკუმენტი გადაცემული იყო მტი-ის ეროვნული სამსახურის ცენტრში, მაშინ მის გაგზავნაზე შეკვეთას გადააგზავნიდნენ ამ ცენტრში, რომელიც ამზადებდა პასუხს შეკვეთაზე.

თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრს კავშირები ჰქონდა დამყარებული საერთაშორისო ორგანიზაციებთან და რიგი ქვეყნების საინფორმაციო ორგანოებთან (განსაკუთრებით ნატო-ს ბლოკის მონაწილე ქვეყნებისა). ზოგიერთ საკითხში თდც ტექნიკურ ინფორმაციას ცვლიდა მათთან. ამ ცენტრის მოვალეობებში შედიოდა აგრეთვე აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროს საზღვარგარეთული აბონენტების სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციით მომარაგება.

1970-იან წლებში ცენტრს გააჩნდა შვიდი რეგიონული განყოფილება (ქალაქებში ვაშინგტონი, ნიუ-იორკი, ბოსტონი, დეიტონი, ლოს-ანჟელესი, სან-ფრანცისკო და ჰანსთვილი), რომლებიც სამეცნიერო-ტექნიკური დოკუმენტებით უზრუნველყოფდნენ თავდაცვის სამინისტროს კონტრაქტორებს თავიანთი მოქმედების რაიონებში. მტი-ზე შეკვეთების დაკმაყოფილებისას ეს განყოფილებები მუშაობდნენ მჭიდრო კონტაქტში თდც-თან, რომლისგანაც ისინი ღებულობდნენ სამეცნიერო-ტექნიკურ დოკუმენტებზე ბიბლიოგრაფიულ აღწერილობებს.

თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრის გარდა თავდაცვის სამინისტროს მტი-ის სისტემაში შედიოდა ინფორმაციის ანალიზის სპეციალიზებული ცენტრები. თავდაცვის სამინისტროში მოითვლებოდა 30-ზე მეტი ასეთი ცენტრი. ისინი ითვლებოდა ძირითად ორგანოებად, რომლებიც აანალიზებდნენ და განაზოგადებდნენ ინფორმაციას სამხედრო დანიშნულების მკცკშ-ების ყველაზე უფრო აქტუალურ პრობლემებში.

აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროს ხელმძღვანელობის აზრით, ინფორმაციის ანალიზის ცენტრების ვიწრო სპეციალიზაცია საშუალებას აძლევდათ შეემცირებინათ ცალკეულ სამეცნიერო და საინჟინრო-ტექნიკურ მუშაკებთან მისული დოკუმენტების ნაკადი, არეთვე აემაღლებინათ საინფორმაციო მასალების ხარისხი.

ინფორმაციის ანალიზის სპეციალიზებული ცენტრები ჩვეულებრივ იმყოფებოდა თავდაცვის სამინისტროს მსხვილ სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებთან და გააჩნდათ შედარებით მცირე შემადგენლობა. მათში მომუშავე სპეციალისტებს ჰქონდათ მაღალი კვალიფიკაცია. ეს ცენტრები საინფორმაციო მასალების მომზადებისთვის ფართოდ იყენებდნენ მსხვილ მეცნიერებსა და სპეციალისტებს.

მხედველობაში უნდა გვქონდეს, რომ შეიარაღებისა და სამხედრო ტექნიკის შემუშავების უშუალო ხელმძღვანელობას აშშ-ში ახორციელებდნენ შეიარაღებული ძალების სახეობათა სამინისტროები. ამიტომ მათში შექმნილი იყო მეცნიერების მართვისა და მკცკშ-ების საინფორმაციო უზრუნველყოფის საკუთარი ორგანოები.

აშშ-ის არმიის (სახმელეთო ჯარების) სამინისტროში კვლევების, შემუშავებებისა და სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის სფეროში ზოგად პოლიტიკას განაგებდა მინისტრის თანაშემწე სამეცნიერო-კვლევით და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებებში.

ყველა სამეცნიერო-კვლევითი პროგრამის მიხედვით სამუშაოებს უშუალოდ ხელმძღვანელობდა არმიის შტაბის უფროსის მოადგილე მკცკშ-ებსა და შესყიდვებში, რომელიც ფაქტიურად გახლდათ სახმელეთო ჯარების მკცკშ-ების უფროსი. მას ემორჩილებოდა რამდენიმე სამმართველო, მათ შორის არმიის სამეცნიერო-კვლევითი სამმართველო, რომელიც ახდენდა კიდეც მკცკშ-ებისა და სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის ორგანოების საქმიანობის კოორდინაციას. ამ სამმართველოში შედიოდა საინფორმაციო ქვედანაყოფი, რომელიც ახორციელებდა კავშირს თავდაცვითი დოკუმენტაციის ცენტრთან და შეიარაღებული ძალების სხვა სახეობათა საინფორმაციო ორგანოებთან, ხელმძღვანელობისთვის ამზადებდა ინფორმაციას არმიის ინტერესებში სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების პროგრამების შესრულების შესახებ.

სახმელეთო ჯარების ძირითად სარდლობებთან (სამმართველოებთან) და სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებთან იყო საინფორმაციო ორგანოები, რომლებიც აგროვებდნენ, ამუშავებდნენ და ავრცელებდნენ სამეცნიერო-ტექნიკურ ინფორმაციას არმიის სამინისტროში.

მკცკშ-ის ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი პროგრამების უმეტეს უმრავლესობას ასრულებდნენ არმიის მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის სამმართველოს ქვედანაყოფები. ეს სამმართველო წარმოადგენდა დამაკავშირებელ რგოლს სამხედრო მრეწველობასა და არმიის სამინისტროს შორის და მოწოდებული იყო ოპერატიულად მიეტანა ამ სამინისტროს კონტრაქტორებამდე შესრულებული მკცკშ-ის შედეგები, აგრეთვე სხვა საინფორმაციო მასალები.

სამეცნიერო-ტექნიკურმა ინფორმაციამ ყველაზე უფრო მეტი გავრცელება ჰპოვა სახედრო-საჰაერო ძალებში. აქ კვლევების, შემუშავებებისა და მტი-ის ორგანიზაციას განაგებდა მინისტრის თანაშემწე მკცკშ-ში. მას ექვემდებარებოდა კვლევებისა და შემუშავებების სამმართველო რომელსაც მეთაურობდა მინისტრის თანაშემწის მოადგილე მკცკშ-ში, აგრეთვე სხვადასხვა სამეცნიერო-კვლევითი ლაბორატორიები, რომელთაც გააჩნდათ საინფორმაციო ქვედანაყოფები.

სჰძ მკცკშ-ის უფროსს, ისევე როგორც სახმელეთო ჯარებში, წარმოადგენდა შტაბის უფროსის მოადგილე სამეცნიერო-კვლევით და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებებში, რომელსაც ექვემდემარებოდა საცდელი მშენებლობისა და შესყიდვების, ოპერატიული მოთხოვნებისა და საცდელი მშენებლობის დაგეგმვის, კოსმოსური და სადაზვერვო სისტემებისა და რადიოწინააღმდეგობის საშუალებების სამმართველოები. ყველა ამ სამეცნიერო-კვლევით სამმართველოში ასევე იყო საინფორმაციო ქვედანაყოფი, რომლებიც ამზადებდნენ და ავრცელებდნენ ინფორმაციას თავიანთ თემატიკაში.

სჰძ-ში ყველა სარდლობასთან (სამმართველოსთან) და სამეცნიერო-კვლევით ცენტრთან იყო საინფორმაციო ორგანოები. მკცკშ-ისა და მტი-ის ორგანოების საქმიანობის უშუალო კოორდინაცია და თავდაცვის სამინისტროს მკცკშ-ისა და მტი-ის სხვა ორგანოებთან მათი ურთიერთმოქმედების უზრუნველყოფა ეკისრებოდა სჰძ-ის შეიარაღების სისტემების შემუშავების სარდლობას, რომელიც აშშ-ში წარმოადგენდა ერთერთ უმსხვილეს სამთავრობო სამეცნიერო-კვლევით და დამკვეთ დაწესებულებას.

ეს სარდლობა სისტემატიურად აქვეყნებდა ინფორმაციას ახალი საავიაციო ტექნიკისა და იარაღის შემუშავებაზე, ამზადებდა საინფორმაციო აღწერილობებს სჰძ-ის ინტერესებში ჩატარებული მკცკშ-ის შესახებ. მომზადებული ინფორმაცია პერიოდულად დაჰყავდათ საინფორმაციო ცნობარებზე. ამ სამმართველოს პროგრამების მიხედვით სამუშაოების შედეგების შესახებ ინფორმაციას პერიოდულად გამოსცემდნენ სხვადასხვანაირი ანგარიშების სახით.

აშშ სჰძ-ის სამინისტროში ფართოდ იყენებდნენ სასიგნალო ინფორმაციის სამსახურს. ყველაზე უფრო ეფექტურად მუშაობდა ცენტრალური ავტომატიზებული საცნობარო-საინფორმაციო სამსახური. იგი ამზადებდა ბიბლიოგრაფიულ აღწერებსა და სხვადასხვანაირი საინფორმაციო მასალების რეფერატებს, რომლებსაც შემდგომში წერდნენ მაგნიტურ ფირზე ან ფოტოსურათებს უღებდნენ მიკროფირზე (მათი წაკითხვა შესაძლებელი იყო სპეციალური აპარატურის მეშვეობით). ამ მასალების საფუძველზე ყოველთვიურად გამოსცემდნენ შეზღუდული ან შეუზღუდავი გამოყენების საინფორმაციო ბიულეტენებს.

ეს სამსახური ორგანიზაციას უკეთებდა აგრეთვე საინფორმაციო მასალების თემატურ ძიებას, რომელსაც ახორციელებდნენ ელექტრონულ-გამომთვლელი მანქანების მეშვეობით. თემატურ ბიბლიოგრაფიულ მიმთითებლებს აგზავნიდნენ წერილობითი დაკვეთების შესაბამისად, ხოლო შემდეგ მათი მიხედვით მომხმარებლები უკვეთავდნენ თავად საინფორმაციო მასალების რეფერატებს ან ასლებს. ზოგიერთ დამკვეთს საინფორმაციო მასალებს უგზავნიდნენ სხვა ქალაქებში ტელეტაიპით.

აშშ-ის სამხედრო-საზღვაო ძალების სამინისტროში სამეცნიერო-ტექნიკური პოლიტიკის საერთო ხელმძღვანელობა ეკისრებოდა მინისტრის თანაშემწეს მკცკშ-ში, რომელსაც ემორჩილებოდა სზძ-ის სამეცნიერო-კვლევითი სამმართველო.

სზძ-ის მინისტრის თანაშემწე სამეცნიერო-კვლევით და საცდელ-საკონსტრუქტორო სამუშაოებში ამავე დროს იყო სზძ-ის სამეცნიერო-საკონსულტაციო საბჭოს თავმჯდომარე და პასუხს აგებდა თავისი სამინისტროს სამეცნიერო-კვლევითი ორგანოებისა და მტი-ის ორგანოების ურთიერთმოქმედებაზე თავდაცვის სამინისტროს შესაბამის ორგანოებთან, არმიისა და სჰძ-ის სამინისტროებთან.

სზძ-ის შტაბში მკცკშ-ისა და მტი-ის ძირითად ორგანოს წარმოადგენდა სამეცნიერო-კვლევითი საქმიანობის, საცდელ-საკონსტრუქტორო სამუშაოების, გამოცდებისა და შეფასებების სამმართველო, რომელსაც მეთაურობდა დირექტორი და იგი ემორჩილებოდა შტაბის უფროსის მოადგილეს მკცკშ-ში.

სზძ-ის სამეცნიერო-კვლევით სამმართველოში შედიოდა საინფორმაციო განყოფილება, რომელიც ძირითად ყურადღებას უთმობდა სამხედრო-საზღვაო ტექნიკის ახალ სახეობათა შემუშავებაში პროგრამების რეალიზაციის დაგეგმვისა და კონტროლის საინფორმაციო უზრუნველყოფის საკითხებს. იგი პერიოდულად წარუდგენდა სზძ-ის მინისტრს მოხსენებებს სამხედრო-საზღვაო ძალების ინტერესებში განხორციელებადი მკცკშ-ის პროგრამების შესრულების მსვლელობის შესახებ. სზძ-ის სამეცნიერო-კვლევითი სამმართველო წარმოადგენდა აგრეთვე შეიარაღებული ძალების ამ სახეობის სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის სამსახურს თავდაცვის სამინისტროს მტი-ის სისტემაში.

სზძ-ის ძირითად სარდლობებსა (სამმართველოებსა) და სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებში შექმნილი იყო საინფორმაციო ორგანოები, რომლებიც ამზადებდნენ მონაცემებს სზძ-ის ავტომატიზებულ საცნობარო-საინფორმაციო სამსახურში ჩასართავად. საცნობარო-საინფორმაციო მონაცემების დიდი ნაწილი ამ სამსახურში სამხედრო-საზღვაო ძალების მატერიალურ-ტექნიკური უზრუნველყოფის სარდლობიდან, რომელსაც ეკისრებოდა ახალი სამხედრო-საზღვაო ტექნიკის შემუშავება და შესყიდვა.

საზღვაო ქვეითი ჯარის კორპუსში მკცკშ-სა და მტი-ის მეთაურობდა შტაბის უროსის მოადგილე კვლევებში, შემუშავებებსა და დაპროექტებაში. ზქჯ-ის კორპუსის სამეცნიერო-კვლევითი და საცდელ-საკონსტრუქტორო შემუშავებების ყველა გეგმის კოორდინაციას ახდენდნენ სზძ-ის სამეცნიერო-კვლევით გეგმებთან. ზქჯ-ის კორპუსის ინტერესებში კვლევებს ატარებდნენ სამხედრო-საზღვაო ძალებისა და საზღვაო ქვეითი ჯარის კორპუსის სამეცნიერო-კვლევით ცენტრში (კვონტიკო, ვირჯინიის შტატი) და შეიარაღებული ძალების სხვა სახეობათა სამეცნიერო-კვლვით ცენტრებში.

სამხედრო-სამეცნიერო ინფორმაცია (სამხედრო პოლიტიკის, ეკონომიკის, თეორიისა და ისტორიის შესახებ) თავდაცვის სამინისტროს მტი-ის სისტემაში არ შედიოდა. მას ჩვეულებრივ ამზადებდნენ შტაბების უფროსთა კომიტეტი, შეიარაღებული ძალების სახეობათა შტაბები, არმიის სამინისტროს კონცეფციების ანალიზის სამმართველო, თავდაცვის სამინისტროს სამხედრო-ისტორიული ორგანოები, სტრატეგიული კვლევების ჰუძონის ინსტიტუტი, “რენდ კორპორეიშნი”, სამხედრო კვლევების ინსტიტუტი, სამხედრო-საზღვაო კვლევევის ცენტრი, უმაღლესი სამხედრო-სასწავლო დაწესებულებები და ქვეყნის ზოგიერთი უნივერსიტეტი.

თავდაცვის სამინისტროს საინფორმაციო ორგანოს მუდმივად სრულყოფდნენ. უცხოური ბეჭდური გამოცემების მონაცემებით, 1960-იანი წლების ბოლოს აშშ-ში ჩაატარეს სპეციალური კვლევა, რომელმაც უჩვენა, რომ სჰძ-ის 1000 სპეციალისტიდან მტი-ის ეროვნული სამსახურის ცენტრის მიერ გამოცემულ რეფერატულ ჟურნალს GღAრეგულარულად კითხულობდა მხოლოდ 3,5%, შემთხვევიდან შემთხვევამდე 20,5% და არ კითხულობდა 76%. ამ გამოკვლევამ ასევე უჩვენა, რომ თავდაცვის სამინისტროს თდც-ის მიერ გამოცემულ რეფერატების ჟურნალს TAB რეგულარულად კითხულობდა 30%, შემთხვევიდან შემთხვევამდე 37,5% და არ კითხულობდა 32,5%. ბევრმა სპეციალისტმა არც კი იცოდა NASA-ს მიერ გამოცემული რეფერატების ჟურნალის STAR-ის გამოსვლის შესახებ.

ასეთნაირად, აშშ-ში იმ წლებში სამ ყველაზე უფრო გავრცელებულ რეფერატების ჟურნალს ქვეყნის სამხედრო სპეციალისტები იყენებდნენ უკიდურესად სუსტად. ამასთან დაკავშირებით აშშ-ში 1970-იან წლებში ახალისებდნენ ინფორმაციის ამორჩევითი გავრცელების (იაგ) სამსახურებს. ისინი შექმნეს NASA-სა და მტი-ის ეროვნული სამსახურის ცენტრში, რათა დაინტერესებული დაწესებულებებისა და ორგანზაციებისთვის მოემზადებინათ შეტყობინებები (თემატური მაჩვენებლები) რეფერატების ჟურნალებში განთავსებული საინფორმაციო წყაროების შესახებ.

დაინტერესებულ დაწესებულებებსა და ორგანიზაციებში გასაგზავნი თემატური მაჩვენებლების ფორმა არ იყო სტანდარტული. მათ ბეჭდავდნენ სხვადასხვანაირ პერფობარათებზე. იაგ-ის სამსახურებში მათი დაგზავნის პერიოდულობა იყო სხვადასხვანაირი (დღეღამიდან თვემდე). ამ თემატური მაჩვენებლების მიხედვით დაწესებულებები და ორგანიზაციები უკვეთავდნენ მათთვის საინტერესო მასალებსა და დოკუმენტებს.

1970-იანი წლების შუახანებში აშშ-ში აწარმოებდნენ კავშირგაბმულობის სისტემის გამოყენების სამუშაოებს ვიდეოტელეფონების გამოყენებით სამეცნიერო-ტექნიკური კონფერენციების ჩატარების, ლაბორატორიული ექსპერიმენტების, ტექნიკური გამოფენებისა და ა. შ. ტელევიზიით გადაცემისთვის. ვარაუდობდნენ ეგმ-ების გამოყენებასაც თავდაცვის სამინისტროს მიერ ჩატარებული სამეცნიერო-ტექნიკური კონფერენციების მასალების რეგისტრაციის, გამოცემისა და გავრცელებისთვის.

ქვეყანაში ინფორმაციის გავრცელების წესი განსაზღვრული იყო ახალი კანონით ინფორმაციის შესახებ, რომელიც ძალაში შევიდა 1975 წლის 19 თებერვალს.

კანონში გამოცხადებული იყო აშშ-ის ყველა მოქალაქის ვითომდა თავისუფალი დაშვების შესახებ. მაგრამ, საბჭოთა ავტორების აღნიშვნით, იმავე კანონში არსებული მრავალრიცხოვანი გამორიცხვა და წაცდენა ფაქტიურად ართმევდა ამერიკელებს მთელ რიგ საკითხებში ინფორმაციის მიღების უფლებას.

საიდუმლო ინფორმაციის გავრცელებაზე აშშ-ში დამყარებული იყო მკაცრი კონტროლი, ამასთან დაშვება ნებადართული იყო მხოლოდ იმათთვის, ვისაც იგი ნამდვილად სჭირდებოდა სამსახურეობრივი მოვალეობის შესრულებისას. ამ მიმართებით საჩვენებელი იყო შემდეგი მონაცემები: პენტაგონის მიერ ყოველწლიურად გაფორმებული 45 ათასი სამეცნიერო-ტექნიკური დოკუმენტიდან 56% მაინც, ამერიკული პრესის მონაცემებით, არ ხვდებოდა მტი-ის ეროვნულ სამსახურში.

ხელმძღვანელობდა რა ზემოთ მოხსენიებული კანონით, აშშ-ის თავდაცვის სამინისტრომ შეიმუშავა და 1975 წლის თებერვალში აამოქმედა ახალი დირექტივები, რომელთა მიხედვითაც დამყარებულ იქნა სამეცნიერო-საინფორმაციო მასალების შენახვის, დამუშავებისა და გავრცელების უფრო მკაცრი რეჟიმი.

არმიის, სჰძ-ისა და სზძ-ის სამინისტროებში ინფორმაციის შესახებ კანონის საფუძველზე იმ მოთხოვნების გათვალისწინებით, რომლებიც ჩაწერილი იყო თავდაცვის სამინისტროს დირექტივებში, შეიმუშავეს და აამოქმედეს ახალი ინსტრუქციები, რომლებშიც დაზუსტებულ იქნა ინფორმაციის გავრცელებაზე პასუხისმგებლობა და თავისებურებები შეიარაღებული ძალების სახეობებში.

ასეთნაირად, საინფორმაციო ორგანოები აშშ-ის თავდცვის სამინისტროში შექმნილი იყო თითქმის ყველა სარდლობაში (სამმართვრლოში) და წამყვან სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებში; საინფორმაციო ორგანოების საქმიანობას კოორდინაციას უწევდა და აკონტროლებდა თავდაცვის სამინისტროს ან შეიარაღებული ძალების სახეობეათა სამინისტროების თითო-თითო სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრი. თავდაცვის სამინისტროს ყველა საინფორმაციო ორგანო მჭიდროდ ურთიერთმოქმედებდა ურთიერთშორის და სხვა სამინისტროების, ფედერალური იუწყებების, უმაღლესი სამხედრო-სასწავლო დაწესებულებების, ზოგიერთი უნივერსიტეტის, კერძო დაწესებულებებისა და ორგანიზაციების ინფორმაციის ორგანოებთან.

თავდაცვის სამინისტროსა და შეიარაღებული ძალების სახეობათა სამინისტროებში, ამერიკული ბეჭდური გამოცემების შეტყობინებებით, კარგად იყო ორგანიზებული სასიგნალო ინფორმაცია ახალი საინფორმაციო მასალების მოსვლის შესახებ, ფართოდ იყენებდნენ ელექტრონულ-გამომთვლელ მანქანებსა და ინფორმაციის დამუშავების ახალ მეთოდებს. თავდაცვის სამინისტროში მკცკშ-ის დუბლირების გამოსარიცხად სასიგნალო ინფორმაციასთან ერთად ახალისებდნენ ინფორმაციის ანალიზის სპეციალიზებული ცენტრების შექმნას, რომლებიც სამეცნიერო-კვლევით ცენტრებს ამარაგებდნენ კვალიფიციური ანალიტიკური (განზოგადებული) ინფორმაციით მკცკშ-ის აქტუალურ პრობლემებში. ყველა სახეობის საინფორმაციო მასალებს თავდაცვის სამინისტროში ავრცელებდნენ დიფერენცირებულად, საიდუმლო სამეცნიერო-ტექნიკურ ინფორმაციასთან დაშვებას მკაცრად აკონტროლებდნენ.

აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროს სამეცნიერო-ტექნიკური ინფორმაციის სისტემა, უცხოელი სპეციალიხტების აზრით, გადაქცეული იყო სამეცნიერო-კვლევითი ორგანოების საქმიანობის ეფექტურ საშუალებად იარაღისა და სამხედრო ტექნიკის ახალი ნიმუშების შემუშავებაში.

XVII. აშშ–ის სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი 1970-იან წლებში

საბჭოთა ავტორების სიტყვით, საბჭოთა სახელმწიფოს პოლიტიკა, რომელიც მიმართული იყო მშვიდობის განტკიცებაზე, განმუხტვის პროცესის გაღრმავებაზე, გამალებული შეიარაღების შეწყვეტასა და ურთიერთხელსაყრელი საერთაშორისო თანამშრომლობის განვითარებაზე, 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში, ხვდებოდა მსოფლიო საზოგადოების ფართო მხარდაჭერას და ჰპოვებდა სულ უფრო მეტ მომხრეს ბევრი ქვეყნის სახელმწიფო მოღვაწეთა შორის, აგრეთვე საქმიანი წრეების წარმომადგენელთა შორისაც.

მაგრამ, მათივე სიტყვით, დასავლეთის ზოგიერთ სახელმწიფოში ჯერ კიდევ იყვნენ მეტად გავლენიანი ძალები, რომლებიც ისწრაფვოდნენ განმუხტვის პროცესის განვითარების დამუხრუჭებისკენ, გამალებული შეიარაღების შეწყვეტისა და სამხედრო ასიგნებათა შემცირების არდაშვებისკენ. ამ მილიტარისტული წრეების პოზიციის არსებისა და მიზნების კაშკაშა (ნათელი) დახასიათება იყო გამოთქმული საბჭოთა ხელმძღვანელობის მიერ 1976 წლის ოქტომბერში: “...თავიანთ დამარცხებებზე სოციალურ ბრძოლებში, კოლონიური სამფლობელოების დაკარგვაზე, კაპიტალიზმისგან სულ უფრო და უფრო მეტი ქვეყნების ჩამოშორებაზე, მსოფლიო სოციალიზმის წარმატებებსა და ბურჟუაზიულ სახელმწიფოებში კომპარტიების გავლენის ზრდაზე – ყოველივე ამაზე კაპიტალისტური სამყაროს აგრესიული წრეები რეაგირებას ახდენენ საომარი მზადებების ციებ-ცხელებიანი გაშლით, ბერავენ სამხედრო ბიუჯეტებს, ქმნიან შეიარაღებათა ახალ სახეობებს, აშენებენ ბაზებს, მიმართავენ სამხედრო და საომარ დემონსტრაციებს. ემყარება რა ამ “ძალის პოზიციას”, იმპერიალიზმი იმედოვნებს შენარჩუნოს მბრძანებლობა სხვა ქვეყნებსა და ხალხებზე, რომელიც ახლა მას ხელიდან ეცლება”.

საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების აღნიშვნით, ამერიკული მილიტარიზმის მთავარი ძალები კონცენტრირებული იყვნენ ე. წ. სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსში (სმკ, ВПК) – სამრეწველო, სამხედრო და პოლიტიკური წრეების თავისებურ კონგლომერატში, რომლებიც გაერთიანებული იყვნენ იმ პოლიტიკური და ეკონომიკური სარგებლითა და მოგებებით, რომლებსაც ისინი ღებულობდნენ სამხედრო ბიზნესიდან. მართალია, მილიტარიზმის აპოლოგეტები დაჟინებით ცდილობდნენ ბრალდებების უარყოფას სმკ-ის მისამართით და თავად მისი არსებობის ფაქტსაც კი, მაგრამ მთელი ეს მცდელობები, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, მოსჩანდა სრულებით ვერშემდგარად ყველდღიური ამერიკული სინამდვილის ფონზე. ეს ატორები, თავიანთი სიტყვების დასამტკიცებლად, მიმართავდნენ ზოგიერთ ფაქტსა და ციფრს, რომლებიც მანმადე გამოქვეყნებულ იქნა საზღვარგარეთულ ბეჭდურ გამოცემებში.

ტერმინი სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი პირველდ გამოყენებულ იქნა აშშ-ის პრეზიდენტის დ. ეიზენჰაუერის მიერ, როდესაც 1961 წელს, თავისი პოსტის დატოვებისას, იგი იძულებული იყო ეღიარებინა, რომ სამხედრო-სარეწველო კომპლექსმა ქვეყანაში მოახერხა უკონტროლო გავლენის პრაქტიკულად შეძენა.

საბჭოთა ავტორები აღნიშნავდნენ, რომ სმკ-ის წინასახედ გამოდგებოდა ჯერ კიდევ ის გარემოება, რომ 1916 წელს ერთერთი უმსხვილესი სამხედრო კონცერნის “არმსტრონგის” (დიდი ბრიტანეთი) აქციონერთა სიაში შედოდნენ აღმასრულებელი და საკანონმდებლო ხელისუფლების მაღალი თანამდებობის მოხელეები, მმართველი და ოპოზიციური პარტიების, აგრეთვე ოფიცრებისა და ჟურნალისტების თვალსაჩინო წარომადენლები. ისინი, რა თქმა უნდა, სულაც ვერ იქნებოდნენ გულგრილნი კონცერნის აქციებისგან მიღებული შემოსავლებისადმი, და ყველანაირად ხელს შეუწყობდნენ სამხედრო ბიზნესზე მის შემდგომ აყვავებას.

1970-იანი წლების სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, გარეგნული ნიშნებისა და მოქმედებათა მეთოდების მიხედვით, არსებითად განსხვავდებოდა ნახევარი საუკუნის წინათ არსებული თავისივე წინასახისგან, მაგრამ მისი არსი, ბუნება და მიზნები რჩებოდა იგივე, ვინაიდან ისინი განისაზღვრებოდა იმ ნიადაგით, რომელზედაც იგი იყო ამოზრდილი – სამხედრო-სამრეწველო კაპიტალიზმით.

ბევრი ამერიკელი საზოგადო და სახელმწიფო მოღვაწის აღიარებით, სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი 1960-70-იანი წლებში გადაიქცა იმდენად დიდ ძალად ქვეყანაში, რომ მას სერიოზულად უწოდებდნენ “სახელმწიფოს სახელმწიფოში”. იგი ყველაზე უფრო უშუალო მონაწილეობას ღებულობდა სამხედრო-პოლიტიკური და სამხედრო-ეკონომიკური ღონისძიებების დაგეგმვაში, სამხედრო დოქტრინებისა და კონცეფციების შემუშავებაში, შეიარაღებული ძალების მშენებლობის პროგრამების შედგენასა და იარაღის ახალი სისტემების შექმნაში. გარდა ამისა, სმკ არსებით გავლენას ახდენდა ქვეყნის ეკონომიკაზე მთლიანობაში, ვინაიდან სამხედრო ბიუჯეტის უზარაზარი თანხები, რომლებიც იმყოფებოდა მის განკარგულებაში, წარმოადგენდა ეკონომიკის სახელმწიფო რეგულირების მექანიზის მნიშვნელოვან ელემენტს.

აშშ-ის სამხედრო-სამრეწველო კონცერნები, რომლებმაც მოახდინეს შეიარაღების წარმოების მონოპოლიზაცია, შეადგენდნენ სმკ-ის საფუძველს. მასში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა 100 უმსხვილეს ფირმას, რომლებიც ირიცხებოდნენ პენტაგონის მთავარ კონტრაქტორთა სიაში. ოფიციალური სტატისტიკის მონაცემებით, მათ წლად 70-იან წლებში მოდიოდა მთელი სამხედრო შეკვეთების ღირებულების თითქმის 70%, თუმცა კი სულ სახედრო წარმოებაში სხვადასხვა ხარისხით მონაწილეობდა რამდენიმე ათეული ათასი სამრეწველო ფირმა.

შეიარაღების ამ ძირითად მიმწოდებლებს შორის გამოიყოფოდა შედარებით უფრო შეზღუდული ჯგუფი, რომელსაც ერგებოდა სამხედრო კონტრაქტების ლომის წილი: კორპორაციების სიაში მდგომი პირველი ათეული ყოველწლიურად ღებულობდა თავდაცვის სამინისტროს შეკვეთების მთელი თანხის 31%-ზე მეტს, ხოლო მომდევნო 20 ფირმა კი – 22%-ს. მონაცემები, რომლებიც ახასიათებდა ათი უმსხვილესი კორპორაციის საქმიანობის გაქანებას, მოყვანილია მე-6 ცხრილში.

ცხრილი 6

თავდაცვის სამინისტროს იმ პირველადი კოტრაქტების ღირებულება, რომლებსაც ღებულობდა აშშ-ის ათი უმსხვილესი კომპანია

(მონაცემების უფრო კომპაქტურად ჩაწერისთვის შემოვიტანეთ აღნიშვნები: [A] – თანხა, მლნ. დოლარი; [B] – კუთრი წონა საერთო თანხაში, პროცენტები; [C] – 1976 წელს; [D]) – 1975 წელს)

კომპანიის . . . . . ძირითადი პროდუქცია . . . . . ძირითადი სამხედრო . . ადგილი უმსხვილეს
დასახელება . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .შეკვეთები 1976 წელს . . კომპანიებს შორის
(შტატი) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . [A] . . . . . . [B] . . . . . . . . . [C] . . . . . [D] . .

“მაკდონელ- . . გამანადგურებლები F-4, F-15, F- . . . 2465 . . . . 5,87 . . . . . . . . . . 1 . . . . . . 4 . .
დუგლასი” . . . 16, მოიერიშეები A-4, კოსმოსური . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(მისური, კა- . . საფრენი აპარატები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ლიფორნია) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“ლოქჰიდ ეა- . .საპატრულო და ნავსაწინააღმ- . . . . .1510 . . . . 3,60 . . . . . . . . . . 2 . . . . . . 1 . . .
რკრაფტი” . . . . დეგო თვითმფრინავები (P-3 და . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(კალიფორ- . . . S-3), სამხედრო-სატრანსპორტო . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ჯია, ჯორ- . . . . C-5 და ჩ-130. რაკეტები “პოსეი- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ჯია) . . . . . . . . . დონი” და “თრაიდენთი”. სარაკე- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . ტო ძრავები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“ნორთროპი” . . გამანადგურებლები F-5, F-18 . . . . . 1480 . . . . 3,53 . . . . . . . . . . 3 . . . . . 12 .
(კალიფორნია) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“ჯენერალ . . . . ავიაძრავები, კოსმოსური საფრე- . . . 1347 . . . . 3,21 . . . . . . . . . . 4 . . . . . .7 .
ელექტრიკი” . . . ნი აპარატები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(მასაჩუსეტსი, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
პენსილვანია) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“იუნაითედ . . . . ავიაძრავები, ძრავები რაკეტები– . . 1233 . . . .2,94 . . . . . . . . . .5 . . . . . . 3 . .
ტექნოლოჯი” . . სა და კოსმოსური საფრენი აპარა- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(კონექტიკუტი) . . ტებისთვის . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ბოინგი (ვაში- . . მართვადი სარაკეტო იარაღის სი- . . 1176 . . . 2,80 . . . . . . . . . . 6 . . . . . . 2 . .
ნგტონი, პენ- . . სტემები “მინითმენი”, SREM, შორე- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
სილვანია) . . . . . ული რადიოლოკაციური აღმოჩენი- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . სა და მართვის სისტემა AWA CS, სა- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . მხედრო-სატრანსპორტო თვითმფრი- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . ნავები, ხომალდები წყალქვეშა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . ფრთებზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“ჯენერალ . . . . . გამანადგურებლები F-111, F-16, მა- . . 1073 . . 2,56 . . . . . . . . . .7 . . . . . . 6
დაინემიქსი” . . .რთვადი სარაკეტო იარაღის ტაქტიკ– . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(კოლორადო, . .ური სისტემები. “თრაიდენთის” სისტე– . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ტეხასი) . . . . . . . მის ატომური სარაკეტო წყალქვეშა ნავე- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . ბი. რადიოელექტრონიკა. ფრთოსანი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . რაკეტები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“გრუმანი” . . . . . გამანადგურებლები F-14, მოიერიშე- . . 982 . . 2,34 . . . . . . . . . .8 . . . . . . 5
(ნიუ-იორკი) . . . ები A-6, რადიოელექტრონიკა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“ლითონ ინ- . . . .ხომალდები, რადიოელექტრონიკა . . . . 978 . . 2,33 . . . . . . . . . 9 . . . . . . 8 .
დასთრიზი” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“როქუელ ინ- . . . სტრატეგიული ბომბდამშენი B-1, . . . . .966 . . 2,30 . . . . . . . . 10 . . . . . .10
ტერნეშენლი” . . . კოსმოსური საფრენი აპარატები, . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(კალიფორნია) . . . „შატლი“ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

საერთო ჯამში . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13210 . . 31,48 . . . . . . . . . . . . . . . .

იარაღის მიმწოდებელთა წამყვანი ჯგუფის შემადგენლობა მრავალი წლის მანძილზე რჩებოდა თითქმის უცვლელად, მხოლოდ ცალკეულები მათგან სამხედრო ბაზრის კონიუნქტურის გავლენით ხან გაიჭრებოდნენ წინა რიგებში, ხანაც გარკვეული დროით შევიწროვებული აღმოჩნდებოდნენ კონკურენტთა მიერ. ასე, მაგალითად, სამხედრო კომპანიების 1975 წლის პირველი ათეულიდან ცხრა დარჩა უძლიერესთა სიაში 1976 წელსაც. მხოლოდ “ჰიუზ ეარკრაფტმა” გადაინაცვლა მეცხრედან 11-ე ადგილზე, ხოლო “ნორტროპმა” კი – მე-12-დან მესამეზე. ასეთი მდგომარეობა ბევრად უწყობდა ხელს სამრეწველო კონცერნების “განსაკუთრებული” ურთიერთობებისა და მდგრადი კავშირების წარმოქმნას თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებთან.

ფართო საწარმოო კოოპერირებას, რომელიც დამახასიათებელი გახლდათ აშშ-ის იმდროინდელი სამხედრო წარმოებისთვის, საქმე მიჰყავდა იქითკენ, რომ ხდებოდა თავდაცვის სამინისტროს მიერ გაცემული პირველადი სამხედრო შეკვეთების შემდგომი გადანაწილება გენერალური მოიჯარადრეების მიერ ქვემოიჯარადრეებზე, რომელთა შორისაც შესაძლო იყო აღმოჩენილიყვნენ მსხვილი ფირმებიც, რომლებიც წარმოადგენდნენ მთავარ კონტრაქტორებს შეიარაღების სხვა სახეობათა მიხედვით. ამის შედეგად ზოგიერთი ფირმა ახერხებდა მნიშვნელოვნად იმაზე მეტი სამხედრო შეკვეთების მიღებას, ვიდრე ეს აღნიშნული იყო პირველადი შეკვეთების ჩამონათვალში.

როგორც მოწმობდნენ უცხოური ბეჭდური გამოცემები, პენტაგონი ყოველწლიურად განათავსებდა ეკონომიკის სხვადასხვა დარგებში მრავალმილიარდიან კონტრაქტებს იარაღის, სამხედრო ტექნიკისა და სხვა სამხედრო აღჭურვილობის მიწოდებაზე შეიარაღებული ძალებისთვის. იმისთვის რათა წარმოედგინათ ამ თანხების მასშტაბები, საბჭოთა ავტორები საკმარისად თვლიდნენ აღენიშნათ, რომ აშშ-ის სამხედრო კონტრაქტების ჯამური თანხა 1975 წელს (43,3 მლრდ. დოლარი) შეესაბამებოდა დიდი ბრიტანეთის მთლიანი ეროვნული პროდუქტის თითქმის 20%-ს, იტალიის – 25%-ს და 20%-ით აღემატებოდა დანიის მთლიან ეროვნულ პროდუქტს.

სავსებით გასაგები იყო, რომ ფირმები, რომლებიც აწვდიდნენ იარაღს და ისწრაფვოდნენ თავიანთთვის მაქსიმალური მოგების მიღებისკენ, იყენებდნენ პოლიტიკური და ეკონომიკური ზეწოლის ყველა საშუალებას ქვეყნის მმართველ წრეებზე, რათა უზრუნველეყოთ სამხედრო ხარჯების მუდმივი ზრდა. როგორც აღნიშნავდნენ ცნობილი ამერიკელი ეკონომისტები ფილიპსი და შილერი, “მთავარ მამოძრავებელ ფაქტორს სამხედრო კორპორაციებისთვის წარმოადგენს წინასწარ ტკბობა მოგებებით, რომლებიც გაცილებით უფრო მაღალია, ვიდრე სამოქალაქო საქონლის წარმოებისას, როგორც არ უნდა უარყოფდნენ ამას კორპორაციები”. სხვა მკვლევარი – რეიხი, რომელიც სწავლობდა სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსის საქმიანობას, თვლიდა, რომ კაპიტალიზმს შეეძლო სამხედრო ხარჯების გადაყვანა სოციალურ საჭიროებებზე, მაგრამ “ასეთი ნაბიჯი შეამცირებდა მოგებას და შეეხებოდა უმსხვილესი კორპორაციების სხვა ინტერესებს, ამიტომ მას შეეწინააღმდეგებიან ეროვნული ეკონომიკის ყველაზე უფრო ძალმოსილი ელემენტები”.

საკითხმა სამხედრო მრეწველთა მოგებების შესახებ 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში შეიძინა განსაკუთრებული მნიშვნელობა, რადგანაც სამხედრო-სამრეწველო ფირმების წარმომადგენლები მათ ხელთ არსებული მასობრივი ინფორმაციის საშუალებების მეშვეობით ცდილობდნენ საზოგადოების დარწმუნებას იმაში, რომ ისინი ვითომ გაჭირვებაშიც კი იყვნენ ჩავარდნილნი სამხედრო წარმოების დაბალი შემოსავლიანობის გამო და ამ საქმით დაკავებული იყვნენ მხოლოდ და განსაკუთრებულად “პატრიოტიზმის” გრძნობიდან გამომდინარე. მაგრამ, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, თვით ბურჟუაზიული მკვლევარების შრომებშიც კი აღიარებდნენ, რომ ეს ასე არ იყო. პრაქტიკულად ყველა სამხედრო-სამრეწველო ფირმა, პენტაგონის შეკვეთების შესრულებასთან ერთად, მნიშვნელოვანი მოცულობით უშვებდა სამოქალაქო პროდუქციასაც. მიაკუთვნებდნენ რა თავიანთ ანგარიშებში მოგების მთელ თანხას მთელი პროდუქციის ღირებულებასთან, ისინი “ასაშუალოებდნენ” სამხედრო კონტრაქტებიდან მიღებულ მოგებას და ამით შეგნებულად ამცირებდნენ მას. სარგებელი სამხედრო ბიზნესიდან ასევე განისაზღვრებოდა კიდევ შემდეგი ფაქტორებით: კოტრაქტების ღირებულების ამაღლების შესაძლებლობა შემუშავებისა და სერიული წარმოების პროცესში (მოგების ნებადართული ნორმა დგინდებოდა კონტრაქტის მიხედვით ამ ღირებულების პროცენტებში), მინიმალური დანახარჯები კაპიტალდაბანდებებზე (ხორციელდებოდა ძირითადად სამხედრო უწყების ხარჯზე), იმ სამეცნიერო-კვლევითი სამუშაოების შედეგების გამოყენების შესაძლებლობა თავიანთ ინტერესებში, რომლებიც ანაზღაურებული იყო თავაცვის სამინისტროს მიერ (თუკი არ იყო შეზღუდვები საიდუმლოების დაცვის მოსაზრებათა გამო), პრივილეგიები დეფიციტური მასალების განაწილებისას და, ბოლოს, პირდაპირი მაქინაციების შესაძლებლობანი დამკვეთის მხრიდან კონტროლის მექანიზმის არასრულყოფილების შედეგად.

ყოველივე ეს აშშ-ის წამყვან სამხედრო-სამრეწველო კონცერნებს აყენებდა გამალებული შეიარაღების გაგრძელების მომხრეთა რიგებში არა მხოლოდ თავიანთ ქვეყანაში, არამედ სამხედრო ბლოკებში მათი მოკავშირეების ქვეყნებშიც. იმავე დროს სამხედრო შეკვეთებიდან მიღებული დიდი მოგებები მრეწველებს აძლევდა საკმარის სახსრებს “მეგობრობისა” და სრული “ურთიერთგაგების” ურთიერთობათა დამყარებისა და შენაჩუნებისთვის იმ ორგანოებთან, რომლებიც განსაზღვრავდნენ სამხედრო ბიუჯეტის ზომას და ამტკიცებდნენ მას კონგრესში.

თავდაცვის სამინისტრო წარმოადგენდა სმკ-ის მეორე კომპონენტს. სამნისტროს პასუხისმგებელი პირები, რომლებიც შეიმუშავებდნენ შეიარაღებული ძალების მშენებლობისა და იარაღის ახალი სისტემების შექმნის პროგრამებს, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, დაინტერესებული იყვნენ სამხედრო ხარჯების მაღალი დონის შენარჩუნებაში, რამდენადაც ისინი უზრუნველყოფდნენ მათთვის მდგომარეობის განსაზღვრულ სტაბილურობას სამსახურსა და საზოგადოებაში. ოფიცერთა ზოგიერთი ჯგუფისთვის კი, რომლებიც პასუხს აგებდნენ გადაწყვეტილებათა მიღებაზე სამხედრო ტექნიკის შესყიდვების თაობაზე, მსხვილმასშტაბიან შეკვეთებს შეიარაღებაზე მოჰქონდა კიდევ დამატებითი სარგებელი.

გამოდიოდა რა როგორც დამკვეთი სამრეწველო ფირმებთან ურთიერთობებში, პენტაგონი ინარჩუნებდა მათთან მჭიდრო კონტაქტს თავისი მრვალრიცხოვანი სამმართველოებისა და განყოფილებების მეშვეობით. ეს კავშირები არ შემოისაზღვრებოდა მხოლოდ ოფიციალური საქმიანი ოპერაციების სფეროთი. ამერიკელი გენერლის შოუპის აღიარებით, ურთიერთობები სამხედროებსა და მრეწველებს შორის გაცილებით უფრო მჭიდრო იყო, ვიდრე ამას ბევრი ფიქრობდა. ერთად ისინი ჰქმნიდნენ საზოგადოებრივ აზრს. რიგი სამხედრო ასოციაციებისა წარმოადგენდა ოფიცერთა შეხვედრების ადგილს ბიზნესის წარმომადგენლებთან, რომლებზედაც განიხილავდნენ ურთიერთ თანამშრომლობის სხვადასხვანაირ საკითხებს.

ორივე მხარის ანგარებიან ინტერესებზე არაერთხელ ამახვილებდნენ ყურადღებას რიგი სოციალურ-ეკონომიკური კვლევების ავტორები სმკ-ის სფეროში, და ხაზს უსვამდნენ, რომ მრეწველობი ცდილობდნენ თავიანთთვის ყველაზე უფრო მეტად ხელსაყრელი კონტრაქტების მიღებას, სამხედროები კი, რომლებზედაც ეს იყო დამოკიდებული, მოელოდნენ მრეწველებისგან “მადლიერებას”.

თეორიულად პენტაგონის შესაბამის მუშაკებს უნდა მიეცათ კონტრაქტები იმ ფირმებისთვის, რომლებიც უზრუნველყოფდნენ სამხედრო პროდუქციის ყველაზე უფრო მეტ ეფექტურობასა და ყველაზე უფრო ნაკლებ ღირებულებას. სპეციალური კანონი შესყიდვების შესახებ შეიარაღებული ძალებისთვის ავალდებულებდათ მთელი შესყიდვების განხორციელებას ვაჭრობის გამოცხადებისა და კონკურენტული წინადადებების განხილვის გზით. მაგრამ მასში იყო 17 დათქმა, რომლებიც უშვებდა გამონაკლისებს ამ წესიდან, მათ რიცხვში ასეთებიც: “როდესაც კონკურენტული მიდგომა არაპრაქტიკულია” ან “როდესაც სასურველი არ არის მომწოდებლის გამხელა საიდუმლოების დაცვის მოსაზრებებით”. ამის შედეგად, ამერიკელი სენატორის მეტცენბაუმის აღიარებით, 1970-იანი წლების მეორე ნახევარში თავდაცვის სამინისტროს კონტრაქტების მხოლოდ 8% იყო გაცემული კონკურენტული წინადადებების საფუძველზე, დანარჩენი კი – პენტაგონის უმსხვილეს და მუდმივ კონტრაქტორებთან პირდაპირი მოლაპარაკებების გზით.

ასეთი მდგომარეობის დროს პირადი “მეგობრული” კავშირები უმაღლესი ოფიცრების ცალკეულ ჯგუფებსა და სამხედრო-სამრეწველო ფირმებს შორის იძენდა განსაკუთრებულ მნიშვნელობას. ითვალისწინებდნენ რა ამას, ფირმების წარმომადგენლები ეწეოდნენ ოფიცრების “დამუშავებას” სამინისტროს შესაბამისი შემსყიდველი ორგანოებიდან. ყველაზე უფრო მეტად “ლოიალურებს” თადარიგში მათი გასვლის შემდეგ ფირმები თავისთან ან თავიანთ სუბკონტრაქტორებთან აძლევდნენ მაღალანაზღაურებად თანამდებობებს.

გამოდიოდა რა აშშ-ის კონგრესის გაერთიანებულ ეკონომიკურ კომიტეტში, სენატორმა პროკსმაირმა აღნიშნა, რომ 1969 წელს 100 ძირითად სამხედრო-სამრეწველო კომპანიაში მუშაობდა 2072 ყოფილი ოფიცერი პოლკოვნიკის და უფრო მაღალი წოდებით, მათგან 1065 – ათ უმსხვილეს კომპანიაში (1959 წელს – მხოლოდ 372 ადამიანი). დამახასიათებელი იყო, რომ თადარიგში გასულები სამუშაოდ მიდიოდნენ, როგორც წესი, იმ კომპანიებში, რომლებთანაც მათ საქმე ჰქონდათ სამხედრო უწყებებში თავიანთი სამსახურის პერიოდში.

კადრების ურთიერთგაცვლა მრეწველობასა და პენტაგონს შორის ზოგჯერ ხდებოდა უფრო მაღალ დონეზეც. ასე, არმიის ყოფილი მინისტრი პეისი 50-იანი წლების დასაწყისში გახლდათ ერთერთი უმსხვილესი ფირმის “ჯენერალ დაინემიქსის” პრეზიდენტი,ხოლო თავდაცვის მინისტრის ყოფილი მოადგილე დ. პაკარდი, ამ თანამდებობაზე დანიშნულ იქნა ფირმა “ჰიულეთ პაკარდიდან”, სადაც მას ჰქონდა აქციები 300 მლნ. დოლარის თანხაზე. ხშირად სამსახურში დაწინაურებაში დახმარებას აღმოუჩენდნენ იმ ოფიცრებს, რომლებსაც შემდეგ უნდა დაეცვათ მათი ინტერესები და უზრუნველეყოთ უფრო მომგებიანი შეკვეთების მიღება.

ამ მიმართებით საჩვენებელია სზძ-ის ავიაციისთვის “ჰაერი-ხომალდი” კლასის მართვადი რაკეტა “კონდორის” შექმნის ისტორია (ფირმა “როქუელ ინტერნეშენლი”). 1974 წელს კონგრესმა რეკომენდაცია მისცა შეეწყვიტათ მისი შემუშავება გამოცდების არადამაკმაყოფილებელი შედეგების გამო. ფირმამ შეაკოწიწა პროექტის მომხრეთა ჯგუფი, რომელშიც შევიდნენ სენატორები, თავდაცვის სამინისტროს შესაბამისი ორანოების წარმომადგენლები და სხვა მაღალი თანამდებობის პირები, რომლებმაც მიაღწიეს კონგრესში სახსრების გამოყოფას პროგრამაზე მუშაობის გაგრძელებისთვის. შემუშავების მსვლელობისას რაკეტის ღირებულება გაიზარდა 70 ათასი დოლარიდან 1965 წელს 415 ათასამდე 1976-ში. სპეციალურად ჩატარებულმა გამოძიებამ უჩვენა, რომ კომპანია “როქუელ ინტერნეშენლი” რამდენიმე თვის განმავლობაში “გარს უტრიალებდა” რიგ ოფიციალურ პირებს თავდაცვის სამინისტროდან, რომლებიც დაკავებული იყვნენ პროექტით “კონდორი”.

ანალოგიური მოქმედებები აღინიშნებოდა რიგი სხვა ფირმების ურთიერთმოქმედებებშიც პენტაგონის თანამშრომლებთან, კერძოდ ავიასარაკეტო-კოსმოსური კომპანიისა “ნორთროპი”.

“მეგობრობის” კავშირები პენტაგონსა და სამხედრო მრეწველებს შორის არცთუ იშვიათად აძლევდა საშუალებას უკანასკნელთ გადაეჭარბებინათ კონტრაქტების პირობებისთვის და აქედან გამოეტანათ იმაზე გაცილებით უფრო მეტი სარგებელი, ვიდრე ეს გათვალისწინებული იყო შესაბამისი ინსტრუქციებით. როგორც მოწმობდნენ აშშ-ის ბეჭდური გამოცემები, ბევრმა ამერიკელმა არც კი იცოდა, რომ იარაღის მსხვილი სისტემების 90%-ზე მეტი საბოლოო ჯამში ჯდებოდა იმაზე ორჯერ უმფრო მეტი, ვიდრე ისინი ფასდებოდა თავდაპირველად. ჩატარებულმა გამოძიებებმა უჩვენა, რომ 1970-1973 წლებში პენტაგონის 526 კონტრაქტორის მოგება მერყეობდა კონტრაქტების ღირებულების 3 – 652%-ის ფარგლებში, ხოლო საშუალოდ კი შეადგინა მათი 28%. ძირითადი კაპიტალის ღირებულებასთან მიმართებით ეს მოგება აღწევდა დაახლოებით 84%-ს. ასეთი კომპანიები, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, იძულებული ხდებოდნენ, რომ ზემოგებების ნაწილი დაებრუნებინათ, მაგრამ პენტაგონიც ამ დროს ცდილობდა “არ ეწყენინებინა” თავისი მუდმივი მიმწოდებლებისთვის.

მოყვანილი მაგალითები გვიჩვენებს, რომ სამხედრო ბიუჯეტის უზარმაზარი თანხები, რომლებიც გადიოდა პენტაგონის მეშვეობით და სოლიდურ მოგებებს აძლევდა სამხედრო-სამრეწველო ფირმებს, წარმოადგენდა იმ ფუნდამენტს, რომელზედაც იდგა მათი კავშირი. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ამ კავშირის წარმოქმნა კანონზომიერი გახლდათ კაპიტალიზმის ქვეყნებისთვის, სადაც ყოველივე ემორჩილებოდა ნაღდი ფულის ძალაუფლებას.

კონგრესის ორგანოები და ლობისტური ორგანიზაციები, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, შეადგენდნენ სამხედრო-სამრეწველო კოპლექსის პოლიტიკურ კომპონენტს. კონგრესი განიხილავდა და საკანონმდებლო წესით ამტკიცებდა სამხედრო ბიუჯეტს, სადაც ასახული იყო შეიარაღებული ძალების მშენებლობის, აგრეთვე იარაღის ძირითადი სისტემების შემუშავებათა და წარმოების წამყვანი პროგრამები. ლობისტური ორგანიზაციები ამზადებდნენ ნიადაგს შესაბამის კომისიებსა და ქვეკომისიებში პენტაგონის მიერ წარმოდგენილი სამხედრო პროგრამების მიხედვით “ხელსაყრელი” გადაწყვეტილებების მისაღებად და სმკ-ის ინტერესებში ორგანიზებას უკეთებდნენ ხმაურიან პროპაგანდისტულ კამპანიებს, ატარებდნენ კულისებსმიღმა მოლაპარაკებებს კონგრესმენებთან – სენატისა და წარმომადგენელთა პალატის შეიარაღებული ძალებისა და ასიგნებების კომისიების წევრებთან.

კონგრესში იბადებოდა ასიგნებების ის “ნაკადულები” კონკრეტულ სამხედრო პროგრამებსა და პროექტებზე, რომლებიც შემდგომში წარმოქნიდნენ დოლარების ძლიერ ნაკადებს, მიმდინარეებს სამხედრო-სამრეწველო ფირმების სეიფებში.

ზოგიერთი ამერიკელი მკვლევარის აზრით (მაგალითად, ლისკესი და ლუდევისტისა), როგორ საჯაროდაც არ უნდა დაესაბუთებინათ ფორმალურად დამოუკიდებელ კონგრესმენებს თავიანთი პოზიციები ამა თუ იმ სამხედრო საკითხში, ისინი თავიანთ პრაქტიკულ საქმიანობაში ხელმძღვანელობდნენ თავიანთი საარჩევნო ოლქის (შტატის), უწყების პოლიტიკური და ეკონომიკური ინტერესებით, რომელთანაც მათ ჩამოუყალიბდათ “განსაკუთრებული” ურთიერთობები, აგრეთვე კონგრესის იმ ორანიზაციასთან, რომელშიც ისინი მუშაობდნენ (სენატისა და წარმომადგენელთა პლატის კომისიები და ქვეკომისიები).

პრაქტიკულად ხშირად იქმნებოდა აღნიშნული მოტივების კომბინაციები, რომლებიც ურთიერთკავშირში იმყოფებოდნენ ერთმანეთთან. ასე, მაგალითად, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, კონგრესმენის პირადი კარიერა ბევრწილად იყო დამოკიდებული იმაზე, თუ რამდენად პასუხობდა მისი მოქმედებები მისი საარჩევნო ოლქის (შტატის) სამხედრო-სამრეწველო წრეების წარმომადგენელთა პოლიტიკურ და ეკონომიკურ ინტერესებს, რომლებიც მას აღმოუჩენდნენ ფინანსურ დახმარებას აშშ-ის კონგრესში არჩევნების პერიოდში. ბიზნესმენები, რომლებიც მილიონობით დოლარებს ხარჯავდნენ არჩევნების დროს ამა თუ იმ კანდიდატის მხარდაჭერისთვის, ბუნებრივია მოქმედებდნენ ცნობილი პრინციპის მიხედვით: “ვინც ფულს იხდის, მუსიკასაც ის უკვეთავს”. სავსებით გასაგებია, რომ ასეთი კონგრესმენი გახლდათ სმკ-ის წარმომადგენელთა მიერ დაყენებული და დაიცავდა მათ ინტერესებს კონგრესში, იბრძოლებდა იმ სამხედრო პროგრამების დამტკიცებისთვის, რომლებიც ყველაზე უფრო მეტად უპასუხებდა ამ პირთა ანგარებიან ინტერესებს.

რიგ შემთხვევებში კონგრესმენი თავდაცვის სამინისტროს წარმომადგენლებთან “განსაკუთრებული” ურთიერთობების არსებობის შედეგად (წარსული სამსახური, საქმიანი კავშირები, მომავალში მაღალანაზღაურებადი სამსახურის მიღემისკენ მისწრაფება და ა. შ.) გამოდიოდა პენტაგონის რომელიმე უწყების მიერ შეთავაზებული რომელიმე კანონპროექტის მხარდასაჭერად. მოცემულ სიტუაციაში ეს უწყება სამხედრო-სამრეწველო წრეების წარმომადგენლებთან ერთობლივად ორგანიზებას უკეთებდა პროპაგანდისტულ კამპანიას, რათა ამომრჩეველთა თვალში გაემართლებინა კონგრესმენის პოზიცია (შეკვეთების შესრულებაში მონაწილე ფირმების რაოდენობის განზრახ გადიდება, საქმის როგორც კონტრაქტების “სამართლიანად განაწილების” სახით წარმოდგენა და სხვა).

როდესაც კონგრესში ერთმანეთს ეჯახებოდა სხვადასხვა სამხედრო-სამრეწველო დაჯგუფებათა ინტერესები ან წარმოიქმნებოდა ბრძოლა შეიარაღებული ძალების სახეობებს შორის ამათუიმ სამხედრო პროგრამის პრიორიტეტისთვის, უკანასკნელი სიტყვა კონგრესისადმი საბოლოო რეკომენდაციების შემუშავებაში ეკუთვნოდა შესაბამის კომისიებს, რომელთა წევრებიც ამ შემთხვევაში იძულებული ხდებოდნენ ეთამაშათ ორმაგი როლი: გამოდიოდნენ არბიტრის როლში და ამავდროულად იცავდნენ შეიარაღებულ ძალთა ამათუიმ სახეობის ან დაჯგუფების ინტერესებს.

ასე, კონგრესმენები იმ შტატებიდან, სადაც განლაგებული იყო ფირმა “ლოქჰიდის” ან სხვა დაინტერესებული კომპანიების საწარმოები, რიგი წლების განმავლობაში (1965-1972 წლები) ახერხებდნენ დამატებითი ასიგნებების გამოყოფის მიღწევას სახმელეთო ჯარებისთვის საბრძოლო ვერტმფრენის AH-56A “შაიენის” შემუშავებაზე, მიუხედავად იმსა, რომ მისი კონსტრუქცია ვერ პასუხობდა წაყენებულ მოთხოვნებს. საბოლოო ჯამში 1972 წლისთვის ვერტმფრენის შემუშავებამ შთანთქა 200 მლნ. დოლარზე მეტი მას შემდეგ, რაც მუშაობა მასზე შეწყვეტილ იქნა. მოყვანილ მაგალითზე თვალსაჩინოდ აისახებოდა როგორც მეტოქეობა სახმელეთო ჯარებსა და სჰძ-ს შორის, ასევე კონკურენციაც მრეწველებს შორის და კონგრესმენთა მისწრაფებაც მოენახათ “ოქროს შუალედი” ამ საკითხის გადაწყვეტაში.

საბჭოთა ავტორები აღნიშნავდნენ ასევე მრავალრიცხოვანი ნებაყოფლობითი საზოგადოებებისა და ორგანიზაციების არსებობას, რომლებიც შექმნილი იყო პენტაგონის მიერ ყოფილი სამხედროებისა და სამხედრო-სამრეწველო ფირმების თანამშრომლებისგან და რომლებიც არსებითად წარმოადგენდა სმკ-ის პოლიტიკური კომპონენტის შემადგენელ ნაწილს. მათ გააჩნდათ თავიანთი მასობრივი ინფრორმაციის საშუალებები, რომლებსაც აფინანსებდნენ, როგორც წესი, სამრეწველო ფირმები, და რომლებიც ჰქნიდნენ ძლიერ და მეტად გავლენიან ლობის, რომლის მეშვეობითაც პენტაგონი და სამხედრო კომპანიები წინასწარ აწვდიდნენ კონგრესს ინფორმაციას თავიანთი “საჭიროებების” შესახებ, აგრეთვე მის ორგანიზაციებსა და ცალკეულ კონგრესმენებსაც.

მაგალითად, უილიამ კეისის მიერ ორგანიზებულმა მოქალაქეთა კომიტეტმა, რომელიც გამოდიოდა მშვიდობის მომხრედ უსაფრთხოების უზრუნველყოფის პირობებში, 1969 წელს ბევრ ამერიკულ გაზეთში გამოაქვეყნა ბრჭყვიალა რეკლამა, რომელშიც ლაპარაკი იყო იმის შესახებ, რომ საზოგადოებრივი აზრის კვლევების პრინსტონის კორპორაციის მონაცემებით, ამერიკელთა 84% მხარს უჭერდა რაკესაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემას. მაგრამ პრინსტონის კორპორაციამ განაცხადა მასზე მითითებების დაუსაბუთებულობის შესახებ. მალევე გამოირკვა, რომ რეკლამაზე ხელმომწერი 344 ადამიანიდან 55 პირდაპირ იყო დაკავშირებული ამ სისტემაზე უკვე მომუშავე სამხედრო-სამრეწველო კომპანიებთან, ხოლო ბევრი მათგანი კი იმ ფირმებთან, რომელთა მონაწილეობასაც ამ პროგრამაში ვარაუდობდნენ. კომიტეტის ხელმძღვანელები კატეგორიულდ უარყოფდნენ რაიმენაირ კავშირს სამხედრო მრეწველობასთან. მალევე ამის შემდეგ პრეზიდენტმა ნიქსონმა, რომელიც ცდილობდა რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის პროგრამის დამტკიცებას, კეისი დანიშნა განიარაღებისა და შეიარაღებაზე კონტროლის სააგენტოს საკონსულტაციო საბჭოში გარკვეულ თანამდებობაზე.

1977 წლის ივლისში ამერიკის კონსერვატიულმა კავშირმა შექმნა ჯგუფი ეროვნული თავდაცვის სფეროში პოლიტიკის საკითხებში, რომლის მიზანსაც, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, წარმოადგენდა ბრძოლა სამხედრო პროგრამებზე ასიგნებათა ნებისმიერი შემცირების წინააღმდეგ. ჯგუფის სხდომაზე გამოსვლისას კონგრესენმა რ. დორნანმა მოუწოდა სჰძ-ის ოფიცრებს წასულიყვნენ თადარიგში ახალი სტრატეგიული ბომბდამშენის B-1 წარმოების გაყინვის წინააღმდეგ პროტესტის ნიშნად. დორნანი წარმოადგენდა კალიფორნიის შტატს, სადაც იმყოფებოდა “როქუელ ინტერნეშენლის” საწარმოები, რომლებიც აწარმოებდნენ ამ ბომბდამშენის შემუშავებას.

ზემოთ განხილული ფაქტები, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, მოწმობდა იმის შესახებ, რომ აშშ-ის სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსი არის რეალობა, როგორც არ უნდა დაეწყოთ ამის უარყოფა მილიტარიზმის აპოლოგეტებს. მისი სამივე კომპონენტი – სამხედრო-სამრეწველო, სამხედრო და პოლიტიკური – მოქმედებდა მჭიდრო თანამშრომლობით, რაც ემყარებოდა თითოეული მათგანის მისწრაფებას მაქსიმალური ეკონომიკური და პოლიტიკური სარგებლის მიღებისკენ მათ ხელებში გამავალი უზარმაზარი სამხედრო ბიუჯეტებიდან. სწორედ ამით აიხსნებოდა კიდეც სმკ-ის წარმომადგენელთა და მასთან დაკავშირებული წრეების გააფთრებული წინააღმდეგობა ნებისმიერი ღონისძიებებისადმი, რომლებიც მიმართული იყო საერთაშორისო დაძაბულობის განმუხტვასა და გამალებული შეიარაღების შეკავებაზე.

მცირე დასკვნა

ასეთი გახლდათ აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობისა და სამხედრო მრეწველობის მდგომარეობა და განვითარების ძირითადი მიმართულებები 1970-იან წლებსა და 80-იანების დასაწყისში. ზემოთ გადმოცემულ თხრობაში უდაოდ ძლიერი იყო საბჭოთა პროპაგანდის გავლენა, რაც აუცილებლად უნდა იქნას გავალისწინებული ნაშრომის გაცნობისა და მასზე მუშაობისას. როდესაც 1991 წლიდან დავიწყეთ აშშ-ის სახედრო მშენებლობის გამოცდილების შესწავლა, მაშინ ამ იდეოლოგიურ შეფასებებს პრაქტიკულად გვერდს ვუვლიდით და მხოლოდ საკუთრივ სამხედრო ინფორმაციის დამუშავებაზე ვამახვილებდით ყურადღებას. მაგრამ, უკანასკნელ ათწლეულებში, განსაკუთრებით კი 1998 წლიდან, საქართველოში დატრიალებულმა მოვლენებმა, სახელდობრ აშშ-ის სახელმწიფო სტრუქტურებისა და მათი წარმომადგენლების საქმიანობამ ჩვენს ქვეყანაში არა ჩვენდა სასიკეთოდ, ალბათ ბევრი დააფიქრა იმაზე, რომ უწინდელ საბჭოთა პროპაგანდაში აშშ-ის მმართველი წრეების იმპერიალისტური მისწრაფებების კრიტიკის საკითხში, ბევრი რამ ყოფილა საყურადღებო და ანგარიშგასაწევი. ამიტომ ზემოთ გადმოცემული საკითხები, ჩვენი აზრით, უთუოდ საინტერესო და სასარგებლო იქნება თანამედროვე სამხედრო საქმით დაინტერესებული ქართველი მკითხველისთვის. ამ პერიოდის მასალების შეძლების და გვარად ამოწურვის შემდეგ ვაპირებთ თემის გაგრძელებას 80-იან წლებზე და, შესაძლოა, უფრო გვიანდელ ხანაზეც, როგორც ეს შესაძლებელი იქნება. თუმცა არ არის გამორიცხული, რომ თავად საკითხის დიდი მოცულობის გამო, სხვა ქართველმა მკვლევარებმაც მოჰკიდონ მას ხელი, განსაკუთრებით 1990-იანი და 2000-იანი წლების პერიოდისთვის, ან კიდევ ჩაუღრმავდნენ შეიარაღებული ძალების ცალკეულ სახეობებს, შეიარაღებისა და სამხედრო ტექნიკის განვითარებას, სამხედრო მრეწველობასა და სხვა.

ირაკლი ხართიშვილი

გამოყენებული ლიტერატურა

1. И. Ануреев – Достижения науки и техники на службе пентагона, Зарубежное военное обозрение, 1974 №3;

2. В. Филиппов – Резервы вооружённых сил США, Зарубежное военное обозрение, 1974 №12;

3. В. Александров – Особенности современного развития вооружённых сил США, Зарубежное военное обозрение, 1975 №3;

4. В. Александров – Высшие военные органы США, Зарубежное военное обозрение, 1976 №3;

5. И.Архипов – Войска США в Европе, Зарубежное военное обозрение, 1976 №9;

6. Ю. Дмитриев – Совет национальной безопасности США, Зарубежное военное обозрение, 1977 №1;

7. В. Филиппов – Комитет начальников штабов вооружённых сил США, Зарубежное военное обозрение, 1977 №3;

8. П. Масленников – Организация научно-технической информации в вооружённых силах США, Зарубежное военное обозрение, 1977 №5;

9. В. Ларионов – Планирование развития вооружённых сил США, Зарубежное военное обозрение, 1977 №12;

10. В. Гидаспов – Управлуние вооружёнными силами США, Зарубежное военное обозрение, 1978 №10;

11. Н. Мишин – Американские войска в Южной корее, Зарубежное военное обозрение, 1978 №10;

12. Полковник запаса В. Кронов, Военно-промышленный комплекс США, Зарубежное военное обозрение, 1978, № 11.

13. И. Быстров – Вооружённые силы США, Зарубежное военное обозрение, 1981 №1;

14. В. Таманский – Автоматизация управления вооружёнными силами США, Зарубежное военное обозрение, 1981 №6;

15. А. Кораблёв – Обеспечение стратегической мобильности (воздушные и морские переброски американских войск), Зарубежное военное обозрение, 1981 №9;

16. Ю. Викторов – Обеспечение стратегической мобильности вооружённых сил США (заблаговременное складирование американского вооружения), Зарубежное военное обозрение, 1983 №2;

17. Г. Васильев – Объединённое центральное командование вооружёнными силами США, Зарубежное военное обозрение, 1983 №3.