(ნაწილი II)
თ ა ვ ი VI
სომხურ-ქართული ომი. – მთავარი სარდლობა. – შულავერის მოვლენები. – სომხეთთან ომის დასასრული
სომხურ-ქართული ომი
ანტანტის სამხედრო წარმომადგენლები, რა თქმა უნდა, ისევე როგორც გერმანელებიც, ალმაცერად უყურებდნენ დამფუძნებელი კრების თავზე მოფრიალე წითელ დროშას და ასევე საქართველოს მარქსისტულ მთავრობასაც. მათი სიმპათიები იყო სომეხთა მხარეზე. გარდა ამისა, სომხურ ჯარებში ბევრი რუსი ოფიცერი იყო. ჩვენი ოფიცრობა სომხურ ჯარებს „დენიკინის მე-7 კორპუსს“ უწოდებდა. რა თქმა უნდა, სომხებს ჰქონდათ სხვა უფრო ღრმა მიზეზები, რომ საქართველოსათვის შემოეტიათ, მით უმეტეს, რომ სომხეთისა და საქართველოს მთავრობებს შორის მიდიოდა მოლაპარაკებები. ვიმყოფებოდი რა თადარიგში, მე ამ მოლაპარაკებათა საქმის კურსში არ ვყოფილვარ.
სომხებს, როცა საქართველოს უტევდნენ, არ შეიძლებოდა ჰქონოდათ იმედი, რომ საქართველოს დაეუფლებოდნენ; უეჭველია, მათ ეს იცოდნენ და დენიკინისა და, შესაძლოა, ანტანტის წარმომადენელთა (სულ ორი კაპიტნის, ერთი ინგლისელისა და ერთი ფრანგის) წაქეზებითაც კი, საქართველოსთან ომს ვერ გარისკავდნენ.
1919 წელს საქართველოს მთავრობამ გამოსცა წიგნი რუსულ ენაზე „ქართულ-სომხური ურთიერთობების ისტორიიდან“ («Из истории Грузино-Армянских отношений»). ეს წიგნი მე ხელში ჩამივარდა უკვე ემიგრაციაში, და, როცა ჩემს მოგონებებს გამოცემისთვის ვამზადებდი, 1955 წელს აუცილებლად ვცანი ამ წიგნის საფუძველზე რამდენიმე სიტყვა დამემატებინა. სომხებთან მოლაპარაკებებს აწარმოებდა სოსიკო მდივანი, უიღბლო (წარუმატებელი) დიპლომატი სომხეთში 1918 და შემდეგ თურქეთში 1921 წელს, რომელმაც ბათუმი თურქებს გადასცა. ამ წიგნში დაწერილიდან ნათელი ხდება, რომ ჩვენი ლიდერები 1917 წლიდან დაპირდნენ სომხებს იმ ქართულ ოლქებს, სადაც უმრავლესობა სომხები იყვნენ, და ეს, სავარაუდოდ, ხალხთა თვითგამორკვევის პრინციპის ცუდად გაგებისა და არასწორად გამოყენების შედეგად იყო. საქმე იმაშია, რომ საუკუნეთა მანძილზე საქართველო თავშესაფარს აძლევდა თურქეთიდან გამოქცეულ სომხებს, როგორც ახლა ყველა ქვეყანა აძლევს თავშესაფარს რუსეთიდან გაქცეულებს. რა თქმა უნდა, ჩვენ შეგვეძლო დავთანხმებულიყავით სომხების საქართველოდან თავიანთ ახლადწარმოქმნილ სამშობლოში დაბრუნებაზე, მაგრამ სულაც არ გადაგვეცა ტერიტორია, რომელიც ყოველთვის ქართული სახელმწიფოს ნაწილს შეადგენდა.
რაც შეეხება საქართველოს მხრიდან ომისთვის მომზადებას, ასეთი რამ სრულებით არ ყოფილა, არც საგარეოპოლიტიკური და არც სამხედრო თვალსაზრისით. სომხებმა ეს იცოდნენ და, იყვნენ რა უკვე მომზადებული ომისათვის, იმედოვნებდნენ მაშინვე დაეპყროთ ის ოლქები, რომლებზედაც პრეტენზიებს აცხადებდნენ, და სწორად ვარაუდობდნენ, რომ ანტანტის წარმომადგენლები (შემდეგ) ომს გააჩაღებდნენ, ან კიდევ, შესაძლოა, მათგან ამაზე თანხმობაც კი ჰქონდათ.
ქართველების სისხლი იღვრებოდა 8 დეკემბრიდან, ხოლო მობილიზაცია კი მხოლოდ 18 დეკემბერს იქნა გამოცხადებული, და ეს მაშინ, როცა ბრძოლები დედაქალაქიდან 60–80 ვერსზე მიდიოდა. ვიტყვი მეტსაც, 12 დეკემბერს განსაკუთრებული ზეიმურობით დღესასწაულობდნენ სახალხო გვარდიის მიერ არსენალის აღების დღეს, რომლის უფრო მეტი ზეიმურობით აღნიშვნისათვის, როგორც შემდეგ შევიტყე, ეკატერინენფელდიდან, საომარ მოქმედებათა თეატრიდან, გვარდიის ცხენოსანი ჯარი იქნა თბილისში გამოძახებული.
18 დეკემბერს, მობილიზაციის გამოცხადების დღეს, მე მივედი გენერალური შტაბის უფროსთან გენ. ანდრონიკაშვილთან და განვუცხადე მას, როგორც გენერალური შტაბის ოფიცრების ზემდგომ უფროსს (как старшему начальнику офицеров генерального штаба), რომ საკუთარ თავს ვაძლევ მის სრულ განკარგულებაში და მას შეუძლია გამომიყენოს გენერალური შტაბის ან სხვა ნებისმიერ თანამდებობაზე, სადაზვერვო ესკადრონის უფროსის ჩათვლით. აქვე მას ვკითხე ვითარების შესახებ; მან მითხრა, რომ გამოცხადებულია მობილიზაცია, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ იქნება ჯარები, რომლებიც გაიგზავნებიან კიდეც ფრონტზე, ხოლო ამ ნაწილებს კი, რომლებიც ხელთ გააჩნიათა, გზავნიან გენ. გიორგი წულუკიძის დასახმარებლად. „მაინც საით“, – ვკითხე მას. „სანაიანში“, – მიპასუხა, – „იქ დღეს უკვე პოლკ. ვაჩნაძის ეშელონი გაემართა“. „სანაიანში, – ვუთხარი მე, – იქ არც ერთი ადამიანის გაგზავნა არ შეიძლება, პირიქით, იქიდან ყველაფერი რაც შეიძლება საჩქაროდ უკან, სადახლოში უნდა გამოვიყვანოთ; თუ შეიძლება, სასწრაფოდ გააჩერეთ ვაჩნაძის ეშელონი“. მან მიპასუხა, რომ პირადად მას არაფრის გაკეთება არ შეუძლია, რადგანაც მთავარსარდლად გენ. გედევანიშვილია დანიშნული, ხოლო მისი საველე შტაბის უფროსად კი გენ. იმნაძე, მაგრამ იგი ეტყვის მათ ჩემი აზრის თაობაზე. მე წამოვედი მისგან, დავუდასტურე რა, რომ მისგან დანიშვნას დაველოდები.
მეორე დღეს შევიტყე, რომ ყალიბდება ოფიცრების პოლკი. ვაჩნაძის ეშელონი არ ყოფილა გაჩერებული და აირუმთან, დაკარგა რა შემადგენლობის მესამედი და გაისროლა რა მთელი ვაზნები, ხვრელის ხეობაში ყოველი მხრიდან გარშემორტყმული, ნარჩენებით ტყვედ ჩავარდა. ესეც ცოტაა, აღმოჩნდა, რომ ამ სანაიანის ხვრელში ჯავშნოსანი მატარებლები და ჰაუბიცების ბატარეა იქნენ გაგზავნილი, რომლებიც ამ ადგილმდებარეობაზე, რა თქმა უდა, გამოსაყენებელი ვერ იქნებოდნენ. ყველაფერი ეს მე უკიდურესობამდე მტანჯავდა და მაკვირვებდა, როგორც მაკვირვებდა რაღაც ახალი საველე შტაბის შედგენა, რომელიც, რა თქმა უნდა, გენერალური შტაბის არსებობისა და ჩვენი ტერიტორიის უმნიშვნელობის გამო სრულებით ზედმეტ დაწესებულებას წარმოადგენდა. საშინელი იყო ჩემი სულის მდგომარეობა; მე პირდაპირ ადგილს ვერ ვპოულობდი. გული მწყდებოდა სამშობლოს გამო, რომელიც ასე სულელურად ჩავარდა უმწეო მდგომარეობაში (так глупо попавшую впросак), მე გული მწყდებოდა არმიის გამო, რომელიც უკვე 10 დღის განმავლობაში მხოლოდ წარუმატებლობებს (უიღბლობებს) განიცდიდა, მე გული მწყდებოდა მებრძოლების გამო, რომლებიც იღუპებოდნენ, რომლებიც ბრძოლის შეუძლებელ პირობებში იყვნენ ჩაყენებულნი, და ეს 12 დეკემბრის გვარდიული დღესასწაულის, არსენალის აღების წლისთავის თბილისური საზეიმო ხმების ქვეშ; მე გული მტკიოდა ჩემი საბრძოლო ამხანაგების, უკანასკნელი ომის გმირების და აქ კი სირცხვილისათვის განწირულთა გამო, ვინაიდან, დაიმსახურეს რა უმაღლესი საბრძოლო ჯილდოები სერიოზულ მოწინააღმდეგეებთან ბრძოლებში, აქ ისინი ეჭვგარეშე გაცილებით უფრო სუსტი მტრის მიერ იყვნენ დამარცხებული; მე გული მტკიოდა ყველაფრის გამო, რაც კეთდებოდა, და იმავე დროს ვაცნობიერებდი, რომ სრულებით არ ძალმიძს რაიმეთი დავეხმარო, მე განწირული ვყავი უმოქმედობისთვის და უნდა მეცადა. მესამე დღეს გადავწყვიტე წავსულიყავი და ოფიცერთა პოლკში რიგით მებრძოლად ჩავეწერეთ. უმოქმედობა და ყოველივე მიმდინარის მდუმარედ ჭვრეტა აუტანელი გახლდათ. სწორედ მაშინ, როცა პალტოს ვიცმევდი, რათა ოფიცერთა პოლკში ჩასაწერად წავსულიყავი, ჩემთან მოვიდა ოფიცერი შტაბიდან გენ. ანდრონიკაშვილის წერილით, რომელიც მთავაზობდა ასარჩევად ორ თანამდებობას: შტაბის უფროსისა გენ. მაღალაშვილთან, რომელიც მოხალისეთა კორპუსს აყალიბებდა, ან დივიზიის შტაბის უფროსისა გენ. მაზნიაშვილთან. მე წავედი შტაბში. იქ გენ. ანდრონიკაშვილის კაბინეტში შევხვდი გენ. გედევანიშვილს, რომელმაც დამიწყო რჩევის მოცემა, რომ მიმეღო მოხალისეთა კორპუსის უფროსის თანამდებობა, რომელიც, მისი სიტყვით, ყველაზე მეტი, ორი კვირის შემდეგ ჩამოყალიბებული იქნებოდა. მე სევდა მიპყრობდა, მაგრამ არ შემეძლო არ გამეღიმა. ახლა როცა ყველასთვის ნათელია, რომ იმ კორპუსის ასე სწრაფად ჩამოყალიბება შეუძლებელი იყო, და რომ, ყოველ შემთხვევაში, მის ჩამოყალიბებამდე ომი, თუ ვერ იქნებოდა დამთავრებული, ყოველ შემთხვევაში გადამწყვეტი ბრძოლები ამ კორპუსის მონაწილეობის გარეშე გაჩაღდებოდა. მე თავშეკავებით ვუპასუხე, რომ მივიღებ იმ შტაბს, რომელიც უკვე ხვალვე იმოქმედებს ბროლის ველზე, და რომ ჩემთვის სულ ერთია კორპუსის შტაბის უფროსი ვიქნები თუ დივიზიისა; ამიტომ, თუ გენ. მაზნიაშვილს არაფერი აქვს საწინააღმდეგო, მაშინ მე მასთან წავალ შტაბის უფროსად. მაზნიაშვილი აქვე გახლდათ და თავისი თანხმობაც გამოხატა. მე პირველ წუთს მომეჩვენა, რომ იგი თითქოსდა ამით განსაკუთრებით კმაყოფილი არ დარჩენილა; შესაძლოა, რომ ასე არ ყოფილა და მე ეს ამ შემთხვევაში ჩემმა ზომაზე მეტმა ეჭვიანობამ მიკარნახა. შემდეგ წუთს მე ეს ავხსენი მისი შემცბარობით იმის გამო, რომ თავისი შტაბის უფროსად თავისი ძველი უფროსი უნდა მიეღო. თავად მაზნიაშვილმა ეს უკეთ იცის; ყოველ შემთხვევაში ჩვენ საერთო საქმე კეთილი თანხმობით დავიწყეთ და ასევე დავამთავრეთ. ამ დროს კაბინეტში სამხედრო მინისტრი შემოვიდა და როცა შეიტყო, რომ მე გენ. მაზნიაშვილთან შტაბის უფროსად მივდივარ, თავისი კმაყოფილება გამომიხატა. აქვე წამოიჭრა საკითხი ოფიცერთა პოლკის შესახებ; როგორც მახსოვს, მე გახლდით ამის მიზეზი; მე გამოვუტყდი, რომ დღეს უკვე ამ პოლკში ჩასაწერად მივდიოდი. გამოირკვა, რომ ამ პოლკის მეთაურად ინიშნება პოლკ. ნარეკელაძე, რომლმაც უკვე დაიწყო მისი ჩამოყალიბება. მე არ შემეძლო არ ჩავრეულიყავი და გამოვთქვი, რომ ისეთი ნაწილის სათავეში, როგორიც ოფიცერთა პოლკია, ავტორიტეტისა და საპატიო სახელის მქონე პირი უნდა იქნას დანიშნული და რომ ყველაზე უფრო შესაფერის ასეთ პირს წარმოადგენს პოლკ. ბაქრაძე, ჩინებული სამწყობრო ოფიცერი, რომელსაც წმ. გიორგის ორი საოფიცრო ჯვარი აქვს მიღებული. გენ. გედევანიშვილმა პოლკ. ნარეკელაძის კანდიდატურის დაცვა დაიწყო. სამხედრო მინისტრმა ბრძანა ახლავე პოლკ. ბაქრაძე დაენიშნათ. მე წამოვედი შტაბიდან და იმავე დღეს შევუდექი ჩემი თანამდებობის შესრულებას.
მაზნიაშვილი თავის კაბინეტში თავისი სავარძლიდან წამოდგა, იქ მე დამსვა და მითხრა: „აჰა შენ რუკა, ქაღალდი, მელანი, ფანქრები, კალმები. შეუდექი საქმეს“. მე დავიწყე ჩემი მუშაობა. ამასობაში საქმეები კარგად ვერ მიდიოდა. გენ. გიორგი წულუკიძემ სადახლოდან უკან დაიხია. მე ყოველ დღე დილას და საღამოს შტაბში ვიყავი და ჩვენი ჯარების მდგომარეობის შესახებ ვგებულობდი. გენ. იმნაძემ, საველე შტაბის უფროსმა, როცა ვითარებას გვიხატავდა და რუკაზე გენ. წულუკიძის ჯარების განლაგებას გვიჩვენებდა, გვითხრა, რომ, როგორც ჩანს, ტელეგრამა არეულია (перепутана), ვინაიდან ჩვენი ჯარების ასეთი განლაგება არ შეიძლება იყოს. მართლაც, ჩვენი ჯარები სადახლოს გარშემო მთისწინებში იდგნენ და, საკუთრივ რომ ვთქვათ, მოწინააღმდეგის მიერ იყვნენ გარშემორტყმულნი; გარემომცველი მთების ყველა მაღალი წერტილი მოწინააღმდეგის ხელში გახლდათ. სამწუხაროდ, ეს სიმართლე აღმოჩნდა, და მომდევნო დღეს გენ. წულუკიძემ ბრძოლის შემდეგ ძლივს-ძლივობით აშაგი-სერალის მიმართულებით დაიხია. იმაზე, თუ რამდენად ძნელი იყო ეს უკანდახევა, შეიძლება მოწმობდეს ის ფაქტი, რომ ნაწილები იძულებული იყვნენ უკან დაეხიათ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაწილის გაყოლებით, და არა მარცხენასი, სადაც აშაგი-სერალზე გზა მიემართებოდა. ცაგურიას ბატარეას, რომელიც ამ გზაზე მოდიოდა, ხმლებით მოუხდა თავისთვის გზის გაეკაფა. პოლკ. წულუკიძე გამოწვეულ იქნა და მის ნაცვლად გაიგზავნა გენ. სუმბათაშვილი რამდენიმე ასეული ადამიანის გაძლიერებით. 23 დეკემბერს გენ. მაზნიაშვილი და მე სადგურ აშაგი-სერალისკენ გავემგზავრეთ. ამ დროს მობილიზაცია ჯერ კიდევ არ იყო დამთავრებული. 18 დეკემბერს მხოლოდ ოთხი ასაკის მობილიზაცია იქნა გამოცხადებული, და ამაზე ზევით იყო მოხალისეთა მასაც.
უნდა ითქვას, რომ ბათუმის ეპოპეის დროს ბათუმის თავდაცვაზე უმთავრესად დასავლეთ საქართველო გამოგვეხმაურა; სომხებთან ომზე კი გამოგვეხმაურა უკვე მთელი საქართველო; ომი მეტად პოპულარული აღმოჩნდა, ხოლო თბილისთან მტრის სიახლოვე და ჩვენი უიღბლობანი ხალხის მასებს მხოლოდ უფრო მეტად აღაგზნებდა და აღაფრთოვანებდა. მტერი თბილისიდან სულ რაღაც 2–3 ვერსზე იყო და უწინარეს ყოვლისა დროის მოგება იყო საჭირო.
გენ. მაზნიაშვილი და მე სადგურ აშაგი-სერალს მივუახლოვდით; ჩვენ დაგვხვდა გენ. სუმბათაშვილი. როცა დამინახა, მან მითხრა: „თქვენც ჩამოხვედით აქ საკუთარი სახელის გასასვრელად“. „ის ისეა გასვრილი“, – ვუპასუხე, – „რომ მისი გასვრის გამო შიში უკვე აღარა ღირს“.
ვითარება გახლდათ შემდეგი. პოლკ. წულუკიძის ჯარების ნარჩენებმა, სულ 200-ზე ნაკლებმა ადამიანმა, უკან დაიხიეს დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირის გამოყოლებით ანუ სხვანაირად ბამბაკზე; გენ. სუმბათაშვილის რაზმი, ე. ი. ის რამდენიმე ასეული ადამიანი, რომლებიც მან მოიყვანა პოლკ. წულუკიძის გასაძლიერებლად, უკუაგდო რა მოწინააღმდეგის მეწინავე ნაწილები, სულ 2–3 ვერსზე იყო აშაგი-სერალის სამხრეთით შულავერის მიმართულებაზე. როგორც გენ. სუმბათაშვილი მოგვახსენებდა, იგი მაშინ მოვიდა, როცა პოლკ. წულუკიძემ უკვე დაიწყო უკან დახევა. თავისი ძალების ნაწილი მან რკინიგზის გაყოლებით წინ გაგზავნა პოლკ. წულუკიძის უკანდახეული ნაწილების თავისთან მიღების მიზნით, ხოლო დანარჩენი ძალებით კი შულავერის გზატკეცილის გაყოლებით დაიწყო შეტევა; ძალების ნარჩენი, დაახლოებით 150 ადამიანი აშაგი-სერალში ჰყავდა დატოვებული, მაგრამ ჩვენი ჩამოსვლისთვის მათი დახარჯვა მოუხდა იმ უბნის გაძლიერებაზე, რომელიც ბრძოლებს შულავერის მიმართულებით აწარმოებდა. ამრიგად, მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მეტად თხიერად (სუსტად) იყო საქმე; ასევე რკინიგზის გაყოლებითაც; შულავერის მიმართულებაზე ამ დღეს ერთ-ერთ სიმაღლეს დავეუფლეთ, მაგრამ შემდეგ შეტევა შეჩერებულ იქნა. უნდა გვეღიარებინა, რომ გენ. სუმბათაშვილის მოქმედებები და განკარგულებანი სწორი გახლდათ; ეჭვგარეშეა, რომ ისინი სარისკო იყო, მაგრამ მხოლოდ ასეთი მოქმედებებით შეიძლებოდა სომეხთა შემოტევის შეჩერება, რომლებსაც უკვე ორი კვირის მანძილზე წარმატებები ჰქონდათ და ამის შედეგად ამაღლებული (მხნე) განწყობით გვიტევდნენ.
სწორედ შულავერზე მოძრაობას შეეძლო აეძულებია ისინი თავიანთი შემოტევა შეეჩერებიათ და ამ ქალაქის თავდაცვას შედგომოდნენ. გენ. სუმბათაშვილის შულავერზე ამ შეტევამ მიიქცია მათი ყურადღება და რკინიგზის გამოყოლებით თბილისზე საერთო შემოტევა შეაჩერა. ამით გენ. სუმბათაშვილმა ჩვენთვის ძვირფასი დრო მოიგო. სომხების უფროსი რომ უფრო შორსმჭვრეტელი ყოფილიყო, მას რკინიგზის გამოყოლებით და მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მოძრაობა უნდა გაეგრძელებია, არ მიაქცევდა რა ყურადღებას შულავერზე გენ. სუმბათაშვილის მოძრაობას; მას აქ თითქმის წინააღმდეგობა არ შეხვდებოდა და შეეძლებოდა იმავე დღეს ჩვენ მდ. ხრამის აქეთა მხარეს გამოვეყარეთ. საბედნიეროდ, გენ. სუმბათაშვილის მოქმედებებმა სომეხთა მხრიდან სწორედ იმ სახის მოქმედებები გამოიწვია, რომლებიც ჩვენთვის ყველაზე უფრო სასურველი იყო. ჩვენ გვჭირდებოდა რადაც არ უნდა დაგვჯდომოდა სომხები შულავერზე ჩვნი შეტევის შიშის ქვეშ გვყოლოდა. ჩვენს მიერ იმავე დღეს შულავერის მიმართულებაზე ერთ-ერთი სიმაღლის აღება, რაც ხელს გვიწყობდა იმაში, რომ სომხები შულავერის აღებაზე ჩვენს სურვილში დაგვერწმუნებია, ჩვენთვის მეტად ხელსაყრელი მონაცემი გახლდათ. ყველაფერი ეს სწრაფად მომივიდა თავში გენ. სუმბათაშვილის მოხსენების დროს, და ჩვენ ყველანი, გამოვედით რა ვაგონიდან, ცხენებით გავემგზავრეთ პოზიციაზე. ჩვენ წინ და მარჯვნივ გაწეულ უკიდურეს სიმაღლეზე ავედით და იქიდან ვიხილეთ შულავერი, აგრეთვე მისი შემოგარენიც, უფრო მოშორებით, მარჯვნივ, დასავლეთისკენ.
გენ. მაზნიაშვილი საერთო მმართველობას შეუდგა და მაშინვე შეიქმნა ორი საბრძოლო უბანი: 1) გენ. სუმბათაშვილისა შულავერის მიმართულებაზე და 2) უბანი მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე, ახლა არ მახსოვს, ვისი უფროსობით. პოზიციიდან უკან დაბრუნებისას (ჩვენთან იყო გვარდიის შტაბის წევრი ლადო ჯიბლაძეც), გამოქცეულებისაგან გავიგეთ, რომ ის სიმაღლე, რომელიც სულ ახლახანს იქნა ჩვენს მიერ აღებული, სომხებმა უკანვე აიღეს; გამოქცეულები მინდვრის გამოვლით, უწესრიგოდ, მდ. ხრამისკენ მიემართებოდნენ; 50–60 ადამიანი პირადად ჩვენ გავაჩერეთ, ამასთან ლადო ჯიბლაძე ლანძღავდა მათ, და, მგონი, მათრახიც გამოიყენა. მე ძალიან მიხაროდა ის, რომ ერთ-ერთმა ახალმა მოღვაწემ პირადად იხილა, თუ რა არის ბრძოლა და რომ ბრძოლის ველზე მართვის ხერხები ისევე ძველია, როგორც ეს ქვეყანა, და ვერც ვერასდროს შეიცვლება; ადამიანების ბრძოლაში წაყვანა იძულების გარეშე შეუძლებელია. საქმე აღმოჩნდა შემდეგში. ის სიმაღლე, რომლიდანაც ჩვენ მოწინააღმდეგის განლაგებას ვათვალიერებდით, არცთუ შორს იყო ჩვენს მიერ აღებული სიმაღლისაგან. ყველაფერი სომხების ხელში მოულოდნელად გამოჩენილმა არტილერიამ გააკეთა. მან ცეცხლი გაგვიხსნა და ჩვენმა გამოუცდელმა, უდისციპლინო მოხალისეებმა სიმაღლე დაცალეს.
* * *
გენ. მაზნიაშვილი მამაცია; მე რამდენჯერმე ვნახე იგი გასროლების ქვეშ და შემიძლია ეს დავამოწმო. მამაცია იგი ისეთ წუთებშიც, როცა ვითარება ძალზედ არახელსაყრელად მძიმდება. მაგრამ ის იტანჯება (ზიანდება) იმით, რომ ზომაზე მეტად მამაცია (он страдает тем, что чересчур храбр), თუ ასე შეიძლება გამოვთქვათ; იგი ხშირად საკუთარი თავით რისკავს, და ჩვენ შეიძლებოდა არაერთხელ დაგვეკარგა ასეთი ადამიანი, რომლის დაკარგვაც ჩვენთვის დიდი ზარალი იქნებოდა. და აქაც, როცა ჩვენ ცხენებიდან ჩამოვქვეითდით და გორაზე ავედით, იგი ჯიუტად თხემზე მიაბიჯებდა; მე მას ვსაყვედურობდი, მაგრამ მასთან არაფრის გაწყობა არ შეიძლებოდა. მან თავისას მიაღწია, ჩვენ საარტილერიო ცეცხლი გაგვიხსნეს იმ სიმაღლეზე, საიდანაც მოწინააღმდეგის განლაგებას ვათვალიერებდით; ჩვენ ძალზე ფრთხილად უნდა ვყოფილიყავით. ერთი ჭურვი ჩემს წინ რამდნიმე ნაბიჯში დაეცა, და მე თავიდან ფეხებამდე მიწა მომეყარა. „ეს გინდოდა“, – დავუყვირე მაზნიაშვილს, და მხოლოდ მაშინ ჩამოვიდა ის გორის თხემიდან. დიდება უფალს, ჩვენგან არავინ დაჭრილა. ეს საარტილერიო ცეცხლი, ბრძოლებში ჩვენამდე, შულავერთან, სომხების მხრიდან იყო პირველად და გვიმტკიცებდა, რომ სომხებმა შულავერში მოიტანეს ქვემეხები, რაც ნიშნავდა, რომ მოიყვნეს მაშველი ძალებიც. როცა ჩვენ ეს სიმაღლე დავტოვეთ და ჩვენს შემოვლას ვაგრძელებდით, სომხებმა სწორედ იმ სიმაღლეს გაუხსნეს ცეცხლი, რომელიც ჩვენებმა სულ ახლახანს აიღეს; ჩვენებმა საარტილერიო ცეცხლს ვერ გაუძლეს და ეს საკმარისად მნიშვნელოვანი სიმაღლე დატოვეს; ამ გორიდან გამოქცეულებს შემდეგ ერთნახევარ-ორ საათს მინდვრით ჩვენი უკან დაბრუნების გზაზე ვიჭერდით. როცა უკან ვაგონში დავბრუნდით, ჩვენ გენ. მაზნიაშვილთან ერთად მდგომარეობა სწრაფად განვიხილეთ და მაშინვე შევთანხმდით, რომ სომხებს მარჯვნიდან უნდა დავარტყათ (армян надо хлопнуть справа), შემოვუვლით რა მათ მარცხენა ფლანგს, და დავარტყათ შულავერზე ჩრდილო-დასავლეთიდან. მაგრამ რითი უნდა დაგვერტყა? მე მაშინვე ვიხუმრე, რომ რეზერვში ჩვენ გვყავს სამი გენერალი და დამფუძნებელი კრების ერთი წევრი. ჩვენ კარგად გვესმოდა, რომ საჭიროა მოწინააღმდეგეს ხელიდან გამოვგლიჯოთ ინიციატივა, რომელსაც იგი უკვე ორი კვირაა ფლობდა, მაგრამ ეს გამოგლეჯა არაფრით არ შეგვეძლო. ღამე ჩამოწვა. მე ვაცნობიერებდი, რომ მდგომარეობა ბეწვზე ჰკიდია. სომხების უმცირესი მოწოლა, და ჩვენ თვალის დახახამებაში ხრამს იქით აღმოვჩნდებოდით. ჩვენ ვიყავით უფროსები ჯარების გარეშე. თბილისიდან ცივსისხლიანად გვატყობინებდნენ, რომ ჯარები ჯერჯერობით არ არის, რომ მობილიზაცია ჯერ კიდევ არა დამთავრებულა, რომ ღებულობენ ყველა ზომას მის დასაჩქარებლად და ა. შ. მე ვაგონში დავაბიჯებდი, დაუსრულებლად ვუყურებდი რუკას, ვეძიებდი ყველა ხერხს მდგომარეობიდან გამოსასვლელად, მაგრამ არ გვყავდა რა ჯარები, არაფრის მოფიქრება არ შემეძლო, ისევ დავდიოდი, ისევ ვუყურებდი რუკას და ა. შ.
ამასობაში ჩემს მიერ იქნა მიღებული ზომები მართვის მოწესრიგებისთვის, კავშირგაბმულობის დამყარებისთვის, ზურგის შესახებ და სხვა. დაახლოებით ღამის სამ საათზე უეცრად მოახლოებული მატარებლის ხმა გავიგონე. ამბის გასაგებად გავგზავნე ადიუტანტი. რამდენიმე წუთის შემდეგ იგი დაბრუნდა და მომახსენა, რომ მოვიდა ხაშურის გვარდია. მე უფროსი ჩემთან მოვითხოვე. ვკითხე, რამდენია ხალხი, მივიღე პასუხი 240; აქვთ თუ არა ვაზნები – მიპასუხა, მხოლოდ 30-30 (თითო მებრძოლზე); „თქვენ რა, ომში მოემგზავრებით და მთავარი, ვაზნები, თან არ მოგაქვთ“. მაგრამ აქვე შემოსწრებულმა ამ გვარდიის შტაბის წევრმა გვითხრა, რომ უფროსმა არ იცის და რომ თითოეულ მებრძოლს 200 ვაზნა აქვს. ეს პატარა დიალოგი მომყავს გვარდიის ადათ-ჩვევების ილუსტრირებისთვის. ვუბრძანე მათ ვაგონებიდან დაუყოვნებლივ ჩამოსულიყვნენ. ისინი ითხოვდნენ დილამდე გვედროვებინა. ვუპასუხე, რომ მე სიამოვნებით დაველოდებოდი, მაგრამ ვშიშობ, რომ მოწინააღმდეგე არ მოისურვებს ჩემთან დათანხმებას. დაჟინებით დავდექი ჩემს მოთხოვნაზე. ეს 200 ადამიანი მე არაფერს მაძლევდა. გადმოტვირთვის შემდეგ ისინი მარჯვენა ფლანგზე გავგზავნე. შემდეგ ისევ მომქანცველი მოლოდინი, სიარული, რუკა და სხვა. 4–5 საათზე კიდევ ერთი მატარებელი მოგვადგა. როგორც კი ჩემ მიერ გაღვიძებულ ადიუტანტს ვუბრძანე გაერკვია, თუ ვინ მოვიდა, რომ ამ დროს შემოვიდა ეშელონის უფროსი და მოგვახსენა, რომ მოსულია მე-5 პოლკის ეშელონი ორი ბატალიონის შემადგენლობითა და 15 ტყვიამფრქვევით. მე ის კინაღამ გადავკოცნე. ერთბაშად დავმშვიდდი. კიდევ რამდენიმე საათი და ინიციატივის ჩვენს ხელში ჩაგდებას შევუდგებით. გარდა ამისა, ეს გახლდათ სამწყობრო ნაწილი. აქამდე გენ. სუმბათაშვილის ჯარების შემადგენლობაში პოდპოლკ. კონჩუევის მე-6 პოლკის სულ ორი ასეული იყო, დანარჩენები კი გვარდია და მოხალისეთა ნაწილები გახლდნენ. მაშინვე ჩამოვსხი ბატალიონები ვაგონებიდან და, მოქმედებათა დასახული გეგმის თანახმად, მარჯვენა ფლანგზე გავგზავნე.
მე ამ ომის ყველა დაწვრილებით ამბავზე არ შევჩერდები. მხოლოდ რამდენიმე კაშკაშა ეპიზოდსა და სიმპტომატიურად დამახასიათებელ ფაქტს აღვნიშნავ.
მთავარი სარდლობა
დავიწყებ მთავარი სარდლობიდან. არ მახსოვს, თბილისში თუ მთავარსარდლის გენ. ა. გედევანიშვილის ერთ-ერთი ჩამოსვლისას მომიხდა მელაპარაკა მასთან მომავალი მოქმედებების შესახებ. გენ. გედევანიშვილმა, რომელიც მომავალი მოქმედებების თაობაზე ზოგად შტრიხებში ლაპარაკობდა, თქვა, რომ აპირებს ჯარების ორი ჯგუფის შექმნას: ერთისა სადახლოს, ხოლო მეორისა ვორონცოვკის მიმართულებაზე, რეზერვით სანდარიში, და რომ იგი ვორონცოვკის მიმართულებას მთავრ მიმართულებად მიიჩნევს. მე გამოვთქვი, რომ მოცემულ გარემოებებში ვორონცოვკის მიმართულება არ შეილება იყოს მთავარი, რომ მთავარი მიმართულებაა რკინიგზის გაყოლებაზე, ხოლო ვორონცოვკისა კი ან ალექსანდროპოლის ციხესიმაგრეს მიებჯინება ან ლორეს გასწვრივ წავა, და იმავე რკინიგზის მიმართულებაზე უნდა გამოვიდეს, მაგრამ უფრო გრძელი და ხვეული გზებით, რაც რკინიგზის მიმართულებაზე ჩვენი არამყარი მდგომარეობის დროს უფრო სახიფათო იქნება; და ბოლოს, ჩვენ ვერ გავართმევთ თავს 200 ვერსამდე და მეტი სიგრძის გზატკეცილზე ჯარების გამოკვებას. გენ. გედევანიშვილი თავის აზრზე რჩებოდა, და მე მას ვუთხარი: „ნუ დავიწყებთ დავას, რომელია მთავარი, კამპანია გვიჩვენებს, მაგრამ შენ რკინიგზის მიმართულებაზე საკმარისი ჯარები მოგვეცი, და მე თავს ვდებ, რომ ის მეორეხარისხოვანიდან მთავარ მიმართულებად ვაქციო“. ვუთმობ სამხედრო მკითხველს გაიზიაროს ჩემი ან გენ. გედევანიშვილის თვალსაზრისი.
გენ. გედევანიშვილი არაერთხელ ჩამოსულა ჩვენთან და ერთხელ პოზიციებზეც გახლდათ, მე მას არ ვაცილებდი. არანაირი მითითებები შულავერის ოპერაციის შესახებ მას ჩვენთვის არ მოუცია და ამ მიმართებით იგი სავსებით სწორად იქცეოდა, მით უმეტეს, როგორც ჩანდა, აქ შეცდომები არ ყოფილა, ხოლო შემსრულებლის ინიციატივის შებოჭვა და მისთვის შენი აზრის თავზე მოხვევა არასდროს არ არის საჭირო.
ერთხელ, შულავერის აღების შემდეგ, იგი აშაგი-სერალში ჩამოვიდა, მაზნიაშვილსა და მე მთავრობისა და თავისი სახელით მადლობა გადაგვიხადა და გადაგვკოცნა, ხოლო შემდეგ კი რუკასთან გადავედით. მოისმინა რა მოხსენება, მან მოგვცა მითითება შემდგომი მოქმედებებისთვის; იგი ჩვენ გვიბრძანებდა გაგვევლო სადახლო, მაგრამ გარკვეული ხაზის იქით, ახლა ის არ მახსოვს, თუმცა კი ვიცი, რომ სულ რაღაც რამდენიმე ვერზე ამ სოფლის სამხრეთით, ამ ხაზის იქით ჩვენ წინსვლის ნება არ გვეძლეოდა, სანამ ეკატერინენფელდის რაიონში მყოფი გვარდიული ჯგუფი არ გაგვითანაბრდებოდა. „და თუ ისინი ვერასოდეს გაგვითანაბრდებიან, ჩვენ მაინც უნდა ვიდგეთ და ვუცადოთ?“ – ვკითხე მას. „ისინი გაგითანაბრდებიან“, – მიპასუხა, – „და მაშინ იქნება საერთო შეტევა“.
ამრიგად, იმის ნაცვლად, რომ მიღწეული წარმატება გაგვევითარებინა, ამ წარმატებას დამოკიდებულს ხდიდნენ წარმატებასთან სხვა უბანზე, სადაც ის შეიძლებოდა არათუ არ ყოფილიყო, არამედ შეიძლებოდა მოჰყოლოდა წარუმატებლობაც, და, ამის შედეგად, საერთო წარმატებაც ვარდებოდა. მოქმედებათა ასეთი ხერხით სწორედ რომ ვაძლევდით მოწინააღმდეგეს დროს, რათა გამორკვეულიყო და თავი წესრიგში მოეყვანა და ვკარგავდით მოწინააღმდეგისთვის ასეთი შრომით წართმეულ ინიციატივას.
იყო კიდევ მისი ერთი ჩამოსვლა, მეტად დამახასიათებელი. როგორც მახსოვს, ეს იმ დროს ეხება, როცა საომარი მოქმედებები შეწყვეტილი გახლდათ. ჩამოვიდა სამხედრო მინისტრი, შემდეგ კი ისიც. სამხედრო მინისტრმა მოისურვა ჯარებთან გამგზავრებულიყო; გენ. გედევანიშვილმა თქვა, რომ იგი თბილისში უნდა დაბრუნდეს. გენ. მაზნიაშვილი და მე სამხედრო მინისტრს თან უნდა ვხლებოდით, მაგრამ გენ. გედევანიშვილმა განაცხადა, რომ მას საქმე აქვს ჩემთან, რის შედეგადაც მე მასთან დავრჩი. სამხედრო მინისტრის გამგზავრების შემდეგ ჩვენ მისი ვაგონისაკენ გავემართეთ. ჩვენ ვაგონის შორიახლოს დავიწყეთ წინ და უკან სიარული და ვლაპარაკობდით; ვაგონში არ შევსულვართ, როგორც ჩანს, იმიტომ, რომ გენ. გედევანიშვილს არ უნდოდა, რომ ვინმეს შეძლებოდა ჩვენი საუბარი მოესმინა, სხვანაირად სიცივეში სიარული არანაირად საჭირო არ გახლდათ. წარსულ და მომავალ საბრძოლო მოქმედებებზე არ გვილაპარაკია. გენ. გედევანიშვილი ამბობდა, რომ ახლა მთავრობა ძალზე კარგი აზრისაა ჩემს შესახებ, რომ ეჭვს გარეშე მე ისევ სამსახურში ვიქნებოდი მიწვეული, რომ იგი თანამდებობიდან გადადგება და, როგორც ჩანს, მის ნაცვლად მე ვიქნები და ა. შ., ამავე სულისკვეთებით. მე მდუმარედ ვუსმენდი მას და არცთუ სრულად მესმოდა, თუ იგი ყველაფერ ამას რისთვის მეუბნებოდა. ახლაც არ მესმის; იმით ვხსნი, რომ, ყველაფრის მიხედვით, ეს საკითხი მას ძალზე აწუხებდა. მოვუსმინე რა მას, ვუპასუხე, რომ გადადგება თუ არ გადადგება – ეს მისი საქმეა, და თუ იგი სამსახურს თავს საკუთარი სურვილით დაანებებს, მაშინ მისთვის სულ ერთი უნდა იყოს, ვიქნები მე მის ადგილზე თუ არა; რომ, ბოლოს, თუ იგი თადარიგში წავა და მის თანამდებობას მე შემომთავაზებენ, მაშინ მე ამ საკითხზე უშუალოდ მთავრობას დაველაპარაკები. მე არ მინდოდა მისთვის მეთქვა, რომ მთავრობა პოლიტიკური და პირადი ხასიათის მოსაზრებებით არასდროს და არავთარ შემთხვევაში არ შემომთავაზებს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანამდებობას, და საერთოდაც ისეთ თანამდებობას, რომელიც მე შეიარაღებული ძალების სათავეში დამაყენებს, და რომ ამას იგი მხოლოდ განსაკუთრებულ გარემოებათა ზეწოლის ქვეშ თუ იღონებს. მთავრობა ჩემთან მიმართებაში თავისი შემდგომი ქცევებით ამ მომენტამდე ამტკიცებდა და ახლაც ამტკიცებს, რომ ჩემი შეხედულება სავსებით სწორი გახლდათ. დააკმაყოფილა თუ ვერ დააკმაყოფილა იგი თუ არა ჩემმა პასუხმა, თუნდაც ამ საკითხზე ჩემმა შეხედულებამ – არ ვიცი. იგი გაემგზავრა, მე კი ჩემს მოვალეობებს დავუბრუნდი.
შულავერის მოვლენები
შულავერის ოპერაცია 28 დეკემბრის საღამომდე გრძელდებოდა, როცა საკუთრივ შულავერის ბრძოლა გადაწყვეტილ იქნა; 29-ში ჯარები შულავერში შევიდნენ. 24 დეკემბრიდან ჩვენთან გაძლიერების ჯარებმა დაიწყეს მოსვლა და 28 რიცხვისათვის აქ 1-ლი და მე-2 დივიზიების ნაწილები მოგროვდნენ, თუმცა კი ვერა ყველანი, აგრეთვე მოვიდნენ ჩვენი ცხენოსანი ჯარის ცხენოსან-ქვეითი ესკადრონებიც. შულავერი ერთი ან ორი დღე-ღამით ადრე გვექნებოდა აღებული, შემთხვევითი, მეორეხარისხოვანი გარემოებები რომ არ ყოფილიყო. თბილისიდან ჩვენ შულავერის აღებაში ყველთვის გვაჩქარებდნენ, ვინაიდან ინგლისისა და საფრანგეთის წარმომადგენლები ომის შეწყვეტას მოითხოვდნენ. ჩვენ, რა თქმა უნდა, არ შეგვეძლო ისე შეგვეწყვიტა მოქმედებები, რომ შულავერი არ აგვეღო და მოწინააღმდეგე საწყის მდგომარეობამდე არ გაგვედევნა. 24 დეკემბერს, მე-5 პოლკის ორი ბატალიონის მარჯვენა ფლანგზე გაგზავნის შემდეგ ახალ მიმართულებაზე შულავერის წინააღმდეგ სამოქმედოდ, მე მივიღე შეტყობინება, რომ თბილისიდან მოდიან სამტრედიის გვარდიის ეშელონები 500 ადამიანის რიცხვით გენ. ჩხეტიანის უფროსობით და ქვეით-ცხენოსანი ესკადრონებიც. საერთოდ მე შემატყობინეს, რომ ჯარები ყოველ დღე დაიწყებენ მოსვლას, რადგანაც მობილიზაცია ყველგან დასრულდა. მომავალ მოქმედებებთან მიმართებაში გენ. მაზნიაშვილი და მე სრულებით დავმშვიდდით და ჩვენ მიერ ჩაფიქრებული მანევრის აღსრულებაში მოყვანა დავიწყეთ. ამ მოფიქრებულ გეგმასთან ერთდროულად ჩემში სხვა გეგმაც მომწიფდა, სარისკო, მაგრამ თავისი შედეგებით ნაყოფიერი; თუმცა კი მე არაფერს ვეუბნებოდი ამის შესახებ მაზნიაშვილს, ვინაიდან ამ მეორე გეგმის თანახმად, სომხები საბოლოოდ შულავერზე უნდა მიგვება, გვეიძულებინა ისინი აქ უფრო მეტი ძალები მოეზიდათ და შემდეგ ჩემს მიერ ჩაფიქრებული გეგმის შესრულებას შევდგომოდით. ჩვენს მარჯვენა ფლანგზე მოქმედებების განვითარება სულ მცირედაც არ ეწინააღმდეგებოდა ამას, ხოლო თუ აღსრულებაში მოყვანილი ამ გეგმით მოწინააღმდეგეს დავამარცხებდით და შულავერს ავიღებდით, მაშინ დიდება უფალს. ჩემი ახალი გეგმა, როგორც ვთქვი, სარისკო, იმ შემთხვევაში იქნებოდა ჯეროვანი, თუ დასახული მიმართულებით ჩვენი შეტევა შულავერზე ვერ გამოვიდოდა და, რომ მოწინააღმდეგემ საკუთრივ შულავერში თავის ჯარებს თავი ძლიერად მოუყარა, ამით დამტკიცდებოდა. უკიდურესად სამწუხაროდ, შულავერის წინააღმდეგ მარჯვნიდან მოქმედების ჩვენი გეგმა იცოდა ლადო ჯიბლაძემ, რომელიც პოზიციებზე ჩვენთან ერთად მგზავრობდა. ვამბობ სამწუხაროდ, ვინაიდან ამ საქმის საშველად მისმა ჩარევამ შულავერის უფრო ადრე აღებაში ხელი შეგვიშალა.
აი რაშია საქმე. ეშელონი სამტრედიის გვარდიით იდგა სანდარიში, წინა სადგურზე; მან მიიღო ბრძანება აშაგი-სერალზე წასულიყო. სანდარიში აღმოჩნდა ლადო ჯიბლაძე ან იგი ამ ეშელონთან ერთად მგზავრობდა, როგორც ჩანს, მეორე უფრო სწორია, ფაქტი ისაა, რომ ეშელონის ნაცვლად ჩამოვიდა ლადო ჯიბლაძე გენ. ჩხეტიანთან ერთად, რის შედეგადაც ძვირფასი დრო იკარგებოდა. მათმა ორთქლმავალმა რიგი დაიკავა და არ მოგვცა საშუალება რომ ეშელონი გაგვეგზავნა. იგი, ლადო ჯიბლაძე, თავის ჩამოსვლას იმით ასაბუთებდა, რომ, იცოდა რა მარჯვნიდან მოქმედებების ჩვენეული გეგმა, უნდოდა შემოეთავაზებინა, ხომ არ იქნებოდა უკეთესი ეშელონი სანდარიში ჩამოგვესხა და იქიდან ის პირდაპირ შულავერზე წაგვეყვანა. არსებითად, რა თქმა უნდა, შეიძლებოდა ასეც მოვქცეულიყავით, ჩვენ რომ მყარად ვყოფილიყავით დარწმუნებული, რომ მოწინააღმდეგე ამ დროში ჩვენს ცენტრს ან მარცხენა ფლანგს არ დაარტყამდა; ჩვენთვის ამ არასასურველი შემთხვევითობის მოგერიებისთვის იყო კიდეც აუცილებელი, რომ ეს ეშელონი თავიდან აშაგი-სერალში ჩამომსხდარიყო და იქიდან დანიშნულების მიხედვით თავის მოქმედებებს შესდგომოდა. აშაგი-სერალთან მისი ყოფნა ჩვენ შესაძლებლობას გვაძლევდა ჩვენთის არახელსაყრელი ზემოხსენებული შემთხვევითობის გამოჩენის შემთხვევაში იგი ჩვენი მეწინავე ჯარების გაძლიერებისთვის დაგვეძრა. როცა ეს ეშელონი მარჯვენა ფლანგზე წავიდოდა, ამ დროისთვის თბილისიდან შემდეგი ეშელონი ჩამოვიდოდა და ჩვენ რეზერვი ისევ გვეყოლებოდა. რა თქმა უნდა, ყველა ეს მოსაზრება არ შეიძლებოდა მოსვლოდა თავში ადამიანს, რომელიც ნაკლებად იცნობდა საომარი ოპერაციების წარმოებას და, საერთოდ, სამხედრო საქმეს. როცა ლადო ჯიბლაძე აშაგი-სერალში ჩამოვიდა, მე ვუთხარი, რომ მისი ეშელონი აქეთ უნდა გამოემგზავროს. ახლა არ შემიძლია ვთქვა, როგორი მოსაზრებებისა და სარკინიგზო მანიპულაციების ძალით მოხდა ეს, მაგრამ ამ ეშელონის მიღება ჩვენ ღამემდე ვერანაირად ვერ შევძელით. ამის წყალობით მთელ 24 დეკემბერს ჩვენ არსებითად რეზერვის გარეშე ვრჩებოდით, თუმცა კი ის სანდარიში გვყავდა. დიდება უფალს, სომხებმა ინიციატივა არ გამოიჩინეს, და კრიზისმა კვლავ სასურველად ჩაგვიარა. აი მაგალითი არა თავიანთ კომპეტენციაში იმ პირთა ჩარევის მავნებლობისა, რომელთაც მხურვალედ სურდათ საქმეს დახმარებოდნენ.
გენ. ჩხეტიანს ებრძანა თავისი ეშელონისა და მე-5 პოლკის უკვე წინ გაწეული ბატალიონების მეთაურობა გაეერთინებინა, და, შემოუვლიდა რა გვერდიდან შულავერს, მოწინააღმდეგის მარცხენა ფლანგში დაერტყა; მას მიეცა ჩვენი მასშტაბისთვის საკმარისად ძლიერი არტილერია, სახელდობრ რამდენიმე ბატარეა, ხოლო ერთადერთი ცხენოსანი ჯარი, პოდპ. ერისთავის სადაზვერვო ესკადრონი კი, წინ იქნა გაგზავნილი იმ რაიონის დაზვერვისა და შესწავლისთვის, რომელზედაც გენ. ჩხეტიანს ბრძოლის ველისკენ ლაშქრობა უნდა მოეხდინა. დააგვიანა რა მთელი დღით, გენ. ჩხეტიანს შეტევის დაწყება მხოლოდ 26-ში დილით შეეძლო, და არა 25-ში, როგორც ეს წინასწარ გვქონდა დასახული და რაც სანდარიში ეშელონის დაყოვნებით იქნა ჩაშლილი.
26-ში დილით სამტრედიის გვარდია, რომელიც სომხების ფლანგს გვერდიდან უვლიდა, დაეუფლა სიმაღლეებს, რომლებიც ქალაქ შულავერზე ბატონობდნენ, და საღამოს ჩვენ გენ. ჩხეტიანისგან მივიღეთ მოხსენება, რომ ხვალ, 27-ში დილით, იგი შულავერზე დაეშვება. როგორც შემდეგ ეს საბრძოლო გენერალი ამბობდა, მას თავის ცხოვრებაში ასეთი მოხსენებები არასოდეს გაუგზავნია, მაგრამ მის მიერ აღებული პოზიციები იმდენად ძლიერი და ქალაქის აღებისთვის გადამწყვეტი იყო, რომ იგი წარმატებაში საბოლოოდ დარწმუნდა და საკუთარ თავს ნება მისცა მოხსენებაში მომავალი მოქმედებების შესახებ დარწმუნებით ელაპარაკა.
ამ დროის მანძილზე ჩვენ ვღებულობდით ზომებს გენ. სუმბათაშვილის ცენტრის მოწესრიგებისთვის უბანზე მართვისა და კავშირგაბმულობის აზრით, პოზიციების სანგრებით განმკტკიცებისთვის, არტილერიის გაძლიერებისთვის და სხვა. უნდა ითქვას, რომ გენ. სუმბათაშვილის უბანი სხვადასხვა დასახელების 12 ერთეულს მოიცავდა. საარმიო ნაწილებიდან მას ჰყავდა მე-6 პოლკის ორი ასეული და ოფიცერთა ასეული, აგრეთვე სრულიად ბრძოლისუუნარო მესაზღვრეთა ასეული პოლკ. წულუკიძის ყოფილი რაზმიდან. დანარჩენები კი მოხალისეთა რაზმები იყვნენ.
26 დეკემბერს ღამით ჩვენ გენ. ჩხეტიანისაგან მეტად უსიამოვნო მოხსენება მივიღეთ. იგი მოგვახსენებდა, რომ სამტრედიის ბატალიონმა სიბნელის დადგომის შემდეგ პოზიციები ბრძოლის გარეშე მიატოვა და უბნის შტაბთან დაბლა ჩამოვიდა; იგი უმატებდა, რომ ხვალ დილიდან ისევ მოახდენს შეტევას (როგორც სხვა წყაროებიდან ვიცი, სახალხო გვარდიელები სიცივემ შეაწუხა და შტაბთან ჩაის დასალევად და გასათბობად ჩამოვიდნენ, მათი ადგილები კი დაუყოვნებლივ სომხებმა დაიკავეს – ი. ხ.). ჩვენი მარჯვენა ფლანგით შეტევა, რომელიც სომხებისთვის მოულოდნელობაზე იყო გაანგარიშებული, ვერ გამოგვივიდა; ახლა მათი წინააღმდეგობა ღიად უნდა გაგვეტეხა.
დავუდასტურე რა მას ბრძანება შეეტია, მეორე დღესვე დილით გადავწყვიტე მოქმედებათა ჩემეული გეგმა, რომელზედაც ზემოთ ვლაპარაკობდი, გენ. მაზნიაშვილისათვის მომეხსენებია. გენ. ჩხეტიანის შეტევამ სომხების ყურადღება მიიქცია, ხოლო მისი ხელმეორე შეტევა კი სომხების ძალებს, უეჭველად, ამ, ჩვენთვის სრულიად უხიფათო მიმართულებაზე მიიზიდავს, რაც მე მჭირდებოდა კიდეც. წინასწარ ჩემთან მოვიწვიე გენ. სუმბათაშვილი და ვუთხარი მას, რისი გაკეთებაც მინდოდა. მოისმინა რა ჩემი გეგმა, გენ. სუმბათაშვილი უეცრად გარდაიქმნა, სახე უფრო გაუმხიარულდა, იგი ფეხზე წამოხტა და გაცხოველებით ლაპარაკი დაიწყო: „გეგმა შესანიშნავია, სწორედ ეს გამოგვივა კიდეც; ის მოულოდნელი იქნება სომხებისთვის, და ჩვენ მათ ყველას შულავერში თათებში მოვიქცევთ“. მე ძალზედ გახარებული ვიყავი. გეგმის შემსრულებელი სახეზე გახლდათ. ყოველგვარი გეგმის ყველაზე უფრო უკეთესი შემსრულებელი ან მისი შემოქმედია, ან კიდევ ის, რომელიც ამ გეგმას თანაუგრძნობს და რომელსაც ის მოსწონს. მე გახარებული გახლდით როგორც შემდგენი, ვინაიდან მივიღე მოწონება საბრძოლო გენერლისა, რომლის გამოცდილებამ და საბრძოლო დამსახურებებმა არ შეიძლება ყველაზე უფრო მაღალი პატივისცემა არ ჰპოვონ. „გიორგი ივანეს ძევ“, – უკვე კომიზმით აგრძელებდა სუმბათაშვილი, – „ეს გეგმა მე ისე მომწონს, რომ, თუმცა კი უკვე დიდი ხანია მოწევას თავი დავანებე, ახლა თავს უფლებას მივცემ მოვწიო, მომეცით ერთი პაპიროსი“. მე ვთხოვე მას გენ. მაზნიაშვილთან მოხსენების დროს ჩემთვის მხარი დაეჭირა; ამასთან დავუმატე, რომ ამ ოპერაციის შესრულება მას მოუწევდა. მან სრული მზადყოფნა გამოხატა და ძალზედ გახარებული გახლდათ. მოვახსენეთ მაზნიაშვილს. ამ დროს ჩვენ რეზერვში უკვე გვყავდა მე-5 პოლკის ერთი ბატალიონი, 5 ცხენოსან-ქვეითი ესკადრონი და 1-ლი დივიზიის კიდევ ერთი ბატალიონი; გარდა ამისა, ყოველ საათობრივად კიდევ მოველოდით გაძლიერებას. გეგმა შემდეგში შედგებოდა.
ვისარგებლე რა იმით, რომ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მოწინააღმდეგე თავს სრულებით არ ავლენდა, მე ძალებს თავი მოვუყარე შულავერთან, ამ გეგმის თანახმად საჭირო იყო შეგვეტია სადახლოზე, რომელიც წარმოადგენდა ზურგს იმ სომხებისთვის, რომლებიც შულავერის რაიონში იმყოფებოდნენ, და კავშირგაბმულობის პუნქტს მათკენ მომავალ გაძლიერების ძალებთან. დავეუფლებოდით რა მათ ზურგს და გავწყვეტდით რა მათ კავშირს, ეს კი ძალზედ ადვილი იყო, რადგანაც სადახლოში მათ თითქმის არანაირი ჯარები არ ჰყავდათ, შეიძლებოდა დარწმუნებული ვყოფილიყავით, რომ შულავერელები, რომლებიც საკუთარ თავს ზურგისგან მოწყვეტილებად და ფრონტიდან და თავიანთი მარცხენა ფლანგიდან (გენ. ჩხეტიანის შეტევა) შევიწროვებულებად იგრძნობდნენ, იძულებული იქნებოდნენ პოზიციები დაეთმოთ, ამასთან მათ მოუწევდათ ან ტყვედ ჩაგვბარებოდნენ, ან კიდევ სამხრეთის მიმართულებით მთებში გაფანტულიყვნენ. გენ. მაზნიაშვილმა ეს გეგმა უარყო, ჩვენი დაჟინებული თხოვნის მიუხედავად; იგი ამბობდა, რომ მას ცოტა რეზერვებიღა დარჩება. მე მას არ ვადანაშაულებ. მართლაც, ერთი საქმეა ურჩევდე, მეორეა საკუთარ თავზე აიღო პასუხისმგებლობა. რა თქმა უნდა, პასუხისმგებლობის წილი მეც მეკისრებოდა, თუმცა კი ასე ვთქვათ სუფთა ზნეობრივი წესის და რიგისა; მაგრამ პასუხისმგებლობა საერთო საქმისთვის, მისი სასურველად დამთავრებისთვის, სამსახურეობრივი პასუხისმგებლობა მთლიანად და სრულად მას ჰქონდა დაკისრებული. მე გამოცდილებით ვიცი, რას ნიშნავს იყო შტაბის უფროსი და რას ნიშნავს იყო პასუხისმგებელი უფროსი. აღსრულებაზე ამ პასუხისმგებლობაში მდგომარეობს კიდეც ამ თანამდებობებს შორის მთავრი განსხვავება. მაზნიაშვილმა გადაწყვიტა აეღო მე-5 პოლკის ერთი ბატალიონი, პირადად წაეყვანა ის შეტევაში მარჯვენა ფლანგზე და წარმატებისთვის იქ მიეღწია. მან ასეც გააკეთა. მაგრამ, საუბედუროდ, ამას წარმატება არ მოჰყოლია. მე-5 პოლკს უხდებოდა სრულიად ღია ადგილმდებარეობაზე შეეტია, ხოლო ნისლი კი, რომელიც ჩვენს არტილერიას წარმატებით სროლაში ხელს უშლიდა, ნებას არ გვაძლევდა წარმატებისათვის მიგვეღწია. ამასობაში 27-ის საღამოსთვის ჩვენ მივიღეთ მოხსენება, რომ სამტრედიელებმა წინა ღამეს მათ მიერვე მიტოვებულ სიმაღლეებს დილიდან ისევ შეუტიეს, დაეუფლნენ მათ და ორი ტყვიამფრქვევიც კი ხელთ ჩაიგდეს. ისევ მწიფდებოდა საერთო წარმატება, მაგრამ ღამით ამას ისევ იმედის გაცრუება მოჰყვა. გენ. ჩხეტიანმა მოგვახსენა, რომ სიბნელის დადგომის შემდეგ სამტრედიელებმა კვლავ დატოვეს პოზიციები და უკანვე ჩამოვიდნენ, და რომ იგი გვთხოვს გამოვიწვიოთ, რადგანაც არ სურს ასეთი უდისციპლინო ნაწილის მეთაურობა. ისევ უიღბლობა. მარჯვენა ფლანგზე წარმატება, რომელსაც ყველანი ასე მხურვალედ მოველოდით, არ არის; სადახლოზე დარტყმას მაზნიაშვილი არ თანხმდება, და ამისთვის განკუთვნილი ძალები სანახევროდ უკვე დაიხარჯა, რათა მარჯვენა ფლანგი გაგვეძლიერებინა. რაიმე ახალი უნდა მოვიფიქროთ. მაშინ მეორე დღეს დილიდან მოვიწვიე ჩემთან გენ. სუმბათაშვილი, მოვუყევი მას მთელი ვითარება და ვუთხარი, რომ მან ცენტრში ძლიერად უნდა შეუტიოს. ჩვენი ცენტრის საპირისპიროდ იყო ერთი სიმაღლე, რომლის აღებაც ამ უბანზე ბრძოლის ბედს წყვეტდა. „რა ვქნათ“, – ვთქვი მე, – „გიგო, შეუტიეთ; თქვენი მდგომარეობა მტკიცეა, თქვენ ბევრი არტილერია გყავთ, ჰაუბიცებიც კი; თავი მოვუყაროთ იქ მთელ ცეცხლს და დავარტყათ; შეტევას მოვახდენთ მტკიცე ნაწილით, როგორიც მაგალითად მე-6 პოლკის ასეულებია; ამას შებინდების წინ გავაკეთებთ, როცა სომხები ამ დღეს საკუთარ თავს ჩვენი შეტევისგან უზრუნველყოფილად ჩათვლიან, და იმავე დროს, თუ სიმაღლეს ავიღებთ, ბინდისა და სიბნელის დადგომა ხელს შეუშლის სომხებს იმაში, რომ ამ სიმაღლეს საარტილერიო ცეცხლი გაუხსნან“. გენ. სუმბათაშვილი შეტევის წარმატების შესაძლებლობას შემოუერთდა და გაემართა, რათა შესაბამისი მზადებები მოეხდინა. შეტევის დროდ დღის 3 საათი იქნა დანიშნული; 4-ზე ამ ხანებში შებინდება იწყება. ამასობაში მე ისევ მოვახსენე მაზნიაშვილს, რომ აუცილებელია სადახლოზე დარტყმა, მით უმეტეს, რომ 1-ლი დივიზიის ბატალიონებმაც დაიწყეს მოსვლა. უნდა დავუმატო, რომ ახლა ვითარება რამდენადმე უკვე შეიცვალა; რკინიგზის მიმართულებაზე სომხები გამოჩნდნენ, როგორც ჩანს მათთვის ამ მიმართულების მტკივნეულობა იგრძნეს; მათ ერთ-ერთი სოფელი დაიკავეს ამ მიმართულებაზე 3–4 ვერსზე სადგურ აშაგი-სერალიდან, დააყენეს იქ ზარბაზნები და მთელ დღეს ცეცხლს უშენდნენ სადგურ აშაგი-სერალს, ე. ი. ჩვენს შტაბსა და რეზერვებს. მართალია, ცეცხლი უშედეგო გახლდათ, მაგრამ არცთუ კარგ მორალურ ძთაბეჭდილებას ახდენდა. იგი დამეთანხმა. მე მაშინვე შევადგინე რაზმი, რომელიც მანამდე უნდა გასულიყო, სანამ გენ. სუმბათაშვილის უბანზე საქმე გადაწყდებოდა. თავისი შეტევით დაკავებული გენ. სუმბათაშვილის დანიშვნა ამ რაზმის უფროსად, სამწუხაროდ, უკვე აღარ შეიძლებოდა. ამ დროს გენ. მაზნიაშვილის შტაბში შედგებოდა პოლკ. გ. წულუკიძე. როგორც ზემოთ მივუთითებდი, იგი მეთაურობას ჩამოაშორეს და თბილისში გაიწვიეს, ამასთან თბილისში მისი გაწვევის მიზეზი, როგორც ჩანს, მისი უკანდახევა და, საერთოდ, მის მიერ საომარი მოქმედებების უიღბლო წარმოება გახლდათ. ამ უკანასკნელ დღეებში იგი გენ. ა. გედევანიშვილის განკარგულებით გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში იქნა მოვლინებული. რა იყო მისი გამოგზავნის მიზანი, მე არ მესმის. თუ მას არასწორ მოქმედებებში ედებოდა ბრალი, მაშინ მის სრულ რეაბილიტაციამდე იგი ფრონტზე აღარ უნდა გამოეგზავნათ; თუ იგი მართალი აღმოჩნდა, მაშინ ეს ვის ჰქონდა გამოძიებული. თუ იგი მეთაურობას ისე ჩამოაშორეს და გაიწვიეს, რომ საამისოდ საკმარისი მონაცემები არ ჰქონდათ, მაშინ ნათელი იყო, რომ იგი თავის თანამდებობაზე უნდა აღედგინათ, და არა გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში გამოეგზავნათ. ყოველ შემთხვევაში მისი გამოგზავნა ფრონტზე, სადაც თანამდებობიდან ჩამოშორებამ მის ავტორიტეტს ძირი გამოუთხარა, დაუშვებელი გახლდათ.
გენ. მაზნიაშვილმა იგი დანიშნა, მე ვაპროტესტებდი. მაგრამ გენ. მაზნიაშვილმა მითხრა, რომ იგი იყო სადახლოში, იცის ეს ადგილები და, სავარაუდოდ, მთელ ძალისხმევას მიმართავს, რათა მოახდინოს თავისი რეაბილიტაცია.
მე მალევე დავრწმუნდი, რომ ეს დანიშვნა უიღბლო გახლდათ. გადავეცი რა წერილობითი ბრძანება, მე მას ზეპირადაც ავუხსენი ყველაფერი, რაც მისგან მოითხოვება, რათა ბრძანების წაკითხვისას რაიმე გაურკვევლობა არ ყოფილიყო. ამასთან მე ვთხოვე მას რომ რაზმის შეკრებიტა და გასვლით აჩქარებულიყო, რადგანაც მას მოუწევს მდ. დებედა-ჩაიზე გადასვლა, რისი გაკეთებაც დღის სინათლეზე სჯობდა. მე მასთან რამდენჯერმე მივედი, მაგრამ ვერანაირად ვერ შევძელი მეიძულებინა იგი, რათა აუცილებელი სისწრაფე გამოევლინა; მე გენ. მაზნიაშვილიც კი ჩავრთე ამაში. როცა მასთან ვიყავი, იგი, უყურებდა რა რუკას, მუდმივად ამბობდა, რომ მდ. დებედა-ჩაის გადალახვა ძალზედ ძნელი იქნება. მე ვგრძნობდი, რომ იგი ამ მდინარეზე ვერ გადავა; ამასობაში მარჯვენა ნაპირზე მოძრაობა აუცილებელი გახლდათ. როგორც კი იგი გავიდა, მე კიდევ ერთი რაზმის ორგანიზება მოვახდინე მე-6 პოლკის პოდპ. ჯაფარიძის უფროსობით, და მოვამზადე იგი ღამის განმავლობაში მეორე ნაპირზე გადასასვლელად; მესანგრეებს დავავალე დაუყოვნებლივ მდინარისკენ წასულიყვნენ და იქ თუნდაც შემსუბუქებული ხერხით ამ ბატალიონის მდინარეზე გადასვლის ორგანიზება მოეხდინათ; მოეძებნათ მდინარეში ფონები, ეშოვნათ ურმები და სხვა. ამრიგად, პოლკ. წულუკიძის გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში მოვლინებამ სტიქიურად გამოიწვია მისი დანიშვნა, რომელიც კინაღამ ჩვენთვის ტრაგიკულად დასრულდა და მთელი შულავერის ოპერაცია კინაღამ ჩაგვიშალა. ღამით მან მოგვახსენა, რომ დებედა-ჩაიზე გადასვლა ვერ მოახერხა და სადახლოზე რკინიგზის გაყოლებით წავიდა, და არა მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირისა, როგორც ბრძანებით ევალებოდა. ჩემი წინათგრძნობა გამართლდა, მაგრამ ცუდი შედეგის თავიდან აცილების წინასწარი ზომები უკვე მქონდა მიღებული. მას გაეცა პასუხი, რომ სადახლოზე შეტევა გაეგრძელებია, უკუაგდებდა რა მოწინააღმდეგეს, რომელიც მის გზაზე იმყოფებოდა და სადგურ აშაგი-სერალს საარტილერიო ცეცხლს უშენდა; იმავე დროს მას ვაფრთხილებდით, რომ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე შეუტევს ბატალიონი, რომლის ამოცანაა ასევე მისთვის დახმარების აღმოჩენა სადახლოზე მისი წინსვლისას და რომ სადახლოში მისვლისას ეს ბატალიონი მას დაექვედებარება. სიტყვამ მოიტანა და, ამ ბატალიონმა ღამით გადალახა მდინარე და ზარბაზნებიც კი გადაიტანა.
ამასობაში ცენტრში სუმბათაშვილის შეტევა წარმატებით დაგვირგვინდა; მე-6 პოლკის ასეულებმა, მამაცი ოფიცრის ა. მაჭავარიანის უფროსობით, არტილერიისა და ჰაუბიცების მხარდაჭერით, ეს სიმაღლე, მგონი, 10 თუ 12 ადამიანის დანაკარგით აიღეს. ჩვენ ცენტრში შულავერის თავზე მოვექეცით; საქმე არსებითად მოგებული გახლდათ. დისციპლინირებული ჯარებით შეიძლებოდა შულავერზე ღამის შეტევაც განგვეხორციელებია, თუმცა კი ღამის რაიმე შემთხვევითობისაც მეშინოდა, განსაკუთრებით თუ კიდევ გავითვალისწინებდი ადგილმდებარეობის დასერილობას, ბაღებს, რომლებიც ამ ქალაქზე იყო გარშემორტყმული, და, რაც მთავარია, ადამიანთა სახლებში აუცილებელ გაფანტვას; აი მთელ ამ ვითარებას შეეძლო მოპოვებული წარმატება ჩვენთვის ხლიდან გამოეცალა. ახლა ყველაფერი პოლკ. წულუკიძის მოქმედებების ენერგიულობასა და სადახლოზე მისი მოძრაობის სისწრაფეზე იყო დამოკიდებული, რათა სომხების ზურგში გავსულიყავით. გამარჯვება სრული იქნებოდა და შეგვეძლებოდა დარწმუნებული ვყოფილიყავით იმაში, რომ, თუ ეს გამოგვივიდოდა, ჩვენ ერევნამდე წინააღმდეგობა თითქმის არც კი შგვხვებოდა.
მაგრამ მთელი ჩვენი წინდახედულების მიუხედავად, ეს ვერ მოვახერხეთ, და სომხებმა, თუმცა კი ძლიერად მოშლილი რიგებით, ხაფანგიდან გააღწიეს. ყველა მიღებული ზომის მიუხედავად, პოლკ. წულუკიძესთან კავშირი ვერ მყარდებოდა; ის კი, მიუხედავად იმისა, რომ სულ რამდენიმე ვერსზე იყო ჩვენგან, არ გვიკავშირდებოდა. მეორე დღეს დილის 9 საათზე, რადგან მისგან არანაირი ცნობები არ მიმიღია და დარწმუნებული გახლდით, რომ გამთენიისას მას მოწინააღმდეგესთან შეტაკება უნდა მოუხდეს, მე მარტო წავედი რკინიგზის გასწვრივ სადახლოს მიმართულებით. ვერსზე ცოტა მეტი გავიარე; ავედი რა გორაკზე, იმ რაიონის მთელი დაბლობი და სოფლები, სადაც შეტაკება უნდა მომხდარიყო, ჩემს თვალწინ ვიხილე. სრული სიჩუმე იდგა; ერთი გასროლაც კი არ ისმოდა. უეცრად დავინახე მხედარი, რომელიც რკინიგზის გამოყოლებაზე ჩემი მიმართულებით ცხენს მოაჭენებდა. მე ლოდინი დავიწყე. შორიდან ცხენოსანი პოლკების ერთ-ერთი ოფიცერი შევიცანი. როცა დამინახა, ცხენი რკინიგზის ლიანდაგზე გადმოახტუნა და ჩემსკენ გამოაჭენა. ხელში პაკეტი ჰქონდა. მე მას შორიდან დავუძახე: „ზარბაზნები აღებულია?“. „სწორედ ასეა“, – მიპასუხა მან. ეს გახლდათ ოთხი ზარბაზანი, რომლებიც ცეცხლს სადგურ აშაგი-სერალს უშენდნენ, სადაც ჩვენი შტაბი იყო განლაგებული. წავიკითხე რა მოხსენება, ვუთხარი: „უკანვე გააჭენეთ, ზეპირად უთხარით, ფრონტზე ყველგან წარმატებაა, სწრაფად გამოგზავნეთ ზარბაზნები აშაგი-სერალში“. „ისინი უკვე მოაქვთ ხარებით“, – მიპასუხა მან. „გადაეცით პოლკ. წულუკიძეს, რომ ახლა ცხენოსანი შიკრიკით შემდგომ მითითებებს გამოვუგზავნი, მანამდე კი გარეკოს სომხები და ადრე მიღებული ბრძანებები შეასრულოს“. მე სადგურში დავბრუნდი.
ჩვენი ჯარები უკვე შულავერში შევიდნენ, სადაც ორი ზარბაზანი და საწყობები ხელში ჩაიგდეს. როგორც გამოირკვა, მოწინააღმდეგემ ჯერ კიდევ ღამით დაიწყო უკან დახევა. ახლა საქმე პოლკ. წულუკიძეში გახლდათ. უნდა ვთქვა, რომ პოლკ. წულუკიძემ, მიუხედავად იმისა, რომ გამთენიისას სადახლოდან 12 ვერსზე იმყოფებოდა, ამ დასახლებას ამ დღეს ვერ მიაღწია. სომხებმა აირუმის იქით დაიხიეს; ეს საკუთრივ სწორი უკანდახევა არ გახლდათ, სხვანაირად ისინი სადახლოს რაიონში გაჩრდებოდნენ.
29 რიცხვზე გაცემულ იქნა ბრძანება შულავერის შორიახლოს გაევლოთ და მოწინააღმდეგეს დადევნებოდნენ. ეს ნაწილობრივ შესრულებულ იქნა, ნაწილობრივ კი ვერა. მე-5 პოლკი განაგრძობდა ოპრეტიზე მოძრაობას, სომხურ ნაწილებს დაეწია და გაფანტა.
* * *
ახლა ცოტათი ჩვენი ეკატერინენფელდის რაზმის მოქმედებებს შევეხები, რომელიც გვარდიის ნაწილებისგან შედგებოდა. დაწყებული ომის პირველი დღეების დასაწყისში, ვერ შევძლებ ვთქვა რომელი რიცხვის ღამეს, ეკატერინენფელდთან, სადაც სადაც მთელი რაზმი იყო თავმოყრილი, მოხდა ბრძოლა. სომხებმა შემოუტიეს, გვარდიის ნაწილები მოულოდნელობით დააბნიეს და ზარბაზნებიც ხელში ჩაიგდეს. იმის წყალობით, რომ აქ სახეზე აღმოჩნდნენ ქაქუცა ჩოლოყაშვილი, მაისურაძე, ვალიკო ჯუღელი და სხვა ბელადები, რომლებსაც თავი არ დაუკარგავთ, საქმე ელვისებურად იქნა გამოსწორებული. ამ ბელადებმა თავიანთ გარშემო შეკრიბეს ადამიანები, კონტრშეტევაზე გადავიდნენ, სომხები უკუაგდეს და ზარბაზნებიც დაიბრუნეს. შემდეგ გამოირკვა, რომ აქ სომხური პოლკის 4 ასეული მოქმედებდა, რომლებსაც მხარს ადგილობრივი მცხოვრებნი უჭერდნენ. შემდეგ აქ ყველაფერი მიჩუმდა. ეს ღამის საქმე, როგორც გვარდიის განსაკუთრებული გმირობა, ისე გაახმაურეს, ყველგან წერდნენ და ლაპარაკობდნენ ამის შესახებ, და რა თქმა უნდა, უნებურად დგებოდა არმიასთან პარალელის გატარების საჭიროება, სადაც ვითომდა მხოლოდ წარუმატებლობები იყო. ეს ბრძოლა სხვა მხრივ გახლდათ საჩვენებელი; იგი შინაგანი წესრიგის არარსებობაზე მიუთითებდა ნაწილში, რაკი ის მოულოდნელი შემოტევით დააბნიეს, იგი მიუთითებდა, რომ ამ ორგანიზაციაში ან სრულებით არ იცოდნენ სადარაჯო სამსახურის შესახებ, ან კიდევ მას უგულვებელყოფდნენ. მაგრამ, რა თქმა უნდა, ხდებოდა ამის მიჩუმათება; საჭირო იყო ექოთ და აქებდნენ. როგორც ბრძოლებმა გამოავლინეს, სომხების მთავარმა ძალებმა თავი შულავერის მიმართულებაზე მოიყარეს; ამ ქალაქთან ბრძოლების დროს, გვარდიის ეკატერინენფელდური ჯგუფი აქტიურ მოქმედებებზე გადავიდა და სოფელ ბოლნისი-ხაჩინს შეუტია. როგორ წარმოებდა იქ მოქმედებები, ამაზე არაფრის თქმა არ შემიძლია; ჩვენ ერთმანეთს ტელეგრამებს ვუგზავნიდით, და მე ვიცოდი, რომ იქ ყველაფერი სასურველად მიდის, თუმცა კი სოფელი, რომელსაც უტევდნენ, ჯერ აღებული არ ყოფილა. 30 დეკემბერს ჩვენ საერთო რეზერვი სამხრეთისკენ, სადახლოს მიმართულებით გადავანაცვლეთ. ამ დროს მე საგანგაშო ცნობები მივიღე ეკატერინენფელდიდან. გვარდიის რაზმს, როგორც ვიცოდი, ბოლნისი ალყაში ჰქონდა მოქცეული; ამასობაში გვატყობინებდნენ მოკლე ტელეგრამას გვარდიის შტაბის ადიუტანტისგან, რომ გვარდია ალყაშემორტყმულია, რომ იგი კრიტიკულ მდგომარეობაში იმყოფება და ითხოვს ექსტრენულ (დაუყოვნებელ) დახმარებას. მე ძალზედ პესიმისტურად მოვეკიდე ამ ტელეგრამას და არ დავუჯერე მას. მაგრამ ზოგიერთი ზომა მაინც მივიღე. სანდარიში მთავარსარდლის რეზერვის უფროსს ექსტრენულად გავუგზავნე, რომ რაც შეეძლო, ეკატერინენფელდში გაეგზავნა; აღმოჩნდა, რომ მას მხოლოდ ასეულის გაგზავნა შეუძლია ან, მგონი, უფრო ნაკლებისაც. მაინც გაგზავნეს. გარდა ამისა, მე ვუბრძანე რომ სანდარიდან იქითკენვე გაეგზავნათ ცაგურიას ბატარეაც, რომელიც ჩემ მიერ ადრე გაცემული ბრძანებით ჩვენთან აშაგი-სერალში მოდიოდა.
ამავდროულად ჩემთან მოვიდა ლადო ჯიბლაძე, რომელმაც ამ ტელეგრამის შესახებ უკვე იცოდა, და მთხოვა იქ ექსტრენულად (დაუყოვნებლივ) დახმარება გამეგზავნა. მე მას ვუთხარი, რომ ეს როგორც ჩანს, სისულელეა, ადგილობრივი განგაშია, მაგრამ რომ მე გარკვეული განკარგულებები უკვე გავეცი. მე ჩინებულად ვაცნობიერებდი, რომ თუ დახმარებას არ აღმოვუჩენ, მაშინ დამიწყებენ საყვედურებს იმაში, რომ მე, როგორც გვარდიული ორგანიზაციის მოწინააღმდეგემ, განზრახ არ აღმოვუჩინე დახმარება; დავივიწყე რა, რომ გვარია ჩემთვის ყოველთვის მტერზე უფრო ახლობელია. მაგრამ მხოლოდ ასეთი ბრალდების გაბათილებისა და თითქოსდა ჩემი პიროვნების რეაბილიტაციისთვის, მე მაინც არ შემეძლო იმ რისკზე წავსულიყავი, რომ შულავერის ფრონტი დამესუსტებინა, რომელიც ეჭვგარეშე უფრო მნიშვნელოვანი გახლდათ, და, როგორც უახლოესმა მოვლენებმა გვაჩვენა, სწორად მოვიქეცი. მაგრამ ჯიბლაძე დაჟინებით მოითხოვდა და მაშინ შევთავაზე მას შულავერის მიმართულებიდან გვარდიის მთელი ნაწილები წაეყვანა და ისინი ეკატერინენფელდში გაეგზავნა. ამით მე ძალების სწორ განაწილებასაც ვაღწევდი, და მათ სწორ ორგანიზაციასაც; ჩვენთან გვარდიისა და არმიის ნაწილები ყოველთვის ერთმანეთში იყო არეული და მხოლოდ 29-ში, წარმატების შემდეგ, მოხერხდა ამ საქმის როგორღაც მოწესრიგება. უკვე დაისახა: მარჯვენა კოლონა – მე-5 პოლკი, მარცხენა კოლონა – წულუკიძის პოლკი საარმიო ნაწილებით; მამაისთან გენ. სუმბათაშვილის რეზერვში კი 1-ლი და მე-2 დივიზიების ნაწილები გროვდებოდნენ. ჩვენი რაზმის გვარდიამ თითქმის მთლიანად შულავერში მოიყარა თავი, სიტყვამ მოიტანა და, მე ვფიქრობდი, რომ მოწოდება თავიანთი ძმების დასახმარებლად წასულიყვნენ, ხალისს მისცემდა მათ შულავერის ძარცვისათვის თავი დაენებებიათ. იქ უკვე იყო ძალადობის შემთხვევები, და გენ. მაზნიაშვილი პირადად მგზავრობდა იქით წესრიგის დასამყარებლად. ჯიბლაძე წავიდა, მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ დაბრუნდა და მთხოვდა იქ საარმიო ნაწილები გამეგზავნა, რადგანაც გვარდია ძალზედ დაიღალაო. მე კატეგორიულად უარვყავი. იგი წავიდა და ისევ დაბრუნდა, და მთხოვდა, ხომ არ შეიძლება არტილერიას ცხენები გამოვართვათ, მათზე დაღლილი გვარდიელები შევსვათ და ასე ამხედრებული გავგზავნოთო. რა თქმა უნდა, ამ წინადადების უარყოფაც მომიხდა. მე დამავიწყდა მომეხსენებია, რომ, როცა საარტილერიო ცხენების წაყვანას ითხოვდა, ჯიბლაძემ თქვა, რომ ისინი ვერაფრით ახერხებენ გვარდიის ნაწილების შულავერიდან გამოყვანას. როცა გვარდია დავნიშნე ეკატერინენფელდზე წასასვლელად, მე მისი წაყვანა გენ. ჩხეტიანს შევთავაზე; მან კატეგორიული უარი განაცხადა, მიუთითებდა რა, რომ არ შეუძლია ისეთი ნაწილების მეთაურობა, რომლებიც მის განკარგულებებს არ ასრულებენ. გვარდიას ორ დღეს აგროვებდნენ, ბოლოს შეკრიბეს და გვარდიის ეკატერინენფელდურ რაზმთან შესაერთებლად გააგზავნეს. გვარდიის რაზმიდან საგანგაშო ტელეგრამის მიღების დღესვე საღამოსთვის გამოირკვა, რომ იქ ყველაფერი კარგად იყო.
* * *
ამასობაში სადახლოს მიმართულებაზე მოხდა შემდეგი. პოლკ. წულუკიძემ სადახლოს მხოლოდ 30 დეკემბერს მიაღწია; აქ მან მე-6 პოლის ბატალიონი შემოიერთა, რომელიც მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით უტევდა, ის დებედა-ჩაის მარცხენა ნაპირზე გადმოიყვანა და მთელი თავისი რაზმი გაწელა სადახლოდან დასავლეთისკენ, ე. ი. აირუმის საწინააღმდეგო მხარეს, საითკენაც სომხების მთავარმა ძალებმა დაიხიეს. ისინი იქიდან მოვიდნენ და იქეთვე წავიდნენ. არ შეიძლებოდა ამ მიმართულებისთვის ყველაზე უფრო სერიოზული ყურადღება არ მიექცია. შემდეგ ბატალიონი მარჯვენა ნაპირიდან მარცხენაზე იქნა გადმოყვანილი; ამასობაში მარჯვენა ნაპირის მიმართულებას დივიზიის მეთაურობა და შტაბი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. ეს იქიდან ხდებოდა ნათელი, რომ სადახლოს ხელში ჩაგდებისთვის პოლკ. წულუკიძის რაზმის მოძრაობა მდ. დებედა-ჩაის მარცხენა ნაპირის გაყოლებით კი არ იყო დასახული, რომელიც მოძრაობისთვის ძალზედ მოსახერხებელი გახლდათ, არამედ მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით; რომ, ბოლოს, როცა იგი, პოლკ. წულუკიძე მარჯვენა ნაპირით არ წავიდა, მაშინვე მარჯვენა ნაპირზე სხვა ბატალიონი იქნა გაგზავნილი. ყოველივე ეს (პოლკ. წულუკიძეს) უნდა აეწონ-დაეწონა, მარჯვენა ნაპირისთვის ყურადღება მიექცია და, როგორც შედეგი, მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე სადახლოსგან აღმოსავლეთით სიმაღლეები ხელში ჩაეგდო. ეს იქნებოდა ჩვენი უზრუნველყოფა ოპერაციებში როგორც აირუმის მიმართულებით, ისე ალავერდის ქარხნისაც. ეს გაკეთებული არ ყოფილა, და ჩვენ ამის გამო კინაღამ საზღაურის გაღება ყველაზე უფრო სასტიკი სახით მოგვიხდა. 31 დეკემბერს ჩვენი რეზერვი და ჩვენი არტილერია მამაის რაიონში იდგნენ.
ამ დროისთვის სომხებმა გაძლიერების ახალი ჯარები, ახალი მე-4 პოლკი მიიღეს, და აირუმიდან სადახლოზე შემოტევა დაიწყეს. მოწინააღმდეგემ ბანაკად მდგომ ჩვენს რეზერვებს საარტილერიო ცეცხლი დაუშინა და შეტევაზე გადმოვიდა. ეს მიმართულება ერთდროულად პოლკ. წულუკიძის ფლანგშიცა და ზურგშიც გამოდიოდა. მე გენ. სუმბათაშვილმა ტელეფონით გამომიძახა, გადმომცა ვითარება და მითითებებს ითხოვდა; ამასთან მან მითხრა, რომ მდინარე დებედაჩაის იმ მხარეს ერთი ბატალიონი უკვე წავიდა. მე მაშინვე ვიგრძნი, რომ პოლკ. წულუკიძესთან საქმეები კარგად ვერ იქნებოდა. მაშინ არ ვიცოდი იმ ყველაფრის შესახებ, რაც პოლკ. წულუკიძის მიერ იქნა გაკეთებული, ე. ი. რომ იგი აირუმიდან საპირისპიროდ მდებარე მხარეზე სიღრმეში შევიდა. „ყველაფერი, რაც გაგაჩნიათ, მდინარის იქითა მხარეს გადაისროლეთ და ლომბალოდან აღმოსავლეთით მდებარე თხემი საჩქაროდ დაიკავეთ“, – ვუპასუხე. მან მითხრა, რომ ეს ყველაფერი ესმის, რომ ერთი ბატალიონი უკვე გაგზავნა, მაგრამ დანარჩენი ძალების განკარგვისა კი ჩვენი ბრძანების გარეშე ეშინოდა. „იმოქმედეთ“, – დავამთავრე საუბარი. პოლკ. გარდაფხაძის ბატალიონმა, საბედნიეროდ, იქითა ნაპირზე გადასვლა მოასწრო და თხემიც სწორედ რომ დროზე დაიკავა, საიდანაც მან მოწინააღმდეგის შემომტევი ნაწილები ცეცხლით მოიგერია. მდგომარეობა გადარჩენილ იქნა.
31 დეკემბერს ღამის 12 საათზე ნაბრძანებ იქნა საბრძოლო მოქმედებები შეგვეწყვიტა და ჩვენ მწარე გრძნობით მოლაპარაკებებს შევუდექით. პოლკ. წულუკიძის უფრო სწრაფი მოქმედებებისას, ასევე რომ არ ყოფილიყო სამტრედიელთა ეშელონის სანდარიში გაჩერება, და ამ ბატალიონის მიერ ორჯერ თვითნებურად თავისი პოზიციების დატოვება, 31 დეკემბერი ჩვენ უკვე ალავერდის ქარხნის იქით შორს გვიხილავდა.
სომხეთთან ომის დასასრული
ამრიგად ომი ჩვენთვის სასურველი შედეგით დასრულდა. თბილისი შემოსევისაგან გადარჩენილ იქნა და მასზე სომხების პრეტენზიები სამუდამოდ მოგვშორდა. მე ვთვლი, სომხები შულავერზე რომ არ ყოფილიყვნენ მილურსმულები, არამედ შემოტევა რომ გაეგრძელებიათ, მაშინ ომი მხოლოდ თბილისის კედლებთანღა იქნებოდა გაჩერებული. თბილისს ჩვენ უეჭველად დავიცავდით, მაგრამ უცხოელი ხელისუფალნი არ მოგვცემდნენ შესაძლებლობას სომხები მდ. ხრამზე უფრო შორს განგვედევნა, და 1921 წელს ძნელად თუ მოვახერხებდით ბოლშევიკებთან საომარი მოქმედებები ომად გადაგვექცია. თბილისი ხრამზე დამარცხებული ჯარების მხრებზე იქნებოდა აღებული. მე ამით მინდა ვთქვა, რომ შულავერის ბრძოლის მოგებამ ჩვენ დედაქალაქიდან უფრო მოშორებული საზღვარი მოგვცა; ამ გარემოებამ მოგვცა შესაძლებლობა 1921 წელს თბილისი ბოლშევიკების მიერ დაუყოვნებლივ დაპყრობისგან გადაგვერჩინა. მთელი შეტაკებები შულავერის ბრძოლამდე არ შეიძლება ჩაითვალოს არა თუ გადამწყვეტ ომად თვით ისეთი პატარა სახელმწიფოებისთვისაც კი, როგორებიც საქართველო და სომხეთია, არამედ უბრალო ომადაც; ისინი შეიძლემა მცირე სასაზღვო შეტაკებების თანრიგს მივაკუთვნოთ. მხოლოდ შულავერის ბრძოლა წარმოადგენს ორი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების დაჯახებას; აქ სომხეთის თითქმის მთელი შეიარაღებული ძალები ჩვენი შეიარაღებული ძალების ერთ ნაწილს შეხვდა. ეს უკანასკნელი გარემოება ამტკიცებს, რომ სომხეთი ემზადებოდა თავდასხმისთვის, ჩვენ კი ეს მზადება თვალსა და ხელს შუა გაგვეპარა. და ეს გახლავთ შეცდომა ჩვენი დიპლომატიისა. მართალია, ზნეობრივი მხრით საზოგადოებრივი სასამართლოს წინაშე ჩვენ მართალი აღმოვჩნდით; ჩვენი სინდისი სუფთა იყო. მაგრამ ძნელად თუ შეძლებს ასეთი მიზანი ისეთი მოქმედებების გამართლებას, რომლებმაც სახელმწიფო კრიტიკულ მდგომარეობაში ჩააყენეს, და იმ ზედმეტი სისხლისა, რომლის ფასადაც ჩვენ ჩვენი მდგომარეობა გადავარჩინეთ.
უეჭველია, რომ შულავერის ბრძოლა იყო გადამწყვეტი; მოწინააღმდეგე აჩქარებით ტოვებდა პოზიციებს და უმეტესი ნაწილით აირუმის იქით დაიხია, უფრო მცირე ნაწილი კი გაიფანტა და პირდაპირ ალავერდის ქარხნისკენ წავიდა. სომხური ჯარების დიდი ნაწილი დამარცხებული გახლდათ და, რა თქმა უნდა, ბრძოლაში იმ შეუპოვრობის გამოჩენის უნარი უკვე აღარ ჰქონდა, რომელსაც ის ამ ბრძოლამდე იჩენდა. ჩვენ კი, საკუთრივ, შულავერის ბრძოლის შემდეგ მხოლოდ გავშალეთ ჩვენი ძალები და ამასთან სულაც არა ყველა. ამის შედეგად შეიძლება ითქვას, რომ თუ ჩვენ სულაც არა მთელი ჩვენი ძალებით დავამარცხეთ სომხების მთელი ჯარები, მაშინ ომის შემდგომი წარმოებისათვის ჩვენ უფრო ხელსაყრელ მდგომარეობაში გახლდით, ვიდრე სომხები. ორგანიზაციის მიხედვით სომხებში 6 პოლკი არსებობდა; მათგან შულავერთან, თუ 31 დეკემბერს მოსულ ძალებსაც ჩავთვლით, 4 პოლკი მონაწილეობდა, შემდეგ მოხალისეთა პოლკი, შულავერელები და ბამბაკის რაიონის ადგილობრივი მოსახლეობაც. ჩვენ კი საქმეში შევიყვანეთ მე-5 პოლკი, მე-6 პოლკის ნაწილი, 5 ქვეით-ცხენოსანი ესკადრონი, 1-ლი დივიზიის ცალკეული ბატალიონი და გვარდია, რაც ჩვენი შეიარაღებული ძალების ერთ-მესამედზე მეტს არ შეადგენდა.
მაინც რა შედეგებს მივაღწიეთ ჩვენი ომით, უეჭველად მოგებულით, რადგანაც შულავერის ბრძოლის შემდეგ ომის წარმატებაში ეჭვის შეტანა აღარ შეიძლებოდა. არ შევჩერდები რა დეტალებზე, მიხდება აღვნიშნო, რომ ის, რაც ჩვენ ომამდე გვქონდა, დავთმეთ. ის, რასაც ჩვენ განუყოფლად ჩვენს ტერიტორიად მივიჩნევდით, სადაოდ ვაქციეთ და ეს მაშინ, როცა ჩვენ იარაღის ძალით ვაიძულეთ მოწინააღმდეგე უარი ეთქვა თავის პრეტენზიებზე. ჩვენი ტერიტორიის დათმობა ან მისი სადაოდ გადაქცევა ხომ ომის გარეშეც შეიძლებოდა, და დიპლომატიური გზითაც. რა საჭირო იყო იარაღისათვის მიგვემართა და სისხლის გვეღვარა? ხოლო თუ მივმართეთ იარაღს, მაშინ დაღვრილი სისხლი მოითხოვს, რომ იგი ღირსეულად იქნას დაფასებული. ეს ნათელი გახლდათ ყველა დროისა და ხალხის დიპლომატებისთვის, თვით იმ დიპლომატებისთვისაც კი, რომლებიც უწინარეს ყოვლისა მხოლოდ თავიანთი მბრძანებლის ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ. გეგონებოდათ, ხალხის წიაღიდან გამოსულ დიპლომატებს, უწინარეს ყოვლისა ხალხის კეთილდღეობით უნდა ეხელმძღვანელათ და არ მიეცათ თავიანთთვის ისეთი ფუფუნების ნება, როგორც საკუთარი ხალხის სისხლის ამაოდ დაღვრაა. რისთვის იქნა დაღვრილი სისხლი? გვეტყვიან – „ჩვენ არ შეგვეძლო, ჩვენ ყველაფერი გავაკეთეთ, მაგრამ გარემოებები ისეთი იყო, რომ ამ პირობებზე უნდა დავთანხმებულიყავითო“. აი მთელი საქმე ამ „არ შეგვეძლო“-შია და ეს იქნება ყოველთვის, როცა დიპლომატიას საფუძვლად ედება არა ხალხის რეალური ინტერესები, არა რეალური ძალა, არა ჯარი, მისი ძალა და წარმატება, არამედ მიუთითებენ რაღაცნაირ ბუნდოვან, მყიფე საფუძვლებზე, რომლებიც მსგავსია ღაღადისა ინტერნაციონალის პრინციპებისადმი, ხალხთა უფლებებისადმი, ადამიანის უფლებებისადმი, სოციალიზმის პრინციპებისადმი, მარქსისადმი და სხვა. ომის დამთავრების შემდეგ, როგორც კი დემობილიზაციას შეუდგნენ, მე თბილისში გამოვემგზავრე. შემდეგ გადადგომაზე პატაკი მივეცი და განთავისუფლებულ ვიქენი. იყო მცდელობები, რომ სამსახურში დავეტოვებინეთ, შემომთავაზეს სამხედრო მინისტრთან მემსახურა.
* * *
ბედმა ერთი თვის შემდეგ ისევ საომარ მოქმედებათა თეატრზე გამომისროლა და თებერვალში მე კვლავ სამსახურში გახლდით. ახლა მოვყვები შეჯამებას იმის მიხედვით, როგორც ჩემ მიერ იქნა გაკეთებული ჩემს ჩანაწერებში ამიერკავკასიის რესპუბლიკის სამხედრო მინისტრის თანაშემწის პოსტზე მოწოდებამდე პერიოდში.
თ ა ვ ი VII
ოფიცერთა კორპუსისადმი დამოკიდებულება და შეიარაღებული ძალის მოწყობის შედეგები
როგორც უკვე მივუთითებდი, შექმნილი გახლდათ კომისია არმიის რეორგანიზაციის პროექტის შედგენისთვის. ასე ჩანდა, რომ სამხედრო მუშაობისთვის იწვევდნენ სამხედროებს. შემდეგ სამხედრო მინისტრის თანაშემწედ თავიდან გენ. ოდიშელიძის, შემდეგ კი ჩემი დანიშვნა, შეიარაღებული ძალების მოწყობაში სრული დამოუკიდებლობის მოცემით, ამაზევე მიანიშნებდა. თუმცა კი ყველაფერი ეს მითი აღმოჩნდა. ჯარების რეორგანიზაციის პროექტი დასამარებულ იქნა და მისი არც ერთი პრინციპი არ განხორციელდა, მიუხედავად იმისა, რომ სწორედ იმ ადამიანთა მიერ გახლდათ მიღებული, რომლებიც შემდეგ მთავრობაში შევიდნენ. მინისტრის თანაშემწისათვის მიცემული დამოუკიდებლობა მხოლოდ ცრიელი სიტყვები გამოდგა. სამხედრო მინისტრის თანაშემწე თანდათანობით სამხედრო უწყების სრულიად არაპასუხისმგებელ მომწყობად აღმოჩნდა და სამხედრო მინისტრის უპასუხისმგებლო მრჩევლად გადაიქცა. გამოვლინდა შიში სამხედრო ძალის (არმიის) გაძლიერებისადმი, რის გამოც ღებულობდნენ ზომებს გვარდიული ორგანიზაციის განვითარებისთვის.
გვარდიულმა ორგანიზაციამ, როცა ის ჯერ კიდევ პატარა ორგანიზაცია გახლდათ, შეძლო მართლწესრიგის შენარჩუნება 1918 წელს, რომელიც ანარქისტული გამოსვლებით ყველაზე უფრო მეტად ხასიათდებოდა. სახელმწიფოს შემდგომ განვითარებასთან და ქვეყნის თანდათანობით დამშვიდებასთან, ანარქისტული გამოსვლების შემცირებასთან ერთად, თითქოსდა შეიძლებოდა ამ ორგანიზაციის შესუსტება, და არანაირად მისი გაძლიერება. ნათელია, რომ ეს ორგანიზაცია საჭირო იყო როგორც სამხედრო ძალის საპირწონე და რომელიღაც ბონაპარტეს გამოჩენის საწინააღმდეგოდ. გარდა ამისა, ეს ორგანიზაცია გახლდათ ხელშემწყობი ხალხში თავიანთი პარტიული საწყისების დანერგვისა და დამტკიცებისთვის; ამ ორგანიზაციას ემყარებოდა ხელისუფლება; როგორც ძველ დროშიც, ყოველგვარი ხელისუფლება იგონებდა თავის საკუთარ დაცვას, პრეტორიანელებს, იანიჩარებს, ოპრიჩნიკებსა და სხვა.
ოფიცრის პიროვნებისადმი დამოკიდებულებაც ასეთივე იყო. გამოჩნდა ასეთი პიროვნების დამცირების ნიშნები. უკვე ლაპარაკობდნენ არმიის დემოკრატიზაციის შესახებ, ჯარისკაცებთან გათანაბრების შესახებ; თანდათანობით ჩამოყალიბდა შეხედულება მათზე, როგოც მუშებზე, და არა იმ ადამიანებზე, რომლებიც საკუთარ თავს სწირავდნენ სასიკვდილოდ სამშობლოს გადარჩენისთვის. ქართველი ოფიცრები, რომლებიც დაბრუნდნენ სამშობლოში მხურვალე სურვილით, რომ მისთვის ემსახურათ, და ამა თუ იმ მოსაზრებით სამსახურში არ იქნენ დაშვებული, აღმოჩნდებოდნენ გარიყულნი ყოველგვარი უზრუნველყოფის გარეშე, და ეს მაშინ, როცა სხვა ეროვნების ადამიანებისთვის, რუსების, მაჰმადიანების, სომხებისა და ებრაელებისთვის, რომლებიც ამა თუ იმ სოციალისტურ პარტიას მიეკუთვნებოდნენ, პოულობდნენ ადგილებს სახელმწიფო დაწსებულებებშიც, გვარდიის შტაბშიც, მომარაგების კომიტეტსა და სხვა ადგილებშიც. ნდობა ოფიცერთა კორპუსის მხოლოდ რამდენიმე პიროვნების მიმართ ჰქონდათ. ეს გარემოება ყველა ძნელად გადმოსაცემ საქმეში წითელ ძაფად (ხაზად) აღინიშნებოდა. თანამდებობაზე დანიშვნა, წოდებების მომატება ისე ხდებოდა, რომ მკაცრად მიჰყვებოდნენ პრინციპს: იმსახურებს თუ არა დასაწინაურებელი პირი ნდობას სოციალისტური თვალსაზრისით. ასე, კაპ. გედევანიშვილი კაპიტნებიდან ახტა პოლკოვნიკებში, ხოლო შემდეგ კი გენერლებშიც; კაპ. ჯიჯიხიას ასევე ეკატერინენფელდის ბრძოლებისთვის მიანიჭეს პოლკოვნიკობა. სამართლიანი შეფასება არ ყოფილა. პოლკოვნიკებს რატიშვილსა და თავაძეს სომხურ-ქართული ომისთვის, რომელშიც ფაქტიურად არ მონაწილეობდნენ, მიანიჭეს გენერლობა იმისთვის, რომ მათმა ნაწილებმა თავი გამოიჩინეს; მაგრამ ისინი, ვინც ეს ნაწილები თავის გამოჩენამდე მიიყვანეს, დაჯილდოვებულნი არ ყოფილან. მინდა აღვნიშნო, რომ გენ. მაზნიაშვილსა და მე, რომლებსაც გენ. გედევანიშვილმა შულავერის აღების შემდეგ მთავრობის მადლობა გადმოგვცა და მისი სახელის კიდეც გადაგვეხვია, არანაირი ჯილდოები არ მიგვიღია.
ამის შედეგად ოფიცერთა შორის შეირყა რწმენა მათი სამსახურის დაფასების სამართლიანობაში. თანამდებობებზე ირჩევდნენ დამყოლი ხასიათის მქონე პირებს (люди с покладистым характером), ურთიერთობაში მოსახერხებელ (удобные) და ყველაფერზე დამთანხმებელ ადამიანებს. თვით სამხედრო გაზეთსაც კი ისეთ ადამიანებს ანდობდნენ, რომლებიც არა თუ არ იყვნენ სამხედრო ლიტერატურაში ავტორიტეტულნი, არამედ საერთოდაც კი არ იცნობდნენ მას, ე. ი. აქაც საგანგებო მოსაზრებებით ხელმძღვანელობდნენ. საკანონმდებლო კრების მიერ გამოცემულ იქნა კანონი, რომელიც არმიასა და სამხედროებს პარტიების გარეთ აყენებდა; მიუხედავა ამისა, ბევრი ოფიცერი აგრძელებდა სამხდრო სამსახურში ყოფნას და იმავე დროს პარტიებშიც მუშაობდა. ასეთები გახლდნენ სოსო გედევანიშვილი, ლადო ცაგარელი, ართმელაძე (უმცროსი). სამხედრო მინისტრის თანაშემწე ა. გედევანიშვილი, როგორც უპარტიო პარტიის წევრი (как член беспартийной партии), საარჩევნო სიაში იქნა ჩარიცხული. ასეთი ნებაზე მიშვებით ხელისუფლება თავის ავტორიტეტულობას მხოლოდ ძირს უთხრიდა.
გამოცდილი სამხედროებისადმი უნდობლობამ წარმოშვა სურვილი რომ სამხედრო სისტემა მოეწყოთ თავად და თავისებურად (по-своему). ეს მოვლენა გრძელდებოდა. ბათუმური ეპოპეის დროს მოხალისეთა ორგანიზაციების ფორმირების მავნებლობისა და მათი გამოყენების უარყოფითი გამოცდილების მიუხედავად, ეს ფორმირებები ქართულ-სომხური ომის დროსაც აგრძელებდნენ არსებობას. მაღალაშვილის კორპუსი, ავალიშვილის რაზმი, კერესელიძის რაზმი და სხვანი.
უმაღლეს სამეთაურო შემადგენლობაში ერთიანობის არარასებობა არა მხოლოდ გრძელდებოდა, არამედ მას ძალაუფლების მქონენიც ხელს უწყობდნენ. სამხედრო საქმის ძირითადი პრინციპების დარღვევა, რომლებსაც ათეულობით წლის მანძილზე ვსწავლობდით, სამხედრო უწყების უმაღლეს ჩინებს შორის ჩვეულებრივი შეიქნა. ეს გასაგებიცაა. ასეთი დარღვევის დამყნობა და წაქეზება ხელისუფალთა მიერ ხდებოდა და სოლიდარული სამხედრო ორგანიზაციის მორყევას უწყობდა ხელს, რაც ასევე უეჭველად ჩვენი ახალი ბელადების მიზანს წარმოადგენდა. არმიის შექმნის სურვილის არაგულწრფელობა სავსებით ნათლად გამოვლინდა და პარტიული გვარდიის შექმნამდე მიგვიყვანა, ხელისუფლების, და მხოლოდ ხელისუფლების საყრდენისა. ეს ორგანიზაცია მალე პრეტორიანულად გადაიქცევა. სამხედრო (საომარ) მოქმედებებში, ჯარების ორგანიზაციის საქმეებში და საერთოდ სამხედრო საქმეებში ჩარევა გრძელდებოდა, მაგრამ ჯერ კიდევ არა გეგმაზომიერად, არამედ კერძო განკარგულებებით, კერძო ჩარევებით; ბრძოლის ველზე მყოფმა გვარდიის შტაბის წევრებმა ოპერატიულ საქმეებში დაიწყეს ჩარევა, თუმცა კი ცხადდებოდა, რომ მთელი ძალაუფლება აქ სამხედროებს ეძლეოდათ.
გვარდია ბრძოლის ველზე გამოვიდა როგორც საჯარისო ერთეული, დაარღვია რა ამით გვარდიის შესახებ დებულება, რომელიც გერმანელების დროს იყო შედგენილი და რომლის თანახმადაც ის სამხედრო ვალდებულებისგან არ თავისუფლდებოდა; მობილიზაციის დაწყების შემდეგ გვარდიელები თავ-თავიანთ გასაწვევ უბნებში უნდა წასულიყვნენ და, ეს ნიშნავს, რომ არმია უნდა შეევსოთ. შეხედულება სამხედრო ორგანიზაციაზე, რომ მისი შექმნა ნებისმიერ მომენტში ადამიანთა უბრალო შეკრებით შეიძლება, და რომ ჯარების შექმნა ადვილია, განაგრძობდა არსებობას. არმია არ ყოფილა ორგანიზებული მაისიდან დეკემბრამდე დროის განმავლობაში; ნათელია, რომ ამ დარგს ყურადღება არ ექცეოდა; გვარდია კი უკვე ისე შეიქნა ორგანიზებული, რომ ომში გამოვიდა როგორც საჯარისო ერთეული, რა თქმა უნდა, უარყოფითი ტიპისა. გვარდიამ, როგორც საბრძოლო ორგანიზაციამ, საკუთარი თავი უარყოფითი მხრით წარმოაჩინა. გამოჩნდა მმართველი პარტიის გარკვეული ნაწილის გამოფხიზლება ჯარის მოწყობის საქმის თავად სამხედროებისთვის ჩაბარების აზრით, მაგრამ ის გაიყინა; იძალა მმართველი პარტიის სხვა ნაწილის მიმდინარეობამ, სახელდობრ კი იმან, რომ სამხედროებისთვის დამოუკიდებლობა არ მიეცათ, არამედ ყველაფერი თვითონ გაეკეთებინათ. გვარდიულმა ორგანიზაციამ დაიწყო განვითარება და მასში უკვე მყარდებოდა (მკვიდრდებოდა) შეხედულება სახელმწიფოში ძალაუფლების მიტაცებისა და ჰეგემონიის შესახებ. იძენდა რა ორგანიზაციას, ვითარდებოდა და ხდებოდა რა უფრო ძლიერი, მან დაიწყო ფაქტიური ძალაუფლების ხელში ჩაგდება ადგილებზე და ბატონობა (довлеть) სახელმწიფო ცხოვრების ყველა დარგში. გვარდიის შტაბი ერეოდა არმიის საქმეებში, მაგრამ უკვე პირადი ზეწოლის გზით; 1919 წლის შემოდგომაზე ის მიიღებს არმიის საქმეებში ჩარევის იურიდიულ უფლებას, და იმავე დროს არ დაუშვებს თავის საქმეებში სამხედროების ჩარევას, თვით ტექნიკური სპეციალისტებისაც კი. მე უკვე მივუთითე, საბრძოლო მოქმედებების აღწერისას, მისი უარყოფითი მხარეები. მაგრამ ის ჯერ კიდევ საბოლოოდ გარყვნილი არ ყოფილა; ის ჯერჯერობით არ აყენებდა მოთხოვნებს, ხოლო მისი ხელმძღვანელები კი ჯერ გაუბედავ ნაბიჯებს დგამდნენ საბრძოლო მოქმედებებში ჩარევისა.
რევოლუციის ცალკეული ბელადების თვითშეწირვა (самопожертвование) როგორც ზოგად საორგანიზაციო მუშაობაში, ისე კრიტიკულ მომენტებშიც იმავე გულმხურვალებით გრძელდებოდა, ზოგჯერ პირადი რისკითაც, და ეს უნდა აღინიშნოს. ეკატერინენფელდში მდგომარეობა მაისურაძის, ჯუღელისა და სხვათა წყალობით იქნა გადარჩენილი. მაგრამ უკვე გამოჩნდა უარყოფითი მხარეებიც. ძალაუფლება ყველას აფუჭებს; ის აცდუნებს და წამლავს. ძალაუფლების მქონენი თანდათანობით უკვე აღარ არიან ის ადამიანები და ხელმისაწვდომები, როგორებიც ადრე გახლდნენ. უკვე იგრძნობიან შჩედრინისეული გუბერნატორები და მინისტრები. ახალი მინისტრები უკვე იწყებდნენ წინააღმდეგობის (არდათანხმების) აუტანლობას, თუმცა კი ჯერჯერობით ამის ღიად გამოხატვისა რცხვენიათ. გარდა ამისა, მათგან, უწინარეს ყოვლისა, პარტიულობის ნიავი უბერავდა, და მხოლოდ შემდეგ თითქოსდა ფიქრობდნენ სახელმწიფოზე.
თ ა ვ ი VIII
ისევ თადარიგში
ამრიგად, 1919 წლის იანვარში მე გადავდექი. გარკვეული დროის შემდეგ მივიღე ოფიციალური წერილი სამხედრო მინისტრისგან. მოვიყვან მას სიტყვა-სიტყვით.
„ღრმადპატივცემულო გიორგი ივანეს ძევ. ეპოქა, რომელშიც ჩვენი ახალგაზრდა რესპუბლიკა ცხოვრობს, აღსავსეა მწვავე პოლიტიკური და სამხედრო მოვლენებით იმ გახურებული აღმშენებლობითი მუშაობის პერიოდში, რომელიც სახელმწიფო მშენებლობისა და სამშობლოს დამოუკიდებლობის განმტკიცებისკენაა მიმართული, რაც მოქალაქეებისგან მთელი ძალების დაძაბვასა და ზემოხსენებულ მიმართულებებში მათი ცოდნის, გამოცდილებისა და პატრიოტიზმის გამოყენებას მოითხოვს. ქართულ-სომხურმა ომმა, რომელიც ჩვენი დამოუკიდებლობის მტრების მიერ იყო გამოწვეული და რესპუბლიკის ტერიტორიის მთლიანობისა და ხელშეუხებლობის დარღვევაზე მიმართული, ჩვენი ჯარების გმირობისა და მათი უფროსების ნიჭიერი ხელმძღვანელობის წყალობით, არა მარტო ვერ მიაღწია თავის მიზანს, არამედ მოგვცა ჩვენ შესაძლებლობა მთელი მსოფლიოს წინაშე ჩვენი ორგანიზებულობა, შეკრულობა, პარიოტიზმი და სხვა დადებითი თვისებები გამოგვევლინა, რომლებიც ქართველი ხალხისთვისაა დამახასიათებელი, და მათ მხოლოდ განამტკიცეს ჩვენი ახალგაზრდა სახელმწიფოს საშინაო და საერთაშორისო მდგომარეობა. ვხედავ რა თქვენში სამხედრო საქმის ჩინებულ მცოდნეს, სამშობლოსადმი ღრმად ერთგულ მოქალაქესა და ნიჭიერ სამხედრო ხელმძღვანელს, გარდა ამისა, ყურადღებას მივაპყრობ რა თქვენს უმაღლეს ხარისხად სასარგებლო საქმიანობას მინისტრის ყოფილი ამხანაგისა და ქართული ჯარების სარდლის სახით, აგრეთვე ქართულ-სომხური ომის მონაწილისა – მოგმართავთ თხოვნით უარი არ თქვათ იმაზე, რომ აიღოთ საკუთარ თავზე შრომა ქართულ-სომხური ომის ისტორიის შედგენისა, რომელი შრომითაც თქვენ დაიმსახურებთ მთელი ქართველი ხალხის გულწრფელ მადლიერებას. ომის ისტორიის შედგენისთვის აუცილებელი თანამშრომლები თქვენს განკარგულებაში იქნებიან გადმოცემულნი, როგორც თქვენი მითითებით, ისე გენერალური შტაბისა და მოქმედი არმიის სარდლობის შემადგენლობის რეკომენდაციით. სავსებით დარწმუნებული თქვენს მზადყოფნაში აიღოთ საკუთარ თავზე აღნიშნული სამუშაოს შესრულება, გთხოვთ მიიღოთ რწმუნება თქვენდამი ჩემს პატივისცემასა და გულწრფელ კეთილგანწყობაში.
საქართველოს სამხედრო მინისტრი გ. გ ი ო რ გ ა ძ ე
წერილი დათარიღებულია 1919 წლის 12 იანვრით.
ამ დროს მე ვიწექი ავადმყოფი, რადგანაც ქართულ-სომხური ომის უკანასკნელ დღეებში გავცივდი. მე საერთოდ რკინის ჯანმრთელობა მქონდა და იშვიათად ვავადმყოფობდი. მაგრამ დიდმა 4-წლიანმა კამპანიამ (1914–1918), როგორც ჩანს, თანდათანობით შეარყია ჩემი ჯანმრთელობა, ხოლო რევოლუციის პირობებმა, შემდეგ კი გადადგომამ, რომელმაც უკიდურესობამდე შეზღუდა ჩემი მატერიალური სახსრები, კიდევ უფრო მოარყიეს იგი. 1918 წელს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანამდებობაზე ჩემი ყოფნის დროს მე ისე დავიღალე მუშაობისაგან, რომ ჩემი გადადგომის შემდეგ, გავემგზავრე რა სოფელში, პირველ ორ კვირას მე ყოველდღიურად დღეღამეში 10–12 საათს მეძინა, სულ დასვენება მინდოდა. როცა ავადმყოფობისგან გამოვკეთდი, მე ხელი მივყავი ქართულ-სომხური ომის ისტორიის შედგენას, მაგრამ მისი დასრულება ვეღარ მოვახერხე და თებერვლის შუა რიცხვებში მთავრობის თავმჯდომარემ მთხოვა კვლავ სამსახურში შესვლა და გენ. მაზნიაშვილთან შტაბის უფროსად გამგზავრება, ახალციხის ფრონტზე, სადაც საქმეებმა მეტად არასასურველი ხასიათი მიიღო (где дела приняли более чем неблагоприятный оборот).
* * *
ამ დროის მანძილზე მახსენდება ერთი შემთხვევა, რომელიც ჩვენს ბელადებს ახასიათებს. არ მახსოვს, რომელ რიცხვში, ღამით, 12 საათზე, და შეიძლება, უფრო გვიანაც, იმ სახლის სადარბაზოსთან, სადაც ვცხოვრობდი, მოვიდა ავტომობილი, ხოლო შემდეგ კი ზარიც გაისმა. მე უკვე მეძინა. ავდექი, ვკითხე ფანჯრიდან, რაშია საქმე. სამხედრო მინისტრის ადიუტანტმა მიპასუხა, რომ მთავრობის თავმჯდომარე და სამხედრო მინისტრი მთხოვენ სასახლეში მივიდე. მე საჩქაროდ ჩავიცვი და გავემგზავრე. მთავრობის თავმჯდომარის კაბინეტში ამ დროისთვის შეიკრიბნენ: ნ. ნ. ჟორდანია, ე. პ. გეგრეჭკორი, მისი ამხანაგი, სამხედრო მინისტრი, გენ. ზაქარიაძე, ვინ იყო კიდევ, აღარ მახსოვს. ნ. ნ. ჟორდანიამ გვიამბო იმის შესახებ, რაც მოხდა გაგრის ფრონტზე, სადაც მოხალისეები მოულოდნელად შეტევაზე გადმოვიდნენ და რამდენიმე ასეული ჩვენი გვარდიელი ტყვედ ჩაიგდეს. ძალზე აშფოთებდათ ეს მდგომარეობა; ჩვენ, როგორც ყოველთვის, ჯარები არ გვყავდა. მე ვიქენი მიწვეული, როგორც ჩანდა, ან იქ დასანიშნად, ან კიდევ რჩევისათვის. ყოველ შემთხვევაში მეკითხებოდნენ, თუ პოზიციების დაკარგვის გათვალისწინებით როგორ მოვქცეულიყავით. მე ვურჩიე, თუ სახელდობრ სად დაეწყოთ ჯარების თავმოყრა, რუკაზე მივუთითე რაიონი და მათი ყურადღება იმაზე მივაქციე, რომ მოწინააღმდეგესთან უფრო ახლოს ჯარების თავმოყრა არ შეიძლება, რათა ქართულ-სომხური ომის დასაწყისის მოვლენები არ განმეორდეს. ამ დროს მოვიდა სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გენ. ა. გედევანიშვილი. მე ვიგრძენი, რომ ჩემი ყოფნა მას ავიწროვებს (აწუხებს). და მართლაც, არის სამხედრო მინისტრის თანაშემწე, რომელიც სულ ახლახანს ქართულ-სომხური ომის დროს მთავარსარდლის თანამდებობას ასრულებდა, ხოლო რჩევისთვის კი თადარიგიდან იწვევენ ადამიანს. მიკერძოების გარეშე ვთქვათ. თუ ჩემი რჩევა იმ ადამიანის რჩევაზე უფრო ფასეული და მნიშვნელოვანია, რომელიც ფაქტიურად სამხედრო უწყების სათავეში დგას, მაშინ ნათელია, რომ ასეთი უკვე დიდი ხანია ჩემით უნდა შეეცვალათ. რა თქმა უნდა, გენ. გედევანიშვილის მდგომარეობა საჩოთირო იყო, და მე მის ადგილზე აუცილებლად გადავდგებოდი (თადარიგში წავიდოდი). მდგომარეობა, რომელიც მისთვის შეიქმნა, ხომ იმ პასუხისმგებელი მინისტრის მდგომარეობის ანალოგიურია, რომელსაც პარლამენტი უნდობლობას უცხადებს. მე სავსებით მესმოდა მისი და ტაქტით ვიქცეოდი. ვკითხე მას მომავალი მოქმედებების შესახებ. მან გამოთქვა, რომ მოხალისეები უფრო წინ აღარ წამოვლენ, მაგრამ თუ მათ დასახვედრად უნდა მოვემზადოთ, მაშინ ჯარებს თავი ამა და ამ რაიონში უნდა მოვუყაროთო. დასრულებისას მან თქვა: „ჩემი აზრით ასეა, აქ რას იტყვიან, არ ვიცი“, – და ხელით ჩემ მხარეს უჩვენა. მის მიერ ჯარების თავმოყრის ის რაიონი იყო დასახელებული, რომელიც მე ამის წინ მივუთითე. „თქვენ ეთანხმებით ამას?“ – მკითხა ნ. ნ. ჟორდანიამ. ზოგიერთი დებულება, რომლებიც გენ. ა. გედევანიშვილმა გამოთქვა, ჩემს შეხედულებებს არცთუ სავსებით შეესაბამებოდა, მაგრამ მე, მსურდა რა ტაქტიანი ვყოფილიყავი და არასაჭირო კამათებით მისი ავტორიტეტი არ შემელახა, მით უმეტეს, რომ არსი ერთი და იგივე გახლდათ, ვთქვი: „სრულებით ვეთანხმები“. ჩვენ დავიშალეთ.
მე სახლში წამოვედი და ვფიქრობდი. გასული წლის ზაფხულიდან ვარ დაწუნებული; სამსახურში არ მეძახიან, ღამით კი საწოლიდან მაყენებენ, რათა ჩემი რჩევა მოისმინონ, თან სამხედრო საქმის საყოველდროისო (всегдашний) ხელმძღვანელი ჰყავთ გენ. ა. გედევანიშვილისა და სხვების სახით. რატომ დამიძახეს მარტო მე? რატომ აღარ გაგრძელდა მსჯელობა ამ საკითხზე მას შემდეგ, როგორც კი მე გენ. გედევანიშვილს დავეთანხმე, საქმეს ხომ სულ ახალი შემდგარები ვიყავით? თუ ჩემი რჩევა ა. გედევანიშვილის რჩევაზე უფრო ფასეულად მიაჩნიათ, მაშინ რატომ მსახურობს ის, ხოლო მე კი თადარიგში ვარ? მე საკითხის იურიდიულ მხარეზე არ ვლაპარაკობ. ამაზე არის პასუხი. „თქვენ გადადექით, ესე იგი სამსახური არ გინდათ“. საქმე საკითხის არსშია. მე მივედი დასკვნამდე, რომ გენ. ა. გედევანიშვილს გადადგომაზე პატაკი არ დაუწერია, როგორც ამას ფრონტზე თავისი ერთ-ერთი ჩამოსვლის დროს მეუბნებოდა. როგორც ჩანს, ის მაშინ მე მცდიდა, ხომ არ ვეძიებ მის თანამდებობას, და ვისარგებლებ რა იმ სახელით, რომელიც მე ქართულ-სომხურმა ომმა შემიქმნა, და მთავრობის ჩემდამი კეთილსასურველი დამოკიდებულებით, ხომ არ წარვმართავ კამპანიას მის წინააღმდეგ. ძალიან დიდი სურვილი ჰქონდა მას ამ თანამდებობაზე მჯდარიყო და არ შეეძლო დაეშვა აზრი, რომ არიან ადამიანები, რომლებიც რაღაცას უფრო მაღლა აყენებენ, ვიდრე მის თანამდებობას. შემდეგში მე კიდევ მქონდა იმის მტკიცებულებანი, რომ მას არასოდეს უნდოდა წასვლა ამ პოსტიდან, მიუხედავად იმისა, რომ ყველას არწმუნებდა, რომ იგი მუდმივად გადადგომაზე წერს პატაკს, მაგრამ რომ მას არ უშვებენ. მე ერთხელ მას კიდეც ვუთხარი, რომ არ ღირს გადადგომაზე პატაკის 6-ჯერ მიცემა (იგი სწორედ რომ ამბობდა, რომ 6-ჯერ დაწერა პატაკი გადადგომაზე, და სრულებით დაავიწყდა, რომ მანამდე რამდენიმე დღით ადრე მანვე მითხრა, რომ 4-ჯერ ჰქონდა მიცემული გადადგომაზე პატაკი); საჭიროა ეს პატაკი მისცე ერთხელ და წახვიდე. ასეთი პოსტიდან წასვლა ძალზედ სერიოზული საკითხია, რათა ეს ისე გააკეთო, რომ ყველა გარემოება არ აწონ-დაწონო. ვაგრძელებდი რა ფიქრებს პირადად ჩემთან დაკავშირებით შექმნილი მდგომარეობის შესახებ, მივედი დასკვნამდე, რომ მთავრობა სიამოვნებით გამაჩერებს სამსახურში, მაგრამ მხოლოდ არა ისეთ თანამდებობაე, სადაც მას მოუხდება ანგარიშს მიწევდეს, ანგარიშს უწევდეს ჩემს მოსაზრებებს, და სადაც, შესაძლოა, ხშირად უწევდეს ჩემთვის დათმობა. გაცილებით უფრო მოსახერხებელია თავიანთ სიახლოვეში ჰყავდეთ ისეთი ადამიანი, რომლისთვისაც ძვირფასი იქნება თავისი ადგილი; ასეთი ადამიანი იქნება დამთმობი და გააკეთებს ყველაფერს, რასაც მას მიუთითებენ. მაგრამ ჩვენ ვიცით სამყაროსავთ ძველი და სწორი წესი, რომ საქმისათვის ყველაზე უფრო მავნე ის მოსამსახურენი არიან, ვისთვისაც ძვირფასია თავისი ადგილი. შექმნილი მდგომარეობა კი ძალზე მოსახერხებელი იყო ყველა მიმართებით. სამხედრო მინისტრის თანაშემწის მხრიდან არ იქნება არანაირი წინააღმდეგობა შეიარაღებული ძალების მოწყობაში და, ამის შედეგად, ისინი მას ისე მოაწყობენ, როგორც მათთვისაა სასურველი. ხოლო თუ გასაჭირი მოითხოვს კვინიტაძეს, მაშინ მას გაიწვევენ და ყოველთვის მიაღწევენ მის თანხმობას. დიახ, ამაში ისინი მართლები იყვნენ; მე არასოდეს მივცემდი თავს უფლებას უარი მეთქვა სამსახურზე, როგორი მძიმე მდგომარეობაც არ უნდა ყოფილიყო. ჩემი ოცნებისთვის, საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის ჩემი ძალების შესაბამისი დახმარების გაწევა, წმინდა მოვალეობა გახლავთ ჩემთვის. მე მას ყოველთვის ვამტკიცებდი კიდეც ყველაზე უფრო საპასუხისმგებლო პოსტებზე და ყველაზე უფრო კრიტიკულ წუთებში მათი დაძახებისას; არასდროს არ ვვაჭრობდი, არამედ მდუმარედ შევუდგებოდი საქმეს. სიტყვას „ვვაჭრობდი“ მე ვიყენებ არა ჩემთვის პირადად ამა თუ იმ შეღავათების გამოთხოვის აზრით, არამედ იმისა, რათა მეიძულებინა ისინი ჩემთვის დაეთმოთ იმ უთანხმოებებში, რომელთა გამოც მე გადავდგებოდი (თადარიგში მივდიოდი).
თ ა ვ ი IX
ომი კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის თურქეთთან (Война с Турцией Юго-Запада Кавказа). – ახალციხის მოვლენები. – გვარდიის შესახებ. – არტაანი. – არმიის სული (Дух армии). – ინციდენტი
ახალციხის მოვლენები
ახლა გადავალ ჩემს შემდგომ შესვლაზე სამსახურში. თებერვლის შუა რიცხვებში ტელეფონის ზარის ხმა გაისმა ჩემს ბინაში. ვეკითხები, ვინ მიძახებს. აღმოჩნდა, გენ. გედევანიშვილი. აი მისი სიტყვები: „მთავრობის თავმჯდომარე გთხოვს კიდევ ერთხელ გაიღო მსხვერპლი (принести себя в жертву) და გავემგზავრო ახალციხის ფრონტზე შტაბის უფროსად გენ. მაზნიაშვილთან“. მე არაფერი ვიცოდი იმის შესახებ, რაც მაზნიაშვილთან მოხდა.
აღმოჩნდა, რომ ვითარება სერიოზული იყო. და მან დამიწყო ვითარების მოყოლა. მე მას შევაწვეტინე და ვუთხარი, რომ ტელეფონით არ ღირს ამაზე ლაპარაკი, რომ ახლავე წავალ მასთან კაბინეტში. მე მივედი მასთან, და მან მთელი ვითარება დამიხატა. მისი მონაყოლიდან გამოდიოდა, რომ იქ იმაზე გაცილებით უფრო სერიოზული ვითარება შეიქმნა, ვიდრე მე ვფიქრობდი. ეშინოდათ მოწინააღმდეგის მოძრაობისა ბორჯომსა და ხაშურზე და გარკვეულად გამოთქვამდნენ, რომ მდგომარეობა განსაკუთრებით საშიშია. მან მე აქვე მითხრა, რომ გამოცხადებულია მობილიზაცია და რომ საჩქაროდ გააგზავნიან ჯარებს ბორჯომისკენ. მე ვკითხე, რომელ მიმართულებას თვლის იგი უფრო მნიშვნელოვნად მოცემულ გარემოებებში, ახალციხისა თუ გაგრის, ვინაიდან ჩვენ ამ დროს იქაც გვქონდა ფრონტი. მან მიპასუხა, რომ ახალციხისას და რომ ახლა პირველ რიგში ყველაფერს, რაც შეიძლება, ახალციხეში გაგზავნის. მან აქვე დამიდგინა, თუ სახელდობრ რა იქნება გაგზავნილი და რომ იქ ჩემი ყოფნაა აუცილებელი, როგორც პოპულარული ადამიანისა, და როგორც ისეთის, ვისაც შეუძლია იქ წესრიგი დაამყაროს. გამოდიოდა, რომ იქ შეიკრიბებოდნენ ორ დივიზიამდე და გვარდია, ჯამში 10 000 ხიშტი. მე მას მაშინ ვუთხარი, რომ, თუ იქ თითქმის მთელი ჯარები შეიკრიბება, აუცილებელია რომ იგი თავად დადგეს ამ ჯარების სარდლად; რომ გაცილებით უფრო სასარგებლო იქნება მისთვის, როგორც მთავარსარდლისა და სამხედრო მინისტრის თანაშემწისათვის იქ პირადად გაემგზავროს და უბრალო განკარგულებებით იქვე ადგილზე გამოსწოროს ყველაფერი, რასაც საჭიროდ ჩათვლის, მე კი ყველაფრისთვის დამჭირდება რომ მას მივმართო და ეს ზედმეტი გაჯანჯლება იქნება. მან მიპასუხა, რომ მას პირადად ახლა გამგზავრება არ შეუძლია, რადგანაც მისი თბილისში ყოფნაა აუცილებელი, და რომ ყველაფერი, რასაც მე საჭიროდ მივიჩნევ, გამოგზავნილი იქნება. „კარგი“, – ვუთხარი, – „მე გავემგზავრები, მაგრამ აუცილებელია, რათა მაზნიაშვილმა მთხოვოს, რომ მასთან გავემგზავრო, რადანაც მე თადარიგში ვარ და უკეთესი იქნება, თუ მე მისი გამოძახებით გავემგზავრები“. ამასვე დავუმატე, რომ რადგანაც იქ რამდენიმე მსხვილი შენაერთი შეიკრიბება, ამიტომ ძალიან ვთხოვ დამხმარედ მომცენ გენერალური შტაბის ოფიცერი, ვინაიდან ქართულ-სომხური ომის 10 დღის მანძილზე მე ძლიერ გავწვალდი, რადგანაც დამხმარედ გენერალური შტაბის ოფიცერი არ მყავდა, აქ კი მგონია, უფრო ხანგრძლივად მომიწევს სამსახური; ამასთან მე ვითხოვდი გენერალური შტაბის მშვიდობიანობის დროის გამოშვების ოფიცერს. მან თანხმობა გამომიცხადა. გარკვეული დროის შემდეგ მიპატიჟების ტელეგრამა მივიღე მაზნიაშვილისგან, და ჩვენ, გედევანიშვილი და მე, წავედით მთავრობის თავმჯდომარესთან. ნ. ნ. ჟორდანიამ მითხრა, რომ მე ჩინებულ სტრატეგად მიმიჩნევს, და სურს, რომ იქ გავემგზავრო და მდგომარეობა გამოვასწორო. შემდეგ გავიგე, რომ იგი ჩასული იყო ბორჯომში, რომ იქ მისი ვაგონის გარშემო ღამით თავაშვებული გამოქცეულების ბრბო შეიკრიბა და რომ ვაგონიდან ამ ბრბოსთან გამოვიდა გენერალური შტაბის პოლკ. ძალანია და ისინი დააწყნარა, თან შესთავაზა დილით მოსულიყვნენ, რადგან ნოე ნიკოლოზის ძეს უკვე ეძინა. მისგანვე გავიგე მთელი ეს ამბავი.
მე ვთქვი, რომ ჩემი მასთან მისვლა ნიშნავს, რომ მე გავემგზავრები, როგორი გარემოებებიც არ უნდა იყოს; რომ მთელი სამხედრო საკითხები მე და გენ. გედევანიშვილს გარკვეული გვაქვს, მაგრამ ვითხოვ ერთს: მე იქ პასუხისმგებელ-უპასუხისმგებლო უფროსად მივდივარ; არაფერი მაქვს ასეთი დანიშვნის საწინააღმდეგო (საქმე იმაშია, რომ მე იქ შტაბის უფროსად მივემგზავრებოდი, და ისე კი მესაუბრებოდნენ, როგორც პასუხისმგებელ უფროსს); ასე რომ მე ვითხოვ, რათა იქ მთელი ძალაუფლება იყოს გენ. მაზნიაშვილის ხელში, რათა მისი ნებართვის გარეშე ტელეფონითაც კი ლაპარაკის უფლება არავის ჰქონდეს, რათა თბილისში არ იგზავნებოდეს ისეთი ტელეგრამები, როგორიც მაგალითად, ახალციხის მაზრაში მთავრობის რწმუნებულის ლეო რუხაძის დეპეშაა: „არმია დაიშალა, გამოგზავნეთ გვარდია“. „ასეთ ტელეგრამას“, – დავუმატე, – „ალბათ მოწინააღმდეგე ახალციხეში სიამოვნებით კითხულობს“. ნოე ნიკოლოზსის ძემ მიმაპსუხა, რომ მთელი ძალაუფლება სამხედროებს ეძლევათ და რომ იქ ჩვენ მხედრულად მივხედოთ საქმეებს (и чтобы мы там орудовали по-военному). მე დავემშვიდობე.
როგორც ზემოთ ვწერდი, მე გენერალური შტაბის ოფიცერი ვითხოვე მშვიდობიანობის დროის გამოშვებისა; ასეთები სახეზე იყვნენ ზაქარიაძე და ნაცვალიშვილი. გენ. ა. გედევანიშვილთან და გენერალური შტაბის უფროს გენ. ანდრონიკაშვილთან მოლაპარაკებების შემდეგ მათი არჩევანი პოლკ. ნაცვალიშვილზე შეჩერდა და მათ ამის შესახებ მე მაცნობეს. მე უკანასკნელს პოლკ. ზაქარიაძის კაბინეტში შევხვდი და მას ვუთხარი, რომ ვითხოვე ჩემთან ერთად გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში მიავლინონ ან იგი, ან პოლკ. ზაქარიაძე, რომ უფროსობის არჩევანი მასზე შეჩერდა და რომ იგი მოემზადოს ჩემთან ერთად გამგზავრებისთვის. მან ჩემთვის უკიდურესად გასაოცრად მკითხა, თუ რა თანამდებობაზე გაემგზავრება. „თქვენ მიემგზავრებით შტაბის უფროსის თანამდებობაზე, ეს კი ნიშნავს, რომ მე უფროსი ადიუტანტის თანამდებობაზე უნდა წამოვიდე, ხოლო ჩემი ახლანდელი თანამდებობა კი უფრო მაღალია“, – მითხრა მან. მე შევყურებდი მას და თავიდან არაფრის თქმა არ შემეძლო, ისე ვიყავი გაოგნებული მისი პასუხისგან. კაბინეტში ჩვენ სამნი ვიყავით: მე, ზაქარიაძე და პოლკ. ნაცვალიშვილი. მე ავდუღდი და თავი ვეღარ შევიკავე; მე ჩვეულებრივი ადამიანი ვარ და არაფერი ზეადამიანური არ გამაჩნია, მომესმინა ეს ფრაზა და არაფერი მეთქვა, ეს არ შემეძლო. „თქვენ, შეიძლება, ეს სიტყვები გეთქვათ ნებისმიერი სხვა ადამიანისთვის, მაგრამ არა კვინიტაძისთვის“, – ვუპასუხე, – „როგორ შეგიძლიათ ლაპარაკობდეთ, რომელი თანამდებობაა უფრო მაღალი ან დაბალი, როცა ვითარება ისეთია, რომ საჭიროა მდგომარეობის გადარჩენა. როგორ მოგიბრუნდათ ენა უთხრათ ეს გენ. კვინიტაძეს, სამხედრო მინისტრის ყოფილ თანაშემწესა და მთავარსარდალს, რომელიც ახლა მეორედ მიემგზავრება შტაბის უფროსის თანამდებობაზე ადამიანთან, რომელიც სამსახურის მიხედვით მასზე უმცროსი გახლავთ. თქვენ აქ ორივე ახალგაზრდები ხართ, ორივეს გეუბნებით. მე არასოდეს მოველოდი ასეთ დამოკიდებულებას საქმისადმი თქვენ ორივესგან; მე ვფიქრობდი, თქვენ ორივე ითხოვდით აუცილებლად ყოფილიყავით დანიშნული და მომიწევდა წილი მეყარა თქვენს შორის. აღმოჩნდა კი პირიქით, არც ერთ თქვენგანს არ სურს გამგზავრება. ასეთი თანაშემწეები მე არ მჭირდება. მე მარტო გავემგზავრები“. ვუთხარი ამის შესახებ ანდრონიკაშვილს და წავედი. არ ვიცი და არ მინდა ვარჩიო, მართალი ვიყავი თუ არა; მე ვთქვი ის, რასაც ვგრძნობდი. რა თქმა უნდა, ეს ტაქტიანი არ იყო; რა თქმა უნდა, ეს არ უნდა მეთქვა, ვინაიდან მე ორ მტერს ვიჩენდი. მაგრამ საქმე მე კი არ მეხებოდა, საქმე ეხებოდა სამშობლოს, რომელიც ისევ მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა, და არ შემეძლო თავი შემეკავებინა. თუ მათ ეს გაიგეს, მაშინ მე ბრალს აღარ დამდებენ. სადგურში, როცა მატარებელში ვჯდებოდი, სადაც დიდი შრომით ვიშოვნე ჩემთვის ადგილი, ტელეფონთან ვიქენი გამოძახებული. გენ. ქავთარაძემ ტელეფონში წამიკითხა ტელეგრამა, რომელიც ახლახანს იქნა მიღებული სამხედრო მინისტრის თანაშემწის სახელზე სამხედრო მინისტრისგან, რომელიც ბორჯომში იმყოფებოდა. სამხედრო მინისტრი ასლით თავის თანაშემწეს ატყობინებდა, რომ იგი სთხოვს მთავრობის თავმჯდომარეს გენ. მაზნიაშვილი ბორჯომიდან გაიწვიონ და მე დამნიშნონ. „ეს ტელეგრამა თქვენ გეხებათ, ამიტომ საჭიროდ ჩავთვალე გამეფრთხილებინეთ“, – დაუმატა ქავთარაძემ. მე მას მადლობა გადავუხადე. აქვე სადგურში გავიგე, რომ სამხედრო მინისტრის მატარებელი მალე გამოვა ბორჯომიდან და თბილისში ჩამოვა. მე ვთხოვე სადგურის უფროსს გადაეცა სამხედრო მინისტრისთვის, რომ ბორჯომში მივემგზავრები, რომ ვითხოვ მატარებლების შეხვედრის ადგილას თავისთან გამომიძახოს, რადგანაც საქმიანი თხოვნა გამაჩნია. ჩვენი მატარებლები ხაშურში შეხვდნენ ერთმანეთს. მე სამხედრო მინისტრის ვაგონში შევედი. ვუთხარი მას, რომ ვიცი ტელეგრამის შესახებ მაზნიაშვილთან მიმართებით და ძალიან ვთხოვ მას ეს არ გააკეთოს. მან მიპასუხა, რომ მაზნიაშვილის ავტორიტეტი ბორჯომში ძალიანაა შერყეული, რომ მას კამათები აქვს ხელქვეითებთან, რომ მისი უკვე აღარ სჯერათ და რომ ამიტომ გახლავთ საჭირო მისი გამოწვევა. მე ჩემს წინადადებას ვიცავდი დაჟინებით და ვამბობდი, რომ მაზნიაშვილი და მე ერთმანეთს ჩინებულად ვიცნობთ და თანხმობითაც ვიმუშავებთ, როგორც ქართულ-სომხური ომის დროს, რომ მე, როგორც შტაბის უფროსი, მასსა და საჯარისო უფროსებს შორის ჩავდგები, კამათები აღარ იქნება და ყველაფერი კეთილსასურველად ჩაივლის; როცა ვამთავრებდი, მე მას დაჟინებით ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინათ. მივიღე შთაბეჭდილება, რომ ასეც მოიქცეოდნენ, თუმცა კი მას ჩემთვის ამაზე არავითარი გარკვეული დაპირება არ მოუცია. მე გზა განვაგრძე. შტაბში ღამით ჩავედი. გენ. მაზნიაშვილსა და გენ. სუმბათაშვილს ეძინათ; ვთხოვე ისინი არ გაეღვიძებინათ, პოლკ. ჯიჯიხიამ კი, რომელიც შტაბის უფროსი იყო და ახლა უკვე მე-4 პოლკის მეთაურად იქნა დანიშნული, საქმის კურსში შემიყვანა, შემდეგ კი სავახშმოდ წავედით, სადაც შტაბის ოფიცერი გავიცანი. მეორე დღეს ნაცნობი სურათი განმეორდა. მაზიაშვილმა მე საწერ მაგიდასთან დამსვა და მითხრა: „აჰა შენ რუკა, ფანქრები, ქაღალდი, მელანი და სხვა. შეუდექი საქმეს“. შემდეგ მეორე დღეს მე პოზიციებზე გავემგზავრე, დავათვალიერე ისინი და ვითარებაში თავი ჩავყავი. მაზნიაშვილმა მითხრა, რომ შეიძლება, ისიც გამოემგზავროს და დამეწიოს. იგი ნამდვილად გამოემგზავრა, მაგრამ იმ დროს, როცა ის მარჯვენა ფლანგზე იყო, მე, დავათვალიერე რა ეს უკანასკნელი, უკვე მარცხენა ფლანგზე ვიყავი. უკვე ღამით დავბრუნდი. როცა ოთახში შევედი, მაშინვე მივაქციე ყურადღება, რომ ნივთებს ჰკრავდნენ და ფუთავდნენ. მე ვიფიქრე, რომ მაზნიაშვილი სხვა ბინაზე გადადის. დაბრუნებისას გზაში შევიტყვე, რომ მაზნიაშვილი მარჯვენა ფლანგზე კინაღამ მოკლეს. აღმოჩნდა, იგი ჩენი სანგრების იქით გავიდა და მოწინააღმდეგის მხარეს გაემართა. უკვე 200 ნაბიჯი ჰქონდა გავლილი, როცა მას ცეცხლი გაუხსნეს. დიდება უფალს, ტყვია არ შეხებია. როცა უკან დავბრუნდი, მას ამხანაგურად დავუწყე საყვედურები, როგორ შეიძლება ასე რისკავდეს და თან ყოველგვარი სარგებლის გარეშე, განა შორია უბედურებამდე. მან მითხრა, რომ წამეკითხა ტელეგრამა, რომელიც ჩემს მაგიდაზე იდო. მე წავიკითხე. ეს გახლდათ ბრძანება მაზნიაშვილის გაწვევის შესახებ მისი დივიზიის მობილიზაციის დასაჩქარებლად და ჩემი დანიშვნის შესახებაც ახალციხის ფრონტის სარდლად და იმავე მაზრის გენ.-გუბერნატორად. ჩემი თხოვნა არ შეასრულეს. გამოირკვა, რომ მაზნიაშვილი ბარგს ალაგებდა, რათა სადგურში გამგზავრებულიყო. მე დავიწყე მისი დაყოლიება რომ დარჩენილიყო და ვუთხარი, რომ ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინათ და რომ, იმედია, მივაღწევ ამ ბრძანების გაუქმებას. მაზნიაშვილი ურყევი იყო და გაემგზავრა. მეორე დღეს მე მივიღე შეკითხვა გენ. გედევანიშვილისგან, თანახმა ვარ თუ არა, რომ ჩემთან შტაბის უფროსად დაინიშნოს მისი ძმა გენერალური შტაბის პოდპოლკ. ნ. გედევანიშვილი. მე სრულებით არ ვიცნობდი ამ ოფიცერს, მაგრამ ვიცოდი რა, რომ იგი არის გენერალური შტაბის ოფიცერი მშვიდობიანობის დროის გამოშვებისა, დავეთანხმე. იგი ამ დროს ბათუმში გახლდათ და ამიტომ მხოლოდ რამდენიმე დღის, ან სულაც ერთი კვირის შემდეგ ჩამოვიდა; ამ დროის მანძილზე მე ორი თანამდებობის შესრულება მიხდებოდა.
მობილიზებადი ჯარების თავმოყრა და საერთოდ მომზადება 5 მარტამდე გრძელდებოდა. სამხედრო მინისტრი მუდამჟამს ბორჯომში იყო და დილიდან საღამომდე შტაბში გახლდათ. მისი იქ ყოფნა, ჩემი ამა თუ იმ ხასიათის მოთხოვნების შესრულების აზრით, ძალიან მეხმარებოდა. მე არ შევუდგები მზადების დეტალების მოყოლას როგორც ოპერატიულ, ისე ზურგთან მიმართებაში. აღვნიშნავ ერთ გარემოებას.
როცა ბორჯომში ჩამოვედი, გავიგე, რომ 16 სამთო ქვემეხიდან 7 თუ 9 იყო გაფუჭებული და რემონტისთვის თბილისში გაგზავნილი. მე თითოეული ბატარეის მეთაურს კატეგორიულად მივუთითე, რომ ბატარეის ის მეთაური, რომლის ზარბაზნებიც გაფუჭებულობის გამო ვერ იმოქმედებენ, დაუყოვნებლივ ჩამოშორებული იქნება ბატარეისგან და თბილისში გაგზავნილი სამსახურიდან დათხოვნისათვის. ახალციხის ფრონტზე შემდგომი საბრძოლო მოქმედებების წარმოების 4 თვის მანძილზე მთელი ქვემეხებიდან მხოლოდ ერთმა სამთო ზარბაზანმა თქვა უარი მოქმედებაზე (გვიმტყუნა).
ჩემდამი რწმუნებული ჯარები 5 მარტამდე იყრიდნენ თავს და შემდგომი მოქმედებებისთვის იშლებოდნენ (вверенные мне войска... сосредотачивались и развертывались...). ამ დროის მანძილზე აღვიდგენ ეპიზოდებს, რომლებიც ღირსია რომ აღინიშნოს. ახალციხის მოვლენები 1919 წლის თებერვალში იქნა გაჩაღებული. ეს გახლდათ ადგილობრივ მცხოვრებთა აჯანყება, რომელსაც მეტად შესაძლებელია, რომ 1918 წლის დეკემბერში სომხების შემოტევასთან ერთდროულად უნდა ეფეთქა. ახალციხის მაზრა ჩვენ ამაზე უწინ გადავეცით თურქებს. ჯერ კიდევ 1918 წელს იქ განვითარდა ისეთი მოვლენები, რომ გენ. მაზნიაშვილი ახალციხეში ალყაშემორტყმული აღმოჩნდა და ჩვენ იძულებული შევიქენით ეს მაზრა დაგვეცალა; მაშინ ჩვენ ადგილობრივ მცხოვრებთა უკუქცევა არ შეგვეძლო, რომლებიც თურქების მიერ იყვნენ დარაზმულნი (ორგანიზებულნი) და აწყურის ჩრდილოეთით პოზიციებისკენ გზას გვიღობავდნენ. ამ გარემოებამ ისინი გაამამაცა, ხოლო ჩვენმა თებერვლის წარუმატებლობებმა კი, როცა ჩვენმა რაზმმა ქვემეხები და საზიდრები მიატოვა და უწესრიგოდ ბორჯომისკენს დაიხია, მათ საკუთარი თავის რწმენა კიდევ უფრო მეტად ჩაუნერგა. თავად აჯანყება ერთ-ერთი მემამულის სერვერ-ბეგ ქობლიანელის მიერ იქნა გაჩაღებული. როგორც რეალურ ძალას, იგი ემყარებოდა სახელმწიფოს „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“. ეს სახელმწიფო ყარსისა და არტაანისგან შეიქმნა, და იგი მასში აჭარის, როგორც ფედერაციული ერთეულის შესვლის შესახებ მოლაპარაკებებსაც აწარმოებდა. ნათელია, რომ ყველაფერი ეს უცხოელი ემისრების მიერ კეთდებოდა. ხალხის მუსლიმანურ ნაწილში სერვერ-ბეგმა ნაყოფიერი ნიადაგი იპოვა, ხოლო 1918 წლის ჩვენმა წარუმატებლობებმა, ბათუმის, ახალციხისა და ახალქალაქის დაკარგვამ მოსახლეობა საქართველოს სისუსტეში კიდევ უფრო მეტად დაარწმუნა. ამასთან ერთად ჩვენმა მთავრობამ, როცა ახალციხე უკანვე მიიღო, თავის რწმუნებულად იქ ლეო რუხაძე დანიშნა, რომელიც თავის თანაშემწეებთან ერთად მხარეში სოციალისტური იდეების გავრცელებასა და დანერგვას შეუდგა, რაც ამ ხალხისათვის სრულიად უცხო გახლდათ. ამ ახალ იდეებს შეხვდათ წინააღმდეგობა მემამულეთა და სასულიერო წოდების მხრიდან, რომლებმაც შექმნეს კიდეც სერვერ-ბეგისთვის კიდევ უფრო ხელსაყრელი ნიადაგი ასაჯანყებლად. „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიის“ მიერ სერვერ-ბეგი ახალციხისა და ახალქალაქის დროებით კომისრად იქნა დანიშნული. მე თვითონ ვნახე მისი ბლანკები ოფიციალურ ქაღალდებზე ასეთი ბეჭდური სათაურით რუსულ ენაზე: «Территория Юго-Запада Кавказа». «Комиссариат Ахалцихе и Ахалкалаки». („კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“. „ახალციხისა და ახალქალაქის კომისარიატი“.) ჩვენმა ჯარებმა, მათი მცირერიცხოვნებისა და აჯანყების საყოველთაობის გამო, ახალციხიდან ბორჯომში, ხოლო ახალქალაქიდან კი როდიონოვკაში დაიხიეს. ადმინისტრაციას, რა თქმა უნდა, თავისი ადგილები უნდა დაეტოვებინა და ამ მაზრებიდან წამოსულიყო. ასეთი იყო ვითარება, როცა მე შევუდექი ჩემი თანამდებობის აღსრულებას. ვანვითარებდი რა ყველა მიმართებით მზადებას, მომიხდა ადმინისტრაციის თაობაზეც მეფიქრა, რისთვისაც ტელეგრამა გავუგზავნე თბილისში შინაგან საქმეთა მინისტრს და ვთხოვდი მას ჩემს განკარგულებაში ადმინისტრაციის მოხელეები მოევლინა, რათა მზა ადმინისტრაციული აპარატი მქონოდა, რომ მაზრებში შესვლისთანავე ისინი თავიანთ ადგილებზე დამეყენებია.
შტაბის ერთ-ერთმა ოფიცერმა ერთხელ მე თბილისური გაზეთი მაჩვენა, სადაც შემდეგი რამ იყო დაბეჭდილი: „გენ. კვინიტაძისგან მიღებული ცნობები ადმინისტრაციის მიერ ახალქალაქის დატოვებაზე, სინამდვილეს არ შეესაბამება. ლეო რუხაძე“. მე ვთხოვე ლეო რუხაძეს ჩემთან მოსულიყო და მას გამოვუცხადე შემდეგი. იფიქრა თუ არა მან, რომ რომ ასეთი დეპეშა ძირს უთხრის გენერალ-გუბერნატორის პრესტიჟს? რომ თუნდაც ადმინისტრაცია ნამდვილად ადგილებზე ყოფილიყო დარჩენილი, განა უკეთესი არ იქნებოდა, რომ იგი ჩემთან მოსულიყო და დაემტკიცებინა, რომ ვცდები ამ საკითხში. სიტყვამ მოიტანა და, ამის დამტკიცება შეუძლებელი გახლდათ, რადგანაც ადმინისტრაციის ნაწილი იქვე ჩემთან იყო შეკრებილი, ხოლო მეორე ნაწილმა კი თბილისს მიაშურა. და ბოლოს, განა ჩვენ აქ ერთი და იგივე სახელმწიფოს პირები და ერთი და იმავე მთავრობის წარმომადგენლები არა ვართ, განა ჩვენ აქ ერთმანეთს მხარს არ უნდა ვუჭერდეთ და ჩვენს მოქმედებებს ერმანეთთან არ უნდა ვათანხმებდეთ? და განა მის მიერ გაგზავნილი ტელეგრამა შეესაბამება ასეთ განზრახვებს? იგი დამეთანხმა, რომ ასეთი ტელეგრამა არ უნდა გაეგზავნა. მე მასთან საუბარი იმით დავასრულე, რომ ვუთხარი, რათა ხელმეორედ მას საკუთარი თავისთვის არ მიეცა ნება, რომ ჩემი ავტორიტეტისთვის აქ ძირი გამოეთხარა.
ამასობაში ჯარები ცოტ-ცოტად იკრიბებოდნენ. შეიკრიბა გვარდია სამ ათას ადამიანამდე რაოდენობით. მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობები ჯერ კიდევ არ იყო დაზუსტებული; დაზვერვა ჯერ კიდევ ვერ იყო აწყობილი, ოფიცრები, რომლებიც წინა ბრძოლებში ღებულობდნენ მონაწილეობას, მომახსენებდნენ, რომ მოწინააღმდეგე ძალზედ მრავალრიცხოვანია, რომ ჩვენს წინააღმდეგ მოქმედებებში მთელი მოსახლეობა ღებულობს მონაწილეობას და რომ მოწინააღმდეგის რიცხვი მათი შთაბეჭდილებით (ამას თვით გიორგის ჯვრებით დაჯილდოვებული ოფიცრებიც კი ამბობდნენ) 10 000 ადამიანამდე უნდა ადიოდეს; მე თუმცა კი ამას, ე. ი. რიცხვს სკეპტიკურად ვუყურებდი, მაგრამ გულისყურით მოვეკიდე შექმნილ ფსიქოლოგიას, რის შედეგადაც უეჭველად (დანამდვილებით, наверняка), სავსებით უზრუნველყოფილად, უმცირესი რისკით უნდა გვემოქმედა. მე ვიცოდი, თუ როგორი მოქმედებები მომიწევდა. მე უწინარეს ყოვლისა აჯანყების ბირთვი უნდა გამეტეხა და ახალციხე ამეღო; შემდეგ მომიწევდა მეწარმოებია მოქმედებები მაზრის თითოეული უბნის წინააღმდეგ, თითოეული სოფლის წინააღმდეგ; ეს ჩემი ძალების გაფანტვას გამოიწვევდა; სავარაუდოდ, ადგილობრივი კერძო უიღბლობებიც იქნებოდა; იქნებოდა მუდმივი მუქარა ზურგისათვის; ეს ბევრ დროს მოითხოვდა და, უეჭველად, რაც ყველაზე მთავარი გახლდათ, ასეთი სახის მოქმედებებს ბუნებრივად ადამიანთა დიდი მსხვერპლი მოჰყვებოდა. ამიტომ გადავწყვიტე, გავტეხდი რა ბირთვს, ახალციხის რაიონი დაუყოვნებლივ და სწრაფად გამევლო ადიგენისა და ფოცხოვის მიმართულებით. ჯარებით, როგორც ფოცხით, ყოველივე ურჩი გამეწმინდა. სწრაფი წარმატებით მე იმას ვაღწევდი, რომ ნაკლები მსხვერპლი იქნებოდა, ნაკლები დრო დაიკარგებოდა და მოსახლეობაც ჩვენს წინააღმდეგ შემობრუნებას ვერ მოასწრებდა, რადგანაც ყველაფერი უკვე ჩვენს ხელში იქნებოდა. მე ასევე ვიცოდი, რომ ბევრი რაიონი მხოლოდ გარეგნულად იყო მშვიდობიანად განწყობილი და მოვლენების განვითარებას ელოდებოდა. ასეთ მოვლენებს ელოდებოდა აჭარაც. სწრაფი და გადამჭრელი, ასე ვთქვათ ყოვლისმშთანთქმელი, წარმატება – ასეთ გარემოებებში ყველაზე უკეთესი საშუალება გახლავთ. ამიტომ მე მინდოდა მაშინ დამეწყო მოქმედებები, როცა მოვიდოდნენ მთელი ჯარები, რომლებიც ამ ფრონტისთვის იყვნენ განკუთვნილი. სამხედრო მინისტრმა როგორღაც მითხრა, რომ კარგი იქნებოდა 1 მარტისთვის, ჩვენი დამფუძნებელი კრების პირველი სხდომის დღისათვის აგვეღო ახალციხე. მე შევეკამათე, რომ მიზნად მაქვს დასახული მივაღწიო წარმატებას და მაშინ დავიძრები, როცა საკმარისი ძალები მეყოლება და რომ მე მხოლოდ ამით შემიძლია ვიხელმძღვანელო, თუ არა და იქნებ 1 მარტს დამფუძნებელ კრებას სრულიად საწინააღმდეგო შედეგი მოვუტანო. სამხედრო მინისტრმა გამიგო და მეტად ამ საკითხს აღარ დაბრუნებია. ამასობაში გვარდიის შტაბს, რომელიც არმიაზე უფრო ადრე შეიკრიბა, უნდოდა გვემოქმედა. და აი ერთხელ ჩემთან მოვიდნენ ლადო ჯიბლაძე, ორაგველიძე და კიდევ ვიღაც და დამიწყეს დაყოლიება იმაზე, რომ საომარი მოქმედებები უნდა დაგვეწყო. მე ვუპასუხე, რომ მაშინ დავიწყებ, როცა ჩემი ამოცანისთვის საკუთარ თავს საკმარისი ძალის მქონედ ვიხილავ, რომ არმია ჯერ კიდევ არ შეკრებილა, რომ ზურგი ჯერ კიდევ მზად არ არის, რათა გაჩერების გარეშე ვიმოძრაოთ და სხვა. ისინი დაჟინებით მოითხოვდნენ. მე ჩემს აზრზე ვიდექი. მაშინ ლადო ჯიბლაძემ დამიწყო ლაპარაკი, რომ გვარდიას ერთ ადგილზე დიდხანს დგომა (სულ რამდენიმე დღეს) არ შეუძლია, რომ ის ან წინ უნდა მიდიოდეს ან სახლში წავიდეს, რომ გვარდიელები მოქმედებების უსწრაფესად დაწყებას მოითხოვენ და მათ იმათი დაყოლიება არ შეუძლიათ, რომ პოზიციებზე სიცივეა, რადგანაც თბილი სადგომები არ არის (ირგვლივ რამდენიც გინდათ იმდენი ტყე იყო და კოცონების დანთება მე არ ამიკრძალავს), რომ ადამიანები სწრაფად უკანვე უნდა გაბრუნებულიყვნენ; ამ მოთხოვნით ისინი რამდენჯერმე იყვნენ ჩემთან. ბოლოს ამან მე ამაფეთქა. ავდექი, კარი გავუღე და პირდაპირ და მკვეთრად ვუპასუხე: „სანამ იმ ძალებს არ მოვუყრი თავს, რომლებიც საჭიროდ მიმაჩნია, წინ არ წავალ, თქვენ კი, თუ სახლში წასვლა გინდათ, წადით; თქვენს გარეშე და გვარდიის გარეშე გავართმევთ თავს“. მაშინ მათ მიპასუხეს, რომ რა ქნან, ისინი დარჩებიან და დაიწყებენ ხალხის დარწმუნებას და დასარჩენად დაყოლიებას. განა მართლა დამახასიათებელი სურათი არ არის? „გვარდიის შტაბი სარდლობის საქმეებში არასოდეს ერეოდა“, – იტყვიან გვარდიის წარმომადგენლები. ვამტკიცებ, რომ ყოველთვის ერეოდა და ზეწოლასაც კი ახდენდა, როგორც ამჯერად, მიუთითებდა რა, რომ გვარდიელებს დარჩენა არ შეუძლიათ და რომ ვითომდა მათ (გვარდიის შტაბს) უჭირს იმათ ასეთ სურვილთან გამკლავება. დარწმუნებული ვარ, რომ შესაძლებელია, მოქმედებათა დაჩქარების შესახებ ცალკეული ხმები კიდეც გაისმოდა, და მათთვის რომ აეხსნათ, რომ გაძლიერების ჯარების მოსვლას ველოდებოდით, მაშინ ისინი კიდეც დამშვიდდებოდნენ.
მაგრამ საქმე ამით არ დასრულებულა. ორი დღის შემდეგ მათ შტაბში თბილისიდან გენ. ფელიცინი, მათი შტაბის წევრი, ჩამოვიდა. ფელიცინს მე მოწაფეობიდან ვიცნობ, ჩვენ ერთი კადეტთა კორპუსი გვაქვს დამთავრებული. შემდეგ მან იურიდიული აკადემია დაამთავრა, ირკუტსკში მსახურობდა და უეცრად რევოლუციის დროს, დროებითი მთავრობის ხელში ოლქის ჯარების სარდალი შეიქნა. შემდეგ ბოლშევიკური გადატრიალების მერე თბილისში აღმოჩნდა, სადაც გვარდიის შტაბში სამსახურისთვის იქნა მიწვეული. როგორც რუსის, რომელმაც ქართული ენა არ იცოდა, მისთვის ძალზედ ძნელი იყო, შეუძლებელიც კი, რომ ქართულ არმიაში შემოსულიყო სამსახურში. რაზე ილაპარაკეს მათ შტაბში არ ვიცი, მაგრამ საომარი მოქმედებების დაწყებაზე ჩემი კატეგორიული უარიდან ორი დღის შემდეგ ჩემთან ისევ ლადო ჯიბლაძე მოვიდა, კიდევ ვიღაც და თან მოიყვანეს ფელიცინიც. ლადო ჯიბლაძემ ისევ წამოჭრა საკითხი შეტევის შესახებ, წინ აყენებდა რა იმავე მიზეზებს, რასაც მანამდე, და დაუმატა, რომ „სტრატეგიული“ თვალსაზრისითაც საჭიროა შეტევაზე გადასვლა. „სტრატეგიული“ თვალსაზრისით მოჰყავდათ, რომ ჩვენ ახლა ვართ ტყეში, ვერაფერს ვერ ვხედავთ, რომ თუ ჩვენ ავიღებთ აწყურს, მაშინ ყველაფერს დავინახავთ; გვეცოდინება, რამდენი არიან ისინი, საითკენ დაიძრებიან და სხვა. საერთოდ ახლა ისინი მხოლოდ აწყურის აღებას მოითხოვდნენ. ამ საუბარს ჩემი შტაბის უფროსი პოდპ. გედევანიშვილიც ესწრებოდა. ჩვენ, მახსოვს, ამ „სტრატეგიული“ თვალსაზრისის გამო ერთმანეთს გადავხედეთ და, მგონი, ორივენი გავმხიარულდით. მე ვუპასუხე, რომ ჩინებულად მესმის მათი სურვილი, როგორც სურვილი წავიოდნენ წინ ან წავიდნენ სახლში; მაგრამ არანაირად არ შემიძლია გავიგო, როცა ისინი სტრატეგიაზე იწყებენ ლაპარაკს და ჩვენი ნათქვამების შესწორებას, რომლებმაც სტრატეგია უეჭველად მათზე უკეთესად ვიცით, აი ამის გაგება კი უკვე აღარ შემიძლია. და მაინც ავუხსენი მათ ტყეში ჩვენი ყოფნის მთელი სარგებელი, რომელიც სწორედ რომ ხელს უშლის მოწინააღმდეგეს იმის დანახვაში, თუ რა ხდება ჩვენთან, და პირიქით, როცა გავალთ ტყიდან და აწყურში გავჩერდებით, მაშინ სწორედ გამოვა ის, რომ ისინი წავლენ მთებსა და ტყეებში და დაინახავენ ყველაფერს, რაც ხდება აწყურის რაიონში, რომელიც სრულებით ღია ადგილმდებარეობას წარმოადგენს, და გარდა ამისა, ჩვენ ვიქნებით დაბლა, მოწინააღმდეგე კი გაბატონებულ სიმაღლეებზე. ჩემი სხვა მოსაზრებების შესახებ, რა თქმა უნდა, არ მილაპარაკია. პოდპ. გედევანიშვილმა დაუწყო მათ თავიანთი წინადადების მთელი უსარგებლობის მტკიცება და მრავალი მოსაზრებაც მოიყვანა, მათი „სტრატეგიული“ თვალსაზრისის უარსაყოფად. მგონია, ჩვენ დავარწმუნეთ ისინი, რადგანაც ისე წავიდნენ, რომ შეტევაზე გადასვლას უკვე აღარ მოითხოვდნენ.
* * *
კიდევ ერთი დამახასიათებელი ეპიზოდი. გვარდიას მე მდ. მტკვრის მარცხენა ნაპირზე ვუყრიდი თავს, ბორჯომ-ახალციხის გზატკეცილი გაყოლებით, და მას ჩაბარებული ჰქონდა პოზიციები სლესიე-ციხის მარცხნივ დასავლეთით, ე. ი. მტკვრიდან მარჯვნივ. არმია იკრიბებოდა მარჯვენა ნაპირზე, მთებში, სადაც მთის ცუდი სასოფლო გზა გადიოდა; გზის სასურველ მდგომარეობაში მოყვანა არ შეიძლებოდა; მისი ციცაბო პროფილის მოსპობა შეუძლებელი გახლდათ, ვინაიდან სრულიად ახალი გზის გაყვანა მოგვიწევდა, რისთვისაც არც დრო გვქონდა და არც სახსრები; დაბლობ ადგილებში კი ნიადაგი ჭაობიანი იყო და გზის მუდმივი გასწორებები საქმეს განსაკუთრებით ვერ შველოდა, ვინაიდან მდნარი თოვლი გზას მუდმივად ასველებდა და ალბობდა. ჯარები პოზიციებზე იდგნენ და სიმშვიდე იშვიათად ცალკეული გასროლებით თუ ირღვეოდა; როცა პოზიციებზე მივემგზავრებოდი, ხშირად მიმიღია შთაბეჭდილება, რომ ჩვენს წინააღმდეგ არავინ არ იყო, იმდენად პასიური გახლდათ მოწინააღმდეგე.
ერთხელ ჩემთან კაბინეტში, სადაც ჩვენ შტაბის უფროსთან ერთობლივად ჩვენს სამუშაოს ვასრულებდით, შემოვარდა ორაგველიძე, გვარდიის შტაბის წევრი, აღელვებული და დაგვიწყო ლაპარაკი, რომ იგი ახლა ავტომობილით მოვიდა პოზციებიდან; რომ თათრები შეტევაზე გადმოვიდნენ, რომ მის დროს ორი გააფთრებული შემოტევა იქნა მოგერიებული და მესამე დაიწყო. „და რით დასრულდა მესამე შემოტევა?“ – ვკითხე მას. „არ ვიცი, მე წამოვედი, საჭიროა დაუყოვნებლივ მიაწოდოთ დახმარება, საჭიროა დაუყოვნებლივ გაიგზავნოს იქ არტილერია; ჩვენ არ გვაქვს არტილერია და ჩვენებმა შეიძლება ვერ გაუძლონ შემოტევას“. ვფიქრობ, რომ ბ-ნი ორაგველიძე მაინც უნდა დალოდებოდა იმას, თუ რით დასრულდებოდა მესამე გააფთრებული შემოტევა. მე ტელეფონით ვუბრძანე გაერკვიათ გენ. სუმბათაშვილთან, იქაურ საერთო უფროსთან, თუ რაშია საქმე. ჰკითხეს და შეიტყვეს, რომ მარჯვენა ფლანგზე იყო გაძლიერებული სროლა, რომელიც ახლა უკვე შეწყვეტილია, რომ ხდება დაწვრილებითი ვითარების გარკვევა, რომ ჩვენები ყველგან პოზიციებზე დგანან და მოწინააღმდეგისთვის არაფერი დაუთმიათ; უკანასკნელი გარკვევით იყო ნათქვამი. შემდეგ მიღებულ იქნა მოკლე, მაგრამ მჭერმეტყველური მოხსენება: „მარჯვენა ფლანგზე მოწინააღმდეგემ მიმართა დაზვერვას. ამა და ამ გვარდიულმა ნაწილმა გაძლიერებული ორმხრივი სროლის შემდეგ დატოვა პოზიცია და უკან დაბლა ჩამოვიდა. მის შესაცვლელად მიმავალმა კახეთის გვარდიამ მდგომარეობა გასროლის გარეშე აღადგინა. გენერალი სუმბათაშვილი“. ნათელი გახლდათ, რომ არანაირი გააფთრებული შემოტევები არ ყოფილა. თუმცა კი გვარდიის შტაბმა თბილისში თავის შტაბს გადასცა გააფთრებული შემოტევების შესახებ, რაც შემდეგ გაზეთებში ფიგურირებდა. მე მთავარსარდალს დაშიფრული ტელეგრამა გავუგზავნე, ჭეშმარიტი ინფორმაციით.
აქ მინდა დავუმატო შემდეგი. მარჯვენა ფლანგის არტილერიით გაძლიერებაზე მე დილიდან მქონდა ბრძანება გაცემული და ბატარეის უფროსმა უკვე მიიღო ბრძანება წინ წასულიყო და პოზიციაზე განლაგებულიყო. გვარდიის შტაბის წევრ ორაგველიესთან ჩემი საუბრის დროს ბატარეის მეთაური მოხსენებით შემოვიდა, და გვარდიის წევრმა ასეთნაირად შეიტყო, რომ მარჯვენა ფლანგის არტილერიით გაძლიერება უკვე ხდებოდა. „ხედავთ, თქვენ მხოლოდ მოისურვეთ არტილერია გქონოდათ, აქ კი ეს უკვე წინასწარაა გაკეთებული, მიუხედავად იმისა, რომ მოწინააღმდეგეს არტილერია არ გააჩნია“, – შევნიშნე მე.
გვარდიული ორგანიზაციის კიდევ ერთი ნიჭი და უნარი. გვარდიის შტაბის სურვილით გვარდიას მეთაურობდა გენერალი ახმეტელი. მამაცი, პატიოსანი, პირდაპირი და ძალიან წესიერი ადამიანი. მშვიდობით განისვენოს მისმა ნეშტმა. ბევრი სამსახური გაუწია მან სამშობლოს და მოკვდა, ისე რომ ბოლომდე ერთგულად ემსახურა მას. გვარდია 5 ათას კაცზე მეტი შეიკრიბა, მაგრამ ხიშტები მათ დაახლოებით ამის ნახევარი გააჩნდათ. გენ. ახმეტელის დახმარებით მე მოვითხოვდი ხიშტების რიცხვის გაზრდას, და არა მჭამელებისა, და ხიშტების რიცხვი 3200-მდე ავიყვანე. „გიორგი ივანეს ძევ, მათი ორგანიზაციისას მეტი არაფრით არ შეიძლება“, – მეუბნებოდა განსვენებული. თუმცა კი 3200 ხიშტი 5000-ზე მეტი ადამიანის ნახევარი არ არის, მაგრამ თანაფარდობა აღსანიშნავია (საგულისხმოა), რომელიც შემდგომშიც გვარდიის ჩვევებში მუდმივად დარჩა.
არ შემიძლია დუმილით ავუარო გვერდი კიდევ ერთ ეპიზოდს. მარჯვენა, გვარდიულ, და მარცხენა, საარმიო, უბნებს ჰყოფდა მტკვარი და აქ საჩქაროდ იქნა აგებული ცხენ-საპალნე ხიდი. მარჯვენა უბნის განლაგება ნათლად გამოხატულ თხემს მიუყვებოდა; პოზიციები მარცხენა ფლანგზე იყო ტყეში და, სანამ მჭიდროდ არ მიუახლოვდებოდი, ისინი არც ჩანდა. უეცრად, ერთხელ, ისევ გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები მოვიდნენ ჩემთან და გამომიცხადეს, რომ მათ უბანზე გაჩერება შეუძლებელია, რომ მათ მარცხნიდან ფლანგში ცეცხლს უშენენ და რომ ეს მოხდა იმის შედეგად, რომ მარცხენა ფლანგმა, არმიამ, უკან დაიხია. მე მარცხენა ფლანგზე არაერთხელ ვყოფილვა და ვიცოდი, რომ იქ არათუ უკან არ დაუხევიათ, არამედ ადგილზე ჩემი მითითებების თანახმად, წინაც წაიწიეს. მაგრამ გვარდია ისე დაჟინებით მარწმუნებდა ამაში, რომ მე დაუყოვნებლივ გავემგზავრე მათთან და გზაში თან გენ. ახმეტელიც გავიყოლე. პოზიციები სლესიე-ციხესთან თხემის გაყოლებაზე მიემართებოდა, და ჩვენ ავტომობილით მივედით სრულებით დაფარულნი მოწინააღმდეგის გასროლებისა და მზერისაგან. მაგრამ 400–500 ნაბიჯის დაშორებაზე უბნის ადგილობრივმა უფროსმა მიგვითითა, რომ ავტომობილი გაგვეჩერებინა. ჩვენ ჩამოვედით და ფეხით წავედით. სანგრებში ჩვენები ცეცხლს ინარჩუნებდნენ (სროლას აწარმოებდნენ), მოწინააღმდეგე არ ისროდა. ჩვენ, მე, გენ. ახმეტელი, პოდპ. გედევანიშვილი და კაპ. ცომაია, შემდეგ რამდენადმე მარცხნივ გავედით გზატკეცილის გაყოლებით, იმ მიმართულების მხარეს, საიდანაც, მარწმუნებდნენ, რომ მათ ფლანგში ცეცხლს უშენდნენ. მტკვრის იმ მხარეს ფერდობი იყო აღმართული, რომელიც მთლიანად ხშირი ტყით გახლდათ დაფარული; ამ ფერდობის მწვერვალი ჩვენს ხელში იყო. ჩვენ ვიდექით და ტყეს ვუყურებდით, და ვერაფერი ვერ დავინახეთ. გავიდა 5 წუთი, როცა იქიდან ერთი გასროლა გაისმა და ტყვიამ სტვენით ჩვენს ზევით გადაიფრინა. ადგილობრივი უფროსი, რომელიც ჩვენთან ერთად იმყოფებოდა, უეცრად ორი-სამი ნაბიჯით განზე გახტა და აითესა (вдруг качнулся шага на два-три от нас и смылся). მე თავი ისე დავიჭირე, თითქოს არც დამენახოს, მაგრამ პოდპ. გედევანიშვილს კი მივანიშნე. ჩვენ დგომას განვაგრძობდით, გენ. ახმეტელმა კი ბინოკლში დაიწყო ყურება. მე ვუთხარი ახმეტელს, რომ იქ ერთ ადამიანზე მეტნი რომ ყოფილიყვნენ, მაშინ ჩვენ, გზატკეცილზე ღიად მდგარ ოთხი ადამიანის ჯგუფს, ნამდვილად, ცეცხლს კარგად დაგვიშენდნენ. „იქ არავინაც არ არის“, – დავუმატე, – „რომელიღაც ერთი იდიოტი დაეხეტება“. გავჩერდით რა გარკვეულ ხანს, ჩვენ ავედით თხემზე, ცეცხლის ხაზზე. როცა მაღლა ავდიოდით, ვუბრძანე უსარგებლო ცეცხლი შეეწყვიტათ, რომელიც მთელ ფრონტს მხოლოდ ამაოდ აღელვებდა. ავედით ცეცხლის ხაზზე და მთელი ტანით გამართულები ვიდექით. მოწინააღმდეგის მხრიდან არც ერთი გასროლა არ ყოფილა. აქ მე შევნიშნე, რომ ცეცხლის ხაზზე მწოლარე ერთი გვარდიელი სროლას აპირებდა, ამასთან ჩანდა, რომ მან დაუჯერებლად მაღალი სამიზნე დააყენა. მე ვკითხე, თუ ვის უმიზნებდა; მან მიპასუხა, რომ იქ წინ ხედავს მოწინააღმდეგს, მაგრამ სახელდობრ სად, მითითება არ შეეძლო. რა თქმა უნდა, არავინ არ დაუნახავს. მოწინააღმდეგე მშვიდად იჯდა თავის სანგრებში და არ ისროდა. კიდევ ერთხელ ვუბრძანე, რომ უაზრო სროლა შეეწყვიტათ და დავიწყე დაბლა ჩამოსვლა. ამ დროს ჩვენ ერთი გვარდიელი ჯარისკაცი დაგვეწია. მას ხელებში რაღაც ეჭირა, რაღაც ტვირთი, ჯამი, ვედრო თუ სხვა რამ. მან მე რუსულ ენაზე მომმართა და მითხრა: „თქვენო აღმატებულებავ, არაფერი არ არის, მოწინააღმდეგე არ ისვრის; რატომ გვაშფოთებს აქაურობა, აქ სულაც არ არის საშიში“. მე მას სიცილით ვუპასუხე: „რა თქმა უნდა, არ არის საშიში; რაკი გენერალი აქ პოზიციაზეა, ეს ნიშნავს, რომ არაფერი საშიში არ არის“. ამ გვარდიელის ფიზიონომია უნდა გენახათ: მან თავისი ტვირთი მიწაზე დააგდო, ხელები მუხლებზე დაირტყა და გიჟივით მთელი ხმით დაიწყო ხარხარი. მე დაბლა ჩამოსვლას ვაგრძელებდი, გვარდიელი კი ხარხარებდა. ძალიან მოეწონა მას ჩემი პასუხი.
მე ვუთხარი გენ. ახმეტელს, რათა მას მოეთოკა ისეთი უფროსები, რომლებიც მხოლოდ განგაშს თესავდნენ, და ისევ ბორჯომში გავემგზავრე, მაგრამ გზაში შევამოწმე მარცხენა ფლანგზეც მდგომარეობა, იქ სრული სიმშვიდე იდგა, და იქ არც კი ფიქრობდნენ, რომ მებრძოლები უკან გამოეყვანათ. ამაში დარწმუნება ხომ თვითონ გვარდიელებსაც შეეძლოთ, მტკვარზე გადებულ ხიდზე რომ ხალხი გაეგზავნათ და არმიას დაკავშირებოდნენ. მომიხდა რომ მათთვის სამომავლოდ ამ წვრილმანის შესახებაც მიმეთითებინა. აღწერილი პატარ-პატარა სცენები საკმარისად კაშკაშაა (достаточно ярки), რომ მათზე შევჩერდეთ, დასკვნები კი თავისთავად მოდის და ნათელია.
5 მარტს დილიდან ჩემდამი რწმუნებული ჯარები შეტევაზე გადავიდნენ, მარჯვნიდან გვარდია, მარცხნიდან კი არმია. აწყური საათზე ნაკლებ დროში იქნა აღებული და მე ვუბრძანე შეტევა იმ მითითებების თანახმად გაეგრძელებიათ, რომლებიც ჩემს ძირითად ბრძანებაში იყო მიცემული. ჩვენი და მოწინააღმდეგის ძალთა თანაფარდობა ძლიერად ჩვენს მხარეს აღმოჩნდა; ჩვენ მნიშვნელოვნად აღვემატებოდით მოწინააღმდეგს, და ბრძოლისგან ისეთი შტაბეჭდილება დაგვრჩა, როგორც ქათმის კვერცხზე ჩაქუჩის დარტყმისგან. მაგრამ მთელმა წინამორბედმა მოვლენებმა ისეთი ვითარება შექმნა, რომ აწყურის აღებამ თბილისში დიდი შთაბეჭდულება მოახდინა. ჩვენ ყველასგან ვღებულობდით ტელეგრამებს მადლობითა და შემდეგი წარმატებების სურვილებით. ეს კიდევ ერთხელ მიგვითითებდა იმაზე, თუ როგორ მუქ ფერებში აფასებდა ჩვენი მთავრობა მაშინდელ ვითარებას. მე გვარდიის ფრონტზე გავემგზავრე. როგორც ადრე ვამბობდი, წარმატება ჩვენ განსაკუთრებით ადვილად გვერგო; სხვათა შორის ტყვედ ჩავიგდეთ 20 ადამიანი ოფიცრით. აღმოჩნდა, რომ ოფიცერს თბილისის სამხედრო სასწავლებელი ჰქონია დამთავრებული და ახალციხისა და ახალქალაქის რაიონებს შორის საზღვარზე მცხოვრები ერთ-ერთი ბეგის ვაჟიშვილი გახლდათ. რამდენადაც ვიხსენებ მის დაკითხვას, იგი რევოლუციის შემდეგ თურქებთან მსახურობდა.
გვარდია, გაიარა რა აწყური, გაჩერდა. მოწინააღმდეგემ ნაწილობრივ ახალციხის მიმართულებით დაიხია, ნაწილობრივ მარჯვნივ მთებში, ნაწილობრივ პირდაპირ სამხრეთისკენ და ნაწილობრივ კი მარცხნივ მთებში. სხვანაირად რომ ვთქვათ, იგი გაიფანტა. აუცილებელი იყო სწრაფად და ენერგიულად შეგვეტია. ამასობაში, ჩემი ბრძანებების მიუხედავად, გვარდია წინ აღარ მიდიოდა. ამ დროს იმ ბატარეაში, რომელიც პოზიციაზე გზატკეცილის მახლობლად იდგა, 150–200 ნაბიჯზე ჩვენგან, დაიჭრა ჯარისკაცი, მგონი, ფოიერვერკერი თუ ფელდფებელი. იგი ერთ-ერთი ტყვიით იყო დაჭრილი მოწინააღმდეგის იმ ჯგუფის მიერ, რომელიც მარჯვნივ მთებში წავიდა. ბატარეამ ორი ქვემეხი ამ მიმართულებით მიაბრუნა და ცეცხლიც გაუხსნა. სავარაუდოდ, ამ გარემოებამ ისე იმოქმედა გვარდიელებზე, რომ მათი წინ დაძვრა არაფრით უკვე აღარ შეიძლებოდა. ამასობაში მოწინააღმდეგე თითქმის არ გვიწევდა წინააღმდეგობას და, როგორც ჩანდა, შემდგომ უკანდახევას აგრძელებდა. ჩვენს თავებზე ძალზედ იშვიათად თუ გადაიფრენდნენ მიწინააღმდეგის ტყვიები, როგორც იტყვიან, თითო საათის შემდეგ სუფრის კოვზით (через час по столовой ложке), მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ მათთვის ძალზედ მომგებიან მიზანს წარმოვადგენდით და დიდ ჯგუფსაც შევადგენდით; აქ გზატკეცილზე იყო რამდენიმე ავტომობილი, ბატარეა, მუხტის (დენთის) ყუთები, და ადამიანთა საკმაოდ მნიშვნელოვანი მასაც გახლდათ ერთად შეკრებილი.
* * *
მოგითხრობთ კურიოზულ შემთხვევას. ჩემგან რამდენადმე უკან, პატარა მიწაყრილის იქით, იწვა გვარდიის რეზერვი. ამ დროს ერთმა ტყვიამ ჩვენს ზევით ძალზედ ახლოს გადაიფრინა. ბატონო სამხედროებო, მე ვამბობ ერთმა ტყვიამ, შეგიძლით იმსჯელოთ ამის მიხედვით, თუ როგორი იყო ცეცხლი. ჩემს წინ, 20 ნაბიჯზე, იდგა პოდპ. გედევანიშვილი, რომელმაც მე მომმართა და დამიძახა: „აი უნამუსო, მაიძულა რომ თავი ჩამეყო, ძალიან ახლოს გადამიფრინა“. სწორედ ამ ტყვიამ გადაუფრინა იმ მიწაყრილსაც, რომლის უკანაც ხსენებული რეზერვი იწვა. მე ვუყურებდი მათ და დავინახე, რომ ყველამ, როგორც ერთმა, თავები ჩახარა. „რა იყო“, – ვკითხე მათ ქართულად. პასუხად შემცბარი რეზერვის ჰომერული ხარხარი გაისმა. „იმ ტყვიის სტვენას, რომელიც შენ მოგხვდება, ვერ მოისმენ“, – დავუმატე, – „სტვენა არაფერი არ არის, თავს რატომ უხრით“.
ვხედავდი რა, რომ გვარდია აყოვნებს თავის წისვლას, მე ვუბრძანე გენ. ახმეტელს გზატკეცილზე წინ ჯავშნოსანი ავტომობილები გამოეყვანა, ხოლო თავად კი მარცხენა ფლანგზე გავემგზავრე, გენ. ართმელაძის უბანზე, იმ მიზნით რომ ეს უბანი წინ დამეძრა და ამით გვარდიის უბანიც იძულებული გამეხადა წინ წასულიყო. რათა მტკვარზე გადავსულიყავი, საჭირო იყო სოფ. აწყური გამევლო. გადავედი რა მტკვარზე, მე მახარაძის ბატარეასთან მივედი, რათა იქიდან გენ. ართმელაძეს ტელეფონით დავლაპარაკებოდი. თვითონ მახარაძე სამეთვალყურეო პუნქტზე იმყოფებოდა, ხოლო ბატარეა კი მდ. მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე მყოფ მოწინააღმდეგეს ცეცხლს უშენდა. ბატარეაზე ზარბაზნები ცეცხლს აწარმოებდნენ, ოფიცრები თავიანთ ადგილებზე განკარგულებებს იძლეოდნენ, ვაზნები მიჰქონდათ, ტელეფონები მოქმედებდა; საერთოდ სურათი ყველა სამხედროსთვის ნაცნობია. მართალია, ბატარეა ღია პოზიციაზე იდგა, მაგრამ მოწინააღმდეგეს არტილერია არ ჰქონდა, ხოლო ჩვენი მწკრივები ბატარეისგან საკმარისად მოშორებით იყვნენ გაშლილი და მას მოწინააღმდეგის თოფების ტყვიებისგან იცავდნენ. ასეთ საბრძოლო სურათთან ერთად სხვაც დაიმზირებოდა. აქვე ბატარეისგან რამდენიმე ნაბიჯზე მხიარულად ტკაცუნობდა კოცონები, მზადდებოდა საჭმელი ჯარისკაცებისა და ოფიცრებისთვის, და ჩაიდნებიც მხიარულად შიშინებდა, რაც ცხელ ჩაის გვპირდებოდა. მე არ შემეძლო ასეთი სამშვიდობო-საბრძოლო მდგომარეობის გამო არ გამღიმებოდა და ოფიცრებს ვუთხარი: „თქვენთან ყველაფერი მშვიდობიანადაა, თქვენთვის ღიად უბერავთ და ჩაიც გვერდზე გაქვთ (дуете себе в открытую и чай под боком); ისარგებლეთ ამით, თქვენთან, საკუთრივ, მიდის საბრძოლო სროლა ცოცხალ მიზნებზე, პრაქტიკას გადიხართ“. მე დავუკავშირდი ართმელაძეს და მივუთითე ვითარება; იგი ამბობდა, რომ ახლა გადავა შეტევაზე, და რომ ელოდება მოქმედებების შედეგს მარცხენა ფლანგზე, სადაც ოფიცერთა ასეული უტევს მთაზე, ტყეში ჩამჯდარ მოწინააღმდეგეს. მე მას ვუპასუხე, რომ ოფიცერთა ასეული საიმედო ნაწილია და შეასრულებს, რაც მას აქვს დაკისრებული, და ამიტომ დაე თავისი უბანი წინ დაძრას ისე, რომ არ დაელოდოს შედეგს თავის მარცხენა ფლანგზე, მით უმეტეს, რომ იქ მისივე სიტყვებით მოწინააღმდეგეს მეტად უმნიშვნელო ძალები ჰყავს; დაბოლოს, დაე მან თავისი რეზერვის ნაწილი გააჩეროს იმ შემთხვევისთვის, თუ ოფიცერთა ასეულს დამხმარე ძალები დასჭირდება, დანარჩენები კი დაუყოვნებლივ წინ დაძრას. მან მიპასუხა, რომ ამას ახლავე გააკეთებს. ბატარეის ოფიცრებმა თავაზიანად ჩაი შემომთავაზეს, მაგრამ მე უკან მარჯვენა ფლანგზე მეჩქარებოდა და, როგორ დროულიც არ უნდა ყოფილიყო ჩაი ამ ცივ ამინდში, მე უკან გავემგზავრე.
აწყურში ერთი სახლი უკვე იწვოდა, გვარდიელები ძარცვას აწარმოებდნენ, მე პირადად შტაბის უფროსთან ერთად ამ ხალხის სახლებიდან გამოყრა მომიწია. ყველა ესენი დეზერტირები კი არ იყვნენ, არამედ ხელის მოთბობის მოყვარულნი. აქ მთავრობის რწმუნებულად დანიშნული კომენდანტი ლეო რუხაძე უძლური იყო და იმასაც კი ამბობდა, რომ ეს ბატონები მას იარაღით ემუქრებოდნენ. გამოვრეკეთ რა სხვისი ქონების ეს მოყვარულები (თითოეულ მათგანს თავისი შეყოვნების მიზეზი ჰქონდა: ერთს ფეხსაცმელი ხელახლა უნდა ჩაეცვა, მეორეს მუცელი სტკიოდა, მესამე ლაზარეთს ეძებდა და სხვა), მე ისევ გენ. ახმეტელის უბანს შევუერთდი. მისი უბანი უწინდელ ადგილზე რჩებოდა; ჯავშანავტომობილები წინ მოქმედებდნენ.
ამ დროს მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე გამოჩნდა სურათი, რომელიც ღირსი იყო, რომ მხატვრის ფუნჯს აღეწერა. გენ. ართმელაძის უბანი შეტევაზე გადავიდა. მწკრივები, მხარდამჭერნი, რეზერვები, ყველანი მწყობრი რიგებით მოწინააღმდეგის მიმართულებით მოძრაობდნენ, რომლის თავზეც ჩვენი ბატარეების ჭურვები სკდებოდა.
ამ დროს ერთი ჯავშანავტომობილი დაბრუნდა; ორჯონიკიძე, გვარდიის ოფიცერი, ავტომანქანების უფროსი, დაჭრილი გახლდათ; მან მომახსენა, რომ მოწინააღმდეგემ უკან დაიხია. ბოლოს, გვარდიაც წინ დაიძრა. მოწინააღმდეგე ყველგან უკან იხევდა. მე მივუთითე, თუ რომელ პუნქტებამდე უნდა ევლოთ ჯარებს ამ დღეს, და დავუდასტურე, რომ ხვალ დილიდან განეგრძოთ მოქმედებები ძირითად ბრძანებაში აღნიშნული მიმართულებებით.
იმავე 5 მარტის საღამოს ჩემთან ისევ გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები მოვიდნენ ლადო ჯიბლაძის მოთავეობით. ამჯერად ისინი გამოცხადდნენ წინადადებით, რომელმაც მე უკიდურესად გამაოცა. ისინი მთავაზობდნენ შემდგომი შეტევა შემეჩერებინა და მოწინააღმდეგესთან მოლაპარაკებები დამეწყო. ისინი ამბობდნენ, რომ ჩვენ გავიმარჯვეთ, რომ მათ ჩვენი ძალა ვუჩვენეთ, რომ საჭიროა შევწყვიტოთ შემდგომი სისხლისღვრა, რომ ხალხი არაფერში არ არის დამნაშავე, რომ ახლა ისინი განადგურებული არიან (они теперь разгромлены) და, ალბათ, შეინანეს და მხოლოდ არ იციან, როგორ დაიწყონ თავად მოლაპარაკებები და სხვა. მე ვუსმენდი მათ და არ მესმოდა, ისინი გულწრფელნი არიან თუ არა. მე ვიფიქრე მემტკიცებინა მათთვის მოქმედებათა ასეთი ხერხის მთელი არაპრაქტიკულობა და რომ საბრძოლო მოქმედებების დროს, ისეთ ვითარებაში, რომელშიც ჩვენ ვმოქმედებდით, ჩვენ მიერ მოლაპარაკებების დაწყება მოწინააღმდეგის მიერ ჩვენს სისუსტედ იქნება მიღებული. მაგრამ მათთვის ამის დამტკიცება ძნელი იყო, უფრო სწორედ შეუძლებელი. მაშინ კატეგორიულად უარვყავი მათი წინადადება და ვუთხარი, მე მოწინააღმდეგეს ზარბაზნებისა და თოფების მეშვეობით დაველაპარაკები იმ დრომდე, სანამ ისინი არ დაიწყებენ მოლაპარაკებებს, რაც იმის აღმნიშვნელი იქნება, რომ მათი წინააღმდეგობა გატყდა; ხოლო რაც შეეხება საკითხს, მონახავენ თუ არა ისინი ხერხს ჩემთან მოლაპარაკებების დასაწყებად, ამაზე თავის ტეხვა არა ღირს, ვინაიდან ისინი მის მონახვას ადვილად შეძლებენ.
შემდგომმა მოვლენებმა ჩემი სიმართლე დაადასტურა; მათ ჯარებიც, ქვემეხებიცა და ტყვიამფრქვევებიც კი მოუვიდა არტაანიდან, და, საკუთრივ რომ ვთქვათ, ჩვენი მოწინააღმდეგის წინააღმდეგობა მხოლოდ არტაანისა და ზურზუნის რაიონის აღების შემდეგღა იქნა გატეხილი.
შეტევა, გვარდიის შტაბის სურვილის საწინააღმდეგოდ, გრძელდებოდა. მე ხაზს ვუსვამ ამ უკანასკნელ გარემოებას, ე. ი. გვარდიის მიერ სურვილის არქონას რომ შეეტია, ვინაიდან ეს სურვილის არქონა შემდგომში უფრო რეალურად გამოვლინდა და მთელი გვარდია ორი კვირის შემდეგ ფრონტიდან წავიდა, როცა საბრძოლო მოქმედებები საკუთრივ მხოლოდ ჩაღდებოდა.
6 მარტს ჩვენი შეტევა გრძელდებოდა, ხოლო მოწინააღმდეგე კი უკან იხევდა. 7 მარტს დილით, გავეცი რა წინა საღამოს შესაბამისი განკარგულებანი, მე საერთო ხაზი რეზერვით გავაძლიერე და შეტევა გრძელდებოდა. იმავე დღის დილას ჯავშნოსანი ავტომობილები დაუბრკოლებლად შევიდნენ მოწინააღმდეგის მიერ დატოვებულ ახალციხეში, და კიდევ, სავარაუდოდ, ერთი საათის შემდეგ მეც ავტომობილით იქითკენ გავემგზავრე.
გზატკეცილით მგზავრობისას ვნახე ბევრი ხიდი, რომლებიც ჩვენს მესანგრეებს შტ.-კაპიტან მირიანაშვილის მეთაურობით აღედგინათ; ზოგიერთ ხიდს მოწინააღმდეგის გასროლების ქვეშ აღადგენდნენ, და მე არ შემიძლია არ აღვნიშნო ის არაჩვეულებრივი თავგანწირვა და ენერგია, რომლებიც ამ ოფიცერმა ახალციხური მოქმედებების მთელ დროში გამოიჩინა. ხონიორის უღელტეხილიდან, სადაც იგი გზას წმენდდა და გაწმინდა კიდეც, იგი დამაბრმავებელი თოვლისგან დასნეულებული თვალებით დაბრუნდა. მახსოვს ერთხელ უკვე ახალციხის იქით მე ჯარებისკენ ვმგზავრობდი; მან იმ დროს ერთ-ერთი ხიდის აგება დაიწყო; მე ვკითხე, ხვალ თუ იქნება ხიდი მზად. მან მკითხა, თუ როდის ვვარაუდობ უკან გამომგზავრებას. ვუპასუხე, რომ საღამოს 5 საათზე დავბრუნდები. „მაშინ, თქვენო აღმატებულებავ, უკან ჩვენს ხიდზე გამოივლით“, – მომახსენა მან. მართლაც, უკან მე ხიდზე ვიმგზავრე, ხოლო ხიდი კი 8–10 საჟენის სიგრძისა გახლდათ და მასალაც მისთვის მხოლოდ ნედლი სახისა იყო (საჟენი ორ მეტრსა და 10 სანტიმეტრზე ცოტათი მეტია – ი. ხ.). ეს დიდებული ოფიცერი ახალციხური მოვლენების დროს დასნეულდა; როგორც ჩანს, გაცივდა და შემდეგ, ისე რომ ვერ მოიკეთა, მგონი, სწრაფმიმდინარე ჭლექით გარდაიცვალა. სამშობლოს დიდებული, ჭეშმარიტი შვილების რიგები თხელდება და ეს სულში ტკივილად შემოდის. შესაძლოა, იგი ჩვენზე უფრო ბედნიერია: მას ჩვენი უკანასკნელი უბედურება არ უნახავს, და მამულის დაკარგვის, სამშობლოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის სიმწარეც არ განუცდია.
7 მარტს, როცა ახალციხეში შევდიოდი, მე დამხვდა მისი მოსახლეობა, რომელიც მეტად გახარებული იყო განთავისუფლებით. დამხვედრთა შორის გახლდათ ბახში-ბეგ მაჩაბელი, ჩვენი მომხრე და აჯანყების მომწყობ სერვერ-ბეგის მოწინააღმდეგე. მე იგი ავტომობილში მოვიწვიე და მასთან ერთად შევედი ქალაქში, და ასეთნაირად ვცემდი პატივს ჩვენს მომხრეს. ქალაქში არ გავჩერებულვარ. შეშფოთებული ვიყავი რა იმით, რომ არ მომხდარიყო ის, რაც ჯერ კიდევ შეტევის პირველ დღეს შევნიშნე, სახელდობრ კი ადგილობრივი მოსახლეობის სახლების გადაწვა, მე გადავწყვიტე ქალაქ ახალციხეში ჯარები მხოლოდ მასში ჩემი საბოლოოდ გადასვლის დროს შემეყვანა. იქვე თავიდან შემეყვანა ის ნაწილი, რომელშიც დისციპლინა ჩემი აზრით უფრო მყარი იყო; ასეთ ნაწილად დავსახე ცხენოსანი პოლკი გენ. რატიშვილის მეთაურობით. მას ოფიცრები ბევრი ჰყავდა, და მე ვიცოდი, რომ ეს პოლკის მეთაური თავის ოფიცრებთან ერთად შეძლებდა ქალაქში წესრიგის დამყარებას. ამის გათვალისწინებით ჩემს მიერ წინა დღეს ჯარებს მიეცათ ბრძანება ქალაქში არ შესულიყვნენ. და მაინც 7 მარტის დილას ქალაქამდე 2–3 ვერსზე ერთ გვარდიულ ნაწილს დავეწიე, რომელიც ახალციხეში მიემართებოდა. მე მას მარჯვნივ გადავახვევინე და მივუთითე, თუ ვის უნდა შეერთებოდა. ახალციხეში ერთ ჯავშანოსან მანქანას ვუბრძანე ქალაქის წინ გზატკეცილზე დამდგარიყო და ქალაქში არავინ შეეშვა. თვითონ კი ახალციხიდან გზატკეცილით ახალქალაქისკენ გავემგზავრე, გენ. ართმელაძის ჯარებთან შესახვედრად, რათა დავხვედროდი მათ და იგივე ღონისძიებები მიმეღო. გავიარე რა ქალაქი და შემდეგ კიდევ 5–6 ვერსი გენ. ართმელაძის ჯარების დასახვედრად, მე უეცრად მოსახვევიდან ვიხილე ჩვენი ასეული, რომელიც გაფანტული მწყობრით გზატკეცილის ორივე მხარეზე უტევდა. წინ მაუზერით ხელში მოდიოდა ასეულის მეთაური შტაბს-კაპიტანი შავგულიძე, ბათუმის დაცემის დროს დაღუპულის ძმა; მარჯვნივ, განზე, ისმოდა ცალკეული გასროლები. ეს ოფიცერი უკიდურესად გაოცებული დარჩა, როდესაც თავისი სარდალი დაინახა, რომელიც მოწინააღმდეგის მხრიდან მისკენ ავტომობილით მიემართებოდა. მივესალმე რა ასეულს, მე მოვახდინე მისი ორიენტირება ვითარებასთან მიმართებით და ვუბრძანე, ავიდოდნენ რა მთაზე, გაჩერებულიყვნენ, ხოლო წინ და გვერდებზე კი დაცვა გაეგზავნათ; ასეულს დაეკავებინა სოფელი, რომლის მახლობლადაც ჩვენ მოცემულ წუთში ვიმყოფებოდით. შემდეგ მე მგზავრობა გავაგრძელე და შორს ჩვენი შემტევი ჯარები დავინახე, რომელთა ნაწილიც მტკვარში ფონით გადმოდიოდა. შემდეგ შევხვდი გენ. ართმელაძეს; მივეცი მას ორიენტაცია საქმის საერთო ვითარების შესახებ და მივუთითე ღამის გასათევად ახალციხის წინ სოფლებში გაჩერებულიყო, ისე რომ ახალციხეში არავინ შეეშვა. „ხვალ დილით კი“, – ვუთხარი მას, – „თქვენს ჯარებს ჩემს შორიახლოს ახალციხეში შევუშვებ, თქვენ გაივლით ახალციხეს, ისე რომ ქალაქში არ შეჩერდებით, და ჯარებს ამა და ამ რაიონში განალაგებთ“. გავატარე რა ჯარები და მივესალმე ყველას, მე ახალციხეში დავბრუნდი, სადაც ადმინისტრაციისა და ადგილობრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლებმა სადილი დამახვედრეს.
სადილის დროს პოლკ. კერესელიძისაგან მეტად საგანგაშო ხასიათის ტელეფონოგრამა მივიღე. პოლკ. კერესელიძე, გენ. მაზნიაშვილის რაზმის შემადგენლობაში, წინამორბედ წარუმატებლობებში მონაწილეობდა, სადაც მოხალისეებს მეთაურობდა. როცა მე სარდლობას შევუდექი, იგი, ჩემი სურვილისა და პროტესტის მიუხედავად, მაინც იქნა ახალციხის ფრონტზე გამოგზავნილი თავისი მოხალისეებით, 90 ადამიანის რაოდენობით, რომლებიც პოლკის ხმამაღალ სახელწოდებას ატარებდნენ. აღვნიშნავ, რომ ეს რაზმი შედიოდა გენ. სუმბათაშვილის ჯარების შემადგენლობაში და უკანასკნელი მათი მხრიდან სოფელ დვირის (ქართული სოფელია) ადგილობრივ მცხოვრებთათვის შინაური საქიონლისა და ფრინველის ქურდობის გამო არაერთხელ შემომჩიოდა. როგორც კი წარმატებას მივაღწიეთ, მე ვბრძანე ეს რაზმი გენ. ართმელაძის მოძრაობის ზურგში, ერთ-ერთ სოფელში დაეყენებიათ. მისი ამ რაიონში ყოფნა უზრუნველყოფდა ახალციხის გზატკეცილის გაყოლებით მარცხენა, აღმოსავლეთ მხარესთან ზურგის შეტყობინებას. როცა ჯერ კიდევ 6 მარტს პოზიციებიდან ბორჯომში ვბრუნდებოდი, შევხვდი პოლკ. კერესელიძეს. იგი მეკითხებოდა, თუ სად უნდა ყოფილიყო, და მითხრა, რომ გენ. მაზნიაშვილის დროს იგი ქალაქ ახალციხის კომენდანტი გახლდათ. მე ვუპასუხე, რომ ახალციხე ჯერ არ არის აღებული და რომ იქ სხვა პირი იქნება დანიშნული, ხოლო რაც შეეხება იმას, თუ სად უნდა იყოს იგი, უნდა იყოს თავის რაზმში, სადაც დაუყოვნებლივ კიდეც გაემართება. მან შენიშნა, რომ იქ ძალზედ ცოტა ხალხია და მისთვის, როგორც პოლკოვნიკისთვის, უხერხულია ასეთი პატარა ნაწილის მეთაურობა. „რა ვქნათ“, – ვუპასუხე მე, – „უფრო მეტი ხალხი მოგეყვანათ, ახლა კი უმეთაურეთ იმას, რაც არის“. დავუმატე, მას შეეძლებოდა არ მიეცა თავისი რაზმელებისთვის თავაშვებულობის უფლება, და ამიტომ მისი პირადი ყოფნა რაზმში, სავარაუდოდ, მის ნაწილში წესრიგის დამყარებას ხელს შეუწყობდა.
ასე რომ, 7 მარტს, ახალციხეში, მივიღე მისგან, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მეტად საგანგაშო ხასიათის ტელეფონოგრამა. იგი მომახსენებდა, რომ მას მხოლოდ 90 კაცი ჰყავს და არანაკლებ 1500 კაცის რიცხვის მოწინააღმდეგის ალყაში იმყოფება. მე რა თქმა უნდა, ამ ტელეფონოგრამას არ დავუჯერე; ამ რაიონის გავლით სულ ახლახანს გამოიარა ართმელაძის დივიზიამ. ამასობაში სამხედრო მინისტრმა, რომელიც ამ დღეს ახალციხეში ჩამოვიდა, გზაში შეიტყო ამ ვითარების შესახებ და ეს აცნობა ახალციხეში მომავალი რეზრვის უფროსს გენ. რატიშვილს. ამ უკანასკენლმა მოახსენა, რომ მან მიიღო ბრძანება გენ. კვინიტაძისგან იაროს ახალციხისკენ და არ შეუძლია გზიდან გადაუხვიოს ისე, თუ არ მიიღებს შესაბამის მითითებას. თუმცა კი მახარაძის ბატარეა გამოყვანილ იქნა პოლკ. კერესელიძის დასახმარებლად და ცეცხლიც გახსნა. მახარაძის ბატარეა შედგებოდა გენ. რატიშვილის განკარგულებაში და მიდიოდა, რათა თავის ნაწილს, გენ. ართმელაძის ჯარებს დასწეოდა. სამხედრო მინისტრმა, როცა ახალციხეში ჩამოვიდა, მითხრა მე ამ ვითარების შესახებ, მაგრამ ვუპასუხე, რომ კერესელიძესთან მსგავსი არაფერი ხდება და რომ დაბრუნებისას პირადად შევივლი მის უბანზე. იმავე დროს გავუგზავნე ბრძანება გენ. რატიშვილს, რომ ახალციხეზე გაუჩერებელი მოძრაობა გაეგრძელებია. ჩემთვის ნათელი იყო, რომ გზატკეცილის მახლობლად, მისგან სულ რაღაც 3–4 ვერსზე, 1500 ადამიანის ყოფნას არ შეიძლებოდა რეზერვის უფროსისთვის შემჩნევლად ჩაევლო, რომელიც, რა თქმა უნდა, თუ ვითარება კრიტიკული იქნებოდა, პოლკ. კერესელიძის დასახმარებლად კიდეც მივიდოდა; აშკარა იყო, რომ ვითარება სულაც არ გახლდათ ისეთი კრიტიკული, არამედ გამოუცდელი სამხედროს მიერ მოწინააღმდეგის ძალების ძალზედ ჩვეულებრივი გადაჭარბებული შეფასება იქნებოდა.
როცა უკან ბორჯომში ვბრუნდებოდი, მე მახარაძის ბატარეაში შევიარე. მან უკვე შეწყვიტა სროლა, რადგანაც არავისთვის იყო სასროლი. ბატარეაში მომახსენეს, რომ მოწინააღმდეგე საერთოდ არ ჩანდა, არამედ იყვნენ ვიღაც ადამიანები, რომლებიც მცირე ჯგუფებად ახალქალაქის მაზრის მხარეს მიემართებოდნენ. მე ვუბრძანე პოდპოლკ. გედევანიშვილს არსებული ტელეფონით „ალყაშემორტყმულ“ პოლკ. კერესელიძეს დაკავშირებოდა და ვითარება გაერკვია. საუბრიდან ნათელი შეიქნა, რომ ეს ყველაფერი მცდარი განგაში იყო და რომ მასთან არავინაა დაჭრილი, რომ ახლა მის პირისპირ არავითარი მოწინააღმდეგე არ არის. გედევანიშვილს მოუწია ჩემი სახელით პოლკ. კერესელიძისთვის რამდენიმე უსიამოვნო სიტყვა ეთქვა და შემდეგ, გავგზავნეთ რა ბატარეა გენ. ართმელაძესთან შესაერთებლად, ჩვენ ბორჯომში დავბრუნდით.
მეორე დღეს მე ახალციხისკენ ვმგზავრობდი, როცა შემხვდა ურემი, რომლითაც დაჭრილი პოლკ. კერესელიძე მოჰყავდათ. მე შემრცხვა იმ საყვედურებისთვის, რომლებიც მას წინა საღამოს მივახალე; მე ვკითხე მას დაჭრის შესახებ; მან მიპასუხა, რომ თვითონ დაიჭრა საკუთარი თავი რევოლვერთან გაუფრთხილებელი მოპყრობის შედეგად. არაფერი მიპასუხია რა, მე ავტომობილი წინ დავძარი. გარკვეული დროის შემდეგ მისი რაზმი თბილისში გავაგზავნე დასაშლელად, ვინაიდან მას ჩვენთვის მხოლოდ საწუხარი მოჰქონდა, სარგებელი კი არავითარი. დაშალეს თუ არა მისი რაზმი, არ ვიცი. შემდგომში პოლკ. კერესელიძე ერთხელ თბილისის ქუჩაში შემხვდა და ამის შესახებ საუბარი განაახლა, თან მარწმუნებდა, რომ მოწინაღმდეგე ნამდვილად იყო ასეთი რაოდენობით, მაგრამ რომ, როგორც ჩანს, ყველანი არ ყოფილან შეიარაღებულნი. მე შევნიშნე, რომ მოწინააღმდეგე, განსაკუთრებით ისეთი, რომელიც ჩვენს პირისპირ იყო, უნდა დაითვალო არა ადამიანთა რიცხვის მიხედვით, არამედ შაშხანების რიცხვის, ცეცხლის დაძაბულობისა და ძალის მიხედვით; მის რაზმში, როგორც მაშინვე გამოირკვა, არც ერთი დაჭრილი არ ყოფილა და, ნათელია, რომ ესენი მშვიდობიანი მცხოვრებნი იყვნენ, შესაძლოა, საკმაოდ მრავალრიცხოვანნიც, რომლებიც ჩვენი ჯარების მოახლოვებისას საბრძოლო მოქმედებების რაიონისგან შორს მიდიოდნენ.
ახალციხეში კომენდანტად ჩემს მიერ გენ. რატიშვილი იქნა დანიშნული. 8 მარტს შტაბი ახალციხეში გადავიდა, მოქმედებები კი გრძელდებოდა. 12 მარტს მოწინააღმდეგე განდევნილ იქნა ახალციხის მაზრის ფარგლებიდან, ხოლო სერვერ-ბეგი კი ახალციხის მაზრის საზღვრებს იქით, ფოცხოვში გადავიდა; მან გაქცევა მხოლოდ იმის წყალობით მოახერხა, რომ ჩვენ ცხენოსანი ჯარი არ გვყავდა, რომელსაც მე ასე დაჟინებით მოვითხოვდი.
ამასობაში მოქმედებები არ წყდებოდა. მოწინააღმდეგე ჩვენს საზღვარზე იყრიდა თავს და, როგორც ჩანდა, განზრახული ჰქონდა ჩვენს ფარგლებში კვლავ შემოჭრილიყო, ვინაიდან მორჩილებას ჯერ კიდევ არ გამოხატავდა. მისი მოგერიებისთვის უნდა მოვმზადებულიყავით, ხოლო ყველაზე უკეთესი კი იყო ის თავის ფარგლებშივე დაგვემარცხებია. მე უკანასკნელი გადაწყვეტილება მივიღე. ვისარგებლე რა ჩვენს სადარაჯო დაცვასა და მოწინააღმდეგეს შორის ერთი ორმხრივი სროლით, მე ვუბრძანე ჩემდამი რწმუნებულ ჯარებს შეტევაზე გადასულიყვნენ. შეტევა ისევ წარმატებით დაგვირგვინდა, და ჩვენ მოწინააღმდეგე ზემო ფოცხოვში განვდევნეთ. ამჯერად მოწინააღმდეგე ბედს შეურიგდა და დაუყოვნებლივ დეპუტაცია გამოგვიგზავნა, რომელიც სრულ მორჩილებას გამოხატავდა და მშვიდობას ითხოვდა. დეპუტაცია იყო ასევე ზემო ფოცხოვიდანაც. მე დავეთანხმე, მძევლები ავიყვანე და ვუბრძანე იარაღი ჩაებარებიათ, აგრეთვე მათგან მოვითხოვე ხორბალი მათ მიერვე გაძარცვული ქართველი ეროვნების ადგილობრივ მცხოვრებთათვის ზარალის ასანაზღაურებლად; სომხური მოსახლეობისთვის ხელი არ გვიხლია; პირიქით, ისარგებლა რა იმით, რომ ქართული მოსახლეობა განდევნილი იყო თავისი საცხოვრებლებიდან, მან ცოტ-ცოტად გაძარცვა ისინი; ხოლო როცა ჩვენი შეტევით დაუმორჩილებელი ადგილობრივი მუსლიმანური მოსახლეობა მთებში, ტყეებსა და ზემო ფოცხვში გაიქცა, იგი ასევე მოიქცა მათ მიმართაც.
აქ რამდენადმე შევეხები ერთ გარემოებას. ეს არის ძარცვა და გადაწვები (грабежи и поджоги). პირველი ცეცხლოდებული სახლი მე ვიხილე აწყურში. შემდეგ მესმოდა, როგორ ლაპარაკობდნენ თბილისში, რომ აწყურის მთელი მოსახლეობა გადაწვესო. აწყურში ცეცხლის წაკიდებები ამ ერთი სახლით დამთავრდა. შემდეგ შეტევის პირველივე დღეს გამოჩნდა ხანძრები მდინარე მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, ე. ი. გვარდიის შეტევის გზის გაყოლებით; ნაწილობრივ ეს ხდებოდა საარტილერიო ცეცხლისგან, ნაწილობრივ კი ცეცხლის წაკიდებისგან. ცეცხლის წაკიდებები ასევე გამოჩნდა არმიის სვლის გზაზეც. მათ ყველგან ებრძოდნენ არმიის მსვლელობის რაიონში და საკმაოდ წარმატებითაც. გვარდიის შესახებ ამის თქმა არ შემიძლია; იქ ასეთი რამ არც კი შეიძლებოდა ყოფილიყო. არცთუ ყველა იქ მყოფი ძალაუფლებით მოსილი ფიქრობდა, რომ ამის წინააღმდეგ ყველაზე უფრო ენერგიულად უნდა ებრძოლა. ზოგიერთი მათგანი ამის საწინააღმდეგო აზრისაც კი გახლდათ; ასე ლადო ჯიბლაძემ ჩემთან საუბარში ამის გამო მითხრა, რომ ბეგების ყველა სახლი გადამწვარ უნდა იქნას, რადგანაც მათ ეს სავსებით დაიმსახურესო. როგორია? ძარცვა-გლეჯა, რა თქმა უნდა, გადაწვასთან ერთად მიდიოდა. მოსახლეობა, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, სახლებს ტოვებდა და ყველა მიმართულებით იფანტებოდა, გადიოდა რა საბრძოლო შეტაკებების რაიონიდან. სახლები ცარიელი რჩებოდა; მცხოვრებთ მიჰქონდათ ის ქონება, რომლის თან წაღებაც შეეძლოთ. ამრიგად ჯარისკაცებისთვის დიდ საცდურად იქცა ამა თუ იმ შინაური ქონების აღება მიტოვებული სახლიდან. ამას უნდა დავუმატოთ კიდევ ერთი გარემოება: შედიოდნენ რა მიტოვებულ საცხოვრებლებში, ჯარისკაცები იქ ადგილობრივ მცხოვრებლებთან პოულობდნენ ისეთ ნივთებს, რომლებიც მათ ქართულ მოსახლეობაში ჰქონდათ ნაძარცვი, და რაც მთავარია ისინი პოულობდნენ ნივთებს, რომლებიც აბასთუმნიდან იყო წამოღებული, როიალებს და პიანინოებსაც კი. ამასთან ერთად მათ ესმოდათ ქართველი მოსახლეობისგან იმ საშინლებებისა და ძალადობათა შესახებ, რომლებსაც ისინი აჯანყებულთა ძალაუფლების პერიოდში განიცდიდნენ; მათ ესმოდათ თუ როგორ აუპატიურებდნენ ქალებს მამაკაცების თალწინ; მათ ნახეს გაძარცვული და წაბილწული ეკლესიები. ყოველივე ეს ასასტიკებდა ჯარისკაცებს და მე უნდა ვთქვა, რომ ყოველივე ამისთვის საზღაურის გადახდა ძალზედ და ძალზედ შორს იყო იმისგან, რისი გაკეთებაც ჯარისკაცებს შეეძლოთ, ასეთი უმსგავსოებების წინააღმდეგ (против подобных безобразий) რომ არ ყოფილიყო ზომები მიღებული.
მე უნდა დავუმატო, რომ გვარდიაში 13 მარტის შემდეგ, ე. ი. პირველივე მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივი გაჩერების დროს, შეუდგნენ ჯარისკაცებისთვის ყოველივე მათ მიერ ნაძარცვის ჩამორთმევას და ეს წარმატებით აღასრულეს, თუმცა კი ამან გვარდიელების ძლიერი უკმაყოფილება გამოიწვია თავიანთი ხელმძღვანელების წინააღმდეგ, ე. ი. მათი შტაბების წევრების, და, უმთავრესად, მათი მთავარი შტაბის წევრთა წინააღმდეგ.
მე არ დავიწყებ იმის აღწერას, თუ როგორ მდგომარეობაში ვიხილეთ ჩვენ ქართველი მოსახლეობა და აბასთუმანი. მოხერხდა ადგილობრივ მცხოვრებთა მიერ აბასთუმანში აღებული ქონების დიდი ნაწილის თავის ადგილზე დაბრუნება. ვეხები რა საკითხს ძარცვის შესახებ, არ შემიძლია გავჩუმდე და ერთი დამახასიათებელი ეპიზოდი არ მივუთითო. მე შტაბის უფროსთან ერთად მივემგზავრებოდი აბასთუმანში. აბასთუმნამდე რამდენიმე ვერსზე დავინახე თუ გვარდიის ორი ოფიცერი ორ ჯარისკაცთან ერთად როგორ ალაგებდნენ სატვირთო ავტომობილში ადგილობრივი მოსახლეობის სურსათსა და ქონებას, მადუღარას ჩათვლით. მე ეს ოფიცრები პასუხისგებაში მივეცი. წარმოებდა გამოძიება, ვინაიდან მახსოვს, რომ ჩემგან ჩვენება აიღო გამომძიებელმა, როცა მე უკვე მორიგ თადარიგში ვიყავი გადამდგარი. იყო თუ არა მათზე სასამართლო, არ ვიცი. ერთი რამ შემიძლია ვთქვა, რომ ამ ოფიცერთაგან ერთ-ერთი ამ დრომდე მსახურობს გვარდიაში და ახალციხური ლაშქრობის შემდეგ ძარცვისთვის სასჯელი კი არ მიიღო, არამედ ცალკე დამოუკიდებელ თანამდებობაზე დააწინაურეს (ორჯონიკიძე). ამრიგად, როცა ახალციხის მაზრაში ძარცვა-გლეჯასა და სახლების გადაწვაზე ვლაპარაკობ, უნდა აღვნიშნო, რომ მათ, ზემოაღნიშნულ გარემოებათა ძალით, შეეძლო სტიქიური ხასიათი მიეღოთ; და ეს რომ არ მოხდა, ამას მხოლოდ ახალციხური რაზმის მეთაურთა შემადგენლობას, აგრეთვე ოფიცრების ენერგიასა და კეთილსინდისიერებას უნდა ვუმადლოდეთ.
არ შეიძლება რამდენიმე სიტყვა არ ვთქვა საქონლის შესახებაც. საქონელს იტაცებდნენ ჯარები და ის ხვდებოდა ქვაბში, ნაწილობრივ კი მოიჯარადრეთა ხელში, აგრეთვე კერძო პირები ყიდულობდნენ ცალკეულ პირთათვის წართმეულ საქონელსაც. მიღებულ იქნა ზომები ზოგიერთ პუნქტში საქონლის შეგროვებისა და ადგილობრივ მცხოვრებთათვის დაბრუნების მიზნით, რომლებიც თავიანთ მიტოვებულ სახლებში დაბრუნდნენ. საქონელი მცხოვრებთა განცხადების მიხედვით გაიცემოდა. ეს კეთდებოდა. მაგრამ შემდეგ დაიწყო ისეთი მოვლენების გამოჩენაც, როცა ერთსა და იმავე წყვილ ხარზე განაცხადს რამდენიმე პატრონი აკეთებდა. ამასთან ერთად მე სახელმწიფო კონტროლის მოხელეთა მეშვეობით, რომელთაც პოლკებში მივავლენდი, სააღრიცხვო ფურცლებში ჩავწერე სახეზე არსებული მთელი საქონელი, რომლებიც იყო პოლკებში, და ამ ზომით ვიხსენი ხაზინა მრავალი ასეული ათასის გადახდისგან პოლკების ხორცით კმაყოფის სახით.
ამრიგად, ჩვენ შევედით ზემო ფოცხოვის ფარგლებში, მოწინააღმდეგემ მოგვცა მძევლები და გამოხატა სრული მორჩილება, აბარებდა იარაღს, ხოლო მცხოვრებნი კი თავიანთ მიტოვებულ სახლებში ბრუნდებოდნენ და მშვიდობიან საქმიანობას მიჰყოფდნენ ხელს. რამდენადაც მახსოვს, ახალციხის რაიონის მოსახლეობის მიერ 3-დან 4 ათასამდე შაშხანა იქნა ჩაბარებული. რუსული ნიმუშის ბევრი შაშხანა უკვე თურქების ხელში ყოფნის ანაბეჭდს ატარებდა: მათზე იყო თურქული წარწერები და ციფრული აღნიშვნები.
მაგრამ მხარეში მშვიდობის დამყარების საქმე არ დასრულებულა. როგორც ადრე ვწერდი, აჯანყება ემყარებოდა სახელმწიფოს „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“, რომლის მთავრობაც ყარსში იმყოფებოდა. ეს სახელმწიფო, როგორც ჩანდა, ინგლისის მფარველობის ქვეშ გახლდათ; სულ მცირე ერთ-ერთმა ინგლისელმა ოფიცერმა მე ეს გარკვევით განმიცხადა; მაგრამ ამის შესახებ ქვემოთ ვიტყვი. ინგლისის წარმომადგენლები იმ ხანებში მთელს ამიერკავკასიაში იმყოფებოდნენ. ისინი ქალაქებში ცხოვრობდნენ. იყვნენ ასეთები ახალციხეშიცა და არტაანშიც.
მას შემდეგ რაც ჩვენ ზემო ფოცხოვში შევედით, უეცრად მივიღე მითითებანი თბილისიდან ჯარების სარდლის გენ. გედევანიშვილისგან ზემო ფოცხოვის დატოვებისა და ჯარების ქვემო ფოცხოვში გამოყვანის შესახებ. საქმე იმაშია, რომ ზემო ფოცხოვი არტაანის ოლქის ფარგლებში შედიოდა, და ინგლისელებმა ჩვენი ჯარების იქიდან გამოყვანა მოითხოვეს. ამასთანავე ფოცხოვის რაიონში მოწინააღმდეგის განადგურება მაშინვე აისახა ახალციხის მაზრის დანარჩენ ნაწილებსა და მთელ ახალქალაქის მაზრაზეც; გვიგზავნიდნენ დეპუტაციებს, გამოთქვამდნენ მორჩილებას, აბარებდნენ იარაღს; ახალქალაქის მაზრაში კი ჩვენი ახალქალაქის გარნიზონი, რომელიც როდიონოვკაში იყო გამოდევნილი, სულ 41 ადამიანის შემადგენლობით უკანვე ახალქალაქში დაუბრკოლებლად შევიდა. ახალქალაქის მაზრაში მე ჯარები არ შემყავდა, ვინაიდან მოწინააღმდეგის ბირთვი ახალციხის მაზრაში გახლდათ და დარწმუნებული ვიყავი, რომ, როცა ამ ბირთვს ბოლოს მოვუღებდით, მაშინ ძნელი აღარ იქნებოდა ახალქალახის მაზრაშიც წესრიგი დაგვემყარებინა. ქალაქ ახალქალაქში ჩვენი სუსტი რაზმის (სულ 41 ადამიანი) დაუბრკოლებლივ შემოსვლა ახალქალაქის დაწყნარებაზე ჩემი ვარაუდების სისწორეს ამტკიცებს: რიცხვით უფრო ძლიერი მოწინააღმდეგე, როცა ფოცხოვში დამარცხების შესახებ შეიტყო, ახალქალაქის მაზრის ფარგლებიდან საჩქაროდ გაიქცა. ახალქალაქში ზემოხსენებული გარნიზონი 21 მარტს შევიდა და იმ დროიდან იქ სრული სიმშვიდე დამყარდა, და ადმინისტრაციაც თავისი თანამდებობრივი მოვალეობების შესრულებას შეუდგა. ტელეგრაფი სწრაფად იქნა აღდგენილი, ხოლო მეც ახალქალაქში დაცვის გარეშე ჩამოვედი, სრულიად მშვიდად და დაუბრკოლებლად.
თბილისი მოითხოვდა ფოცხოვის რაიონიდან ჯარების გამოყვანას. მე ამას დაუშვებლად მივიჩნევდი. მქონდა ცნობები, რომ „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიას“ უარი არ უთქვამს ახალციხეზე და ღებულობდა ზომებს ჩვენს საზღვრებში შემოსაჭრელად; გარდა ამისა, ზემო ფოცხოვის განიარაღება დასრულებული არ იყო. თუმცა კი ინგლისელები დაჟინებით მოითხოვდნენ ჩვენი ჯარების გამოყვანას, მაგრამ მე ვაჭიანურებდი, რადგანაც თითოეული შემდეგი დღე ჩამორთმეული იარაღის რიცხვს ზრდიდა. ინგლისელებთან მოლაპარაკებები წარმოებდა თბილისში; მეც მიხდებოდა მათი წარმოება ახალციხესა და ახალქალაქში მათ წარმომადგენლებთან. ასეთები გახლდნენ პოლკოვნიკი სტიუარტი, რომელიც თბილისიდან არაერთხელ ჩამოვიდა, და პოლკოვნიკი, მგონი, რედი, რომელიც ახალქალაქში იმყოფებოდა. პირველი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ მე ახალქალაქის მაზრაში ორ ასეულზე მეტი არ შემეყვანა და სომხებთან ჩვენს ხელშეკრულებაზე მიმითითებდა, რომლის მიხედვითაც ჩვენ არ გვქონდა უფლება ახალქალაქში უფრო მეტი ძალის გარნიზონი გვყოლოდა. ასეთივე შეხედულებისა გახლდათ პოლკ. რედიც ახალქალაქიდან. სტიუარტისადმი ჩემს შეკითხვაზე, იძლევა თუ არა იგი გარანტიას, რომ ასეთი უმნიშვნელო ძალებით შეიძლება მაზრის უზრუნველყოფა მოწინააღმდეგის შემდგომი შესაძლო შემოჭრებისგან, იგი უარყოფითად მპასუხობდა. ამასთან ერთად იგივე პირი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ არტაანის ორკუგის ფარგლებში ჯარები არ შეგვეყვანა, მაგრამ ისევ არაფრის პასუხი არ შეეძლო, როცა მას ვკითხე, შეუძლია თუ არა მას ჩვენი უსაფრთხოების გარანტირება ამ მხრიდან. ამ საუბრებიდან გამოირკვა, რომ მან არაფერი არ იცის „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიისა“ და მისი მთავრობის არსებობის შესახებ. სულ მცირე იგი მე ასე მეუბნებოდა. მე მას გადავეცი, გვარების მიხედვით, ამ მთავრობის წევრთ სია და მათი მისამართები. ჩემთვის მისი ეს არცოდნა გასაკვირი გახლდათ, რადგანაც ინგლისის წარმომადგენლები ყარსშიცა და არტაანშიც იმყოფებოდნენ.
გვარდიის შესახებ
ამავე ხანში მოხდა ერთი გარემოება, უკიდურესად საინტერესო და მეტად სამწუხარო. მას შემდეგ, რაც ჩვენ ახალციხის მაზრა გავწმინდეთ და მოწინააღმდეგე ქვემო ფოცხოვიდან განვდევნეთ, სიწყნარე ჩამოწვა. ამ დროს მიდიოდა მოლაპარაკებები ინგლისელებთან, როგორც ზემოთ ვწერდი, ჩვენი შემდგომი მოქმედებების შესახებ. და აი საბრძოლო მოქმედებათა ამ შეჩერების დროს გვარდიის მხრიდან წამოვიდა (посыпались) თხოვნები თუ მოთხოვნები მათი სახლებში გაშვების შესახებ. მე პროტესტს ვაცხადებდი, ვუმტკიცებდი. არაფერი არ შველოდა. გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები ჩადიოდნენ თბილისში, პირდაპირი ხაზითაც ელაპარაკებოდნენ და ბოლოს და ბოლოს მიაღწიეს თბილისისგან შესაბამისი ბრძანების გაცემას. უნდა განვმარტო (დავთქვა), რომ ფრონტიდან წასვლის თავიანთ სურვილს ისინი იმით ფარავდნენ (ნიღბავდნენ), რომ საჭიროა გამგზავრება გაგრის ფრონტის გასაძლიერებლად, რომ ისინი სახლებში 2–3 დღით წავლენ, ხოლო შემდეგ კი ისევ შეიკრიბებიან და გაგრის ფრონტზე გაეშურებიან. მე მომიწია მათთვის პირდაპირ მეთქვა, რომ ისინი არანაირ გაგრის ფრონტზე არ წავლენ, არამედ უბრალოდ თავიანთ სახლებს მიაშურებენ. როგორც არანაირი დისციპლინის არმქონე ჯარს, მას სრულებით არ ჰქონდა ადგილებზე თუნდაც სულ მცირე ხნით დგომის უნარი და მაშინვე გახრწნას (დაშლას) იწყებდა. ჩემთვის ნათელი გახლდათ, რომ მათ შორის ძლიერად განვითარდა სახლებში წასვლის სურვილი, მიუხედავად იმისა, რომ ვითარება მოითხოვდა საწინააღმდეგოს – ადგილებზე დარჩენასა და მზად ყოფნას. ჩემთვის ნათელი იყო ასევე ისიც, რომ მათ ბელადებს მათთან გამკლავება არ შეეძლოთ. ასე თუ ისე ბრძანება მათი გაყვანის შესახებ თბილისიდან გამოგზავნილ იქნა. ამ ბრძანებაში არ იყო ნათქვამი, რომ გვარდია გაგრის ფრონტზე მიემართება. გადავეცი მათ ეს ბრძანება. უნდა გენახათ მათი წასვლა. ეს, თავისი სისწრაფისა და თავისი უწესრიგობის მიხედვით, დაუჯერებელი რამ გახლდათ. ერთ დღეში ისინი აღმოჩნდნენ ბორჯომში. ზოგიერთს 70 ვერსამდე მანძილის გავლა მოუხდა. რა თქმა უნდა, დღისითაც მიდიოდნენ და ღამითაც. მე ამ დღეს ადმინისტრაციული საქმეების გამო აწყურში მომიწია ყოფნა და მსურდა ამ შემთხვევით მესარგებლა, დაბრუნებისას მათ ნაწილებს შევხვედროდი და მათთვის მადლობა გამომეცხადებია. სამწუხაროდ, მე მხოლოდ ცალკეული ადამიანების ძალიან გრძელი მწკრივები ვიხილე. ასეთი მწკრივების სათავეში მოდიოდა 5–10 ადამიანის პატარა ჯგუფი ნაწილის მეთაურითა და, რა თქმა უნდა, წითელი დროშით, დანარჩენები კი მრავალ ვერსზე იწელებოდნენ. მხოლოდ ერთ ასეულს შევხვდი, რომელიც მეტ-ნაკლებად წესრიგით მოდიოდა. ამ ასეულმა, როცა დამინახა, შესძახა: „გაუმარჯოს ჩვენს მთავარსარდალს“. მე გავჩერდი და მადლობა გადავუხადე მათ სამსახურისთვის. ჩამოვიდა რა ბორჯომში, გვარდია სხდებოდა მატარებლებში და მითითების მიხედვით გაგრის ფრონტზე იგზავნებოდა; არსებითად კი, უახლოვდებოდა რა თავის მშობლიურ ადგილებს, სახლებში მიდიოდა. მეორე თუ მესამე დღეს მე მივიღე ტელეგრამა გენ. ა. გედევანიშვილისგან, რომლის მიხედვითაც გვარდია სახლებში გაიშვებოდა. არ შეიძლება არ გაგღიმებოდა. თავიდან გამოჩნდა დაბეჯითებითი აუცილებლობა, რომ იგი საბრძოლო მოქმედებების ფრონტიდან სხვა ფრონტზე გადასროლისთვის წაეყვანათ; ასეთი გადასროლა აუცილებლად ამა თუ იმ სტრატეგიული მოსაზრებების შედეგად უნდა ყოფილიყო, რომლებიც საერთო ვითარების შესაბამის ცვლილებებზე იქნებოდა დაფუძნებული, რომლებიც მოითხოვდნენ უსწრაფეს გადაჯგუფებას, და უეცრად, მომდევნო დღეს გვარდიას სახლებში უშვებენ. ჩემთვის ნათელი გახლდათ, და ეს ასეც აღმოჩნდა, რომ ეს ბრძანება გვარდიის სახლებში თვითნებური წასვლით იყო გამოწვეული და მხოლოდ მომხდარ ფაქტზე სანქციას იძლეოდა.
ამრიგად, აქ ჩვენ ვხვდებით შემდეგ მოვლენას. გვარდია აყენებს მოთხოვნებს, და რადგანაც ისინი არ სრულდება, მიდის სახლში, არ უწევს რა ანგარიშს მთავრობის ბრძანებებს. სენი ზემოდანაა, როცა მოთხოვნები მათი ზედა ფენებიდან, ე. ი. შტაბებიდან ამოდიოდა, და დაბალ ფენებშიც გადაეცა. ამ ფაქტმა უკვალოდ ჩაიარა და ჩვენს ბელადებს თვალები ვერ აუხილა; მათ ვერ შეამჩნიეს ან, უფრო სწორად, არ სურდათ დაენახათ, რომ გვარდია უკვე პრეტორიანულ ორგანიზაციად გადაიქცა.
გვარდია 22 მარტს წავიდა, ე. ი. მან სულ 17 დღე დაჰყო, თუ ავითვლით 5 მარტიდან, საბრძოლო მოქმედებების დაწყების დღიდან. მათმა ამ წასვლამ არმიაზეც ცუდი გავლენა მოახდინა. სენი იქაც შევიდა.
მხედველობაში უნდა გვქონდეს შემდეგი გარემოება. ქართულ ჯარებს, ასე ვთქვათ, სუფთად ქართულ ჯარებს, ქართულ არმიაში სავალდებულო სამსახური არ გაუვლიათ. ეს იყო ქართული კორპუსის ვერშემდგარი ჩამოყალიბების ნარჩენები 1917 წლის ბოლოსა და 1918-ის დასაწყისში, როცა ნაწილებს ვაყალიბებდით რუსული არმიის რიგებიდან მოსულთა რიცხვიდან, რომელიც ბოლშევიზმით გახლდათ მოცული. მე ადრე მივუთითებდი ამ ბოლშევიზმის გამოვლენაზე ქართულ ჯარებში; ამ აფეთქებებმა გვაიძულეს ჯარისკაცები სახლებში გაგვეშვა, ვინაიდან ისინი სახელმწიფოსთვის საფრთხეს წარმოადგენდნენ. ახალი არმია ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული, როცა 1918 წლის დეკემბერში ქართულ-სომხური ომი დაიწყო, ხოლო 1919 წლის თებერვალში კი ისევ გამოცხადდა მობილიზაცია, რომლის შედეგადაც პოლკები რუსული ჯარებიდან მოსული ჯარისკაცებით შეივსო, რომლებიც ბოლშევიზმით იყვნენ შეპყრობილნი. ამრიგად იმ ადამიანთა მასა, რომლებიც ახალციხის რაზმს შეადგენდნენ, მეტად წვადი მასალისგან შედგებოდა და ყოველთის მზად იყო რომ ცეცხლად აალებულიყო, დაუმორჩილებლობა გამოეხატა და ღია ამბოხებაშიც კი გადასულიყო. ამის შესახებ მე ქვემოთ ვიტყვი, აქ კი აღვნიშნავ, რომ გვარდიის წასვლამ მეტად ცუდი გავლენა იქონია არმიის ნაწილებზეც, რომლებიც სულ ახლახანს იქნენ ხელში აყვანილი. ამრიგად, გვარდია წავიდა, მე არ შემიძლია სხვა სიტყვის (შეფასების) მოძებნა, ხოლო ვითარება კი გართულდა. მე შევიტყვე, რომ ზემო ფოცხოვში მოვიდნენ ჯარები არტაანიდან, იქ მოიტანეს ტყვიამფრქვევები და ქვემეხები, და რომ ჯაქსუში ჩამოვიდნენ მნიშვნელოვანი პირები იმავე არტაანიდან; გადმოგვცემდნენ, რომ ეს გახლდათ მთავრობა ყარსიდან. ამავდროულად მოვიდა საგანგაშო ცნობები ახალქალაქის მხრიდანაც; მოგვახსენებდნენ, რომ მოწინააღმდეგე თავს იყრის ზურზუნის რაიონში და დუხობორების საცხოვრებელი მხარის საპირისპიროდ; ასევე ასახელებდნენ ციფრებს, რომელთა დაჯერებაც მე, რა თქმა უნდა, არ შემეძლო. ამ ცნობების პარალელურად ინგლისური სამსახურის პოლკოვნიკი რედი ახალქალაქიდან იმავე დაჯგუფებების შესახებ მატყობინებდა და უმატებდა, რომ მან ამ რაიონში თავისი ოფიცერი გაგზავნა, რომელიც თათრების მიერ იქნა ალყაშემორტყმული და რომელმაც ძლივს ძლივობით მოახერხა მათ ხელიდან დასხლტომოდა; ამასთან ერთად იგი დაჟინებით მეკითხებოდა, როდის და რამდენ ჯარებს გავგზავნი ახალქალაქში და მთხოვდა მათი გაგზავნა მეჩქარა. მე უნდა შეგახსენოთ, რომ ერთი კვირით თუ მეტი ხნით ადრე, იგი ისევე როგორც პოლკ. სტიუარტი, ახალქალაქში ჩვენი ორ ასეულზე მეტი ჯარების შეყვანის წინააღმდეგი გახლდათ. ამ დროს ჩემი რეზერვის ნაწილი ახალციხიდან ახალქალაქის მაზრის საზღვრისკენ იქნა გადაყვანილი; ამ ნაწილს შეეძლო, ვითარების და მიხედვით, ერთი გადმოსასვლელით ან ჩემთან შემოერთებულიყო, ან კიდევ ახალქალაქთან გამოჩენილიყო. მე პოლკ. რედის მის თხოვნაზე ჯარების გაგზავნის შესახებ ვუპასუხე, რომ ჩემი ჯარები ახალქალაქის ახლოს დგანან და საჭირო მომენტში იმავე დღეს ახალქალაქში მივლენ.
მე ზემო ფოცხოვი და იქ შეკრებილი მოწინააღმდეგის ძალები მაშფოთებდა: და, ბუნებრივია, ფოცხოვში მოწინააღმდეგის გაძლიერების გათვალისწინებით არ მინდოდა ახალქალაქში ოპერაციებით დავკავებულიყავი, რაც ძალების გაფანტვას გამოიწვევდა, რომლებიც გვარდიის წასვლის შემდეგ რიცხობრივად ისედაც შესუსტებული გახლდათ. ასეთი იყო ვითარება. ამასობაში თბილისი ზემო ფოცხოვიდან ჯარების გამოყვანას დაჟინებით მოითხოვდა. მე არ ვთანხმდებოდი და მივუთითებდი მოწინააღმდეგის ჯარების თავმოყრაზე ზემო ფოცხოვში, და რომ ზემო ფოცხოვიდან იარაღისა და ფქვილის მოწოდება მაშინვე ერთბაშად შეწყდა, რაც, უეჭველად, სიმპტომატური გახლდათ. და მაინც იგლისელთა დაჟინებული მოთხოვნების დამშვიდებისთვის მიხდებოდა ჯარები თანდათანობით გამომეყვანა, თუმცა კი მე მათ ზედ საზღვართან განვალაგებდი. ბოლოს იქ დარჩა ერთი ბატალიონი; ის დანარჩენებისგან არაუმეტეს 6–7 ვერსის მანძილზე იყო წინ გაწეული. მასაც გაეგზავნა ბრძანება ღამით გამოსულიყო. მაგრამ მოხდა შემდეგი: იმ დღეს, რომლის დაღამებისას მას უნდა დაეხია, მასზე მოხდა შემოტევა. როგორც შემდეგ გამოირკვა, ამ დროს ჯაქსუში, სადაც არტაან-ყარსის უფროსობა იმყოფებოდა, იყო ინგლისელი ოფიცერიც არტაანიდან. დივიზიის მეთაურმა, რომლის შემადგენლობაშიც შედიოდა ეს ბატალიონი, მიიღო მოხსენება, რომ მოწინააღმდეგემ ამ ბატალიონს შემოუტია; მან მე დაუყოვნებლივ მომახსენა და მთხოვდა მითითებებს, თუ როგორ მოქცეულიყო, ე. ი. გამოეყვანა ბატალიონი თუ, მოწინააღმდეგის თავდასხმის გათალისწინებით, არ გამოეყვანა. მე ვუპასუხე, რომ არა თუ არ გამოეყვანა, არამედ მისთვის დაუყოვნებლივ მხარდაჭერა უნდა აღმოეჩინა. სამწუხაროდ, დივიზიის მეთაურსა და თავდაცვაში მყოფ ბატალიონს შორის კავშირი იმ მომენტში გაწყვეტილ იქნა, რის შედეგადაც ბატალიონის მეთაურს ეს მეორე ბრძანება არ მიუღია. მან შემოტევა მოიგერია, ხოლო შემდეგ კი, ასრულებდა რა ადრე მიღებულ ბრძანებას, ღამით დაიხია და თავის ჯარებს შემოუერთდა. მისი ეს უკან დახევა, რომელიც გაუგებრობის გამო იყო მომხდარი, მოწინააღმდეგემ მიიღო როგორც თავისი წარმატება; მეორე დღეს მოწინააღმდეგე საზღვარს მოუახლოვდა, ჩვენი ჯარების საპირისპიროდ ხაზი დაიკავა და სანგრების თხრას შეუდგა. მე ძალზედ ვნანობდი მომხდარის გამო, მაგრამ რა უნდა მექნა: ან ჩვენებს თბილისში არ ესმოდათ შექმნილი ვითარება, ან კიდევ ინგლისელები ურყევნი იყვნენ თავიანთ მოთხოვნაში რომ ჩვენი ჯარები უკან დაგვეხია. მომდევნო დღეს გენ. ართმელაძემ მომახსენა, რომ მის უბანზე გამოცხადდა ინგლისელი ოფიცერი და მისგან მოითხოვა, რომ მას არტაანის ოკრუგის საზღვარი არ გადაელახა; იგი მეკითხებოდა, თუ როგორ მოქცეულიყო. მე ვუპასუხე მისთვის გადაეცათ, რათა მას ინგლისელი ოფიცრისთვის ეპასუხა, რომ მას, გენ. ართმელაძეს, ჰყავს თავისი უფროსობა, რომლის ბრძანებებსაც იგი აღასრულებს, და რომ ეს ოფიცერი ჩემთან ახალციხეში გამოესტუმრებინა.
ეს ოფიცერი, მისი გვარი სრულებით არ მახსოვს, ჩემთან ჩამოვიდა და ჯაქსუდან „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ მთავრობის თავმჯდომარისგან გზავნილი მომიტანა. ეს თავმჯდომარე ჯაქსუში იმყოფებოდა. იგი მწერდა: „საქართველო და სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიის ტერიტორია ყოველთვის მეგობრულ ურთიერთობებში იმყოფებოდნენ, მაგრამ რომ ქართველებმა დაარღვიეს საერთაშორისო ურთიერთობები და, ომის გამოუცხადებლად, საზღვარზე გადავიდნენ, რომ თავმჯდომარე იძულებული იყო თავისი ჯარებისთვის ჩვენს ჯარებზე შემოტევა ებრძანა და რომ შედეგად ქართული ჯარები იძულებული იყვნენ უკან დაეხიათ“. შემდეგ იგი გვთავაზობდა დაგვედო ზავი და სხვა. ეს წერილი საკმარისად უსირცხვილო გახლდათ. ამ გზავნილის მომტანი ინგლისელი ოფიცერი პასუხს ითხოვდა. საუბრის დროს მან რამდენჯერმე ხაზი გაუსვა, რომ მოწინააღმდეგე მნიშვნელოვნად გაძლიერდა და მისი რიცხვი 4–5 ათასი ადამიანით განმისაზღვრა; მიმითითებდა, რომ მოიტანეს ტყვიამფრქვევები და სამი ქვემეხი. შემდეგ, ჩემს შენიშვნაზე, რომ მოწინააღმდეგის გაძლიერება მე არ მაშინებს და რომ მე ვიმოქმედებ ისე, როგორც ვითარება მიკარნახებს, და თუ საჭიროდ დავინახავ, მაშინ შევუტევ მოწინააღმდეგეს, მით უმეტეს, რომ მოწინააღმდეგეს ჯარები კი არ ჰყავს, არამედ ბანდები, მან გესლიანად მკითხა, მაშინ რატომ იყო რომ ჩვენმა ჯარებმა, რომლებსაც გუშინ მოწინააღმდეგემ შემოუტია, ასე საჩქაროდ უკან დაიხიეს. მიზეზის ახსნა მე საჭიროდ არ ჩავთვალე, არამედ ვუპასუხე, რომ თუ იგი ჩვენი ჯარების საჩქაროდ უკან დახევის მოწმე იყო, მაშინ ამ დღეებში სხვა რაღაცის მოწმეც შეიქნება; ამასთან ერთად მე ვთხოვე მას წერილობითი პასუხისთვის ორი საათის შემდეგ შემოევლო. ორი საათის შემდეგ მას ჩავაბარე წერილობითი პასუხი რუსულ ენაზე თარგმანით ინგლისურზეც.
ჩემი პასუხი იყო შემდეგი: ვდგამდი რა ნაბიჯს ჰუმანიტარული საწყისების საპასუხოდ, მე ვთანხმდებდი დაზავებაზე, მაგრამ მივუთითებდი, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების დადების რწმუნებები არ გამაჩნია და რომ ამისთვის კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის მთავრობამ ურთიერთობა უნდა დაიწყოს ჩემს მთავრობასთან, რომელსაც მე მისი ჩემდამი წერილი ტელეგრაფით გადავეცი. ხოლო რაც შეეხება დაზავებას, მე გამოვხატავდი თანხმობას, მაგრამ მის მიერ ზოგიერთი პირობის შესრულებით. პირობებად კი ვუსვამდი: ფოცხოვში მოსული ჯარების უკან არტაანში გაყვანას, სერვერ-ბეგის გადმოცემას, ასევე კიდევ ერთი ბეგისა, რომელმაც ამის წინ ჩვენ თავისი მორჩილება გამოგვიხატა, ხოლო ახლა კი მათ მხარეზე გადავიდა. ჩემს წერილს ვამთავრებდი, რომ თუ შემდეგი დღის 11 საათისათვის ვერ მივიღებდი ჩემი პირობების დაკმაყოფილებას, მაშინ ხელები გახსნილი მექნებოდა.
ჩემი პასუხი ინგლისელს არ მოეწონა. მან მკითხა, ხომ არ შევიცვლიდი ჩემს გადაწყვეტილებას. მე უარყოფითად ვუპასუხე. ამ ინგლისელ ოფიცერთან ჩემს საუბარში სხვათა შორის წარმოიშვა ფრაზების ისეთი გაცვლაც, რომელიც მე ვთვლი აუცილებელია აღინიშნოს. თარჯიმანი გახლდათ თავადი მამუკა ორბელიანი. ინგლისელ ოფიცერს სურდა დავერწმუნებინე „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ საზღვარი არ გადამელახა და ასეთი შეკითხვა დამისვა: „ხომ არ თვლით თქვენ, რომ ერთვებით რა ომში „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიასთან“, სახელმწიფოსთან, რომლიც ინგლისის მფარველობის ქვეშ იმყოფება, თქვენ ამით ხელს აღმართავთ ინგლისის წინააღმდეგ“. მე ვუპასუხე, რომ ასე მიჩნევა არ შემიძლია, ვინაიდან, თუ მე ამ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ ჩემს საომარ მოქმედებებს განვიხილავ როგორც მოქმედებებს ინგლისის წინააღმდეგ, მაშინ ასეთ შემთხვევაში სწორედ ამ სახელმწიფოს თავდასხმა და ძარცვა-რბევა, რომელიც მან ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებში მოახდინა, მე უნდა განვიხილო, როგორც თავდასხმა, რომელიც ჩვენზე მოახდინა ინგლისმა.
შესაძლოა, ოფიცერმა გადააჭარბა, მიმითითებდა რა ამ სახელმწიფოსადმი ინგლისის მფარველობაზე, შეიძლება, მაგრამ რომ ინგლისელებს რაღაც დამოკიდებულაბა ჰქონდათ კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის წარმოქმნის საკითხისადმი, მე მეჩვენებოდა და ახლაც უეჭველად მეჩვენება. ჩემს მიერ ჩაბარებული პასუხი ინგლისელმა ოფიცერმა წაიღო ჯაქსუში, კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის მთავრობის თავმჯდომარესთან. როგორც მოსალოდნელი იყო, არანაირი პასუხი აღარ მიმიღია. მე გავეცი ბრძანება ჯარების თავმოყრაზე მოწინააღმდეგისთვის შესატევად. მოწინააღმდეგეს არა თუ არ დაუხევია, არამედ გაძლიერდა და სანგრებს თხრიდა. საჭირო იყო სწრაფად გვემოქმედა. დავამთავრე რა თავმოყრა, მე შეტევაზე გადავედი.
გულახდილად რომ ვაღიარო, მე ეს მომავალი მოქმედებები ძლიერად მაღელვებდა. ვიცოდი, რომ ინგლისელები, როგორც ადგილობრივი, ისე თბილისში მყოფნიც, ჩვენი შეტევის წინააღმდეგნი არიან; ვიცოდი, რომ თბილისი უთმობს ინგლისელებს და წარუმტებლობის შემთხვევაში მთელი პასუხისმგებლობა ამის გამო მე დამეკისრებოდა. ამას უნდა დავუმატო, რომ მე მესამედით და უფრო მეტადაც ვიყავი დასუსტებული გვარდიის წასვლით; მართალია, შევმცირდი მესამედით, მაგრამ მხოლოდ ხიშტების რიცხვით. მოწინააღმდეგე კი გაძლიერდა, არა მხოლოდ ადამიანთა რაოდენობით, არამედ აგრეთვე ტყვიამფრქვევებითა და ქვემეხებით. ყველა ეს გარემოება მე ძლიერ მაშფოთებდა. ბრძოლის წინა დღეს, გვიან საღამოს, ჩემთან დევნილთათვის დახმარების ადგილობრივი კომიტეტის თავმჯდომარე გ. აზნაუროვი შემოვიდა. მან, რა თქმა უნდა, ჩვენი ხვალინდელი მოქმედებების შესახებ არაფერი იცოდა და დევნილებისთის დახმარების აღმოჩენის ზოგიერთი საკითხის გარკვევის მიზნით გახლდათ მოსული. შემდგომში იგი მეუბნებოდა, რომ მან შეამჩნია, რომ მისი დაკვირვებით მე რაღაცით ძლიერად ვიყავი შეწუხებული და ამიტომაც მალევე წავიდა. იგი მართალი გახლდათ; როცა მას ვესაუბრებოდი, მე არაერთხელ ჩავყურებდი მაგიდაზე ჩემს წინ გაშლილ რუკას და მეასედ ვამოწმებდი საკუთარ თავს, ყველაფერი მაქვს თუ არა აწონ-დაწონილი და გათვალისწინებული ხვალინდელი ბრძოლისათვის. ვემზადებოდი რა ამ ოპერაციისთვის, რამდენჯერმე ვიყავი ადგილზე, თვითონ მოვახდინე დაზვერვა, პირადად გამოვარკვიე ადგილზე ყველაფერი, რაც ვითარებას შეეხებოდა, და განვიხილე კერძო უფროსების წინასწარი განკარგულებების ყველა წვრილმანი, ზოგიერთი შესწორებებიც შევიტანე. ასე რომ ვთქვათ, წმინდა სამხედრო ხასიათის ამ შეშფოთებას კიდევ ერთიც დაემატა. მე ვთვლიდი, რომ ბრძოლა აუცილებლად მოგებული უნდა ყოფილიყო; მართალია, წარუმატებლობა კატასტროფულ რამეს არ წარმოადგენდა; მე უკან ჩემს საკმაოდ ძლიერ პოზიციებზე დავბრუნდებოდი. მაგრამ ბრძოლა უნდა მოგვეგო, რათა ჩვენ, არმიას, არ მიგვეღო საყვედურები გვარდიისაგან, რომ მათ გარეშე ჩვენ ვერ შევძელით გამარჯვება.
მკითხველი, შეიძლება, ასეთ ფიქრებს საკმარისად წვრილმანად მიიჩნევს, მაგრამ ისინი მე თავში მომდიოდა, და აქ ყველაფერს გულახდილად ვწერ, ყველაფერს, რაც სულში მქონდა; გარდა ამისა, ეს ისეთი წვრილმანიც არ ყოფილა. ჩვენ ბრძოლა რომ წაგვეგო, შესაძლოა, საარმიო ორგანიზაციის მოსპობის საკითხი უკანმოუბრუნებლად ყოფილიყო გადაწყვეტილი და ჩვენი წარუმატებლობაც მხოლოდ არმიის მოწინააღმდეგეთა ხელში ზედმეტი კოზირი იქნებოდა. ყველა ეს გარემოება მაღელვებდა, და მეორე დღეს გამთენიისას ბრძოლის ველზე გავემგზავრე. ამასთან უნდა დავუმატო, რომ მოწინააღმდეგის გაძლიერების შესახებ ხმები მოსახლეობაშიც გავრცელდა, რომელმაც, არ სჯეროდა რა ჩვენი გამარჯვებისა, საბრძოლო მოქმედებების ზურგის რაიონიდან უკვე დაიწყო გასახლება; გვიხდებოდა ისინი უკან ძალით დაგვებრუნებია. ვესწრებოდი რა ბრძოლის ველზე, მე მეტად ვიყავი გახარებული; მოწინააღმდეგე ამოდევნილ იქნა თავისი სანგრებიდან და ჩვენი ჯარები, თანდათანობით, ტეხავდნენ რა წინააღმდეგობას, მას ავიწროვებდნენ (განდევნიდნენ). მეორე დღეს ჩვენი ჯარები ზემო ფოცხოვში შევიდნენ. მოწინააღმდეგე ნაწილობრივ არტაანში წავიდა, ხოლო დანარჩენები კი სოფლებში წავიდ-წამოვიდნენ. მოწინააღმდეგის მიერ არტაანიდან ჩამოტანილი სამი ქვემეხი ჩვენ დაგვრჩა ხელში; მათ, მგონი, თითქმის არც უმოქმედიათ ჩვენს წინააღმდეგ.
თბილისში, ისე ჩანდა, ძალზედ კმაყოფილი იყვნენ ჩვენი წარმატებით. ფოცხოვში, ჩემთვის ძალზედ სამწუხაროდ, მოწინააღმდეგის ერთ-ერთი მიმავალი ჯგუფის მიერ მოკლულ იქნა აჰმედ-ბეგი, მაჰმად-ბეგ აბაშიძის სიძე. აჰმედ-ბეგი ზემო ფოცხოვის ყველაზე უფრო გავლენიანი მემამულე გახლდათ. ჩვენ გვქონდა ზოგიერთი ცნობა იმის შესახებ, რომ მას სერვერ-ბეგის მხარე ეჭირა, როდესაც ჩვენი ჯარები ზემო ფოცხოვის საზღვრებს მიადგნენ, მაშინ, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ამ ოკრუგმა მორჩილება გამოგვიცხადა და გვთხოვდა მის ოლქში ჯარები არ შეგვეყვანა. ეს თხოვნა აღსრულებულ იქნა, მაგრამ გარკვეული ცნობილი პირობების დაცვისას, რომლებზედაც მე ადრე ვწერდი. ცოტა ხნის შემდეგ გენ. ართმელაძესთან მოვიდა სწორედ ეს აჰმედ-ბეგი თავისი ლოიალობის იმავე დამოწმებით. გავიგე რა ამის შესახებ, მე ვუბრძანე გენ. ართმელაძეს იგი ჩემთან მოეყვანა. იგი ჩემთან ახალციხეში მოვიდა და მე მას საკმაოდ დიდხანს ვესაუბრე. მასთან შეხვედრისას შევნიშნე, რომ იგი, როგორც ჩანდა, ძალზედ შეშფოთებული იყო ჩემი გამოძახებით; როგორც ჩანს, დარწმუნებული იყო, რომ მე მას დავაპატიმრებდი. მე მას გადავუკარი, რომ ჩვენ გვაქვს ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი სერვერ-ბეგის მომხრეა. მან საწინააღმდეგოში დამიწყო დარწმუნება. მაშინ მე მას ვუთხარი, რომ მჯერა მისი, რომ იგი ჩემთან იმისთვის მოვიწვიე, რათა მას გავცნობოდი, რომ ახლა მე მას სახლში ვუშვებ და რომ მისი შემდგომი საქციელი გვიჩვენებს მისი დარწმუნებების სიმართლეს. მე მას ბადრაგად ოფიცერი გავაყოლე, რომელმაც იგი ჩვენს მეწინავე საგუშაგოებამდე მშვიდობით მიიყვანა. მართლაც, შემდგომში იგი არანაირ დახმარებას არ უწევდა არც სერვერ-ბეგსა და არც „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ მთავრობას; პირიქით, მე შემდეგ მქონდა ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი ადგილობრივ მცხოვრებლებზე თავის გავლენას იმისთვის იყენებდა, რომ მათ ჩვენი მოწინააღმდეგისთვის დახმარება არ აღმოეჩინათ. როდესაც ჩვენ ზემო ფოცხოვის ფარგლებში შევედით, მისმა ცოლმა, ახლა უკვე ქვრივმა, თვითონ მოგვცა რამდენიმე ტყვიამფრქვევი და ათეულ ათასობის ვაზნა, რომლებიც მის მეუღლესთან ინახებოდა, და რომელთა ჩვენთვის მოცემაც მათ ადრე არ შეეძლოთ, რადგანაც ჩვენი მოწინააღმდეგის აგენტებისა ეშინოდათ, რომლებიც მთელ ამ ოლქში დაძრწოდნენ და მოსახლეობას ჩვენს წინააღმდეგ განაწყობდნენ. უეჭველია, იგი გულწრფელად რომ არ ყოფილიყო ჩვენდამი ერთგულად განწყობილი, მაშინ ამ იარაღს ჩვენს მოწინააღმდეგეს გადასცემდა. და ბოლოს, მისი ლოიალური დამოკიდებულება ჩვენდამი უდაოდ მტკიცდება მისი სიკვდილით. დამარცხების შემდეგ მოწინააღმდეგეს, როცა მისი სახლის შორიახლოს მიდიოდა, სურდა აეძულებინა იგი რომ მას გაჰყოლოდა. იგი არ დაეთანხმა და მაშინ ისიც და მისი ვაჟიშვილიც მოკლულ იქნენ ამ ნაძირლების მიერ. მე შემდეგ ძალზედ ვნანობდი, თუ რატომ არ დავაპატიმრე ეს უბედური, რომელიც თავისი ლოიალობის მსხვერპლი შეიქნა. მაგრამ საუბედუროდ, მე არ შემეძლო იგი დამეპატიმრებინა; მე იგი ჩემთან მოვიწვიე, და ქართული ჯარების სარდალს არ შეეძლო ვერაგი ყოფილიყო, რომ არაფერი ვთქვათ იმის შესახებ, რომ ასეთი მოქმედებები ჩემთვის სრულებით უცხოა. ასე დაიღუპა საწყალი აჰმედ-ბეგი, რომელმაც შეხვედრისას ჩემზე მეტად სასიამოვნო შთაბეჭდილება მოახდინა.
(გაგრძელება იხ. ნაწილი III)
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
თ ა ვ ი VI
სომხურ-ქართული ომი. – მთავარი სარდლობა. – შულავერის მოვლენები. – სომხეთთან ომის დასასრული
სომხურ-ქართული ომი
ანტანტის სამხედრო წარმომადგენლები, რა თქმა უნდა, ისევე როგორც გერმანელებიც, ალმაცერად უყურებდნენ დამფუძნებელი კრების თავზე მოფრიალე წითელ დროშას და ასევე საქართველოს მარქსისტულ მთავრობასაც. მათი სიმპათიები იყო სომეხთა მხარეზე. გარდა ამისა, სომხურ ჯარებში ბევრი რუსი ოფიცერი იყო. ჩვენი ოფიცრობა სომხურ ჯარებს „დენიკინის მე-7 კორპუსს“ უწოდებდა. რა თქმა უნდა, სომხებს ჰქონდათ სხვა უფრო ღრმა მიზეზები, რომ საქართველოსათვის შემოეტიათ, მით უმეტეს, რომ სომხეთისა და საქართველოს მთავრობებს შორის მიდიოდა მოლაპარაკებები. ვიმყოფებოდი რა თადარიგში, მე ამ მოლაპარაკებათა საქმის კურსში არ ვყოფილვარ.
სომხებს, როცა საქართველოს უტევდნენ, არ შეიძლებოდა ჰქონოდათ იმედი, რომ საქართველოს დაეუფლებოდნენ; უეჭველია, მათ ეს იცოდნენ და დენიკინისა და, შესაძლოა, ანტანტის წარმომადენელთა (სულ ორი კაპიტნის, ერთი ინგლისელისა და ერთი ფრანგის) წაქეზებითაც კი, საქართველოსთან ომს ვერ გარისკავდნენ.
1919 წელს საქართველოს მთავრობამ გამოსცა წიგნი რუსულ ენაზე „ქართულ-სომხური ურთიერთობების ისტორიიდან“ («Из истории Грузино-Армянских отношений»). ეს წიგნი მე ხელში ჩამივარდა უკვე ემიგრაციაში, და, როცა ჩემს მოგონებებს გამოცემისთვის ვამზადებდი, 1955 წელს აუცილებლად ვცანი ამ წიგნის საფუძველზე რამდენიმე სიტყვა დამემატებინა. სომხებთან მოლაპარაკებებს აწარმოებდა სოსიკო მდივანი, უიღბლო (წარუმატებელი) დიპლომატი სომხეთში 1918 და შემდეგ თურქეთში 1921 წელს, რომელმაც ბათუმი თურქებს გადასცა. ამ წიგნში დაწერილიდან ნათელი ხდება, რომ ჩვენი ლიდერები 1917 წლიდან დაპირდნენ სომხებს იმ ქართულ ოლქებს, სადაც უმრავლესობა სომხები იყვნენ, და ეს, სავარაუდოდ, ხალხთა თვითგამორკვევის პრინციპის ცუდად გაგებისა და არასწორად გამოყენების შედეგად იყო. საქმე იმაშია, რომ საუკუნეთა მანძილზე საქართველო თავშესაფარს აძლევდა თურქეთიდან გამოქცეულ სომხებს, როგორც ახლა ყველა ქვეყანა აძლევს თავშესაფარს რუსეთიდან გაქცეულებს. რა თქმა უნდა, ჩვენ შეგვეძლო დავთანხმებულიყავით სომხების საქართველოდან თავიანთ ახლადწარმოქმნილ სამშობლოში დაბრუნებაზე, მაგრამ სულაც არ გადაგვეცა ტერიტორია, რომელიც ყოველთვის ქართული სახელმწიფოს ნაწილს შეადგენდა.
რაც შეეხება საქართველოს მხრიდან ომისთვის მომზადებას, ასეთი რამ სრულებით არ ყოფილა, არც საგარეოპოლიტიკური და არც სამხედრო თვალსაზრისით. სომხებმა ეს იცოდნენ და, იყვნენ რა უკვე მომზადებული ომისათვის, იმედოვნებდნენ მაშინვე დაეპყროთ ის ოლქები, რომლებზედაც პრეტენზიებს აცხადებდნენ, და სწორად ვარაუდობდნენ, რომ ანტანტის წარმომადგენლები (შემდეგ) ომს გააჩაღებდნენ, ან კიდევ, შესაძლოა, მათგან ამაზე თანხმობაც კი ჰქონდათ.
ქართველების სისხლი იღვრებოდა 8 დეკემბრიდან, ხოლო მობილიზაცია კი მხოლოდ 18 დეკემბერს იქნა გამოცხადებული, და ეს მაშინ, როცა ბრძოლები დედაქალაქიდან 60–80 ვერსზე მიდიოდა. ვიტყვი მეტსაც, 12 დეკემბერს განსაკუთრებული ზეიმურობით დღესასწაულობდნენ სახალხო გვარდიის მიერ არსენალის აღების დღეს, რომლის უფრო მეტი ზეიმურობით აღნიშვნისათვის, როგორც შემდეგ შევიტყე, ეკატერინენფელდიდან, საომარ მოქმედებათა თეატრიდან, გვარდიის ცხენოსანი ჯარი იქნა თბილისში გამოძახებული.
18 დეკემბერს, მობილიზაციის გამოცხადების დღეს, მე მივედი გენერალური შტაბის უფროსთან გენ. ანდრონიკაშვილთან და განვუცხადე მას, როგორც გენერალური შტაბის ოფიცრების ზემდგომ უფროსს (как старшему начальнику офицеров генерального штаба), რომ საკუთარ თავს ვაძლევ მის სრულ განკარგულებაში და მას შეუძლია გამომიყენოს გენერალური შტაბის ან სხვა ნებისმიერ თანამდებობაზე, სადაზვერვო ესკადრონის უფროსის ჩათვლით. აქვე მას ვკითხე ვითარების შესახებ; მან მითხრა, რომ გამოცხადებულია მობილიზაცია, რომ რამდენიმე დღის შემდეგ იქნება ჯარები, რომლებიც გაიგზავნებიან კიდეც ფრონტზე, ხოლო ამ ნაწილებს კი, რომლებიც ხელთ გააჩნიათა, გზავნიან გენ. გიორგი წულუკიძის დასახმარებლად. „მაინც საით“, – ვკითხე მას. „სანაიანში“, – მიპასუხა, – „იქ დღეს უკვე პოლკ. ვაჩნაძის ეშელონი გაემართა“. „სანაიანში, – ვუთხარი მე, – იქ არც ერთი ადამიანის გაგზავნა არ შეიძლება, პირიქით, იქიდან ყველაფერი რაც შეიძლება საჩქაროდ უკან, სადახლოში უნდა გამოვიყვანოთ; თუ შეიძლება, სასწრაფოდ გააჩერეთ ვაჩნაძის ეშელონი“. მან მიპასუხა, რომ პირადად მას არაფრის გაკეთება არ შეუძლია, რადგანაც მთავარსარდლად გენ. გედევანიშვილია დანიშნული, ხოლო მისი საველე შტაბის უფროსად კი გენ. იმნაძე, მაგრამ იგი ეტყვის მათ ჩემი აზრის თაობაზე. მე წამოვედი მისგან, დავუდასტურე რა, რომ მისგან დანიშვნას დაველოდები.
მეორე დღეს შევიტყე, რომ ყალიბდება ოფიცრების პოლკი. ვაჩნაძის ეშელონი არ ყოფილა გაჩერებული და აირუმთან, დაკარგა რა შემადგენლობის მესამედი და გაისროლა რა მთელი ვაზნები, ხვრელის ხეობაში ყოველი მხრიდან გარშემორტყმული, ნარჩენებით ტყვედ ჩავარდა. ესეც ცოტაა, აღმოჩნდა, რომ ამ სანაიანის ხვრელში ჯავშნოსანი მატარებლები და ჰაუბიცების ბატარეა იქნენ გაგზავნილი, რომლებიც ამ ადგილმდებარეობაზე, რა თქმა უდა, გამოსაყენებელი ვერ იქნებოდნენ. ყველაფერი ეს მე უკიდურესობამდე მტანჯავდა და მაკვირვებდა, როგორც მაკვირვებდა რაღაც ახალი საველე შტაბის შედგენა, რომელიც, რა თქმა უნდა, გენერალური შტაბის არსებობისა და ჩვენი ტერიტორიის უმნიშვნელობის გამო სრულებით ზედმეტ დაწესებულებას წარმოადგენდა. საშინელი იყო ჩემი სულის მდგომარეობა; მე პირდაპირ ადგილს ვერ ვპოულობდი. გული მწყდებოდა სამშობლოს გამო, რომელიც ასე სულელურად ჩავარდა უმწეო მდგომარეობაში (так глупо попавшую впросак), მე გული მწყდებოდა არმიის გამო, რომელიც უკვე 10 დღის განმავლობაში მხოლოდ წარუმატებლობებს (უიღბლობებს) განიცდიდა, მე გული მწყდებოდა მებრძოლების გამო, რომლებიც იღუპებოდნენ, რომლებიც ბრძოლის შეუძლებელ პირობებში იყვნენ ჩაყენებულნი, და ეს 12 დეკემბრის გვარდიული დღესასწაულის, არსენალის აღების წლისთავის თბილისური საზეიმო ხმების ქვეშ; მე გული მტკიოდა ჩემი საბრძოლო ამხანაგების, უკანასკნელი ომის გმირების და აქ კი სირცხვილისათვის განწირულთა გამო, ვინაიდან, დაიმსახურეს რა უმაღლესი საბრძოლო ჯილდოები სერიოზულ მოწინააღმდეგეებთან ბრძოლებში, აქ ისინი ეჭვგარეშე გაცილებით უფრო სუსტი მტრის მიერ იყვნენ დამარცხებული; მე გული მტკიოდა ყველაფრის გამო, რაც კეთდებოდა, და იმავე დროს ვაცნობიერებდი, რომ სრულებით არ ძალმიძს რაიმეთი დავეხმარო, მე განწირული ვყავი უმოქმედობისთვის და უნდა მეცადა. მესამე დღეს გადავწყვიტე წავსულიყავი და ოფიცერთა პოლკში რიგით მებრძოლად ჩავეწერეთ. უმოქმედობა და ყოველივე მიმდინარის მდუმარედ ჭვრეტა აუტანელი გახლდათ. სწორედ მაშინ, როცა პალტოს ვიცმევდი, რათა ოფიცერთა პოლკში ჩასაწერად წავსულიყავი, ჩემთან მოვიდა ოფიცერი შტაბიდან გენ. ანდრონიკაშვილის წერილით, რომელიც მთავაზობდა ასარჩევად ორ თანამდებობას: შტაბის უფროსისა გენ. მაღალაშვილთან, რომელიც მოხალისეთა კორპუსს აყალიბებდა, ან დივიზიის შტაბის უფროსისა გენ. მაზნიაშვილთან. მე წავედი შტაბში. იქ გენ. ანდრონიკაშვილის კაბინეტში შევხვდი გენ. გედევანიშვილს, რომელმაც დამიწყო რჩევის მოცემა, რომ მიმეღო მოხალისეთა კორპუსის უფროსის თანამდებობა, რომელიც, მისი სიტყვით, ყველაზე მეტი, ორი კვირის შემდეგ ჩამოყალიბებული იქნებოდა. მე სევდა მიპყრობდა, მაგრამ არ შემეძლო არ გამეღიმა. ახლა როცა ყველასთვის ნათელია, რომ იმ კორპუსის ასე სწრაფად ჩამოყალიბება შეუძლებელი იყო, და რომ, ყოველ შემთხვევაში, მის ჩამოყალიბებამდე ომი, თუ ვერ იქნებოდა დამთავრებული, ყოველ შემთხვევაში გადამწყვეტი ბრძოლები ამ კორპუსის მონაწილეობის გარეშე გაჩაღდებოდა. მე თავშეკავებით ვუპასუხე, რომ მივიღებ იმ შტაბს, რომელიც უკვე ხვალვე იმოქმედებს ბროლის ველზე, და რომ ჩემთვის სულ ერთია კორპუსის შტაბის უფროსი ვიქნები თუ დივიზიისა; ამიტომ, თუ გენ. მაზნიაშვილს არაფერი აქვს საწინააღმდეგო, მაშინ მე მასთან წავალ შტაბის უფროსად. მაზნიაშვილი აქვე გახლდათ და თავისი თანხმობაც გამოხატა. მე პირველ წუთს მომეჩვენა, რომ იგი თითქოსდა ამით განსაკუთრებით კმაყოფილი არ დარჩენილა; შესაძლოა, რომ ასე არ ყოფილა და მე ეს ამ შემთხვევაში ჩემმა ზომაზე მეტმა ეჭვიანობამ მიკარნახა. შემდეგ წუთს მე ეს ავხსენი მისი შემცბარობით იმის გამო, რომ თავისი შტაბის უფროსად თავისი ძველი უფროსი უნდა მიეღო. თავად მაზნიაშვილმა ეს უკეთ იცის; ყოველ შემთხვევაში ჩვენ საერთო საქმე კეთილი თანხმობით დავიწყეთ და ასევე დავამთავრეთ. ამ დროს კაბინეტში სამხედრო მინისტრი შემოვიდა და როცა შეიტყო, რომ მე გენ. მაზნიაშვილთან შტაბის უფროსად მივდივარ, თავისი კმაყოფილება გამომიხატა. აქვე წამოიჭრა საკითხი ოფიცერთა პოლკის შესახებ; როგორც მახსოვს, მე გახლდით ამის მიზეზი; მე გამოვუტყდი, რომ დღეს უკვე ამ პოლკში ჩასაწერად მივდიოდი. გამოირკვა, რომ ამ პოლკის მეთაურად ინიშნება პოლკ. ნარეკელაძე, რომლმაც უკვე დაიწყო მისი ჩამოყალიბება. მე არ შემეძლო არ ჩავრეულიყავი და გამოვთქვი, რომ ისეთი ნაწილის სათავეში, როგორიც ოფიცერთა პოლკია, ავტორიტეტისა და საპატიო სახელის მქონე პირი უნდა იქნას დანიშნული და რომ ყველაზე უფრო შესაფერის ასეთ პირს წარმოადგენს პოლკ. ბაქრაძე, ჩინებული სამწყობრო ოფიცერი, რომელსაც წმ. გიორგის ორი საოფიცრო ჯვარი აქვს მიღებული. გენ. გედევანიშვილმა პოლკ. ნარეკელაძის კანდიდატურის დაცვა დაიწყო. სამხედრო მინისტრმა ბრძანა ახლავე პოლკ. ბაქრაძე დაენიშნათ. მე წამოვედი შტაბიდან და იმავე დღეს შევუდექი ჩემი თანამდებობის შესრულებას.
მაზნიაშვილი თავის კაბინეტში თავისი სავარძლიდან წამოდგა, იქ მე დამსვა და მითხრა: „აჰა შენ რუკა, ქაღალდი, მელანი, ფანქრები, კალმები. შეუდექი საქმეს“. მე დავიწყე ჩემი მუშაობა. ამასობაში საქმეები კარგად ვერ მიდიოდა. გენ. გიორგი წულუკიძემ სადახლოდან უკან დაიხია. მე ყოველ დღე დილას და საღამოს შტაბში ვიყავი და ჩვენი ჯარების მდგომარეობის შესახებ ვგებულობდი. გენ. იმნაძემ, საველე შტაბის უფროსმა, როცა ვითარებას გვიხატავდა და რუკაზე გენ. წულუკიძის ჯარების განლაგებას გვიჩვენებდა, გვითხრა, რომ, როგორც ჩანს, ტელეგრამა არეულია (перепутана), ვინაიდან ჩვენი ჯარების ასეთი განლაგება არ შეიძლება იყოს. მართლაც, ჩვენი ჯარები სადახლოს გარშემო მთისწინებში იდგნენ და, საკუთრივ რომ ვთქვათ, მოწინააღმდეგის მიერ იყვნენ გარშემორტყმულნი; გარემომცველი მთების ყველა მაღალი წერტილი მოწინააღმდეგის ხელში გახლდათ. სამწუხაროდ, ეს სიმართლე აღმოჩნდა, და მომდევნო დღეს გენ. წულუკიძემ ბრძოლის შემდეგ ძლივს-ძლივობით აშაგი-სერალის მიმართულებით დაიხია. იმაზე, თუ რამდენად ძნელი იყო ეს უკანდახევა, შეიძლება მოწმობდეს ის ფაქტი, რომ ნაწილები იძულებული იყვნენ უკან დაეხიათ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაწილის გაყოლებით, და არა მარცხენასი, სადაც აშაგი-სერალზე გზა მიემართებოდა. ცაგურიას ბატარეას, რომელიც ამ გზაზე მოდიოდა, ხმლებით მოუხდა თავისთვის გზის გაეკაფა. პოლკ. წულუკიძე გამოწვეულ იქნა და მის ნაცვლად გაიგზავნა გენ. სუმბათაშვილი რამდენიმე ასეული ადამიანის გაძლიერებით. 23 დეკემბერს გენ. მაზნიაშვილი და მე სადგურ აშაგი-სერალისკენ გავემგზავრეთ. ამ დროს მობილიზაცია ჯერ კიდევ არ იყო დამთავრებული. 18 დეკემბერს მხოლოდ ოთხი ასაკის მობილიზაცია იქნა გამოცხადებული, და ამაზე ზევით იყო მოხალისეთა მასაც.
უნდა ითქვას, რომ ბათუმის ეპოპეის დროს ბათუმის თავდაცვაზე უმთავრესად დასავლეთ საქართველო გამოგვეხმაურა; სომხებთან ომზე კი გამოგვეხმაურა უკვე მთელი საქართველო; ომი მეტად პოპულარული აღმოჩნდა, ხოლო თბილისთან მტრის სიახლოვე და ჩვენი უიღბლობანი ხალხის მასებს მხოლოდ უფრო მეტად აღაგზნებდა და აღაფრთოვანებდა. მტერი თბილისიდან სულ რაღაც 2–3 ვერსზე იყო და უწინარეს ყოვლისა დროის მოგება იყო საჭირო.
გენ. მაზნიაშვილი და მე სადგურ აშაგი-სერალს მივუახლოვდით; ჩვენ დაგვხვდა გენ. სუმბათაშვილი. როცა დამინახა, მან მითხრა: „თქვენც ჩამოხვედით აქ საკუთარი სახელის გასასვრელად“. „ის ისეა გასვრილი“, – ვუპასუხე, – „რომ მისი გასვრის გამო შიში უკვე აღარა ღირს“.
ვითარება გახლდათ შემდეგი. პოლკ. წულუკიძის ჯარების ნარჩენებმა, სულ 200-ზე ნაკლებმა ადამიანმა, უკან დაიხიეს დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირის გამოყოლებით ანუ სხვანაირად ბამბაკზე; გენ. სუმბათაშვილის რაზმი, ე. ი. ის რამდენიმე ასეული ადამიანი, რომლებიც მან მოიყვანა პოლკ. წულუკიძის გასაძლიერებლად, უკუაგდო რა მოწინააღმდეგის მეწინავე ნაწილები, სულ 2–3 ვერსზე იყო აშაგი-სერალის სამხრეთით შულავერის მიმართულებაზე. როგორც გენ. სუმბათაშვილი მოგვახსენებდა, იგი მაშინ მოვიდა, როცა პოლკ. წულუკიძემ უკვე დაიწყო უკან დახევა. თავისი ძალების ნაწილი მან რკინიგზის გაყოლებით წინ გაგზავნა პოლკ. წულუკიძის უკანდახეული ნაწილების თავისთან მიღების მიზნით, ხოლო დანარჩენი ძალებით კი შულავერის გზატკეცილის გაყოლებით დაიწყო შეტევა; ძალების ნარჩენი, დაახლოებით 150 ადამიანი აშაგი-სერალში ჰყავდა დატოვებული, მაგრამ ჩვენი ჩამოსვლისთვის მათი დახარჯვა მოუხდა იმ უბნის გაძლიერებაზე, რომელიც ბრძოლებს შულავერის მიმართულებით აწარმოებდა. ამრიგად, მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მეტად თხიერად (სუსტად) იყო საქმე; ასევე რკინიგზის გაყოლებითაც; შულავერის მიმართულებაზე ამ დღეს ერთ-ერთ სიმაღლეს დავეუფლეთ, მაგრამ შემდეგ შეტევა შეჩერებულ იქნა. უნდა გვეღიარებინა, რომ გენ. სუმბათაშვილის მოქმედებები და განკარგულებანი სწორი გახლდათ; ეჭვგარეშეა, რომ ისინი სარისკო იყო, მაგრამ მხოლოდ ასეთი მოქმედებებით შეიძლებოდა სომეხთა შემოტევის შეჩერება, რომლებსაც უკვე ორი კვირის მანძილზე წარმატებები ჰქონდათ და ამის შედეგად ამაღლებული (მხნე) განწყობით გვიტევდნენ.
სწორედ შულავერზე მოძრაობას შეეძლო აეძულებია ისინი თავიანთი შემოტევა შეეჩერებიათ და ამ ქალაქის თავდაცვას შედგომოდნენ. გენ. სუმბათაშვილის შულავერზე ამ შეტევამ მიიქცია მათი ყურადღება და რკინიგზის გამოყოლებით თბილისზე საერთო შემოტევა შეაჩერა. ამით გენ. სუმბათაშვილმა ჩვენთვის ძვირფასი დრო მოიგო. სომხების უფროსი რომ უფრო შორსმჭვრეტელი ყოფილიყო, მას რკინიგზის გამოყოლებით და მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მოძრაობა უნდა გაეგრძელებია, არ მიაქცევდა რა ყურადღებას შულავერზე გენ. სუმბათაშვილის მოძრაობას; მას აქ თითქმის წინააღმდეგობა არ შეხვდებოდა და შეეძლებოდა იმავე დღეს ჩვენ მდ. ხრამის აქეთა მხარეს გამოვეყარეთ. საბედნიეროდ, გენ. სუმბათაშვილის მოქმედებებმა სომეხთა მხრიდან სწორედ იმ სახის მოქმედებები გამოიწვია, რომლებიც ჩვენთვის ყველაზე უფრო სასურველი იყო. ჩვენ გვჭირდებოდა რადაც არ უნდა დაგვჯდომოდა სომხები შულავერზე ჩვნი შეტევის შიშის ქვეშ გვყოლოდა. ჩვენს მიერ იმავე დღეს შულავერის მიმართულებაზე ერთ-ერთი სიმაღლის აღება, რაც ხელს გვიწყობდა იმაში, რომ სომხები შულავერის აღებაზე ჩვენს სურვილში დაგვერწმუნებია, ჩვენთვის მეტად ხელსაყრელი მონაცემი გახლდათ. ყველაფერი ეს სწრაფად მომივიდა თავში გენ. სუმბათაშვილის მოხსენების დროს, და ჩვენ ყველანი, გამოვედით რა ვაგონიდან, ცხენებით გავემგზავრეთ პოზიციაზე. ჩვენ წინ და მარჯვნივ გაწეულ უკიდურეს სიმაღლეზე ავედით და იქიდან ვიხილეთ შულავერი, აგრეთვე მისი შემოგარენიც, უფრო მოშორებით, მარჯვნივ, დასავლეთისკენ.
გენ. მაზნიაშვილი საერთო მმართველობას შეუდგა და მაშინვე შეიქმნა ორი საბრძოლო უბანი: 1) გენ. სუმბათაშვილისა შულავერის მიმართულებაზე და 2) უბანი მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე, ახლა არ მახსოვს, ვისი უფროსობით. პოზიციიდან უკან დაბრუნებისას (ჩვენთან იყო გვარდიის შტაბის წევრი ლადო ჯიბლაძეც), გამოქცეულებისაგან გავიგეთ, რომ ის სიმაღლე, რომელიც სულ ახლახანს იქნა ჩვენს მიერ აღებული, სომხებმა უკანვე აიღეს; გამოქცეულები მინდვრის გამოვლით, უწესრიგოდ, მდ. ხრამისკენ მიემართებოდნენ; 50–60 ადამიანი პირადად ჩვენ გავაჩერეთ, ამასთან ლადო ჯიბლაძე ლანძღავდა მათ, და, მგონი, მათრახიც გამოიყენა. მე ძალიან მიხაროდა ის, რომ ერთ-ერთმა ახალმა მოღვაწემ პირადად იხილა, თუ რა არის ბრძოლა და რომ ბრძოლის ველზე მართვის ხერხები ისევე ძველია, როგორც ეს ქვეყანა, და ვერც ვერასდროს შეიცვლება; ადამიანების ბრძოლაში წაყვანა იძულების გარეშე შეუძლებელია. საქმე აღმოჩნდა შემდეგში. ის სიმაღლე, რომლიდანაც ჩვენ მოწინააღმდეგის განლაგებას ვათვალიერებდით, არცთუ შორს იყო ჩვენს მიერ აღებული სიმაღლისაგან. ყველაფერი სომხების ხელში მოულოდნელად გამოჩენილმა არტილერიამ გააკეთა. მან ცეცხლი გაგვიხსნა და ჩვენმა გამოუცდელმა, უდისციპლინო მოხალისეებმა სიმაღლე დაცალეს.
* * *
გენ. მაზნიაშვილი მამაცია; მე რამდენჯერმე ვნახე იგი გასროლების ქვეშ და შემიძლია ეს დავამოწმო. მამაცია იგი ისეთ წუთებშიც, როცა ვითარება ძალზედ არახელსაყრელად მძიმდება. მაგრამ ის იტანჯება (ზიანდება) იმით, რომ ზომაზე მეტად მამაცია (он страдает тем, что чересчур храбр), თუ ასე შეიძლება გამოვთქვათ; იგი ხშირად საკუთარი თავით რისკავს, და ჩვენ შეიძლებოდა არაერთხელ დაგვეკარგა ასეთი ადამიანი, რომლის დაკარგვაც ჩვენთვის დიდი ზარალი იქნებოდა. და აქაც, როცა ჩვენ ცხენებიდან ჩამოვქვეითდით და გორაზე ავედით, იგი ჯიუტად თხემზე მიაბიჯებდა; მე მას ვსაყვედურობდი, მაგრამ მასთან არაფრის გაწყობა არ შეიძლებოდა. მან თავისას მიაღწია, ჩვენ საარტილერიო ცეცხლი გაგვიხსნეს იმ სიმაღლეზე, საიდანაც მოწინააღმდეგის განლაგებას ვათვალიერებდით; ჩვენ ძალზე ფრთხილად უნდა ვყოფილიყავით. ერთი ჭურვი ჩემს წინ რამდნიმე ნაბიჯში დაეცა, და მე თავიდან ფეხებამდე მიწა მომეყარა. „ეს გინდოდა“, – დავუყვირე მაზნიაშვილს, და მხოლოდ მაშინ ჩამოვიდა ის გორის თხემიდან. დიდება უფალს, ჩვენგან არავინ დაჭრილა. ეს საარტილერიო ცეცხლი, ბრძოლებში ჩვენამდე, შულავერთან, სომხების მხრიდან იყო პირველად და გვიმტკიცებდა, რომ სომხებმა შულავერში მოიტანეს ქვემეხები, რაც ნიშნავდა, რომ მოიყვნეს მაშველი ძალებიც. როცა ჩვენ ეს სიმაღლე დავტოვეთ და ჩვენს შემოვლას ვაგრძელებდით, სომხებმა სწორედ იმ სიმაღლეს გაუხსნეს ცეცხლი, რომელიც ჩვენებმა სულ ახლახანს აიღეს; ჩვენებმა საარტილერიო ცეცხლს ვერ გაუძლეს და ეს საკმარისად მნიშვნელოვანი სიმაღლე დატოვეს; ამ გორიდან გამოქცეულებს შემდეგ ერთნახევარ-ორ საათს მინდვრით ჩვენი უკან დაბრუნების გზაზე ვიჭერდით. როცა უკან ვაგონში დავბრუნდით, ჩვენ გენ. მაზნიაშვილთან ერთად მდგომარეობა სწრაფად განვიხილეთ და მაშინვე შევთანხმდით, რომ სომხებს მარჯვნიდან უნდა დავარტყათ (армян надо хлопнуть справа), შემოვუვლით რა მათ მარცხენა ფლანგს, და დავარტყათ შულავერზე ჩრდილო-დასავლეთიდან. მაგრამ რითი უნდა დაგვერტყა? მე მაშინვე ვიხუმრე, რომ რეზერვში ჩვენ გვყავს სამი გენერალი და დამფუძნებელი კრების ერთი წევრი. ჩვენ კარგად გვესმოდა, რომ საჭიროა მოწინააღმდეგეს ხელიდან გამოვგლიჯოთ ინიციატივა, რომელსაც იგი უკვე ორი კვირაა ფლობდა, მაგრამ ეს გამოგლეჯა არაფრით არ შეგვეძლო. ღამე ჩამოწვა. მე ვაცნობიერებდი, რომ მდგომარეობა ბეწვზე ჰკიდია. სომხების უმცირესი მოწოლა, და ჩვენ თვალის დახახამებაში ხრამს იქით აღმოვჩნდებოდით. ჩვენ ვიყავით უფროსები ჯარების გარეშე. თბილისიდან ცივსისხლიანად გვატყობინებდნენ, რომ ჯარები ჯერჯერობით არ არის, რომ მობილიზაცია ჯერ კიდევ არა დამთავრებულა, რომ ღებულობენ ყველა ზომას მის დასაჩქარებლად და ა. შ. მე ვაგონში დავაბიჯებდი, დაუსრულებლად ვუყურებდი რუკას, ვეძიებდი ყველა ხერხს მდგომარეობიდან გამოსასვლელად, მაგრამ არ გვყავდა რა ჯარები, არაფრის მოფიქრება არ შემეძლო, ისევ დავდიოდი, ისევ ვუყურებდი რუკას და ა. შ.
ამასობაში ჩემს მიერ იქნა მიღებული ზომები მართვის მოწესრიგებისთვის, კავშირგაბმულობის დამყარებისთვის, ზურგის შესახებ და სხვა. დაახლოებით ღამის სამ საათზე უეცრად მოახლოებული მატარებლის ხმა გავიგონე. ამბის გასაგებად გავგზავნე ადიუტანტი. რამდენიმე წუთის შემდეგ იგი დაბრუნდა და მომახსენა, რომ მოვიდა ხაშურის გვარდია. მე უფროსი ჩემთან მოვითხოვე. ვკითხე, რამდენია ხალხი, მივიღე პასუხი 240; აქვთ თუ არა ვაზნები – მიპასუხა, მხოლოდ 30-30 (თითო მებრძოლზე); „თქვენ რა, ომში მოემგზავრებით და მთავარი, ვაზნები, თან არ მოგაქვთ“. მაგრამ აქვე შემოსწრებულმა ამ გვარდიის შტაბის წევრმა გვითხრა, რომ უფროსმა არ იცის და რომ თითოეულ მებრძოლს 200 ვაზნა აქვს. ეს პატარა დიალოგი მომყავს გვარდიის ადათ-ჩვევების ილუსტრირებისთვის. ვუბრძანე მათ ვაგონებიდან დაუყოვნებლივ ჩამოსულიყვნენ. ისინი ითხოვდნენ დილამდე გვედროვებინა. ვუპასუხე, რომ მე სიამოვნებით დაველოდებოდი, მაგრამ ვშიშობ, რომ მოწინააღმდეგე არ მოისურვებს ჩემთან დათანხმებას. დაჟინებით დავდექი ჩემს მოთხოვნაზე. ეს 200 ადამიანი მე არაფერს მაძლევდა. გადმოტვირთვის შემდეგ ისინი მარჯვენა ფლანგზე გავგზავნე. შემდეგ ისევ მომქანცველი მოლოდინი, სიარული, რუკა და სხვა. 4–5 საათზე კიდევ ერთი მატარებელი მოგვადგა. როგორც კი ჩემ მიერ გაღვიძებულ ადიუტანტს ვუბრძანე გაერკვია, თუ ვინ მოვიდა, რომ ამ დროს შემოვიდა ეშელონის უფროსი და მოგვახსენა, რომ მოსულია მე-5 პოლკის ეშელონი ორი ბატალიონის შემადგენლობითა და 15 ტყვიამფრქვევით. მე ის კინაღამ გადავკოცნე. ერთბაშად დავმშვიდდი. კიდევ რამდენიმე საათი და ინიციატივის ჩვენს ხელში ჩაგდებას შევუდგებით. გარდა ამისა, ეს გახლდათ სამწყობრო ნაწილი. აქამდე გენ. სუმბათაშვილის ჯარების შემადგენლობაში პოდპოლკ. კონჩუევის მე-6 პოლკის სულ ორი ასეული იყო, დანარჩენები კი გვარდია და მოხალისეთა ნაწილები გახლდნენ. მაშინვე ჩამოვსხი ბატალიონები ვაგონებიდან და, მოქმედებათა დასახული გეგმის თანახმად, მარჯვენა ფლანგზე გავგზავნე.
მე ამ ომის ყველა დაწვრილებით ამბავზე არ შევჩერდები. მხოლოდ რამდენიმე კაშკაშა ეპიზოდსა და სიმპტომატიურად დამახასიათებელ ფაქტს აღვნიშნავ.
მთავარი სარდლობა
დავიწყებ მთავარი სარდლობიდან. არ მახსოვს, თბილისში თუ მთავარსარდლის გენ. ა. გედევანიშვილის ერთ-ერთი ჩამოსვლისას მომიხდა მელაპარაკა მასთან მომავალი მოქმედებების შესახებ. გენ. გედევანიშვილმა, რომელიც მომავალი მოქმედებების თაობაზე ზოგად შტრიხებში ლაპარაკობდა, თქვა, რომ აპირებს ჯარების ორი ჯგუფის შექმნას: ერთისა სადახლოს, ხოლო მეორისა ვორონცოვკის მიმართულებაზე, რეზერვით სანდარიში, და რომ იგი ვორონცოვკის მიმართულებას მთავრ მიმართულებად მიიჩნევს. მე გამოვთქვი, რომ მოცემულ გარემოებებში ვორონცოვკის მიმართულება არ შეილება იყოს მთავარი, რომ მთავარი მიმართულებაა რკინიგზის გაყოლებაზე, ხოლო ვორონცოვკისა კი ან ალექსანდროპოლის ციხესიმაგრეს მიებჯინება ან ლორეს გასწვრივ წავა, და იმავე რკინიგზის მიმართულებაზე უნდა გამოვიდეს, მაგრამ უფრო გრძელი და ხვეული გზებით, რაც რკინიგზის მიმართულებაზე ჩვენი არამყარი მდგომარეობის დროს უფრო სახიფათო იქნება; და ბოლოს, ჩვენ ვერ გავართმევთ თავს 200 ვერსამდე და მეტი სიგრძის გზატკეცილზე ჯარების გამოკვებას. გენ. გედევანიშვილი თავის აზრზე რჩებოდა, და მე მას ვუთხარი: „ნუ დავიწყებთ დავას, რომელია მთავარი, კამპანია გვიჩვენებს, მაგრამ შენ რკინიგზის მიმართულებაზე საკმარისი ჯარები მოგვეცი, და მე თავს ვდებ, რომ ის მეორეხარისხოვანიდან მთავარ მიმართულებად ვაქციო“. ვუთმობ სამხედრო მკითხველს გაიზიაროს ჩემი ან გენ. გედევანიშვილის თვალსაზრისი.
გენ. გედევანიშვილი არაერთხელ ჩამოსულა ჩვენთან და ერთხელ პოზიციებზეც გახლდათ, მე მას არ ვაცილებდი. არანაირი მითითებები შულავერის ოპერაციის შესახებ მას ჩვენთვის არ მოუცია და ამ მიმართებით იგი სავსებით სწორად იქცეოდა, მით უმეტეს, როგორც ჩანდა, აქ შეცდომები არ ყოფილა, ხოლო შემსრულებლის ინიციატივის შებოჭვა და მისთვის შენი აზრის თავზე მოხვევა არასდროს არ არის საჭირო.
ერთხელ, შულავერის აღების შემდეგ, იგი აშაგი-სერალში ჩამოვიდა, მაზნიაშვილსა და მე მთავრობისა და თავისი სახელით მადლობა გადაგვიხადა და გადაგვკოცნა, ხოლო შემდეგ კი რუკასთან გადავედით. მოისმინა რა მოხსენება, მან მოგვცა მითითება შემდგომი მოქმედებებისთვის; იგი ჩვენ გვიბრძანებდა გაგვევლო სადახლო, მაგრამ გარკვეული ხაზის იქით, ახლა ის არ მახსოვს, თუმცა კი ვიცი, რომ სულ რაღაც რამდენიმე ვერზე ამ სოფლის სამხრეთით, ამ ხაზის იქით ჩვენ წინსვლის ნება არ გვეძლეოდა, სანამ ეკატერინენფელდის რაიონში მყოფი გვარდიული ჯგუფი არ გაგვითანაბრდებოდა. „და თუ ისინი ვერასოდეს გაგვითანაბრდებიან, ჩვენ მაინც უნდა ვიდგეთ და ვუცადოთ?“ – ვკითხე მას. „ისინი გაგითანაბრდებიან“, – მიპასუხა, – „და მაშინ იქნება საერთო შეტევა“.
ამრიგად, იმის ნაცვლად, რომ მიღწეული წარმატება გაგვევითარებინა, ამ წარმატებას დამოკიდებულს ხდიდნენ წარმატებასთან სხვა უბანზე, სადაც ის შეიძლებოდა არათუ არ ყოფილიყო, არამედ შეიძლებოდა მოჰყოლოდა წარუმატებლობაც, და, ამის შედეგად, საერთო წარმატებაც ვარდებოდა. მოქმედებათა ასეთი ხერხით სწორედ რომ ვაძლევდით მოწინააღმდეგეს დროს, რათა გამორკვეულიყო და თავი წესრიგში მოეყვანა და ვკარგავდით მოწინააღმდეგისთვის ასეთი შრომით წართმეულ ინიციატივას.
იყო კიდევ მისი ერთი ჩამოსვლა, მეტად დამახასიათებელი. როგორც მახსოვს, ეს იმ დროს ეხება, როცა საომარი მოქმედებები შეწყვეტილი გახლდათ. ჩამოვიდა სამხედრო მინისტრი, შემდეგ კი ისიც. სამხედრო მინისტრმა მოისურვა ჯარებთან გამგზავრებულიყო; გენ. გედევანიშვილმა თქვა, რომ იგი თბილისში უნდა დაბრუნდეს. გენ. მაზნიაშვილი და მე სამხედრო მინისტრს თან უნდა ვხლებოდით, მაგრამ გენ. გედევანიშვილმა განაცხადა, რომ მას საქმე აქვს ჩემთან, რის შედეგადაც მე მასთან დავრჩი. სამხედრო მინისტრის გამგზავრების შემდეგ ჩვენ მისი ვაგონისაკენ გავემართეთ. ჩვენ ვაგონის შორიახლოს დავიწყეთ წინ და უკან სიარული და ვლაპარაკობდით; ვაგონში არ შევსულვართ, როგორც ჩანს, იმიტომ, რომ გენ. გედევანიშვილს არ უნდოდა, რომ ვინმეს შეძლებოდა ჩვენი საუბარი მოესმინა, სხვანაირად სიცივეში სიარული არანაირად საჭირო არ გახლდათ. წარსულ და მომავალ საბრძოლო მოქმედებებზე არ გვილაპარაკია. გენ. გედევანიშვილი ამბობდა, რომ ახლა მთავრობა ძალზე კარგი აზრისაა ჩემს შესახებ, რომ ეჭვს გარეშე მე ისევ სამსახურში ვიქნებოდი მიწვეული, რომ იგი თანამდებობიდან გადადგება და, როგორც ჩანს, მის ნაცვლად მე ვიქნები და ა. შ., ამავე სულისკვეთებით. მე მდუმარედ ვუსმენდი მას და არცთუ სრულად მესმოდა, თუ იგი ყველაფერ ამას რისთვის მეუბნებოდა. ახლაც არ მესმის; იმით ვხსნი, რომ, ყველაფრის მიხედვით, ეს საკითხი მას ძალზე აწუხებდა. მოვუსმინე რა მას, ვუპასუხე, რომ გადადგება თუ არ გადადგება – ეს მისი საქმეა, და თუ იგი სამსახურს თავს საკუთარი სურვილით დაანებებს, მაშინ მისთვის სულ ერთი უნდა იყოს, ვიქნები მე მის ადგილზე თუ არა; რომ, ბოლოს, თუ იგი თადარიგში წავა და მის თანამდებობას მე შემომთავაზებენ, მაშინ მე ამ საკითხზე უშუალოდ მთავრობას დაველაპარაკები. მე არ მინდოდა მისთვის მეთქვა, რომ მთავრობა პოლიტიკური და პირადი ხასიათის მოსაზრებებით არასდროს და არავთარ შემთხვევაში არ შემომთავაზებს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანამდებობას, და საერთოდაც ისეთ თანამდებობას, რომელიც მე შეიარაღებული ძალების სათავეში დამაყენებს, და რომ ამას იგი მხოლოდ განსაკუთრებულ გარემოებათა ზეწოლის ქვეშ თუ იღონებს. მთავრობა ჩემთან მიმართებაში თავისი შემდგომი ქცევებით ამ მომენტამდე ამტკიცებდა და ახლაც ამტკიცებს, რომ ჩემი შეხედულება სავსებით სწორი გახლდათ. დააკმაყოფილა თუ ვერ დააკმაყოფილა იგი თუ არა ჩემმა პასუხმა, თუნდაც ამ საკითხზე ჩემმა შეხედულებამ – არ ვიცი. იგი გაემგზავრა, მე კი ჩემს მოვალეობებს დავუბრუნდი.
შულავერის მოვლენები
შულავერის ოპერაცია 28 დეკემბრის საღამომდე გრძელდებოდა, როცა საკუთრივ შულავერის ბრძოლა გადაწყვეტილ იქნა; 29-ში ჯარები შულავერში შევიდნენ. 24 დეკემბრიდან ჩვენთან გაძლიერების ჯარებმა დაიწყეს მოსვლა და 28 რიცხვისათვის აქ 1-ლი და მე-2 დივიზიების ნაწილები მოგროვდნენ, თუმცა კი ვერა ყველანი, აგრეთვე მოვიდნენ ჩვენი ცხენოსანი ჯარის ცხენოსან-ქვეითი ესკადრონებიც. შულავერი ერთი ან ორი დღე-ღამით ადრე გვექნებოდა აღებული, შემთხვევითი, მეორეხარისხოვანი გარემოებები რომ არ ყოფილიყო. თბილისიდან ჩვენ შულავერის აღებაში ყველთვის გვაჩქარებდნენ, ვინაიდან ინგლისისა და საფრანგეთის წარმომადგენლები ომის შეწყვეტას მოითხოვდნენ. ჩვენ, რა თქმა უნდა, არ შეგვეძლო ისე შეგვეწყვიტა მოქმედებები, რომ შულავერი არ აგვეღო და მოწინააღმდეგე საწყის მდგომარეობამდე არ გაგვედევნა. 24 დეკემბერს, მე-5 პოლკის ორი ბატალიონის მარჯვენა ფლანგზე გაგზავნის შემდეგ ახალ მიმართულებაზე შულავერის წინააღმდეგ სამოქმედოდ, მე მივიღე შეტყობინება, რომ თბილისიდან მოდიან სამტრედიის გვარდიის ეშელონები 500 ადამიანის რიცხვით გენ. ჩხეტიანის უფროსობით და ქვეით-ცხენოსანი ესკადრონებიც. საერთოდ მე შემატყობინეს, რომ ჯარები ყოველ დღე დაიწყებენ მოსვლას, რადგანაც მობილიზაცია ყველგან დასრულდა. მომავალ მოქმედებებთან მიმართებაში გენ. მაზნიაშვილი და მე სრულებით დავმშვიდდით და ჩვენ მიერ ჩაფიქრებული მანევრის აღსრულებაში მოყვანა დავიწყეთ. ამ მოფიქრებულ გეგმასთან ერთდროულად ჩემში სხვა გეგმაც მომწიფდა, სარისკო, მაგრამ თავისი შედეგებით ნაყოფიერი; თუმცა კი მე არაფერს ვეუბნებოდი ამის შესახებ მაზნიაშვილს, ვინაიდან ამ მეორე გეგმის თანახმად, სომხები საბოლოოდ შულავერზე უნდა მიგვება, გვეიძულებინა ისინი აქ უფრო მეტი ძალები მოეზიდათ და შემდეგ ჩემს მიერ ჩაფიქრებული გეგმის შესრულებას შევდგომოდით. ჩვენს მარჯვენა ფლანგზე მოქმედებების განვითარება სულ მცირედაც არ ეწინააღმდეგებოდა ამას, ხოლო თუ აღსრულებაში მოყვანილი ამ გეგმით მოწინააღმდეგეს დავამარცხებდით და შულავერს ავიღებდით, მაშინ დიდება უფალს. ჩემი ახალი გეგმა, როგორც ვთქვი, სარისკო, იმ შემთხვევაში იქნებოდა ჯეროვანი, თუ დასახული მიმართულებით ჩვენი შეტევა შულავერზე ვერ გამოვიდოდა და, რომ მოწინააღმდეგემ საკუთრივ შულავერში თავის ჯარებს თავი ძლიერად მოუყარა, ამით დამტკიცდებოდა. უკიდურესად სამწუხაროდ, შულავერის წინააღმდეგ მარჯვნიდან მოქმედების ჩვენი გეგმა იცოდა ლადო ჯიბლაძემ, რომელიც პოზიციებზე ჩვენთან ერთად მგზავრობდა. ვამბობ სამწუხაროდ, ვინაიდან ამ საქმის საშველად მისმა ჩარევამ შულავერის უფრო ადრე აღებაში ხელი შეგვიშალა.
აი რაშია საქმე. ეშელონი სამტრედიის გვარდიით იდგა სანდარიში, წინა სადგურზე; მან მიიღო ბრძანება აშაგი-სერალზე წასულიყო. სანდარიში აღმოჩნდა ლადო ჯიბლაძე ან იგი ამ ეშელონთან ერთად მგზავრობდა, როგორც ჩანს, მეორე უფრო სწორია, ფაქტი ისაა, რომ ეშელონის ნაცვლად ჩამოვიდა ლადო ჯიბლაძე გენ. ჩხეტიანთან ერთად, რის შედეგადაც ძვირფასი დრო იკარგებოდა. მათმა ორთქლმავალმა რიგი დაიკავა და არ მოგვცა საშუალება რომ ეშელონი გაგვეგზავნა. იგი, ლადო ჯიბლაძე, თავის ჩამოსვლას იმით ასაბუთებდა, რომ, იცოდა რა მარჯვნიდან მოქმედებების ჩვენეული გეგმა, უნდოდა შემოეთავაზებინა, ხომ არ იქნებოდა უკეთესი ეშელონი სანდარიში ჩამოგვესხა და იქიდან ის პირდაპირ შულავერზე წაგვეყვანა. არსებითად, რა თქმა უნდა, შეიძლებოდა ასეც მოვქცეულიყავით, ჩვენ რომ მყარად ვყოფილიყავით დარწმუნებული, რომ მოწინააღმდეგე ამ დროში ჩვენს ცენტრს ან მარცხენა ფლანგს არ დაარტყამდა; ჩვენთვის ამ არასასურველი შემთხვევითობის მოგერიებისთვის იყო კიდეც აუცილებელი, რომ ეს ეშელონი თავიდან აშაგი-სერალში ჩამომსხდარიყო და იქიდან დანიშნულების მიხედვით თავის მოქმედებებს შესდგომოდა. აშაგი-სერალთან მისი ყოფნა ჩვენ შესაძლებლობას გვაძლევდა ჩვენთის არახელსაყრელი ზემოხსენებული შემთხვევითობის გამოჩენის შემთხვევაში იგი ჩვენი მეწინავე ჯარების გაძლიერებისთვის დაგვეძრა. როცა ეს ეშელონი მარჯვენა ფლანგზე წავიდოდა, ამ დროისთვის თბილისიდან შემდეგი ეშელონი ჩამოვიდოდა და ჩვენ რეზერვი ისევ გვეყოლებოდა. რა თქმა უნდა, ყველა ეს მოსაზრება არ შეიძლებოდა მოსვლოდა თავში ადამიანს, რომელიც ნაკლებად იცნობდა საომარი ოპერაციების წარმოებას და, საერთოდ, სამხედრო საქმეს. როცა ლადო ჯიბლაძე აშაგი-სერალში ჩამოვიდა, მე ვუთხარი, რომ მისი ეშელონი აქეთ უნდა გამოემგზავროს. ახლა არ შემიძლია ვთქვა, როგორი მოსაზრებებისა და სარკინიგზო მანიპულაციების ძალით მოხდა ეს, მაგრამ ამ ეშელონის მიღება ჩვენ ღამემდე ვერანაირად ვერ შევძელით. ამის წყალობით მთელ 24 დეკემბერს ჩვენ არსებითად რეზერვის გარეშე ვრჩებოდით, თუმცა კი ის სანდარიში გვყავდა. დიდება უფალს, სომხებმა ინიციატივა არ გამოიჩინეს, და კრიზისმა კვლავ სასურველად ჩაგვიარა. აი მაგალითი არა თავიანთ კომპეტენციაში იმ პირთა ჩარევის მავნებლობისა, რომელთაც მხურვალედ სურდათ საქმეს დახმარებოდნენ.
გენ. ჩხეტიანს ებრძანა თავისი ეშელონისა და მე-5 პოლკის უკვე წინ გაწეული ბატალიონების მეთაურობა გაეერთინებინა, და, შემოუვლიდა რა გვერდიდან შულავერს, მოწინააღმდეგის მარცხენა ფლანგში დაერტყა; მას მიეცა ჩვენი მასშტაბისთვის საკმარისად ძლიერი არტილერია, სახელდობრ რამდენიმე ბატარეა, ხოლო ერთადერთი ცხენოსანი ჯარი, პოდპ. ერისთავის სადაზვერვო ესკადრონი კი, წინ იქნა გაგზავნილი იმ რაიონის დაზვერვისა და შესწავლისთვის, რომელზედაც გენ. ჩხეტიანს ბრძოლის ველისკენ ლაშქრობა უნდა მოეხდინა. დააგვიანა რა მთელი დღით, გენ. ჩხეტიანს შეტევის დაწყება მხოლოდ 26-ში დილით შეეძლო, და არა 25-ში, როგორც ეს წინასწარ გვქონდა დასახული და რაც სანდარიში ეშელონის დაყოვნებით იქნა ჩაშლილი.
26-ში დილით სამტრედიის გვარდია, რომელიც სომხების ფლანგს გვერდიდან უვლიდა, დაეუფლა სიმაღლეებს, რომლებიც ქალაქ შულავერზე ბატონობდნენ, და საღამოს ჩვენ გენ. ჩხეტიანისგან მივიღეთ მოხსენება, რომ ხვალ, 27-ში დილით, იგი შულავერზე დაეშვება. როგორც შემდეგ ეს საბრძოლო გენერალი ამბობდა, მას თავის ცხოვრებაში ასეთი მოხსენებები არასოდეს გაუგზავნია, მაგრამ მის მიერ აღებული პოზიციები იმდენად ძლიერი და ქალაქის აღებისთვის გადამწყვეტი იყო, რომ იგი წარმატებაში საბოლოოდ დარწმუნდა და საკუთარ თავს ნება მისცა მოხსენებაში მომავალი მოქმედებების შესახებ დარწმუნებით ელაპარაკა.
ამ დროის მანძილზე ჩვენ ვღებულობდით ზომებს გენ. სუმბათაშვილის ცენტრის მოწესრიგებისთვის უბანზე მართვისა და კავშირგაბმულობის აზრით, პოზიციების სანგრებით განმკტკიცებისთვის, არტილერიის გაძლიერებისთვის და სხვა. უნდა ითქვას, რომ გენ. სუმბათაშვილის უბანი სხვადასხვა დასახელების 12 ერთეულს მოიცავდა. საარმიო ნაწილებიდან მას ჰყავდა მე-6 პოლკის ორი ასეული და ოფიცერთა ასეული, აგრეთვე სრულიად ბრძოლისუუნარო მესაზღვრეთა ასეული პოლკ. წულუკიძის ყოფილი რაზმიდან. დანარჩენები კი მოხალისეთა რაზმები იყვნენ.
26 დეკემბერს ღამით ჩვენ გენ. ჩხეტიანისაგან მეტად უსიამოვნო მოხსენება მივიღეთ. იგი მოგვახსენებდა, რომ სამტრედიის ბატალიონმა სიბნელის დადგომის შემდეგ პოზიციები ბრძოლის გარეშე მიატოვა და უბნის შტაბთან დაბლა ჩამოვიდა; იგი უმატებდა, რომ ხვალ დილიდან ისევ მოახდენს შეტევას (როგორც სხვა წყაროებიდან ვიცი, სახალხო გვარდიელები სიცივემ შეაწუხა და შტაბთან ჩაის დასალევად და გასათბობად ჩამოვიდნენ, მათი ადგილები კი დაუყოვნებლივ სომხებმა დაიკავეს – ი. ხ.). ჩვენი მარჯვენა ფლანგით შეტევა, რომელიც სომხებისთვის მოულოდნელობაზე იყო გაანგარიშებული, ვერ გამოგვივიდა; ახლა მათი წინააღმდეგობა ღიად უნდა გაგვეტეხა.
დავუდასტურე რა მას ბრძანება შეეტია, მეორე დღესვე დილით გადავწყვიტე მოქმედებათა ჩემეული გეგმა, რომელზედაც ზემოთ ვლაპარაკობდი, გენ. მაზნიაშვილისათვის მომეხსენებია. გენ. ჩხეტიანის შეტევამ სომხების ყურადღება მიიქცია, ხოლო მისი ხელმეორე შეტევა კი სომხების ძალებს, უეჭველად, ამ, ჩვენთვის სრულიად უხიფათო მიმართულებაზე მიიზიდავს, რაც მე მჭირდებოდა კიდეც. წინასწარ ჩემთან მოვიწვიე გენ. სუმბათაშვილი და ვუთხარი მას, რისი გაკეთებაც მინდოდა. მოისმინა რა ჩემი გეგმა, გენ. სუმბათაშვილი უეცრად გარდაიქმნა, სახე უფრო გაუმხიარულდა, იგი ფეხზე წამოხტა და გაცხოველებით ლაპარაკი დაიწყო: „გეგმა შესანიშნავია, სწორედ ეს გამოგვივა კიდეც; ის მოულოდნელი იქნება სომხებისთვის, და ჩვენ მათ ყველას შულავერში თათებში მოვიქცევთ“. მე ძალზედ გახარებული ვიყავი. გეგმის შემსრულებელი სახეზე გახლდათ. ყოველგვარი გეგმის ყველაზე უფრო უკეთესი შემსრულებელი ან მისი შემოქმედია, ან კიდევ ის, რომელიც ამ გეგმას თანაუგრძნობს და რომელსაც ის მოსწონს. მე გახარებული გახლდით როგორც შემდგენი, ვინაიდან მივიღე მოწონება საბრძოლო გენერლისა, რომლის გამოცდილებამ და საბრძოლო დამსახურებებმა არ შეიძლება ყველაზე უფრო მაღალი პატივისცემა არ ჰპოვონ. „გიორგი ივანეს ძევ“, – უკვე კომიზმით აგრძელებდა სუმბათაშვილი, – „ეს გეგმა მე ისე მომწონს, რომ, თუმცა კი უკვე დიდი ხანია მოწევას თავი დავანებე, ახლა თავს უფლებას მივცემ მოვწიო, მომეცით ერთი პაპიროსი“. მე ვთხოვე მას გენ. მაზნიაშვილთან მოხსენების დროს ჩემთვის მხარი დაეჭირა; ამასთან დავუმატე, რომ ამ ოპერაციის შესრულება მას მოუწევდა. მან სრული მზადყოფნა გამოხატა და ძალზედ გახარებული გახლდათ. მოვახსენეთ მაზნიაშვილს. ამ დროს ჩვენ რეზერვში უკვე გვყავდა მე-5 პოლკის ერთი ბატალიონი, 5 ცხენოსან-ქვეითი ესკადრონი და 1-ლი დივიზიის კიდევ ერთი ბატალიონი; გარდა ამისა, ყოველ საათობრივად კიდევ მოველოდით გაძლიერებას. გეგმა შემდეგში შედგებოდა.
ვისარგებლე რა იმით, რომ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე მოწინააღმდეგე თავს სრულებით არ ავლენდა, მე ძალებს თავი მოვუყარე შულავერთან, ამ გეგმის თანახმად საჭირო იყო შეგვეტია სადახლოზე, რომელიც წარმოადგენდა ზურგს იმ სომხებისთვის, რომლებიც შულავერის რაიონში იმყოფებოდნენ, და კავშირგაბმულობის პუნქტს მათკენ მომავალ გაძლიერების ძალებთან. დავეუფლებოდით რა მათ ზურგს და გავწყვეტდით რა მათ კავშირს, ეს კი ძალზედ ადვილი იყო, რადგანაც სადახლოში მათ თითქმის არანაირი ჯარები არ ჰყავდათ, შეიძლებოდა დარწმუნებული ვყოფილიყავით, რომ შულავერელები, რომლებიც საკუთარ თავს ზურგისგან მოწყვეტილებად და ფრონტიდან და თავიანთი მარცხენა ფლანგიდან (გენ. ჩხეტიანის შეტევა) შევიწროვებულებად იგრძნობდნენ, იძულებული იქნებოდნენ პოზიციები დაეთმოთ, ამასთან მათ მოუწევდათ ან ტყვედ ჩაგვბარებოდნენ, ან კიდევ სამხრეთის მიმართულებით მთებში გაფანტულიყვნენ. გენ. მაზნიაშვილმა ეს გეგმა უარყო, ჩვენი დაჟინებული თხოვნის მიუხედავად; იგი ამბობდა, რომ მას ცოტა რეზერვებიღა დარჩება. მე მას არ ვადანაშაულებ. მართლაც, ერთი საქმეა ურჩევდე, მეორეა საკუთარ თავზე აიღო პასუხისმგებლობა. რა თქმა უნდა, პასუხისმგებლობის წილი მეც მეკისრებოდა, თუმცა კი ასე ვთქვათ სუფთა ზნეობრივი წესის და რიგისა; მაგრამ პასუხისმგებლობა საერთო საქმისთვის, მისი სასურველად დამთავრებისთვის, სამსახურეობრივი პასუხისმგებლობა მთლიანად და სრულად მას ჰქონდა დაკისრებული. მე გამოცდილებით ვიცი, რას ნიშნავს იყო შტაბის უფროსი და რას ნიშნავს იყო პასუხისმგებელი უფროსი. აღსრულებაზე ამ პასუხისმგებლობაში მდგომარეობს კიდეც ამ თანამდებობებს შორის მთავრი განსხვავება. მაზნიაშვილმა გადაწყვიტა აეღო მე-5 პოლკის ერთი ბატალიონი, პირადად წაეყვანა ის შეტევაში მარჯვენა ფლანგზე და წარმატებისთვის იქ მიეღწია. მან ასეც გააკეთა. მაგრამ, საუბედუროდ, ამას წარმატება არ მოჰყოლია. მე-5 პოლკს უხდებოდა სრულიად ღია ადგილმდებარეობაზე შეეტია, ხოლო ნისლი კი, რომელიც ჩვენს არტილერიას წარმატებით სროლაში ხელს უშლიდა, ნებას არ გვაძლევდა წარმატებისათვის მიგვეღწია. ამასობაში 27-ის საღამოსთვის ჩვენ მივიღეთ მოხსენება, რომ სამტრედიელებმა წინა ღამეს მათ მიერვე მიტოვებულ სიმაღლეებს დილიდან ისევ შეუტიეს, დაეუფლნენ მათ და ორი ტყვიამფრქვევიც კი ხელთ ჩაიგდეს. ისევ მწიფდებოდა საერთო წარმატება, მაგრამ ღამით ამას ისევ იმედის გაცრუება მოჰყვა. გენ. ჩხეტიანმა მოგვახსენა, რომ სიბნელის დადგომის შემდეგ სამტრედიელებმა კვლავ დატოვეს პოზიციები და უკანვე ჩამოვიდნენ, და რომ იგი გვთხოვს გამოვიწვიოთ, რადგანაც არ სურს ასეთი უდისციპლინო ნაწილის მეთაურობა. ისევ უიღბლობა. მარჯვენა ფლანგზე წარმატება, რომელსაც ყველანი ასე მხურვალედ მოველოდით, არ არის; სადახლოზე დარტყმას მაზნიაშვილი არ თანხმდება, და ამისთვის განკუთვნილი ძალები სანახევროდ უკვე დაიხარჯა, რათა მარჯვენა ფლანგი გაგვეძლიერებინა. რაიმე ახალი უნდა მოვიფიქროთ. მაშინ მეორე დღეს დილიდან მოვიწვიე ჩემთან გენ. სუმბათაშვილი, მოვუყევი მას მთელი ვითარება და ვუთხარი, რომ მან ცენტრში ძლიერად უნდა შეუტიოს. ჩვენი ცენტრის საპირისპიროდ იყო ერთი სიმაღლე, რომლის აღებაც ამ უბანზე ბრძოლის ბედს წყვეტდა. „რა ვქნათ“, – ვთქვი მე, – „გიგო, შეუტიეთ; თქვენი მდგომარეობა მტკიცეა, თქვენ ბევრი არტილერია გყავთ, ჰაუბიცებიც კი; თავი მოვუყაროთ იქ მთელ ცეცხლს და დავარტყათ; შეტევას მოვახდენთ მტკიცე ნაწილით, როგორიც მაგალითად მე-6 პოლკის ასეულებია; ამას შებინდების წინ გავაკეთებთ, როცა სომხები ამ დღეს საკუთარ თავს ჩვენი შეტევისგან უზრუნველყოფილად ჩათვლიან, და იმავე დროს, თუ სიმაღლეს ავიღებთ, ბინდისა და სიბნელის დადგომა ხელს შეუშლის სომხებს იმაში, რომ ამ სიმაღლეს საარტილერიო ცეცხლი გაუხსნან“. გენ. სუმბათაშვილი შეტევის წარმატების შესაძლებლობას შემოუერთდა და გაემართა, რათა შესაბამისი მზადებები მოეხდინა. შეტევის დროდ დღის 3 საათი იქნა დანიშნული; 4-ზე ამ ხანებში შებინდება იწყება. ამასობაში მე ისევ მოვახსენე მაზნიაშვილს, რომ აუცილებელია სადახლოზე დარტყმა, მით უმეტეს, რომ 1-ლი დივიზიის ბატალიონებმაც დაიწყეს მოსვლა. უნდა დავუმატო, რომ ახლა ვითარება რამდენადმე უკვე შეიცვალა; რკინიგზის მიმართულებაზე სომხები გამოჩნდნენ, როგორც ჩანს მათთვის ამ მიმართულების მტკივნეულობა იგრძნეს; მათ ერთ-ერთი სოფელი დაიკავეს ამ მიმართულებაზე 3–4 ვერსზე სადგურ აშაგი-სერალიდან, დააყენეს იქ ზარბაზნები და მთელ დღეს ცეცხლს უშენდნენ სადგურ აშაგი-სერალს, ე. ი. ჩვენს შტაბსა და რეზერვებს. მართალია, ცეცხლი უშედეგო გახლდათ, მაგრამ არცთუ კარგ მორალურ ძთაბეჭდილებას ახდენდა. იგი დამეთანხმა. მე მაშინვე შევადგინე რაზმი, რომელიც მანამდე უნდა გასულიყო, სანამ გენ. სუმბათაშვილის უბანზე საქმე გადაწყდებოდა. თავისი შეტევით დაკავებული გენ. სუმბათაშვილის დანიშვნა ამ რაზმის უფროსად, სამწუხაროდ, უკვე აღარ შეიძლებოდა. ამ დროს გენ. მაზნიაშვილის შტაბში შედგებოდა პოლკ. გ. წულუკიძე. როგორც ზემოთ მივუთითებდი, იგი მეთაურობას ჩამოაშორეს და თბილისში გაიწვიეს, ამასთან თბილისში მისი გაწვევის მიზეზი, როგორც ჩანს, მისი უკანდახევა და, საერთოდ, მის მიერ საომარი მოქმედებების უიღბლო წარმოება გახლდათ. ამ უკანასკნელ დღეებში იგი გენ. ა. გედევანიშვილის განკარგულებით გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში იქნა მოვლინებული. რა იყო მისი გამოგზავნის მიზანი, მე არ მესმის. თუ მას არასწორ მოქმედებებში ედებოდა ბრალი, მაშინ მის სრულ რეაბილიტაციამდე იგი ფრონტზე აღარ უნდა გამოეგზავნათ; თუ იგი მართალი აღმოჩნდა, მაშინ ეს ვის ჰქონდა გამოძიებული. თუ იგი მეთაურობას ისე ჩამოაშორეს და გაიწვიეს, რომ საამისოდ საკმარისი მონაცემები არ ჰქონდათ, მაშინ ნათელი იყო, რომ იგი თავის თანამდებობაზე უნდა აღედგინათ, და არა გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში გამოეგზავნათ. ყოველ შემთხვევაში მისი გამოგზავნა ფრონტზე, სადაც თანამდებობიდან ჩამოშორებამ მის ავტორიტეტს ძირი გამოუთხარა, დაუშვებელი გახლდათ.
გენ. მაზნიაშვილმა იგი დანიშნა, მე ვაპროტესტებდი. მაგრამ გენ. მაზნიაშვილმა მითხრა, რომ იგი იყო სადახლოში, იცის ეს ადგილები და, სავარაუდოდ, მთელ ძალისხმევას მიმართავს, რათა მოახდინოს თავისი რეაბილიტაცია.
მე მალევე დავრწმუნდი, რომ ეს დანიშვნა უიღბლო გახლდათ. გადავეცი რა წერილობითი ბრძანება, მე მას ზეპირადაც ავუხსენი ყველაფერი, რაც მისგან მოითხოვება, რათა ბრძანების წაკითხვისას რაიმე გაურკვევლობა არ ყოფილიყო. ამასთან მე ვთხოვე მას რომ რაზმის შეკრებიტა და გასვლით აჩქარებულიყო, რადგანაც მას მოუწევს მდ. დებედა-ჩაიზე გადასვლა, რისი გაკეთებაც დღის სინათლეზე სჯობდა. მე მასთან რამდენჯერმე მივედი, მაგრამ ვერანაირად ვერ შევძელი მეიძულებინა იგი, რათა აუცილებელი სისწრაფე გამოევლინა; მე გენ. მაზნიაშვილიც კი ჩავრთე ამაში. როცა მასთან ვიყავი, იგი, უყურებდა რა რუკას, მუდმივად ამბობდა, რომ მდ. დებედა-ჩაის გადალახვა ძალზედ ძნელი იქნება. მე ვგრძნობდი, რომ იგი ამ მდინარეზე ვერ გადავა; ამასობაში მარჯვენა ნაპირზე მოძრაობა აუცილებელი გახლდათ. როგორც კი იგი გავიდა, მე კიდევ ერთი რაზმის ორგანიზება მოვახდინე მე-6 პოლკის პოდპ. ჯაფარიძის უფროსობით, და მოვამზადე იგი ღამის განმავლობაში მეორე ნაპირზე გადასასვლელად; მესანგრეებს დავავალე დაუყოვნებლივ მდინარისკენ წასულიყვნენ და იქ თუნდაც შემსუბუქებული ხერხით ამ ბატალიონის მდინარეზე გადასვლის ორგანიზება მოეხდინათ; მოეძებნათ მდინარეში ფონები, ეშოვნათ ურმები და სხვა. ამრიგად, პოლკ. წულუკიძის გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში მოვლინებამ სტიქიურად გამოიწვია მისი დანიშვნა, რომელიც კინაღამ ჩვენთვის ტრაგიკულად დასრულდა და მთელი შულავერის ოპერაცია კინაღამ ჩაგვიშალა. ღამით მან მოგვახსენა, რომ დებედა-ჩაიზე გადასვლა ვერ მოახერხა და სადახლოზე რკინიგზის გაყოლებით წავიდა, და არა მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირისა, როგორც ბრძანებით ევალებოდა. ჩემი წინათგრძნობა გამართლდა, მაგრამ ცუდი შედეგის თავიდან აცილების წინასწარი ზომები უკვე მქონდა მიღებული. მას გაეცა პასუხი, რომ სადახლოზე შეტევა გაეგრძელებია, უკუაგდებდა რა მოწინააღმდეგეს, რომელიც მის გზაზე იმყოფებოდა და სადგურ აშაგი-სერალს საარტილერიო ცეცხლს უშენდა; იმავე დროს მას ვაფრთხილებდით, რომ მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე შეუტევს ბატალიონი, რომლის ამოცანაა ასევე მისთვის დახმარების აღმოჩენა სადახლოზე მისი წინსვლისას და რომ სადახლოში მისვლისას ეს ბატალიონი მას დაექვედებარება. სიტყვამ მოიტანა და, ამ ბატალიონმა ღამით გადალახა მდინარე და ზარბაზნებიც კი გადაიტანა.
ამასობაში ცენტრში სუმბათაშვილის შეტევა წარმატებით დაგვირგვინდა; მე-6 პოლკის ასეულებმა, მამაცი ოფიცრის ა. მაჭავარიანის უფროსობით, არტილერიისა და ჰაუბიცების მხარდაჭერით, ეს სიმაღლე, მგონი, 10 თუ 12 ადამიანის დანაკარგით აიღეს. ჩვენ ცენტრში შულავერის თავზე მოვექეცით; საქმე არსებითად მოგებული გახლდათ. დისციპლინირებული ჯარებით შეიძლებოდა შულავერზე ღამის შეტევაც განგვეხორციელებია, თუმცა კი ღამის რაიმე შემთხვევითობისაც მეშინოდა, განსაკუთრებით თუ კიდევ გავითვალისწინებდი ადგილმდებარეობის დასერილობას, ბაღებს, რომლებიც ამ ქალაქზე იყო გარშემორტყმული, და, რაც მთავარია, ადამიანთა სახლებში აუცილებელ გაფანტვას; აი მთელ ამ ვითარებას შეეძლო მოპოვებული წარმატება ჩვენთვის ხლიდან გამოეცალა. ახლა ყველაფერი პოლკ. წულუკიძის მოქმედებების ენერგიულობასა და სადახლოზე მისი მოძრაობის სისწრაფეზე იყო დამოკიდებული, რათა სომხების ზურგში გავსულიყავით. გამარჯვება სრული იქნებოდა და შეგვეძლებოდა დარწმუნებული ვყოფილიყავით იმაში, რომ, თუ ეს გამოგვივიდოდა, ჩვენ ერევნამდე წინააღმდეგობა თითქმის არც კი შგვხვებოდა.
მაგრამ მთელი ჩვენი წინდახედულების მიუხედავად, ეს ვერ მოვახერხეთ, და სომხებმა, თუმცა კი ძლიერად მოშლილი რიგებით, ხაფანგიდან გააღწიეს. ყველა მიღებული ზომის მიუხედავად, პოლკ. წულუკიძესთან კავშირი ვერ მყარდებოდა; ის კი, მიუხედავად იმისა, რომ სულ რამდენიმე ვერსზე იყო ჩვენგან, არ გვიკავშირდებოდა. მეორე დღეს დილის 9 საათზე, რადგან მისგან არანაირი ცნობები არ მიმიღია და დარწმუნებული გახლდით, რომ გამთენიისას მას მოწინააღმდეგესთან შეტაკება უნდა მოუხდეს, მე მარტო წავედი რკინიგზის გასწვრივ სადახლოს მიმართულებით. ვერსზე ცოტა მეტი გავიარე; ავედი რა გორაკზე, იმ რაიონის მთელი დაბლობი და სოფლები, სადაც შეტაკება უნდა მომხდარიყო, ჩემს თვალწინ ვიხილე. სრული სიჩუმე იდგა; ერთი გასროლაც კი არ ისმოდა. უეცრად დავინახე მხედარი, რომელიც რკინიგზის გამოყოლებაზე ჩემი მიმართულებით ცხენს მოაჭენებდა. მე ლოდინი დავიწყე. შორიდან ცხენოსანი პოლკების ერთ-ერთი ოფიცერი შევიცანი. როცა დამინახა, ცხენი რკინიგზის ლიანდაგზე გადმოახტუნა და ჩემსკენ გამოაჭენა. ხელში პაკეტი ჰქონდა. მე მას შორიდან დავუძახე: „ზარბაზნები აღებულია?“. „სწორედ ასეა“, – მიპასუხა მან. ეს გახლდათ ოთხი ზარბაზანი, რომლებიც ცეცხლს სადგურ აშაგი-სერალს უშენდნენ, სადაც ჩვენი შტაბი იყო განლაგებული. წავიკითხე რა მოხსენება, ვუთხარი: „უკანვე გააჭენეთ, ზეპირად უთხარით, ფრონტზე ყველგან წარმატებაა, სწრაფად გამოგზავნეთ ზარბაზნები აშაგი-სერალში“. „ისინი უკვე მოაქვთ ხარებით“, – მიპასუხა მან. „გადაეცით პოლკ. წულუკიძეს, რომ ახლა ცხენოსანი შიკრიკით შემდგომ მითითებებს გამოვუგზავნი, მანამდე კი გარეკოს სომხები და ადრე მიღებული ბრძანებები შეასრულოს“. მე სადგურში დავბრუნდი.
ჩვენი ჯარები უკვე შულავერში შევიდნენ, სადაც ორი ზარბაზანი და საწყობები ხელში ჩაიგდეს. როგორც გამოირკვა, მოწინააღმდეგემ ჯერ კიდევ ღამით დაიწყო უკან დახევა. ახლა საქმე პოლკ. წულუკიძეში გახლდათ. უნდა ვთქვა, რომ პოლკ. წულუკიძემ, მიუხედავად იმისა, რომ გამთენიისას სადახლოდან 12 ვერსზე იმყოფებოდა, ამ დასახლებას ამ დღეს ვერ მიაღწია. სომხებმა აირუმის იქით დაიხიეს; ეს საკუთრივ სწორი უკანდახევა არ გახლდათ, სხვანაირად ისინი სადახლოს რაიონში გაჩრდებოდნენ.
29 რიცხვზე გაცემულ იქნა ბრძანება შულავერის შორიახლოს გაევლოთ და მოწინააღმდეგეს დადევნებოდნენ. ეს ნაწილობრივ შესრულებულ იქნა, ნაწილობრივ კი ვერა. მე-5 პოლკი განაგრძობდა ოპრეტიზე მოძრაობას, სომხურ ნაწილებს დაეწია და გაფანტა.
* * *
ახლა ცოტათი ჩვენი ეკატერინენფელდის რაზმის მოქმედებებს შევეხები, რომელიც გვარდიის ნაწილებისგან შედგებოდა. დაწყებული ომის პირველი დღეების დასაწყისში, ვერ შევძლებ ვთქვა რომელი რიცხვის ღამეს, ეკატერინენფელდთან, სადაც სადაც მთელი რაზმი იყო თავმოყრილი, მოხდა ბრძოლა. სომხებმა შემოუტიეს, გვარდიის ნაწილები მოულოდნელობით დააბნიეს და ზარბაზნებიც ხელში ჩაიგდეს. იმის წყალობით, რომ აქ სახეზე აღმოჩნდნენ ქაქუცა ჩოლოყაშვილი, მაისურაძე, ვალიკო ჯუღელი და სხვა ბელადები, რომლებსაც თავი არ დაუკარგავთ, საქმე ელვისებურად იქნა გამოსწორებული. ამ ბელადებმა თავიანთ გარშემო შეკრიბეს ადამიანები, კონტრშეტევაზე გადავიდნენ, სომხები უკუაგდეს და ზარბაზნებიც დაიბრუნეს. შემდეგ გამოირკვა, რომ აქ სომხური პოლკის 4 ასეული მოქმედებდა, რომლებსაც მხარს ადგილობრივი მცხოვრებნი უჭერდნენ. შემდეგ აქ ყველაფერი მიჩუმდა. ეს ღამის საქმე, როგორც გვარდიის განსაკუთრებული გმირობა, ისე გაახმაურეს, ყველგან წერდნენ და ლაპარაკობდნენ ამის შესახებ, და რა თქმა უნდა, უნებურად დგებოდა არმიასთან პარალელის გატარების საჭიროება, სადაც ვითომდა მხოლოდ წარუმატებლობები იყო. ეს ბრძოლა სხვა მხრივ გახლდათ საჩვენებელი; იგი შინაგანი წესრიგის არარსებობაზე მიუთითებდა ნაწილში, რაკი ის მოულოდნელი შემოტევით დააბნიეს, იგი მიუთითებდა, რომ ამ ორგანიზაციაში ან სრულებით არ იცოდნენ სადარაჯო სამსახურის შესახებ, ან კიდევ მას უგულვებელყოფდნენ. მაგრამ, რა თქმა უნდა, ხდებოდა ამის მიჩუმათება; საჭირო იყო ექოთ და აქებდნენ. როგორც ბრძოლებმა გამოავლინეს, სომხების მთავარმა ძალებმა თავი შულავერის მიმართულებაზე მოიყარეს; ამ ქალაქთან ბრძოლების დროს, გვარდიის ეკატერინენფელდური ჯგუფი აქტიურ მოქმედებებზე გადავიდა და სოფელ ბოლნისი-ხაჩინს შეუტია. როგორ წარმოებდა იქ მოქმედებები, ამაზე არაფრის თქმა არ შემიძლია; ჩვენ ერთმანეთს ტელეგრამებს ვუგზავნიდით, და მე ვიცოდი, რომ იქ ყველაფერი სასურველად მიდის, თუმცა კი სოფელი, რომელსაც უტევდნენ, ჯერ აღებული არ ყოფილა. 30 დეკემბერს ჩვენ საერთო რეზერვი სამხრეთისკენ, სადახლოს მიმართულებით გადავანაცვლეთ. ამ დროს მე საგანგაშო ცნობები მივიღე ეკატერინენფელდიდან. გვარდიის რაზმს, როგორც ვიცოდი, ბოლნისი ალყაში ჰქონდა მოქცეული; ამასობაში გვატყობინებდნენ მოკლე ტელეგრამას გვარდიის შტაბის ადიუტანტისგან, რომ გვარდია ალყაშემორტყმულია, რომ იგი კრიტიკულ მდგომარეობაში იმყოფება და ითხოვს ექსტრენულ (დაუყოვნებელ) დახმარებას. მე ძალზედ პესიმისტურად მოვეკიდე ამ ტელეგრამას და არ დავუჯერე მას. მაგრამ ზოგიერთი ზომა მაინც მივიღე. სანდარიში მთავარსარდლის რეზერვის უფროსს ექსტრენულად გავუგზავნე, რომ რაც შეეძლო, ეკატერინენფელდში გაეგზავნა; აღმოჩნდა, რომ მას მხოლოდ ასეულის გაგზავნა შეუძლია ან, მგონი, უფრო ნაკლებისაც. მაინც გაგზავნეს. გარდა ამისა, მე ვუბრძანე რომ სანდარიდან იქითკენვე გაეგზავნათ ცაგურიას ბატარეაც, რომელიც ჩემ მიერ ადრე გაცემული ბრძანებით ჩვენთან აშაგი-სერალში მოდიოდა.
ამავდროულად ჩემთან მოვიდა ლადო ჯიბლაძე, რომელმაც ამ ტელეგრამის შესახებ უკვე იცოდა, და მთხოვა იქ ექსტრენულად (დაუყოვნებლივ) დახმარება გამეგზავნა. მე მას ვუთხარი, რომ ეს როგორც ჩანს, სისულელეა, ადგილობრივი განგაშია, მაგრამ რომ მე გარკვეული განკარგულებები უკვე გავეცი. მე ჩინებულად ვაცნობიერებდი, რომ თუ დახმარებას არ აღმოვუჩენ, მაშინ დამიწყებენ საყვედურებს იმაში, რომ მე, როგორც გვარდიული ორგანიზაციის მოწინააღმდეგემ, განზრახ არ აღმოვუჩინე დახმარება; დავივიწყე რა, რომ გვარია ჩემთვის ყოველთვის მტერზე უფრო ახლობელია. მაგრამ მხოლოდ ასეთი ბრალდების გაბათილებისა და თითქოსდა ჩემი პიროვნების რეაბილიტაციისთვის, მე მაინც არ შემეძლო იმ რისკზე წავსულიყავი, რომ შულავერის ფრონტი დამესუსტებინა, რომელიც ეჭვგარეშე უფრო მნიშვნელოვანი გახლდათ, და, როგორც უახლოესმა მოვლენებმა გვაჩვენა, სწორად მოვიქეცი. მაგრამ ჯიბლაძე დაჟინებით მოითხოვდა და მაშინ შევთავაზე მას შულავერის მიმართულებიდან გვარდიის მთელი ნაწილები წაეყვანა და ისინი ეკატერინენფელდში გაეგზავნა. ამით მე ძალების სწორ განაწილებასაც ვაღწევდი, და მათ სწორ ორგანიზაციასაც; ჩვენთან გვარდიისა და არმიის ნაწილები ყოველთვის ერთმანეთში იყო არეული და მხოლოდ 29-ში, წარმატების შემდეგ, მოხერხდა ამ საქმის როგორღაც მოწესრიგება. უკვე დაისახა: მარჯვენა კოლონა – მე-5 პოლკი, მარცხენა კოლონა – წულუკიძის პოლკი საარმიო ნაწილებით; მამაისთან გენ. სუმბათაშვილის რეზერვში კი 1-ლი და მე-2 დივიზიების ნაწილები გროვდებოდნენ. ჩვენი რაზმის გვარდიამ თითქმის მთლიანად შულავერში მოიყარა თავი, სიტყვამ მოიტანა და, მე ვფიქრობდი, რომ მოწოდება თავიანთი ძმების დასახმარებლად წასულიყვნენ, ხალისს მისცემდა მათ შულავერის ძარცვისათვის თავი დაენებებიათ. იქ უკვე იყო ძალადობის შემთხვევები, და გენ. მაზნიაშვილი პირადად მგზავრობდა იქით წესრიგის დასამყარებლად. ჯიბლაძე წავიდა, მაგრამ გარკვეული დროის შემდეგ დაბრუნდა და მთხოვდა იქ საარმიო ნაწილები გამეგზავნა, რადგანაც გვარდია ძალზედ დაიღალაო. მე კატეგორიულად უარვყავი. იგი წავიდა და ისევ დაბრუნდა, და მთხოვდა, ხომ არ შეიძლება არტილერიას ცხენები გამოვართვათ, მათზე დაღლილი გვარდიელები შევსვათ და ასე ამხედრებული გავგზავნოთო. რა თქმა უნდა, ამ წინადადების უარყოფაც მომიხდა. მე დამავიწყდა მომეხსენებია, რომ, როცა საარტილერიო ცხენების წაყვანას ითხოვდა, ჯიბლაძემ თქვა, რომ ისინი ვერაფრით ახერხებენ გვარდიის ნაწილების შულავერიდან გამოყვანას. როცა გვარდია დავნიშნე ეკატერინენფელდზე წასასვლელად, მე მისი წაყვანა გენ. ჩხეტიანს შევთავაზე; მან კატეგორიული უარი განაცხადა, მიუთითებდა რა, რომ არ შეუძლია ისეთი ნაწილების მეთაურობა, რომლებიც მის განკარგულებებს არ ასრულებენ. გვარდიას ორ დღეს აგროვებდნენ, ბოლოს შეკრიბეს და გვარდიის ეკატერინენფელდურ რაზმთან შესაერთებლად გააგზავნეს. გვარდიის რაზმიდან საგანგაშო ტელეგრამის მიღების დღესვე საღამოსთვის გამოირკვა, რომ იქ ყველაფერი კარგად იყო.
* * *
ამასობაში სადახლოს მიმართულებაზე მოხდა შემდეგი. პოლკ. წულუკიძემ სადახლოს მხოლოდ 30 დეკემბერს მიაღწია; აქ მან მე-6 პოლის ბატალიონი შემოიერთა, რომელიც მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით უტევდა, ის დებედა-ჩაის მარცხენა ნაპირზე გადმოიყვანა და მთელი თავისი რაზმი გაწელა სადახლოდან დასავლეთისკენ, ე. ი. აირუმის საწინააღმდეგო მხარეს, საითკენაც სომხების მთავარმა ძალებმა დაიხიეს. ისინი იქიდან მოვიდნენ და იქეთვე წავიდნენ. არ შეიძლებოდა ამ მიმართულებისთვის ყველაზე უფრო სერიოზული ყურადღება არ მიექცია. შემდეგ ბატალიონი მარჯვენა ნაპირიდან მარცხენაზე იქნა გადმოყვანილი; ამასობაში მარჯვენა ნაპირის მიმართულებას დივიზიის მეთაურობა და შტაბი დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ. ეს იქიდან ხდებოდა ნათელი, რომ სადახლოს ხელში ჩაგდებისთვის პოლკ. წულუკიძის რაზმის მოძრაობა მდ. დებედა-ჩაის მარცხენა ნაპირის გაყოლებით კი არ იყო დასახული, რომელიც მოძრაობისთვის ძალზედ მოსახერხებელი გახლდათ, არამედ მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით; რომ, ბოლოს, როცა იგი, პოლკ. წულუკიძე მარჯვენა ნაპირით არ წავიდა, მაშინვე მარჯვენა ნაპირზე სხვა ბატალიონი იქნა გაგზავნილი. ყოველივე ეს (პოლკ. წულუკიძეს) უნდა აეწონ-დაეწონა, მარჯვენა ნაპირისთვის ყურადღება მიექცია და, როგორც შედეგი, მდ. დებედა-ჩაის მარჯვენა ნაპირზე სადახლოსგან აღმოსავლეთით სიმაღლეები ხელში ჩაეგდო. ეს იქნებოდა ჩვენი უზრუნველყოფა ოპერაციებში როგორც აირუმის მიმართულებით, ისე ალავერდის ქარხნისაც. ეს გაკეთებული არ ყოფილა, და ჩვენ ამის გამო კინაღამ საზღაურის გაღება ყველაზე უფრო სასტიკი სახით მოგვიხდა. 31 დეკემბერს ჩვენი რეზერვი და ჩვენი არტილერია მამაის რაიონში იდგნენ.
ამ დროისთვის სომხებმა გაძლიერების ახალი ჯარები, ახალი მე-4 პოლკი მიიღეს, და აირუმიდან სადახლოზე შემოტევა დაიწყეს. მოწინააღმდეგემ ბანაკად მდგომ ჩვენს რეზერვებს საარტილერიო ცეცხლი დაუშინა და შეტევაზე გადმოვიდა. ეს მიმართულება ერთდროულად პოლკ. წულუკიძის ფლანგშიცა და ზურგშიც გამოდიოდა. მე გენ. სუმბათაშვილმა ტელეფონით გამომიძახა, გადმომცა ვითარება და მითითებებს ითხოვდა; ამასთან მან მითხრა, რომ მდინარე დებედაჩაის იმ მხარეს ერთი ბატალიონი უკვე წავიდა. მე მაშინვე ვიგრძნი, რომ პოლკ. წულუკიძესთან საქმეები კარგად ვერ იქნებოდა. მაშინ არ ვიცოდი იმ ყველაფრის შესახებ, რაც პოლკ. წულუკიძის მიერ იქნა გაკეთებული, ე. ი. რომ იგი აირუმიდან საპირისპიროდ მდებარე მხარეზე სიღრმეში შევიდა. „ყველაფერი, რაც გაგაჩნიათ, მდინარის იქითა მხარეს გადაისროლეთ და ლომბალოდან აღმოსავლეთით მდებარე თხემი საჩქაროდ დაიკავეთ“, – ვუპასუხე. მან მითხრა, რომ ეს ყველაფერი ესმის, რომ ერთი ბატალიონი უკვე გაგზავნა, მაგრამ დანარჩენი ძალების განკარგვისა კი ჩვენი ბრძანების გარეშე ეშინოდა. „იმოქმედეთ“, – დავამთავრე საუბარი. პოლკ. გარდაფხაძის ბატალიონმა, საბედნიეროდ, იქითა ნაპირზე გადასვლა მოასწრო და თხემიც სწორედ რომ დროზე დაიკავა, საიდანაც მან მოწინააღმდეგის შემომტევი ნაწილები ცეცხლით მოიგერია. მდგომარეობა გადარჩენილ იქნა.
31 დეკემბერს ღამის 12 საათზე ნაბრძანებ იქნა საბრძოლო მოქმედებები შეგვეწყვიტა და ჩვენ მწარე გრძნობით მოლაპარაკებებს შევუდექით. პოლკ. წულუკიძის უფრო სწრაფი მოქმედებებისას, ასევე რომ არ ყოფილიყო სამტრედიელთა ეშელონის სანდარიში გაჩერება, და ამ ბატალიონის მიერ ორჯერ თვითნებურად თავისი პოზიციების დატოვება, 31 დეკემბერი ჩვენ უკვე ალავერდის ქარხნის იქით შორს გვიხილავდა.
სომხეთთან ომის დასასრული
ამრიგად ომი ჩვენთვის სასურველი შედეგით დასრულდა. თბილისი შემოსევისაგან გადარჩენილ იქნა და მასზე სომხების პრეტენზიები სამუდამოდ მოგვშორდა. მე ვთვლი, სომხები შულავერზე რომ არ ყოფილიყვნენ მილურსმულები, არამედ შემოტევა რომ გაეგრძელებიათ, მაშინ ომი მხოლოდ თბილისის კედლებთანღა იქნებოდა გაჩერებული. თბილისს ჩვენ უეჭველად დავიცავდით, მაგრამ უცხოელი ხელისუფალნი არ მოგვცემდნენ შესაძლებლობას სომხები მდ. ხრამზე უფრო შორს განგვედევნა, და 1921 წელს ძნელად თუ მოვახერხებდით ბოლშევიკებთან საომარი მოქმედებები ომად გადაგვექცია. თბილისი ხრამზე დამარცხებული ჯარების მხრებზე იქნებოდა აღებული. მე ამით მინდა ვთქვა, რომ შულავერის ბრძოლის მოგებამ ჩვენ დედაქალაქიდან უფრო მოშორებული საზღვარი მოგვცა; ამ გარემოებამ მოგვცა შესაძლებლობა 1921 წელს თბილისი ბოლშევიკების მიერ დაუყოვნებლივ დაპყრობისგან გადაგვერჩინა. მთელი შეტაკებები შულავერის ბრძოლამდე არ შეიძლება ჩაითვალოს არა თუ გადამწყვეტ ომად თვით ისეთი პატარა სახელმწიფოებისთვისაც კი, როგორებიც საქართველო და სომხეთია, არამედ უბრალო ომადაც; ისინი შეიძლემა მცირე სასაზღვო შეტაკებების თანრიგს მივაკუთვნოთ. მხოლოდ შულავერის ბრძოლა წარმოადგენს ორი სახელმწიფოს შეიარაღებული ძალების დაჯახებას; აქ სომხეთის თითქმის მთელი შეიარაღებული ძალები ჩვენი შეიარაღებული ძალების ერთ ნაწილს შეხვდა. ეს უკანასკნელი გარემოება ამტკიცებს, რომ სომხეთი ემზადებოდა თავდასხმისთვის, ჩვენ კი ეს მზადება თვალსა და ხელს შუა გაგვეპარა. და ეს გახლავთ შეცდომა ჩვენი დიპლომატიისა. მართალია, ზნეობრივი მხრით საზოგადოებრივი სასამართლოს წინაშე ჩვენ მართალი აღმოვჩნდით; ჩვენი სინდისი სუფთა იყო. მაგრამ ძნელად თუ შეძლებს ასეთი მიზანი ისეთი მოქმედებების გამართლებას, რომლებმაც სახელმწიფო კრიტიკულ მდგომარეობაში ჩააყენეს, და იმ ზედმეტი სისხლისა, რომლის ფასადაც ჩვენ ჩვენი მდგომარეობა გადავარჩინეთ.
უეჭველია, რომ შულავერის ბრძოლა იყო გადამწყვეტი; მოწინააღმდეგე აჩქარებით ტოვებდა პოზიციებს და უმეტესი ნაწილით აირუმის იქით დაიხია, უფრო მცირე ნაწილი კი გაიფანტა და პირდაპირ ალავერდის ქარხნისკენ წავიდა. სომხური ჯარების დიდი ნაწილი დამარცხებული გახლდათ და, რა თქმა უნდა, ბრძოლაში იმ შეუპოვრობის გამოჩენის უნარი უკვე აღარ ჰქონდა, რომელსაც ის ამ ბრძოლამდე იჩენდა. ჩვენ კი, საკუთრივ, შულავერის ბრძოლის შემდეგ მხოლოდ გავშალეთ ჩვენი ძალები და ამასთან სულაც არა ყველა. ამის შედეგად შეიძლება ითქვას, რომ თუ ჩვენ სულაც არა მთელი ჩვენი ძალებით დავამარცხეთ სომხების მთელი ჯარები, მაშინ ომის შემდგომი წარმოებისათვის ჩვენ უფრო ხელსაყრელ მდგომარეობაში გახლდით, ვიდრე სომხები. ორგანიზაციის მიხედვით სომხებში 6 პოლკი არსებობდა; მათგან შულავერთან, თუ 31 დეკემბერს მოსულ ძალებსაც ჩავთვლით, 4 პოლკი მონაწილეობდა, შემდეგ მოხალისეთა პოლკი, შულავერელები და ბამბაკის რაიონის ადგილობრივი მოსახლეობაც. ჩვენ კი საქმეში შევიყვანეთ მე-5 პოლკი, მე-6 პოლკის ნაწილი, 5 ქვეით-ცხენოსანი ესკადრონი, 1-ლი დივიზიის ცალკეული ბატალიონი და გვარდია, რაც ჩვენი შეიარაღებული ძალების ერთ-მესამედზე მეტს არ შეადგენდა.
მაინც რა შედეგებს მივაღწიეთ ჩვენი ომით, უეჭველად მოგებულით, რადგანაც შულავერის ბრძოლის შემდეგ ომის წარმატებაში ეჭვის შეტანა აღარ შეიძლებოდა. არ შევჩერდები რა დეტალებზე, მიხდება აღვნიშნო, რომ ის, რაც ჩვენ ომამდე გვქონდა, დავთმეთ. ის, რასაც ჩვენ განუყოფლად ჩვენს ტერიტორიად მივიჩნევდით, სადაოდ ვაქციეთ და ეს მაშინ, როცა ჩვენ იარაღის ძალით ვაიძულეთ მოწინააღმდეგე უარი ეთქვა თავის პრეტენზიებზე. ჩვენი ტერიტორიის დათმობა ან მისი სადაოდ გადაქცევა ხომ ომის გარეშეც შეიძლებოდა, და დიპლომატიური გზითაც. რა საჭირო იყო იარაღისათვის მიგვემართა და სისხლის გვეღვარა? ხოლო თუ მივმართეთ იარაღს, მაშინ დაღვრილი სისხლი მოითხოვს, რომ იგი ღირსეულად იქნას დაფასებული. ეს ნათელი გახლდათ ყველა დროისა და ხალხის დიპლომატებისთვის, თვით იმ დიპლომატებისთვისაც კი, რომლებიც უწინარეს ყოვლისა მხოლოდ თავიანთი მბრძანებლის ინტერესებით ხელმძღვანელობდნენ. გეგონებოდათ, ხალხის წიაღიდან გამოსულ დიპლომატებს, უწინარეს ყოვლისა ხალხის კეთილდღეობით უნდა ეხელმძღვანელათ და არ მიეცათ თავიანთთვის ისეთი ფუფუნების ნება, როგორც საკუთარი ხალხის სისხლის ამაოდ დაღვრაა. რისთვის იქნა დაღვრილი სისხლი? გვეტყვიან – „ჩვენ არ შეგვეძლო, ჩვენ ყველაფერი გავაკეთეთ, მაგრამ გარემოებები ისეთი იყო, რომ ამ პირობებზე უნდა დავთანხმებულიყავითო“. აი მთელი საქმე ამ „არ შეგვეძლო“-შია და ეს იქნება ყოველთვის, როცა დიპლომატიას საფუძვლად ედება არა ხალხის რეალური ინტერესები, არა რეალური ძალა, არა ჯარი, მისი ძალა და წარმატება, არამედ მიუთითებენ რაღაცნაირ ბუნდოვან, მყიფე საფუძვლებზე, რომლებიც მსგავსია ღაღადისა ინტერნაციონალის პრინციპებისადმი, ხალხთა უფლებებისადმი, ადამიანის უფლებებისადმი, სოციალიზმის პრინციპებისადმი, მარქსისადმი და სხვა. ომის დამთავრების შემდეგ, როგორც კი დემობილიზაციას შეუდგნენ, მე თბილისში გამოვემგზავრე. შემდეგ გადადგომაზე პატაკი მივეცი და განთავისუფლებულ ვიქენი. იყო მცდელობები, რომ სამსახურში დავეტოვებინეთ, შემომთავაზეს სამხედრო მინისტრთან მემსახურა.
* * *
ბედმა ერთი თვის შემდეგ ისევ საომარ მოქმედებათა თეატრზე გამომისროლა და თებერვალში მე კვლავ სამსახურში გახლდით. ახლა მოვყვები შეჯამებას იმის მიხედვით, როგორც ჩემ მიერ იქნა გაკეთებული ჩემს ჩანაწერებში ამიერკავკასიის რესპუბლიკის სამხედრო მინისტრის თანაშემწის პოსტზე მოწოდებამდე პერიოდში.
თ ა ვ ი VII
ოფიცერთა კორპუსისადმი დამოკიდებულება და შეიარაღებული ძალის მოწყობის შედეგები
როგორც უკვე მივუთითებდი, შექმნილი გახლდათ კომისია არმიის რეორგანიზაციის პროექტის შედგენისთვის. ასე ჩანდა, რომ სამხედრო მუშაობისთვის იწვევდნენ სამხედროებს. შემდეგ სამხედრო მინისტრის თანაშემწედ თავიდან გენ. ოდიშელიძის, შემდეგ კი ჩემი დანიშვნა, შეიარაღებული ძალების მოწყობაში სრული დამოუკიდებლობის მოცემით, ამაზევე მიანიშნებდა. თუმცა კი ყველაფერი ეს მითი აღმოჩნდა. ჯარების რეორგანიზაციის პროექტი დასამარებულ იქნა და მისი არც ერთი პრინციპი არ განხორციელდა, მიუხედავად იმისა, რომ სწორედ იმ ადამიანთა მიერ გახლდათ მიღებული, რომლებიც შემდეგ მთავრობაში შევიდნენ. მინისტრის თანაშემწისათვის მიცემული დამოუკიდებლობა მხოლოდ ცრიელი სიტყვები გამოდგა. სამხედრო მინისტრის თანაშემწე თანდათანობით სამხედრო უწყების სრულიად არაპასუხისმგებელ მომწყობად აღმოჩნდა და სამხედრო მინისტრის უპასუხისმგებლო მრჩევლად გადაიქცა. გამოვლინდა შიში სამხედრო ძალის (არმიის) გაძლიერებისადმი, რის გამოც ღებულობდნენ ზომებს გვარდიული ორგანიზაციის განვითარებისთვის.
გვარდიულმა ორგანიზაციამ, როცა ის ჯერ კიდევ პატარა ორგანიზაცია გახლდათ, შეძლო მართლწესრიგის შენარჩუნება 1918 წელს, რომელიც ანარქისტული გამოსვლებით ყველაზე უფრო მეტად ხასიათდებოდა. სახელმწიფოს შემდგომ განვითარებასთან და ქვეყნის თანდათანობით დამშვიდებასთან, ანარქისტული გამოსვლების შემცირებასთან ერთად, თითქოსდა შეიძლებოდა ამ ორგანიზაციის შესუსტება, და არანაირად მისი გაძლიერება. ნათელია, რომ ეს ორგანიზაცია საჭირო იყო როგორც სამხედრო ძალის საპირწონე და რომელიღაც ბონაპარტეს გამოჩენის საწინააღმდეგოდ. გარდა ამისა, ეს ორგანიზაცია გახლდათ ხელშემწყობი ხალხში თავიანთი პარტიული საწყისების დანერგვისა და დამტკიცებისთვის; ამ ორგანიზაციას ემყარებოდა ხელისუფლება; როგორც ძველ დროშიც, ყოველგვარი ხელისუფლება იგონებდა თავის საკუთარ დაცვას, პრეტორიანელებს, იანიჩარებს, ოპრიჩნიკებსა და სხვა.
ოფიცრის პიროვნებისადმი დამოკიდებულებაც ასეთივე იყო. გამოჩნდა ასეთი პიროვნების დამცირების ნიშნები. უკვე ლაპარაკობდნენ არმიის დემოკრატიზაციის შესახებ, ჯარისკაცებთან გათანაბრების შესახებ; თანდათანობით ჩამოყალიბდა შეხედულება მათზე, როგოც მუშებზე, და არა იმ ადამიანებზე, რომლებიც საკუთარ თავს სწირავდნენ სასიკვდილოდ სამშობლოს გადარჩენისთვის. ქართველი ოფიცრები, რომლებიც დაბრუნდნენ სამშობლოში მხურვალე სურვილით, რომ მისთვის ემსახურათ, და ამა თუ იმ მოსაზრებით სამსახურში არ იქნენ დაშვებული, აღმოჩნდებოდნენ გარიყულნი ყოველგვარი უზრუნველყოფის გარეშე, და ეს მაშინ, როცა სხვა ეროვნების ადამიანებისთვის, რუსების, მაჰმადიანების, სომხებისა და ებრაელებისთვის, რომლებიც ამა თუ იმ სოციალისტურ პარტიას მიეკუთვნებოდნენ, პოულობდნენ ადგილებს სახელმწიფო დაწსებულებებშიც, გვარდიის შტაბშიც, მომარაგების კომიტეტსა და სხვა ადგილებშიც. ნდობა ოფიცერთა კორპუსის მხოლოდ რამდენიმე პიროვნების მიმართ ჰქონდათ. ეს გარემოება ყველა ძნელად გადმოსაცემ საქმეში წითელ ძაფად (ხაზად) აღინიშნებოდა. თანამდებობაზე დანიშვნა, წოდებების მომატება ისე ხდებოდა, რომ მკაცრად მიჰყვებოდნენ პრინციპს: იმსახურებს თუ არა დასაწინაურებელი პირი ნდობას სოციალისტური თვალსაზრისით. ასე, კაპ. გედევანიშვილი კაპიტნებიდან ახტა პოლკოვნიკებში, ხოლო შემდეგ კი გენერლებშიც; კაპ. ჯიჯიხიას ასევე ეკატერინენფელდის ბრძოლებისთვის მიანიჭეს პოლკოვნიკობა. სამართლიანი შეფასება არ ყოფილა. პოლკოვნიკებს რატიშვილსა და თავაძეს სომხურ-ქართული ომისთვის, რომელშიც ფაქტიურად არ მონაწილეობდნენ, მიანიჭეს გენერლობა იმისთვის, რომ მათმა ნაწილებმა თავი გამოიჩინეს; მაგრამ ისინი, ვინც ეს ნაწილები თავის გამოჩენამდე მიიყვანეს, დაჯილდოვებულნი არ ყოფილან. მინდა აღვნიშნო, რომ გენ. მაზნიაშვილსა და მე, რომლებსაც გენ. გედევანიშვილმა შულავერის აღების შემდეგ მთავრობის მადლობა გადმოგვცა და მისი სახელის კიდეც გადაგვეხვია, არანაირი ჯილდოები არ მიგვიღია.
ამის შედეგად ოფიცერთა შორის შეირყა რწმენა მათი სამსახურის დაფასების სამართლიანობაში. თანამდებობებზე ირჩევდნენ დამყოლი ხასიათის მქონე პირებს (люди с покладистым характером), ურთიერთობაში მოსახერხებელ (удобные) და ყველაფერზე დამთანხმებელ ადამიანებს. თვით სამხედრო გაზეთსაც კი ისეთ ადამიანებს ანდობდნენ, რომლებიც არა თუ არ იყვნენ სამხედრო ლიტერატურაში ავტორიტეტულნი, არამედ საერთოდაც კი არ იცნობდნენ მას, ე. ი. აქაც საგანგებო მოსაზრებებით ხელმძღვანელობდნენ. საკანონმდებლო კრების მიერ გამოცემულ იქნა კანონი, რომელიც არმიასა და სამხედროებს პარტიების გარეთ აყენებდა; მიუხედავა ამისა, ბევრი ოფიცერი აგრძელებდა სამხდრო სამსახურში ყოფნას და იმავე დროს პარტიებშიც მუშაობდა. ასეთები გახლდნენ სოსო გედევანიშვილი, ლადო ცაგარელი, ართმელაძე (უმცროსი). სამხედრო მინისტრის თანაშემწე ა. გედევანიშვილი, როგორც უპარტიო პარტიის წევრი (как член беспартийной партии), საარჩევნო სიაში იქნა ჩარიცხული. ასეთი ნებაზე მიშვებით ხელისუფლება თავის ავტორიტეტულობას მხოლოდ ძირს უთხრიდა.
გამოცდილი სამხედროებისადმი უნდობლობამ წარმოშვა სურვილი რომ სამხედრო სისტემა მოეწყოთ თავად და თავისებურად (по-своему). ეს მოვლენა გრძელდებოდა. ბათუმური ეპოპეის დროს მოხალისეთა ორგანიზაციების ფორმირების მავნებლობისა და მათი გამოყენების უარყოფითი გამოცდილების მიუხედავად, ეს ფორმირებები ქართულ-სომხური ომის დროსაც აგრძელებდნენ არსებობას. მაღალაშვილის კორპუსი, ავალიშვილის რაზმი, კერესელიძის რაზმი და სხვანი.
უმაღლეს სამეთაურო შემადგენლობაში ერთიანობის არარასებობა არა მხოლოდ გრძელდებოდა, არამედ მას ძალაუფლების მქონენიც ხელს უწყობდნენ. სამხედრო საქმის ძირითადი პრინციპების დარღვევა, რომლებსაც ათეულობით წლის მანძილზე ვსწავლობდით, სამხედრო უწყების უმაღლეს ჩინებს შორის ჩვეულებრივი შეიქნა. ეს გასაგებიცაა. ასეთი დარღვევის დამყნობა და წაქეზება ხელისუფალთა მიერ ხდებოდა და სოლიდარული სამხედრო ორგანიზაციის მორყევას უწყობდა ხელს, რაც ასევე უეჭველად ჩვენი ახალი ბელადების მიზანს წარმოადგენდა. არმიის შექმნის სურვილის არაგულწრფელობა სავსებით ნათლად გამოვლინდა და პარტიული გვარდიის შექმნამდე მიგვიყვანა, ხელისუფლების, და მხოლოდ ხელისუფლების საყრდენისა. ეს ორგანიზაცია მალე პრეტორიანულად გადაიქცევა. სამხედრო (საომარ) მოქმედებებში, ჯარების ორგანიზაციის საქმეებში და საერთოდ სამხედრო საქმეებში ჩარევა გრძელდებოდა, მაგრამ ჯერ კიდევ არა გეგმაზომიერად, არამედ კერძო განკარგულებებით, კერძო ჩარევებით; ბრძოლის ველზე მყოფმა გვარდიის შტაბის წევრებმა ოპერატიულ საქმეებში დაიწყეს ჩარევა, თუმცა კი ცხადდებოდა, რომ მთელი ძალაუფლება აქ სამხედროებს ეძლეოდათ.
გვარდია ბრძოლის ველზე გამოვიდა როგორც საჯარისო ერთეული, დაარღვია რა ამით გვარდიის შესახებ დებულება, რომელიც გერმანელების დროს იყო შედგენილი და რომლის თანახმადაც ის სამხედრო ვალდებულებისგან არ თავისუფლდებოდა; მობილიზაციის დაწყების შემდეგ გვარდიელები თავ-თავიანთ გასაწვევ უბნებში უნდა წასულიყვნენ და, ეს ნიშნავს, რომ არმია უნდა შეევსოთ. შეხედულება სამხედრო ორგანიზაციაზე, რომ მისი შექმნა ნებისმიერ მომენტში ადამიანთა უბრალო შეკრებით შეიძლება, და რომ ჯარების შექმნა ადვილია, განაგრძობდა არსებობას. არმია არ ყოფილა ორგანიზებული მაისიდან დეკემბრამდე დროის განმავლობაში; ნათელია, რომ ამ დარგს ყურადღება არ ექცეოდა; გვარდია კი უკვე ისე შეიქნა ორგანიზებული, რომ ომში გამოვიდა როგორც საჯარისო ერთეული, რა თქმა უნდა, უარყოფითი ტიპისა. გვარდიამ, როგორც საბრძოლო ორგანიზაციამ, საკუთარი თავი უარყოფითი მხრით წარმოაჩინა. გამოჩნდა მმართველი პარტიის გარკვეული ნაწილის გამოფხიზლება ჯარის მოწყობის საქმის თავად სამხედროებისთვის ჩაბარების აზრით, მაგრამ ის გაიყინა; იძალა მმართველი პარტიის სხვა ნაწილის მიმდინარეობამ, სახელდობრ კი იმან, რომ სამხედროებისთვის დამოუკიდებლობა არ მიეცათ, არამედ ყველაფერი თვითონ გაეკეთებინათ. გვარდიულმა ორგანიზაციამ დაიწყო განვითარება და მასში უკვე მყარდებოდა (მკვიდრდებოდა) შეხედულება სახელმწიფოში ძალაუფლების მიტაცებისა და ჰეგემონიის შესახებ. იძენდა რა ორგანიზაციას, ვითარდებოდა და ხდებოდა რა უფრო ძლიერი, მან დაიწყო ფაქტიური ძალაუფლების ხელში ჩაგდება ადგილებზე და ბატონობა (довлеть) სახელმწიფო ცხოვრების ყველა დარგში. გვარდიის შტაბი ერეოდა არმიის საქმეებში, მაგრამ უკვე პირადი ზეწოლის გზით; 1919 წლის შემოდგომაზე ის მიიღებს არმიის საქმეებში ჩარევის იურიდიულ უფლებას, და იმავე დროს არ დაუშვებს თავის საქმეებში სამხედროების ჩარევას, თვით ტექნიკური სპეციალისტებისაც კი. მე უკვე მივუთითე, საბრძოლო მოქმედებების აღწერისას, მისი უარყოფითი მხარეები. მაგრამ ის ჯერ კიდევ საბოლოოდ გარყვნილი არ ყოფილა; ის ჯერჯერობით არ აყენებდა მოთხოვნებს, ხოლო მისი ხელმძღვანელები კი ჯერ გაუბედავ ნაბიჯებს დგამდნენ საბრძოლო მოქმედებებში ჩარევისა.
რევოლუციის ცალკეული ბელადების თვითშეწირვა (самопожертвование) როგორც ზოგად საორგანიზაციო მუშაობაში, ისე კრიტიკულ მომენტებშიც იმავე გულმხურვალებით გრძელდებოდა, ზოგჯერ პირადი რისკითაც, და ეს უნდა აღინიშნოს. ეკატერინენფელდში მდგომარეობა მაისურაძის, ჯუღელისა და სხვათა წყალობით იქნა გადარჩენილი. მაგრამ უკვე გამოჩნდა უარყოფითი მხარეებიც. ძალაუფლება ყველას აფუჭებს; ის აცდუნებს და წამლავს. ძალაუფლების მქონენი თანდათანობით უკვე აღარ არიან ის ადამიანები და ხელმისაწვდომები, როგორებიც ადრე გახლდნენ. უკვე იგრძნობიან შჩედრინისეული გუბერნატორები და მინისტრები. ახალი მინისტრები უკვე იწყებდნენ წინააღმდეგობის (არდათანხმების) აუტანლობას, თუმცა კი ჯერჯერობით ამის ღიად გამოხატვისა რცხვენიათ. გარდა ამისა, მათგან, უწინარეს ყოვლისა, პარტიულობის ნიავი უბერავდა, და მხოლოდ შემდეგ თითქოსდა ფიქრობდნენ სახელმწიფოზე.
თ ა ვ ი VIII
ისევ თადარიგში
ამრიგად, 1919 წლის იანვარში მე გადავდექი. გარკვეული დროის შემდეგ მივიღე ოფიციალური წერილი სამხედრო მინისტრისგან. მოვიყვან მას სიტყვა-სიტყვით.
„ღრმადპატივცემულო გიორგი ივანეს ძევ. ეპოქა, რომელშიც ჩვენი ახალგაზრდა რესპუბლიკა ცხოვრობს, აღსავსეა მწვავე პოლიტიკური და სამხედრო მოვლენებით იმ გახურებული აღმშენებლობითი მუშაობის პერიოდში, რომელიც სახელმწიფო მშენებლობისა და სამშობლოს დამოუკიდებლობის განმტკიცებისკენაა მიმართული, რაც მოქალაქეებისგან მთელი ძალების დაძაბვასა და ზემოხსენებულ მიმართულებებში მათი ცოდნის, გამოცდილებისა და პატრიოტიზმის გამოყენებას მოითხოვს. ქართულ-სომხურმა ომმა, რომელიც ჩვენი დამოუკიდებლობის მტრების მიერ იყო გამოწვეული და რესპუბლიკის ტერიტორიის მთლიანობისა და ხელშეუხებლობის დარღვევაზე მიმართული, ჩვენი ჯარების გმირობისა და მათი უფროსების ნიჭიერი ხელმძღვანელობის წყალობით, არა მარტო ვერ მიაღწია თავის მიზანს, არამედ მოგვცა ჩვენ შესაძლებლობა მთელი მსოფლიოს წინაშე ჩვენი ორგანიზებულობა, შეკრულობა, პარიოტიზმი და სხვა დადებითი თვისებები გამოგვევლინა, რომლებიც ქართველი ხალხისთვისაა დამახასიათებელი, და მათ მხოლოდ განამტკიცეს ჩვენი ახალგაზრდა სახელმწიფოს საშინაო და საერთაშორისო მდგომარეობა. ვხედავ რა თქვენში სამხედრო საქმის ჩინებულ მცოდნეს, სამშობლოსადმი ღრმად ერთგულ მოქალაქესა და ნიჭიერ სამხედრო ხელმძღვანელს, გარდა ამისა, ყურადღებას მივაპყრობ რა თქვენს უმაღლეს ხარისხად სასარგებლო საქმიანობას მინისტრის ყოფილი ამხანაგისა და ქართული ჯარების სარდლის სახით, აგრეთვე ქართულ-სომხური ომის მონაწილისა – მოგმართავთ თხოვნით უარი არ თქვათ იმაზე, რომ აიღოთ საკუთარ თავზე შრომა ქართულ-სომხური ომის ისტორიის შედგენისა, რომელი შრომითაც თქვენ დაიმსახურებთ მთელი ქართველი ხალხის გულწრფელ მადლიერებას. ომის ისტორიის შედგენისთვის აუცილებელი თანამშრომლები თქვენს განკარგულებაში იქნებიან გადმოცემულნი, როგორც თქვენი მითითებით, ისე გენერალური შტაბისა და მოქმედი არმიის სარდლობის შემადგენლობის რეკომენდაციით. სავსებით დარწმუნებული თქვენს მზადყოფნაში აიღოთ საკუთარ თავზე აღნიშნული სამუშაოს შესრულება, გთხოვთ მიიღოთ რწმუნება თქვენდამი ჩემს პატივისცემასა და გულწრფელ კეთილგანწყობაში.
საქართველოს სამხედრო მინისტრი გ. გ ი ო რ გ ა ძ ე
წერილი დათარიღებულია 1919 წლის 12 იანვრით.
ამ დროს მე ვიწექი ავადმყოფი, რადგანაც ქართულ-სომხური ომის უკანასკნელ დღეებში გავცივდი. მე საერთოდ რკინის ჯანმრთელობა მქონდა და იშვიათად ვავადმყოფობდი. მაგრამ დიდმა 4-წლიანმა კამპანიამ (1914–1918), როგორც ჩანს, თანდათანობით შეარყია ჩემი ჯანმრთელობა, ხოლო რევოლუციის პირობებმა, შემდეგ კი გადადგომამ, რომელმაც უკიდურესობამდე შეზღუდა ჩემი მატერიალური სახსრები, კიდევ უფრო მოარყიეს იგი. 1918 წელს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანამდებობაზე ჩემი ყოფნის დროს მე ისე დავიღალე მუშაობისაგან, რომ ჩემი გადადგომის შემდეგ, გავემგზავრე რა სოფელში, პირველ ორ კვირას მე ყოველდღიურად დღეღამეში 10–12 საათს მეძინა, სულ დასვენება მინდოდა. როცა ავადმყოფობისგან გამოვკეთდი, მე ხელი მივყავი ქართულ-სომხური ომის ისტორიის შედგენას, მაგრამ მისი დასრულება ვეღარ მოვახერხე და თებერვლის შუა რიცხვებში მთავრობის თავმჯდომარემ მთხოვა კვლავ სამსახურში შესვლა და გენ. მაზნიაშვილთან შტაბის უფროსად გამგზავრება, ახალციხის ფრონტზე, სადაც საქმეებმა მეტად არასასურველი ხასიათი მიიღო (где дела приняли более чем неблагоприятный оборот).
* * *
ამ დროის მანძილზე მახსენდება ერთი შემთხვევა, რომელიც ჩვენს ბელადებს ახასიათებს. არ მახსოვს, რომელ რიცხვში, ღამით, 12 საათზე, და შეიძლება, უფრო გვიანაც, იმ სახლის სადარბაზოსთან, სადაც ვცხოვრობდი, მოვიდა ავტომობილი, ხოლო შემდეგ კი ზარიც გაისმა. მე უკვე მეძინა. ავდექი, ვკითხე ფანჯრიდან, რაშია საქმე. სამხედრო მინისტრის ადიუტანტმა მიპასუხა, რომ მთავრობის თავმჯდომარე და სამხედრო მინისტრი მთხოვენ სასახლეში მივიდე. მე საჩქაროდ ჩავიცვი და გავემგზავრე. მთავრობის თავმჯდომარის კაბინეტში ამ დროისთვის შეიკრიბნენ: ნ. ნ. ჟორდანია, ე. პ. გეგრეჭკორი, მისი ამხანაგი, სამხედრო მინისტრი, გენ. ზაქარიაძე, ვინ იყო კიდევ, აღარ მახსოვს. ნ. ნ. ჟორდანიამ გვიამბო იმის შესახებ, რაც მოხდა გაგრის ფრონტზე, სადაც მოხალისეები მოულოდნელად შეტევაზე გადმოვიდნენ და რამდენიმე ასეული ჩვენი გვარდიელი ტყვედ ჩაიგდეს. ძალზე აშფოთებდათ ეს მდგომარეობა; ჩვენ, როგორც ყოველთვის, ჯარები არ გვყავდა. მე ვიქენი მიწვეული, როგორც ჩანდა, ან იქ დასანიშნად, ან კიდევ რჩევისათვის. ყოველ შემთხვევაში მეკითხებოდნენ, თუ პოზიციების დაკარგვის გათვალისწინებით როგორ მოვქცეულიყავით. მე ვურჩიე, თუ სახელდობრ სად დაეწყოთ ჯარების თავმოყრა, რუკაზე მივუთითე რაიონი და მათი ყურადღება იმაზე მივაქციე, რომ მოწინააღმდეგესთან უფრო ახლოს ჯარების თავმოყრა არ შეიძლება, რათა ქართულ-სომხური ომის დასაწყისის მოვლენები არ განმეორდეს. ამ დროს მოვიდა სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გენ. ა. გედევანიშვილი. მე ვიგრძენი, რომ ჩემი ყოფნა მას ავიწროვებს (აწუხებს). და მართლაც, არის სამხედრო მინისტრის თანაშემწე, რომელიც სულ ახლახანს ქართულ-სომხური ომის დროს მთავარსარდლის თანამდებობას ასრულებდა, ხოლო რჩევისთვის კი თადარიგიდან იწვევენ ადამიანს. მიკერძოების გარეშე ვთქვათ. თუ ჩემი რჩევა იმ ადამიანის რჩევაზე უფრო ფასეული და მნიშვნელოვანია, რომელიც ფაქტიურად სამხედრო უწყების სათავეში დგას, მაშინ ნათელია, რომ ასეთი უკვე დიდი ხანია ჩემით უნდა შეეცვალათ. რა თქმა უნდა, გენ. გედევანიშვილის მდგომარეობა საჩოთირო იყო, და მე მის ადგილზე აუცილებლად გადავდგებოდი (თადარიგში წავიდოდი). მდგომარეობა, რომელიც მისთვის შეიქმნა, ხომ იმ პასუხისმგებელი მინისტრის მდგომარეობის ანალოგიურია, რომელსაც პარლამენტი უნდობლობას უცხადებს. მე სავსებით მესმოდა მისი და ტაქტით ვიქცეოდი. ვკითხე მას მომავალი მოქმედებების შესახებ. მან გამოთქვა, რომ მოხალისეები უფრო წინ აღარ წამოვლენ, მაგრამ თუ მათ დასახვედრად უნდა მოვემზადოთ, მაშინ ჯარებს თავი ამა და ამ რაიონში უნდა მოვუყაროთო. დასრულებისას მან თქვა: „ჩემი აზრით ასეა, აქ რას იტყვიან, არ ვიცი“, – და ხელით ჩემ მხარეს უჩვენა. მის მიერ ჯარების თავმოყრის ის რაიონი იყო დასახელებული, რომელიც მე ამის წინ მივუთითე. „თქვენ ეთანხმებით ამას?“ – მკითხა ნ. ნ. ჟორდანიამ. ზოგიერთი დებულება, რომლებიც გენ. ა. გედევანიშვილმა გამოთქვა, ჩემს შეხედულებებს არცთუ სავსებით შეესაბამებოდა, მაგრამ მე, მსურდა რა ტაქტიანი ვყოფილიყავი და არასაჭირო კამათებით მისი ავტორიტეტი არ შემელახა, მით უმეტეს, რომ არსი ერთი და იგივე გახლდათ, ვთქვი: „სრულებით ვეთანხმები“. ჩვენ დავიშალეთ.
მე სახლში წამოვედი და ვფიქრობდი. გასული წლის ზაფხულიდან ვარ დაწუნებული; სამსახურში არ მეძახიან, ღამით კი საწოლიდან მაყენებენ, რათა ჩემი რჩევა მოისმინონ, თან სამხედრო საქმის საყოველდროისო (всегдашний) ხელმძღვანელი ჰყავთ გენ. ა. გედევანიშვილისა და სხვების სახით. რატომ დამიძახეს მარტო მე? რატომ აღარ გაგრძელდა მსჯელობა ამ საკითხზე მას შემდეგ, როგორც კი მე გენ. გედევანიშვილს დავეთანხმე, საქმეს ხომ სულ ახალი შემდგარები ვიყავით? თუ ჩემი რჩევა ა. გედევანიშვილის რჩევაზე უფრო ფასეულად მიაჩნიათ, მაშინ რატომ მსახურობს ის, ხოლო მე კი თადარიგში ვარ? მე საკითხის იურიდიულ მხარეზე არ ვლაპარაკობ. ამაზე არის პასუხი. „თქვენ გადადექით, ესე იგი სამსახური არ გინდათ“. საქმე საკითხის არსშია. მე მივედი დასკვნამდე, რომ გენ. ა. გედევანიშვილს გადადგომაზე პატაკი არ დაუწერია, როგორც ამას ფრონტზე თავისი ერთ-ერთი ჩამოსვლის დროს მეუბნებოდა. როგორც ჩანს, ის მაშინ მე მცდიდა, ხომ არ ვეძიებ მის თანამდებობას, და ვისარგებლებ რა იმ სახელით, რომელიც მე ქართულ-სომხურმა ომმა შემიქმნა, და მთავრობის ჩემდამი კეთილსასურველი დამოკიდებულებით, ხომ არ წარვმართავ კამპანიას მის წინააღმდეგ. ძალიან დიდი სურვილი ჰქონდა მას ამ თანამდებობაზე მჯდარიყო და არ შეეძლო დაეშვა აზრი, რომ არიან ადამიანები, რომლებიც რაღაცას უფრო მაღლა აყენებენ, ვიდრე მის თანამდებობას. შემდეგში მე კიდევ მქონდა იმის მტკიცებულებანი, რომ მას არასოდეს უნდოდა წასვლა ამ პოსტიდან, მიუხედავად იმისა, რომ ყველას არწმუნებდა, რომ იგი მუდმივად გადადგომაზე წერს პატაკს, მაგრამ რომ მას არ უშვებენ. მე ერთხელ მას კიდეც ვუთხარი, რომ არ ღირს გადადგომაზე პატაკის 6-ჯერ მიცემა (იგი სწორედ რომ ამბობდა, რომ 6-ჯერ დაწერა პატაკი გადადგომაზე, და სრულებით დაავიწყდა, რომ მანამდე რამდენიმე დღით ადრე მანვე მითხრა, რომ 4-ჯერ ჰქონდა მიცემული გადადგომაზე პატაკი); საჭიროა ეს პატაკი მისცე ერთხელ და წახვიდე. ასეთი პოსტიდან წასვლა ძალზედ სერიოზული საკითხია, რათა ეს ისე გააკეთო, რომ ყველა გარემოება არ აწონ-დაწონო. ვაგრძელებდი რა ფიქრებს პირადად ჩემთან დაკავშირებით შექმნილი მდგომარეობის შესახებ, მივედი დასკვნამდე, რომ მთავრობა სიამოვნებით გამაჩერებს სამსახურში, მაგრამ მხოლოდ არა ისეთ თანამდებობაე, სადაც მას მოუხდება ანგარიშს მიწევდეს, ანგარიშს უწევდეს ჩემს მოსაზრებებს, და სადაც, შესაძლოა, ხშირად უწევდეს ჩემთვის დათმობა. გაცილებით უფრო მოსახერხებელია თავიანთ სიახლოვეში ჰყავდეთ ისეთი ადამიანი, რომლისთვისაც ძვირფასი იქნება თავისი ადგილი; ასეთი ადამიანი იქნება დამთმობი და გააკეთებს ყველაფერს, რასაც მას მიუთითებენ. მაგრამ ჩვენ ვიცით სამყაროსავთ ძველი და სწორი წესი, რომ საქმისათვის ყველაზე უფრო მავნე ის მოსამსახურენი არიან, ვისთვისაც ძვირფასია თავისი ადგილი. შექმნილი მდგომარეობა კი ძალზე მოსახერხებელი იყო ყველა მიმართებით. სამხედრო მინისტრის თანაშემწის მხრიდან არ იქნება არანაირი წინააღმდეგობა შეიარაღებული ძალების მოწყობაში და, ამის შედეგად, ისინი მას ისე მოაწყობენ, როგორც მათთვისაა სასურველი. ხოლო თუ გასაჭირი მოითხოვს კვინიტაძეს, მაშინ მას გაიწვევენ და ყოველთვის მიაღწევენ მის თანხმობას. დიახ, ამაში ისინი მართლები იყვნენ; მე არასოდეს მივცემდი თავს უფლებას უარი მეთქვა სამსახურზე, როგორი მძიმე მდგომარეობაც არ უნდა ყოფილიყო. ჩემი ოცნებისთვის, საქართველოს დამოუკიდებლობისთვის ჩემი ძალების შესაბამისი დახმარების გაწევა, წმინდა მოვალეობა გახლავთ ჩემთვის. მე მას ყოველთვის ვამტკიცებდი კიდეც ყველაზე უფრო საპასუხისმგებლო პოსტებზე და ყველაზე უფრო კრიტიკულ წუთებში მათი დაძახებისას; არასდროს არ ვვაჭრობდი, არამედ მდუმარედ შევუდგებოდი საქმეს. სიტყვას „ვვაჭრობდი“ მე ვიყენებ არა ჩემთვის პირადად ამა თუ იმ შეღავათების გამოთხოვის აზრით, არამედ იმისა, რათა მეიძულებინა ისინი ჩემთვის დაეთმოთ იმ უთანხმოებებში, რომელთა გამოც მე გადავდგებოდი (თადარიგში მივდიოდი).
თ ა ვ ი IX
ომი კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის თურქეთთან (Война с Турцией Юго-Запада Кавказа). – ახალციხის მოვლენები. – გვარდიის შესახებ. – არტაანი. – არმიის სული (Дух армии). – ინციდენტი
ახალციხის მოვლენები
ახლა გადავალ ჩემს შემდგომ შესვლაზე სამსახურში. თებერვლის შუა რიცხვებში ტელეფონის ზარის ხმა გაისმა ჩემს ბინაში. ვეკითხები, ვინ მიძახებს. აღმოჩნდა, გენ. გედევანიშვილი. აი მისი სიტყვები: „მთავრობის თავმჯდომარე გთხოვს კიდევ ერთხელ გაიღო მსხვერპლი (принести себя в жертву) და გავემგზავრო ახალციხის ფრონტზე შტაბის უფროსად გენ. მაზნიაშვილთან“. მე არაფერი ვიცოდი იმის შესახებ, რაც მაზნიაშვილთან მოხდა.
აღმოჩნდა, რომ ვითარება სერიოზული იყო. და მან დამიწყო ვითარების მოყოლა. მე მას შევაწვეტინე და ვუთხარი, რომ ტელეფონით არ ღირს ამაზე ლაპარაკი, რომ ახლავე წავალ მასთან კაბინეტში. მე მივედი მასთან, და მან მთელი ვითარება დამიხატა. მისი მონაყოლიდან გამოდიოდა, რომ იქ იმაზე გაცილებით უფრო სერიოზული ვითარება შეიქმნა, ვიდრე მე ვფიქრობდი. ეშინოდათ მოწინააღმდეგის მოძრაობისა ბორჯომსა და ხაშურზე და გარკვეულად გამოთქვამდნენ, რომ მდგომარეობა განსაკუთრებით საშიშია. მან მე აქვე მითხრა, რომ გამოცხადებულია მობილიზაცია და რომ საჩქაროდ გააგზავნიან ჯარებს ბორჯომისკენ. მე ვკითხე, რომელ მიმართულებას თვლის იგი უფრო მნიშვნელოვნად მოცემულ გარემოებებში, ახალციხისა თუ გაგრის, ვინაიდან ჩვენ ამ დროს იქაც გვქონდა ფრონტი. მან მიპასუხა, რომ ახალციხისას და რომ ახლა პირველ რიგში ყველაფერს, რაც შეიძლება, ახალციხეში გაგზავნის. მან აქვე დამიდგინა, თუ სახელდობრ რა იქნება გაგზავნილი და რომ იქ ჩემი ყოფნაა აუცილებელი, როგორც პოპულარული ადამიანისა, და როგორც ისეთის, ვისაც შეუძლია იქ წესრიგი დაამყაროს. გამოდიოდა, რომ იქ შეიკრიბებოდნენ ორ დივიზიამდე და გვარდია, ჯამში 10 000 ხიშტი. მე მას მაშინ ვუთხარი, რომ, თუ იქ თითქმის მთელი ჯარები შეიკრიბება, აუცილებელია რომ იგი თავად დადგეს ამ ჯარების სარდლად; რომ გაცილებით უფრო სასარგებლო იქნება მისთვის, როგორც მთავარსარდლისა და სამხედრო მინისტრის თანაშემწისათვის იქ პირადად გაემგზავროს და უბრალო განკარგულებებით იქვე ადგილზე გამოსწოროს ყველაფერი, რასაც საჭიროდ ჩათვლის, მე კი ყველაფრისთვის დამჭირდება რომ მას მივმართო და ეს ზედმეტი გაჯანჯლება იქნება. მან მიპასუხა, რომ მას პირადად ახლა გამგზავრება არ შეუძლია, რადგანაც მისი თბილისში ყოფნაა აუცილებელი, და რომ ყველაფერი, რასაც მე საჭიროდ მივიჩნევ, გამოგზავნილი იქნება. „კარგი“, – ვუთხარი, – „მე გავემგზავრები, მაგრამ აუცილებელია, რათა მაზნიაშვილმა მთხოვოს, რომ მასთან გავემგზავრო, რადანაც მე თადარიგში ვარ და უკეთესი იქნება, თუ მე მისი გამოძახებით გავემგზავრები“. ამასვე დავუმატე, რომ რადგანაც იქ რამდენიმე მსხვილი შენაერთი შეიკრიბება, ამიტომ ძალიან ვთხოვ დამხმარედ მომცენ გენერალური შტაბის ოფიცერი, ვინაიდან ქართულ-სომხური ომის 10 დღის მანძილზე მე ძლიერ გავწვალდი, რადგანაც დამხმარედ გენერალური შტაბის ოფიცერი არ მყავდა, აქ კი მგონია, უფრო ხანგრძლივად მომიწევს სამსახური; ამასთან მე ვითხოვდი გენერალური შტაბის მშვიდობიანობის დროის გამოშვების ოფიცერს. მან თანხმობა გამომიცხადა. გარკვეული დროის შემდეგ მიპატიჟების ტელეგრამა მივიღე მაზნიაშვილისგან, და ჩვენ, გედევანიშვილი და მე, წავედით მთავრობის თავმჯდომარესთან. ნ. ნ. ჟორდანიამ მითხრა, რომ მე ჩინებულ სტრატეგად მიმიჩნევს, და სურს, რომ იქ გავემგზავრო და მდგომარეობა გამოვასწორო. შემდეგ გავიგე, რომ იგი ჩასული იყო ბორჯომში, რომ იქ მისი ვაგონის გარშემო ღამით თავაშვებული გამოქცეულების ბრბო შეიკრიბა და რომ ვაგონიდან ამ ბრბოსთან გამოვიდა გენერალური შტაბის პოლკ. ძალანია და ისინი დააწყნარა, თან შესთავაზა დილით მოსულიყვნენ, რადგან ნოე ნიკოლოზის ძეს უკვე ეძინა. მისგანვე გავიგე მთელი ეს ამბავი.
მე ვთქვი, რომ ჩემი მასთან მისვლა ნიშნავს, რომ მე გავემგზავრები, როგორი გარემოებებიც არ უნდა იყოს; რომ მთელი სამხედრო საკითხები მე და გენ. გედევანიშვილს გარკვეული გვაქვს, მაგრამ ვითხოვ ერთს: მე იქ პასუხისმგებელ-უპასუხისმგებლო უფროსად მივდივარ; არაფერი მაქვს ასეთი დანიშვნის საწინააღმდეგო (საქმე იმაშია, რომ მე იქ შტაბის უფროსად მივემგზავრებოდი, და ისე კი მესაუბრებოდნენ, როგორც პასუხისმგებელ უფროსს); ასე რომ მე ვითხოვ, რათა იქ მთელი ძალაუფლება იყოს გენ. მაზნიაშვილის ხელში, რათა მისი ნებართვის გარეშე ტელეფონითაც კი ლაპარაკის უფლება არავის ჰქონდეს, რათა თბილისში არ იგზავნებოდეს ისეთი ტელეგრამები, როგორიც მაგალითად, ახალციხის მაზრაში მთავრობის რწმუნებულის ლეო რუხაძის დეპეშაა: „არმია დაიშალა, გამოგზავნეთ გვარდია“. „ასეთ ტელეგრამას“, – დავუმატე, – „ალბათ მოწინააღმდეგე ახალციხეში სიამოვნებით კითხულობს“. ნოე ნიკოლოზსის ძემ მიმაპსუხა, რომ მთელი ძალაუფლება სამხედროებს ეძლევათ და რომ იქ ჩვენ მხედრულად მივხედოთ საქმეებს (и чтобы мы там орудовали по-военному). მე დავემშვიდობე.
როგორც ზემოთ ვწერდი, მე გენერალური შტაბის ოფიცერი ვითხოვე მშვიდობიანობის დროის გამოშვებისა; ასეთები სახეზე იყვნენ ზაქარიაძე და ნაცვალიშვილი. გენ. ა. გედევანიშვილთან და გენერალური შტაბის უფროს გენ. ანდრონიკაშვილთან მოლაპარაკებების შემდეგ მათი არჩევანი პოლკ. ნაცვალიშვილზე შეჩერდა და მათ ამის შესახებ მე მაცნობეს. მე უკანასკნელს პოლკ. ზაქარიაძის კაბინეტში შევხვდი და მას ვუთხარი, რომ ვითხოვე ჩემთან ერთად გენ. მაზნიაშვილის განკარგულებაში მიავლინონ ან იგი, ან პოლკ. ზაქარიაძე, რომ უფროსობის არჩევანი მასზე შეჩერდა და რომ იგი მოემზადოს ჩემთან ერთად გამგზავრებისთვის. მან ჩემთვის უკიდურესად გასაოცრად მკითხა, თუ რა თანამდებობაზე გაემგზავრება. „თქვენ მიემგზავრებით შტაბის უფროსის თანამდებობაზე, ეს კი ნიშნავს, რომ მე უფროსი ადიუტანტის თანამდებობაზე უნდა წამოვიდე, ხოლო ჩემი ახლანდელი თანამდებობა კი უფრო მაღალია“, – მითხრა მან. მე შევყურებდი მას და თავიდან არაფრის თქმა არ შემეძლო, ისე ვიყავი გაოგნებული მისი პასუხისგან. კაბინეტში ჩვენ სამნი ვიყავით: მე, ზაქარიაძე და პოლკ. ნაცვალიშვილი. მე ავდუღდი და თავი ვეღარ შევიკავე; მე ჩვეულებრივი ადამიანი ვარ და არაფერი ზეადამიანური არ გამაჩნია, მომესმინა ეს ფრაზა და არაფერი მეთქვა, ეს არ შემეძლო. „თქვენ, შეიძლება, ეს სიტყვები გეთქვათ ნებისმიერი სხვა ადამიანისთვის, მაგრამ არა კვინიტაძისთვის“, – ვუპასუხე, – „როგორ შეგიძლიათ ლაპარაკობდეთ, რომელი თანამდებობაა უფრო მაღალი ან დაბალი, როცა ვითარება ისეთია, რომ საჭიროა მდგომარეობის გადარჩენა. როგორ მოგიბრუნდათ ენა უთხრათ ეს გენ. კვინიტაძეს, სამხედრო მინისტრის ყოფილ თანაშემწესა და მთავარსარდალს, რომელიც ახლა მეორედ მიემგზავრება შტაბის უფროსის თანამდებობაზე ადამიანთან, რომელიც სამსახურის მიხედვით მასზე უმცროსი გახლავთ. თქვენ აქ ორივე ახალგაზრდები ხართ, ორივეს გეუბნებით. მე არასოდეს მოველოდი ასეთ დამოკიდებულებას საქმისადმი თქვენ ორივესგან; მე ვფიქრობდი, თქვენ ორივე ითხოვდით აუცილებლად ყოფილიყავით დანიშნული და მომიწევდა წილი მეყარა თქვენს შორის. აღმოჩნდა კი პირიქით, არც ერთ თქვენგანს არ სურს გამგზავრება. ასეთი თანაშემწეები მე არ მჭირდება. მე მარტო გავემგზავრები“. ვუთხარი ამის შესახებ ანდრონიკაშვილს და წავედი. არ ვიცი და არ მინდა ვარჩიო, მართალი ვიყავი თუ არა; მე ვთქვი ის, რასაც ვგრძნობდი. რა თქმა უნდა, ეს ტაქტიანი არ იყო; რა თქმა უნდა, ეს არ უნდა მეთქვა, ვინაიდან მე ორ მტერს ვიჩენდი. მაგრამ საქმე მე კი არ მეხებოდა, საქმე ეხებოდა სამშობლოს, რომელიც ისევ მძიმე მდგომარეობაში ჩავარდა, და არ შემეძლო თავი შემეკავებინა. თუ მათ ეს გაიგეს, მაშინ მე ბრალს აღარ დამდებენ. სადგურში, როცა მატარებელში ვჯდებოდი, სადაც დიდი შრომით ვიშოვნე ჩემთვის ადგილი, ტელეფონთან ვიქენი გამოძახებული. გენ. ქავთარაძემ ტელეფონში წამიკითხა ტელეგრამა, რომელიც ახლახანს იქნა მიღებული სამხედრო მინისტრის თანაშემწის სახელზე სამხედრო მინისტრისგან, რომელიც ბორჯომში იმყოფებოდა. სამხედრო მინისტრი ასლით თავის თანაშემწეს ატყობინებდა, რომ იგი სთხოვს მთავრობის თავმჯდომარეს გენ. მაზნიაშვილი ბორჯომიდან გაიწვიონ და მე დამნიშნონ. „ეს ტელეგრამა თქვენ გეხებათ, ამიტომ საჭიროდ ჩავთვალე გამეფრთხილებინეთ“, – დაუმატა ქავთარაძემ. მე მას მადლობა გადავუხადე. აქვე სადგურში გავიგე, რომ სამხედრო მინისტრის მატარებელი მალე გამოვა ბორჯომიდან და თბილისში ჩამოვა. მე ვთხოვე სადგურის უფროსს გადაეცა სამხედრო მინისტრისთვის, რომ ბორჯომში მივემგზავრები, რომ ვითხოვ მატარებლების შეხვედრის ადგილას თავისთან გამომიძახოს, რადგანაც საქმიანი თხოვნა გამაჩნია. ჩვენი მატარებლები ხაშურში შეხვდნენ ერთმანეთს. მე სამხედრო მინისტრის ვაგონში შევედი. ვუთხარი მას, რომ ვიცი ტელეგრამის შესახებ მაზნიაშვილთან მიმართებით და ძალიან ვთხოვ მას ეს არ გააკეთოს. მან მიპასუხა, რომ მაზნიაშვილის ავტორიტეტი ბორჯომში ძალიანაა შერყეული, რომ მას კამათები აქვს ხელქვეითებთან, რომ მისი უკვე აღარ სჯერათ და რომ ამიტომ გახლავთ საჭირო მისი გამოწვევა. მე ჩემს წინადადებას ვიცავდი დაჟინებით და ვამბობდი, რომ მაზნიაშვილი და მე ერთმანეთს ჩინებულად ვიცნობთ და თანხმობითაც ვიმუშავებთ, როგორც ქართულ-სომხური ომის დროს, რომ მე, როგორც შტაბის უფროსი, მასსა და საჯარისო უფროსებს შორის ჩავდგები, კამათები აღარ იქნება და ყველაფერი კეთილსასურველად ჩაივლის; როცა ვამთავრებდი, მე მას დაჟინებით ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინათ. მივიღე შთაბეჭდილება, რომ ასეც მოიქცეოდნენ, თუმცა კი მას ჩემთვის ამაზე არავითარი გარკვეული დაპირება არ მოუცია. მე გზა განვაგრძე. შტაბში ღამით ჩავედი. გენ. მაზნიაშვილსა და გენ. სუმბათაშვილს ეძინათ; ვთხოვე ისინი არ გაეღვიძებინათ, პოლკ. ჯიჯიხიამ კი, რომელიც შტაბის უფროსი იყო და ახლა უკვე მე-4 პოლკის მეთაურად იქნა დანიშნული, საქმის კურსში შემიყვანა, შემდეგ კი სავახშმოდ წავედით, სადაც შტაბის ოფიცერი გავიცანი. მეორე დღეს ნაცნობი სურათი განმეორდა. მაზიაშვილმა მე საწერ მაგიდასთან დამსვა და მითხრა: „აჰა შენ რუკა, ფანქრები, ქაღალდი, მელანი და სხვა. შეუდექი საქმეს“. შემდეგ მეორე დღეს მე პოზიციებზე გავემგზავრე, დავათვალიერე ისინი და ვითარებაში თავი ჩავყავი. მაზნიაშვილმა მითხრა, რომ შეიძლება, ისიც გამოემგზავროს და დამეწიოს. იგი ნამდვილად გამოემგზავრა, მაგრამ იმ დროს, როცა ის მარჯვენა ფლანგზე იყო, მე, დავათვალიერე რა ეს უკანასკნელი, უკვე მარცხენა ფლანგზე ვიყავი. უკვე ღამით დავბრუნდი. როცა ოთახში შევედი, მაშინვე მივაქციე ყურადღება, რომ ნივთებს ჰკრავდნენ და ფუთავდნენ. მე ვიფიქრე, რომ მაზნიაშვილი სხვა ბინაზე გადადის. დაბრუნებისას გზაში შევიტყვე, რომ მაზნიაშვილი მარჯვენა ფლანგზე კინაღამ მოკლეს. აღმოჩნდა, იგი ჩენი სანგრების იქით გავიდა და მოწინააღმდეგის მხარეს გაემართა. უკვე 200 ნაბიჯი ჰქონდა გავლილი, როცა მას ცეცხლი გაუხსნეს. დიდება უფალს, ტყვია არ შეხებია. როცა უკან დავბრუნდი, მას ამხანაგურად დავუწყე საყვედურები, როგორ შეიძლება ასე რისკავდეს და თან ყოველგვარი სარგებლის გარეშე, განა შორია უბედურებამდე. მან მითხრა, რომ წამეკითხა ტელეგრამა, რომელიც ჩემს მაგიდაზე იდო. მე წავიკითხე. ეს გახლდათ ბრძანება მაზნიაშვილის გაწვევის შესახებ მისი დივიზიის მობილიზაციის დასაჩქარებლად და ჩემი დანიშვნის შესახებაც ახალციხის ფრონტის სარდლად და იმავე მაზრის გენ.-გუბერნატორად. ჩემი თხოვნა არ შეასრულეს. გამოირკვა, რომ მაზნიაშვილი ბარგს ალაგებდა, რათა სადგურში გამგზავრებულიყო. მე დავიწყე მისი დაყოლიება რომ დარჩენილიყო და ვუთხარი, რომ ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინათ და რომ, იმედია, მივაღწევ ამ ბრძანების გაუქმებას. მაზნიაშვილი ურყევი იყო და გაემგზავრა. მეორე დღეს მე მივიღე შეკითხვა გენ. გედევანიშვილისგან, თანახმა ვარ თუ არა, რომ ჩემთან შტაბის უფროსად დაინიშნოს მისი ძმა გენერალური შტაბის პოდპოლკ. ნ. გედევანიშვილი. მე სრულებით არ ვიცნობდი ამ ოფიცერს, მაგრამ ვიცოდი რა, რომ იგი არის გენერალური შტაბის ოფიცერი მშვიდობიანობის დროის გამოშვებისა, დავეთანხმე. იგი ამ დროს ბათუმში გახლდათ და ამიტომ მხოლოდ რამდენიმე დღის, ან სულაც ერთი კვირის შემდეგ ჩამოვიდა; ამ დროის მანძილზე მე ორი თანამდებობის შესრულება მიხდებოდა.
მობილიზებადი ჯარების თავმოყრა და საერთოდ მომზადება 5 მარტამდე გრძელდებოდა. სამხედრო მინისტრი მუდამჟამს ბორჯომში იყო და დილიდან საღამომდე შტაბში გახლდათ. მისი იქ ყოფნა, ჩემი ამა თუ იმ ხასიათის მოთხოვნების შესრულების აზრით, ძალიან მეხმარებოდა. მე არ შევუდგები მზადების დეტალების მოყოლას როგორც ოპერატიულ, ისე ზურგთან მიმართებაში. აღვნიშნავ ერთ გარემოებას.
როცა ბორჯომში ჩამოვედი, გავიგე, რომ 16 სამთო ქვემეხიდან 7 თუ 9 იყო გაფუჭებული და რემონტისთვის თბილისში გაგზავნილი. მე თითოეული ბატარეის მეთაურს კატეგორიულად მივუთითე, რომ ბატარეის ის მეთაური, რომლის ზარბაზნებიც გაფუჭებულობის გამო ვერ იმოქმედებენ, დაუყოვნებლივ ჩამოშორებული იქნება ბატარეისგან და თბილისში გაგზავნილი სამსახურიდან დათხოვნისათვის. ახალციხის ფრონტზე შემდგომი საბრძოლო მოქმედებების წარმოების 4 თვის მანძილზე მთელი ქვემეხებიდან მხოლოდ ერთმა სამთო ზარბაზანმა თქვა უარი მოქმედებაზე (გვიმტყუნა).
ჩემდამი რწმუნებული ჯარები 5 მარტამდე იყრიდნენ თავს და შემდგომი მოქმედებებისთვის იშლებოდნენ (вверенные мне войска... сосредотачивались и развертывались...). ამ დროის მანძილზე აღვიდგენ ეპიზოდებს, რომლებიც ღირსია რომ აღინიშნოს. ახალციხის მოვლენები 1919 წლის თებერვალში იქნა გაჩაღებული. ეს გახლდათ ადგილობრივ მცხოვრებთა აჯანყება, რომელსაც მეტად შესაძლებელია, რომ 1918 წლის დეკემბერში სომხების შემოტევასთან ერთდროულად უნდა ეფეთქა. ახალციხის მაზრა ჩვენ ამაზე უწინ გადავეცით თურქებს. ჯერ კიდევ 1918 წელს იქ განვითარდა ისეთი მოვლენები, რომ გენ. მაზნიაშვილი ახალციხეში ალყაშემორტყმული აღმოჩნდა და ჩვენ იძულებული შევიქენით ეს მაზრა დაგვეცალა; მაშინ ჩვენ ადგილობრივ მცხოვრებთა უკუქცევა არ შეგვეძლო, რომლებიც თურქების მიერ იყვნენ დარაზმულნი (ორგანიზებულნი) და აწყურის ჩრდილოეთით პოზიციებისკენ გზას გვიღობავდნენ. ამ გარემოებამ ისინი გაამამაცა, ხოლო ჩვენმა თებერვლის წარუმატებლობებმა კი, როცა ჩვენმა რაზმმა ქვემეხები და საზიდრები მიატოვა და უწესრიგოდ ბორჯომისკენს დაიხია, მათ საკუთარი თავის რწმენა კიდევ უფრო მეტად ჩაუნერგა. თავად აჯანყება ერთ-ერთი მემამულის სერვერ-ბეგ ქობლიანელის მიერ იქნა გაჩაღებული. როგორც რეალურ ძალას, იგი ემყარებოდა სახელმწიფოს „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“. ეს სახელმწიფო ყარსისა და არტაანისგან შეიქმნა, და იგი მასში აჭარის, როგორც ფედერაციული ერთეულის შესვლის შესახებ მოლაპარაკებებსაც აწარმოებდა. ნათელია, რომ ყველაფერი ეს უცხოელი ემისრების მიერ კეთდებოდა. ხალხის მუსლიმანურ ნაწილში სერვერ-ბეგმა ნაყოფიერი ნიადაგი იპოვა, ხოლო 1918 წლის ჩვენმა წარუმატებლობებმა, ბათუმის, ახალციხისა და ახალქალაქის დაკარგვამ მოსახლეობა საქართველოს სისუსტეში კიდევ უფრო მეტად დაარწმუნა. ამასთან ერთად ჩვენმა მთავრობამ, როცა ახალციხე უკანვე მიიღო, თავის რწმუნებულად იქ ლეო რუხაძე დანიშნა, რომელიც თავის თანაშემწეებთან ერთად მხარეში სოციალისტური იდეების გავრცელებასა და დანერგვას შეუდგა, რაც ამ ხალხისათვის სრულიად უცხო გახლდათ. ამ ახალ იდეებს შეხვდათ წინააღმდეგობა მემამულეთა და სასულიერო წოდების მხრიდან, რომლებმაც შექმნეს კიდეც სერვერ-ბეგისთვის კიდევ უფრო ხელსაყრელი ნიადაგი ასაჯანყებლად. „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიის“ მიერ სერვერ-ბეგი ახალციხისა და ახალქალაქის დროებით კომისრად იქნა დანიშნული. მე თვითონ ვნახე მისი ბლანკები ოფიციალურ ქაღალდებზე ასეთი ბეჭდური სათაურით რუსულ ენაზე: «Территория Юго-Запада Кавказа». «Комиссариат Ахалцихе и Ахалкалаки». („კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“. „ახალციხისა და ახალქალაქის კომისარიატი“.) ჩვენმა ჯარებმა, მათი მცირერიცხოვნებისა და აჯანყების საყოველთაობის გამო, ახალციხიდან ბორჯომში, ხოლო ახალქალაქიდან კი როდიონოვკაში დაიხიეს. ადმინისტრაციას, რა თქმა უნდა, თავისი ადგილები უნდა დაეტოვებინა და ამ მაზრებიდან წამოსულიყო. ასეთი იყო ვითარება, როცა მე შევუდექი ჩემი თანამდებობის აღსრულებას. ვანვითარებდი რა ყველა მიმართებით მზადებას, მომიხდა ადმინისტრაციის თაობაზეც მეფიქრა, რისთვისაც ტელეგრამა გავუგზავნე თბილისში შინაგან საქმეთა მინისტრს და ვთხოვდი მას ჩემს განკარგულებაში ადმინისტრაციის მოხელეები მოევლინა, რათა მზა ადმინისტრაციული აპარატი მქონოდა, რომ მაზრებში შესვლისთანავე ისინი თავიანთ ადგილებზე დამეყენებია.
შტაბის ერთ-ერთმა ოფიცერმა ერთხელ მე თბილისური გაზეთი მაჩვენა, სადაც შემდეგი რამ იყო დაბეჭდილი: „გენ. კვინიტაძისგან მიღებული ცნობები ადმინისტრაციის მიერ ახალქალაქის დატოვებაზე, სინამდვილეს არ შეესაბამება. ლეო რუხაძე“. მე ვთხოვე ლეო რუხაძეს ჩემთან მოსულიყო და მას გამოვუცხადე შემდეგი. იფიქრა თუ არა მან, რომ რომ ასეთი დეპეშა ძირს უთხრის გენერალ-გუბერნატორის პრესტიჟს? რომ თუნდაც ადმინისტრაცია ნამდვილად ადგილებზე ყოფილიყო დარჩენილი, განა უკეთესი არ იქნებოდა, რომ იგი ჩემთან მოსულიყო და დაემტკიცებინა, რომ ვცდები ამ საკითხში. სიტყვამ მოიტანა და, ამის დამტკიცება შეუძლებელი გახლდათ, რადგანაც ადმინისტრაციის ნაწილი იქვე ჩემთან იყო შეკრებილი, ხოლო მეორე ნაწილმა კი თბილისს მიაშურა. და ბოლოს, განა ჩვენ აქ ერთი და იგივე სახელმწიფოს პირები და ერთი და იმავე მთავრობის წარმომადგენლები არა ვართ, განა ჩვენ აქ ერთმანეთს მხარს არ უნდა ვუჭერდეთ და ჩვენს მოქმედებებს ერმანეთთან არ უნდა ვათანხმებდეთ? და განა მის მიერ გაგზავნილი ტელეგრამა შეესაბამება ასეთ განზრახვებს? იგი დამეთანხმა, რომ ასეთი ტელეგრამა არ უნდა გაეგზავნა. მე მასთან საუბარი იმით დავასრულე, რომ ვუთხარი, რათა ხელმეორედ მას საკუთარი თავისთვის არ მიეცა ნება, რომ ჩემი ავტორიტეტისთვის აქ ძირი გამოეთხარა.
ამასობაში ჯარები ცოტ-ცოტად იკრიბებოდნენ. შეიკრიბა გვარდია სამ ათას ადამიანამდე რაოდენობით. მოწინააღმდეგის შესახებ ცნობები ჯერ კიდევ არ იყო დაზუსტებული; დაზვერვა ჯერ კიდევ ვერ იყო აწყობილი, ოფიცრები, რომლებიც წინა ბრძოლებში ღებულობდნენ მონაწილეობას, მომახსენებდნენ, რომ მოწინააღმდეგე ძალზედ მრავალრიცხოვანია, რომ ჩვენს წინააღმდეგ მოქმედებებში მთელი მოსახლეობა ღებულობს მონაწილეობას და რომ მოწინააღმდეგის რიცხვი მათი შთაბეჭდილებით (ამას თვით გიორგის ჯვრებით დაჯილდოვებული ოფიცრებიც კი ამბობდნენ) 10 000 ადამიანამდე უნდა ადიოდეს; მე თუმცა კი ამას, ე. ი. რიცხვს სკეპტიკურად ვუყურებდი, მაგრამ გულისყურით მოვეკიდე შექმნილ ფსიქოლოგიას, რის შედეგადაც უეჭველად (დანამდვილებით, наверняка), სავსებით უზრუნველყოფილად, უმცირესი რისკით უნდა გვემოქმედა. მე ვიცოდი, თუ როგორი მოქმედებები მომიწევდა. მე უწინარეს ყოვლისა აჯანყების ბირთვი უნდა გამეტეხა და ახალციხე ამეღო; შემდეგ მომიწევდა მეწარმოებია მოქმედებები მაზრის თითოეული უბნის წინააღმდეგ, თითოეული სოფლის წინააღმდეგ; ეს ჩემი ძალების გაფანტვას გამოიწვევდა; სავარაუდოდ, ადგილობრივი კერძო უიღბლობებიც იქნებოდა; იქნებოდა მუდმივი მუქარა ზურგისათვის; ეს ბევრ დროს მოითხოვდა და, უეჭველად, რაც ყველაზე მთავარი გახლდათ, ასეთი სახის მოქმედებებს ბუნებრივად ადამიანთა დიდი მსხვერპლი მოჰყვებოდა. ამიტომ გადავწყვიტე, გავტეხდი რა ბირთვს, ახალციხის რაიონი დაუყოვნებლივ და სწრაფად გამევლო ადიგენისა და ფოცხოვის მიმართულებით. ჯარებით, როგორც ფოცხით, ყოველივე ურჩი გამეწმინდა. სწრაფი წარმატებით მე იმას ვაღწევდი, რომ ნაკლები მსხვერპლი იქნებოდა, ნაკლები დრო დაიკარგებოდა და მოსახლეობაც ჩვენს წინააღმდეგ შემობრუნებას ვერ მოასწრებდა, რადგანაც ყველაფერი უკვე ჩვენს ხელში იქნებოდა. მე ასევე ვიცოდი, რომ ბევრი რაიონი მხოლოდ გარეგნულად იყო მშვიდობიანად განწყობილი და მოვლენების განვითარებას ელოდებოდა. ასეთ მოვლენებს ელოდებოდა აჭარაც. სწრაფი და გადამჭრელი, ასე ვთქვათ ყოვლისმშთანთქმელი, წარმატება – ასეთ გარემოებებში ყველაზე უკეთესი საშუალება გახლავთ. ამიტომ მე მინდოდა მაშინ დამეწყო მოქმედებები, როცა მოვიდოდნენ მთელი ჯარები, რომლებიც ამ ფრონტისთვის იყვნენ განკუთვნილი. სამხედრო მინისტრმა როგორღაც მითხრა, რომ კარგი იქნებოდა 1 მარტისთვის, ჩვენი დამფუძნებელი კრების პირველი სხდომის დღისათვის აგვეღო ახალციხე. მე შევეკამათე, რომ მიზნად მაქვს დასახული მივაღწიო წარმატებას და მაშინ დავიძრები, როცა საკმარისი ძალები მეყოლება და რომ მე მხოლოდ ამით შემიძლია ვიხელმძღვანელო, თუ არა და იქნებ 1 მარტს დამფუძნებელ კრებას სრულიად საწინააღმდეგო შედეგი მოვუტანო. სამხედრო მინისტრმა გამიგო და მეტად ამ საკითხს აღარ დაბრუნებია. ამასობაში გვარდიის შტაბს, რომელიც არმიაზე უფრო ადრე შეიკრიბა, უნდოდა გვემოქმედა. და აი ერთხელ ჩემთან მოვიდნენ ლადო ჯიბლაძე, ორაგველიძე და კიდევ ვიღაც და დამიწყეს დაყოლიება იმაზე, რომ საომარი მოქმედებები უნდა დაგვეწყო. მე ვუპასუხე, რომ მაშინ დავიწყებ, როცა ჩემი ამოცანისთვის საკუთარ თავს საკმარისი ძალის მქონედ ვიხილავ, რომ არმია ჯერ კიდევ არ შეკრებილა, რომ ზურგი ჯერ კიდევ მზად არ არის, რათა გაჩერების გარეშე ვიმოძრაოთ და სხვა. ისინი დაჟინებით მოითხოვდნენ. მე ჩემს აზრზე ვიდექი. მაშინ ლადო ჯიბლაძემ დამიწყო ლაპარაკი, რომ გვარდიას ერთ ადგილზე დიდხანს დგომა (სულ რამდენიმე დღეს) არ შეუძლია, რომ ის ან წინ უნდა მიდიოდეს ან სახლში წავიდეს, რომ გვარდიელები მოქმედებების უსწრაფესად დაწყებას მოითხოვენ და მათ იმათი დაყოლიება არ შეუძლიათ, რომ პოზიციებზე სიცივეა, რადგანაც თბილი სადგომები არ არის (ირგვლივ რამდენიც გინდათ იმდენი ტყე იყო და კოცონების დანთება მე არ ამიკრძალავს), რომ ადამიანები სწრაფად უკანვე უნდა გაბრუნებულიყვნენ; ამ მოთხოვნით ისინი რამდენჯერმე იყვნენ ჩემთან. ბოლოს ამან მე ამაფეთქა. ავდექი, კარი გავუღე და პირდაპირ და მკვეთრად ვუპასუხე: „სანამ იმ ძალებს არ მოვუყრი თავს, რომლებიც საჭიროდ მიმაჩნია, წინ არ წავალ, თქვენ კი, თუ სახლში წასვლა გინდათ, წადით; თქვენს გარეშე და გვარდიის გარეშე გავართმევთ თავს“. მაშინ მათ მიპასუხეს, რომ რა ქნან, ისინი დარჩებიან და დაიწყებენ ხალხის დარწმუნებას და დასარჩენად დაყოლიებას. განა მართლა დამახასიათებელი სურათი არ არის? „გვარდიის შტაბი სარდლობის საქმეებში არასოდეს ერეოდა“, – იტყვიან გვარდიის წარმომადგენლები. ვამტკიცებ, რომ ყოველთვის ერეოდა და ზეწოლასაც კი ახდენდა, როგორც ამჯერად, მიუთითებდა რა, რომ გვარდიელებს დარჩენა არ შეუძლიათ და რომ ვითომდა მათ (გვარდიის შტაბს) უჭირს იმათ ასეთ სურვილთან გამკლავება. დარწმუნებული ვარ, რომ შესაძლებელია, მოქმედებათა დაჩქარების შესახებ ცალკეული ხმები კიდეც გაისმოდა, და მათთვის რომ აეხსნათ, რომ გაძლიერების ჯარების მოსვლას ველოდებოდით, მაშინ ისინი კიდეც დამშვიდდებოდნენ.
მაგრამ საქმე ამით არ დასრულებულა. ორი დღის შემდეგ მათ შტაბში თბილისიდან გენ. ფელიცინი, მათი შტაბის წევრი, ჩამოვიდა. ფელიცინს მე მოწაფეობიდან ვიცნობ, ჩვენ ერთი კადეტთა კორპუსი გვაქვს დამთავრებული. შემდეგ მან იურიდიული აკადემია დაამთავრა, ირკუტსკში მსახურობდა და უეცრად რევოლუციის დროს, დროებითი მთავრობის ხელში ოლქის ჯარების სარდალი შეიქნა. შემდეგ ბოლშევიკური გადატრიალების მერე თბილისში აღმოჩნდა, სადაც გვარდიის შტაბში სამსახურისთვის იქნა მიწვეული. როგორც რუსის, რომელმაც ქართული ენა არ იცოდა, მისთვის ძალზედ ძნელი იყო, შეუძლებელიც კი, რომ ქართულ არმიაში შემოსულიყო სამსახურში. რაზე ილაპარაკეს მათ შტაბში არ ვიცი, მაგრამ საომარი მოქმედებების დაწყებაზე ჩემი კატეგორიული უარიდან ორი დღის შემდეგ ჩემთან ისევ ლადო ჯიბლაძე მოვიდა, კიდევ ვიღაც და თან მოიყვანეს ფელიცინიც. ლადო ჯიბლაძემ ისევ წამოჭრა საკითხი შეტევის შესახებ, წინ აყენებდა რა იმავე მიზეზებს, რასაც მანამდე, და დაუმატა, რომ „სტრატეგიული“ თვალსაზრისითაც საჭიროა შეტევაზე გადასვლა. „სტრატეგიული“ თვალსაზრისით მოჰყავდათ, რომ ჩვენ ახლა ვართ ტყეში, ვერაფერს ვერ ვხედავთ, რომ თუ ჩვენ ავიღებთ აწყურს, მაშინ ყველაფერს დავინახავთ; გვეცოდინება, რამდენი არიან ისინი, საითკენ დაიძრებიან და სხვა. საერთოდ ახლა ისინი მხოლოდ აწყურის აღებას მოითხოვდნენ. ამ საუბარს ჩემი შტაბის უფროსი პოდპ. გედევანიშვილიც ესწრებოდა. ჩვენ, მახსოვს, ამ „სტრატეგიული“ თვალსაზრისის გამო ერთმანეთს გადავხედეთ და, მგონი, ორივენი გავმხიარულდით. მე ვუპასუხე, რომ ჩინებულად მესმის მათი სურვილი, როგორც სურვილი წავიოდნენ წინ ან წავიდნენ სახლში; მაგრამ არანაირად არ შემიძლია გავიგო, როცა ისინი სტრატეგიაზე იწყებენ ლაპარაკს და ჩვენი ნათქვამების შესწორებას, რომლებმაც სტრატეგია უეჭველად მათზე უკეთესად ვიცით, აი ამის გაგება კი უკვე აღარ შემიძლია. და მაინც ავუხსენი მათ ტყეში ჩვენი ყოფნის მთელი სარგებელი, რომელიც სწორედ რომ ხელს უშლის მოწინააღმდეგეს იმის დანახვაში, თუ რა ხდება ჩვენთან, და პირიქით, როცა გავალთ ტყიდან და აწყურში გავჩერდებით, მაშინ სწორედ გამოვა ის, რომ ისინი წავლენ მთებსა და ტყეებში და დაინახავენ ყველაფერს, რაც ხდება აწყურის რაიონში, რომელიც სრულებით ღია ადგილმდებარეობას წარმოადგენს, და გარდა ამისა, ჩვენ ვიქნებით დაბლა, მოწინააღმდეგე კი გაბატონებულ სიმაღლეებზე. ჩემი სხვა მოსაზრებების შესახებ, რა თქმა უნდა, არ მილაპარაკია. პოდპ. გედევანიშვილმა დაუწყო მათ თავიანთი წინადადების მთელი უსარგებლობის მტკიცება და მრავალი მოსაზრებაც მოიყვანა, მათი „სტრატეგიული“ თვალსაზრისის უარსაყოფად. მგონია, ჩვენ დავარწმუნეთ ისინი, რადგანაც ისე წავიდნენ, რომ შეტევაზე გადასვლას უკვე აღარ მოითხოვდნენ.
* * *
კიდევ ერთი დამახასიათებელი ეპიზოდი. გვარდიას მე მდ. მტკვრის მარცხენა ნაპირზე ვუყრიდი თავს, ბორჯომ-ახალციხის გზატკეცილი გაყოლებით, და მას ჩაბარებული ჰქონდა პოზიციები სლესიე-ციხის მარცხნივ დასავლეთით, ე. ი. მტკვრიდან მარჯვნივ. არმია იკრიბებოდა მარჯვენა ნაპირზე, მთებში, სადაც მთის ცუდი სასოფლო გზა გადიოდა; გზის სასურველ მდგომარეობაში მოყვანა არ შეიძლებოდა; მისი ციცაბო პროფილის მოსპობა შეუძლებელი გახლდათ, ვინაიდან სრულიად ახალი გზის გაყვანა მოგვიწევდა, რისთვისაც არც დრო გვქონდა და არც სახსრები; დაბლობ ადგილებში კი ნიადაგი ჭაობიანი იყო და გზის მუდმივი გასწორებები საქმეს განსაკუთრებით ვერ შველოდა, ვინაიდან მდნარი თოვლი გზას მუდმივად ასველებდა და ალბობდა. ჯარები პოზიციებზე იდგნენ და სიმშვიდე იშვიათად ცალკეული გასროლებით თუ ირღვეოდა; როცა პოზიციებზე მივემგზავრებოდი, ხშირად მიმიღია შთაბეჭდილება, რომ ჩვენს წინააღმდეგ არავინ არ იყო, იმდენად პასიური გახლდათ მოწინააღმდეგე.
ერთხელ ჩემთან კაბინეტში, სადაც ჩვენ შტაბის უფროსთან ერთობლივად ჩვენს სამუშაოს ვასრულებდით, შემოვარდა ორაგველიძე, გვარდიის შტაბის წევრი, აღელვებული და დაგვიწყო ლაპარაკი, რომ იგი ახლა ავტომობილით მოვიდა პოზციებიდან; რომ თათრები შეტევაზე გადმოვიდნენ, რომ მის დროს ორი გააფთრებული შემოტევა იქნა მოგერიებული და მესამე დაიწყო. „და რით დასრულდა მესამე შემოტევა?“ – ვკითხე მას. „არ ვიცი, მე წამოვედი, საჭიროა დაუყოვნებლივ მიაწოდოთ დახმარება, საჭიროა დაუყოვნებლივ გაიგზავნოს იქ არტილერია; ჩვენ არ გვაქვს არტილერია და ჩვენებმა შეიძლება ვერ გაუძლონ შემოტევას“. ვფიქრობ, რომ ბ-ნი ორაგველიძე მაინც უნდა დალოდებოდა იმას, თუ რით დასრულდებოდა მესამე გააფთრებული შემოტევა. მე ტელეფონით ვუბრძანე გაერკვიათ გენ. სუმბათაშვილთან, იქაურ საერთო უფროსთან, თუ რაშია საქმე. ჰკითხეს და შეიტყვეს, რომ მარჯვენა ფლანგზე იყო გაძლიერებული სროლა, რომელიც ახლა უკვე შეწყვეტილია, რომ ხდება დაწვრილებითი ვითარების გარკვევა, რომ ჩვენები ყველგან პოზიციებზე დგანან და მოწინააღმდეგისთვის არაფერი დაუთმიათ; უკანასკნელი გარკვევით იყო ნათქვამი. შემდეგ მიღებულ იქნა მოკლე, მაგრამ მჭერმეტყველური მოხსენება: „მარჯვენა ფლანგზე მოწინააღმდეგემ მიმართა დაზვერვას. ამა და ამ გვარდიულმა ნაწილმა გაძლიერებული ორმხრივი სროლის შემდეგ დატოვა პოზიცია და უკან დაბლა ჩამოვიდა. მის შესაცვლელად მიმავალმა კახეთის გვარდიამ მდგომარეობა გასროლის გარეშე აღადგინა. გენერალი სუმბათაშვილი“. ნათელი გახლდათ, რომ არანაირი გააფთრებული შემოტევები არ ყოფილა. თუმცა კი გვარდიის შტაბმა თბილისში თავის შტაბს გადასცა გააფთრებული შემოტევების შესახებ, რაც შემდეგ გაზეთებში ფიგურირებდა. მე მთავარსარდალს დაშიფრული ტელეგრამა გავუგზავნე, ჭეშმარიტი ინფორმაციით.
აქ მინდა დავუმატო შემდეგი. მარჯვენა ფლანგის არტილერიით გაძლიერებაზე მე დილიდან მქონდა ბრძანება გაცემული და ბატარეის უფროსმა უკვე მიიღო ბრძანება წინ წასულიყო და პოზიციაზე განლაგებულიყო. გვარდიის შტაბის წევრ ორაგველიესთან ჩემი საუბრის დროს ბატარეის მეთაური მოხსენებით შემოვიდა, და გვარდიის წევრმა ასეთნაირად შეიტყო, რომ მარჯვენა ფლანგის არტილერიით გაძლიერება უკვე ხდებოდა. „ხედავთ, თქვენ მხოლოდ მოისურვეთ არტილერია გქონოდათ, აქ კი ეს უკვე წინასწარაა გაკეთებული, მიუხედავად იმისა, რომ მოწინააღმდეგეს არტილერია არ გააჩნია“, – შევნიშნე მე.
გვარდიული ორგანიზაციის კიდევ ერთი ნიჭი და უნარი. გვარდიის შტაბის სურვილით გვარდიას მეთაურობდა გენერალი ახმეტელი. მამაცი, პატიოსანი, პირდაპირი და ძალიან წესიერი ადამიანი. მშვიდობით განისვენოს მისმა ნეშტმა. ბევრი სამსახური გაუწია მან სამშობლოს და მოკვდა, ისე რომ ბოლომდე ერთგულად ემსახურა მას. გვარდია 5 ათას კაცზე მეტი შეიკრიბა, მაგრამ ხიშტები მათ დაახლოებით ამის ნახევარი გააჩნდათ. გენ. ახმეტელის დახმარებით მე მოვითხოვდი ხიშტების რიცხვის გაზრდას, და არა მჭამელებისა, და ხიშტების რიცხვი 3200-მდე ავიყვანე. „გიორგი ივანეს ძევ, მათი ორგანიზაციისას მეტი არაფრით არ შეიძლება“, – მეუბნებოდა განსვენებული. თუმცა კი 3200 ხიშტი 5000-ზე მეტი ადამიანის ნახევარი არ არის, მაგრამ თანაფარდობა აღსანიშნავია (საგულისხმოა), რომელიც შემდგომშიც გვარდიის ჩვევებში მუდმივად დარჩა.
არ შემიძლია დუმილით ავუარო გვერდი კიდევ ერთ ეპიზოდს. მარჯვენა, გვარდიულ, და მარცხენა, საარმიო, უბნებს ჰყოფდა მტკვარი და აქ საჩქაროდ იქნა აგებული ცხენ-საპალნე ხიდი. მარჯვენა უბნის განლაგება ნათლად გამოხატულ თხემს მიუყვებოდა; პოზიციები მარცხენა ფლანგზე იყო ტყეში და, სანამ მჭიდროდ არ მიუახლოვდებოდი, ისინი არც ჩანდა. უეცრად, ერთხელ, ისევ გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები მოვიდნენ ჩემთან და გამომიცხადეს, რომ მათ უბანზე გაჩერება შეუძლებელია, რომ მათ მარცხნიდან ფლანგში ცეცხლს უშენენ და რომ ეს მოხდა იმის შედეგად, რომ მარცხენა ფლანგმა, არმიამ, უკან დაიხია. მე მარცხენა ფლანგზე არაერთხელ ვყოფილვა და ვიცოდი, რომ იქ არათუ უკან არ დაუხევიათ, არამედ ადგილზე ჩემი მითითებების თანახმად, წინაც წაიწიეს. მაგრამ გვარდია ისე დაჟინებით მარწმუნებდა ამაში, რომ მე დაუყოვნებლივ გავემგზავრე მათთან და გზაში თან გენ. ახმეტელიც გავიყოლე. პოზიციები სლესიე-ციხესთან თხემის გაყოლებაზე მიემართებოდა, და ჩვენ ავტომობილით მივედით სრულებით დაფარულნი მოწინააღმდეგის გასროლებისა და მზერისაგან. მაგრამ 400–500 ნაბიჯის დაშორებაზე უბნის ადგილობრივმა უფროსმა მიგვითითა, რომ ავტომობილი გაგვეჩერებინა. ჩვენ ჩამოვედით და ფეხით წავედით. სანგრებში ჩვენები ცეცხლს ინარჩუნებდნენ (სროლას აწარმოებდნენ), მოწინააღმდეგე არ ისროდა. ჩვენ, მე, გენ. ახმეტელი, პოდპ. გედევანიშვილი და კაპ. ცომაია, შემდეგ რამდენადმე მარცხნივ გავედით გზატკეცილის გაყოლებით, იმ მიმართულების მხარეს, საიდანაც, მარწმუნებდნენ, რომ მათ ფლანგში ცეცხლს უშენდნენ. მტკვრის იმ მხარეს ფერდობი იყო აღმართული, რომელიც მთლიანად ხშირი ტყით გახლდათ დაფარული; ამ ფერდობის მწვერვალი ჩვენს ხელში იყო. ჩვენ ვიდექით და ტყეს ვუყურებდით, და ვერაფერი ვერ დავინახეთ. გავიდა 5 წუთი, როცა იქიდან ერთი გასროლა გაისმა და ტყვიამ სტვენით ჩვენს ზევით გადაიფრინა. ადგილობრივი უფროსი, რომელიც ჩვენთან ერთად იმყოფებოდა, უეცრად ორი-სამი ნაბიჯით განზე გახტა და აითესა (вдруг качнулся шага на два-три от нас и смылся). მე თავი ისე დავიჭირე, თითქოს არც დამენახოს, მაგრამ პოდპ. გედევანიშვილს კი მივანიშნე. ჩვენ დგომას განვაგრძობდით, გენ. ახმეტელმა კი ბინოკლში დაიწყო ყურება. მე ვუთხარი ახმეტელს, რომ იქ ერთ ადამიანზე მეტნი რომ ყოფილიყვნენ, მაშინ ჩვენ, გზატკეცილზე ღიად მდგარ ოთხი ადამიანის ჯგუფს, ნამდვილად, ცეცხლს კარგად დაგვიშენდნენ. „იქ არავინაც არ არის“, – დავუმატე, – „რომელიღაც ერთი იდიოტი დაეხეტება“. გავჩერდით რა გარკვეულ ხანს, ჩვენ ავედით თხემზე, ცეცხლის ხაზზე. როცა მაღლა ავდიოდით, ვუბრძანე უსარგებლო ცეცხლი შეეწყვიტათ, რომელიც მთელ ფრონტს მხოლოდ ამაოდ აღელვებდა. ავედით ცეცხლის ხაზზე და მთელი ტანით გამართულები ვიდექით. მოწინააღმდეგის მხრიდან არც ერთი გასროლა არ ყოფილა. აქ მე შევნიშნე, რომ ცეცხლის ხაზზე მწოლარე ერთი გვარდიელი სროლას აპირებდა, ამასთან ჩანდა, რომ მან დაუჯერებლად მაღალი სამიზნე დააყენა. მე ვკითხე, თუ ვის უმიზნებდა; მან მიპასუხა, რომ იქ წინ ხედავს მოწინააღმდეგს, მაგრამ სახელდობრ სად, მითითება არ შეეძლო. რა თქმა უნდა, არავინ არ დაუნახავს. მოწინააღმდეგე მშვიდად იჯდა თავის სანგრებში და არ ისროდა. კიდევ ერთხელ ვუბრძანე, რომ უაზრო სროლა შეეწყვიტათ და დავიწყე დაბლა ჩამოსვლა. ამ დროს ჩვენ ერთი გვარდიელი ჯარისკაცი დაგვეწია. მას ხელებში რაღაც ეჭირა, რაღაც ტვირთი, ჯამი, ვედრო თუ სხვა რამ. მან მე რუსულ ენაზე მომმართა და მითხრა: „თქვენო აღმატებულებავ, არაფერი არ არის, მოწინააღმდეგე არ ისვრის; რატომ გვაშფოთებს აქაურობა, აქ სულაც არ არის საშიში“. მე მას სიცილით ვუპასუხე: „რა თქმა უნდა, არ არის საშიში; რაკი გენერალი აქ პოზიციაზეა, ეს ნიშნავს, რომ არაფერი საშიში არ არის“. ამ გვარდიელის ფიზიონომია უნდა გენახათ: მან თავისი ტვირთი მიწაზე დააგდო, ხელები მუხლებზე დაირტყა და გიჟივით მთელი ხმით დაიწყო ხარხარი. მე დაბლა ჩამოსვლას ვაგრძელებდი, გვარდიელი კი ხარხარებდა. ძალიან მოეწონა მას ჩემი პასუხი.
მე ვუთხარი გენ. ახმეტელს, რათა მას მოეთოკა ისეთი უფროსები, რომლებიც მხოლოდ განგაშს თესავდნენ, და ისევ ბორჯომში გავემგზავრე, მაგრამ გზაში შევამოწმე მარცხენა ფლანგზეც მდგომარეობა, იქ სრული სიმშვიდე იდგა, და იქ არც კი ფიქრობდნენ, რომ მებრძოლები უკან გამოეყვანათ. ამაში დარწმუნება ხომ თვითონ გვარდიელებსაც შეეძლოთ, მტკვარზე გადებულ ხიდზე რომ ხალხი გაეგზავნათ და არმიას დაკავშირებოდნენ. მომიხდა რომ მათთვის სამომავლოდ ამ წვრილმანის შესახებაც მიმეთითებინა. აღწერილი პატარ-პატარა სცენები საკმარისად კაშკაშაა (достаточно ярки), რომ მათზე შევჩერდეთ, დასკვნები კი თავისთავად მოდის და ნათელია.
5 მარტს დილიდან ჩემდამი რწმუნებული ჯარები შეტევაზე გადავიდნენ, მარჯვნიდან გვარდია, მარცხნიდან კი არმია. აწყური საათზე ნაკლებ დროში იქნა აღებული და მე ვუბრძანე შეტევა იმ მითითებების თანახმად გაეგრძელებიათ, რომლებიც ჩემს ძირითად ბრძანებაში იყო მიცემული. ჩვენი და მოწინააღმდეგის ძალთა თანაფარდობა ძლიერად ჩვენს მხარეს აღმოჩნდა; ჩვენ მნიშვნელოვნად აღვემატებოდით მოწინააღმდეგს, და ბრძოლისგან ისეთი შტაბეჭდილება დაგვრჩა, როგორც ქათმის კვერცხზე ჩაქუჩის დარტყმისგან. მაგრამ მთელმა წინამორბედმა მოვლენებმა ისეთი ვითარება შექმნა, რომ აწყურის აღებამ თბილისში დიდი შთაბეჭდულება მოახდინა. ჩვენ ყველასგან ვღებულობდით ტელეგრამებს მადლობითა და შემდეგი წარმატებების სურვილებით. ეს კიდევ ერთხელ მიგვითითებდა იმაზე, თუ როგორ მუქ ფერებში აფასებდა ჩვენი მთავრობა მაშინდელ ვითარებას. მე გვარდიის ფრონტზე გავემგზავრე. როგორც ადრე ვამბობდი, წარმატება ჩვენ განსაკუთრებით ადვილად გვერგო; სხვათა შორის ტყვედ ჩავიგდეთ 20 ადამიანი ოფიცრით. აღმოჩნდა, რომ ოფიცერს თბილისის სამხედრო სასწავლებელი ჰქონია დამთავრებული და ახალციხისა და ახალქალაქის რაიონებს შორის საზღვარზე მცხოვრები ერთ-ერთი ბეგის ვაჟიშვილი გახლდათ. რამდენადაც ვიხსენებ მის დაკითხვას, იგი რევოლუციის შემდეგ თურქებთან მსახურობდა.
გვარდია, გაიარა რა აწყური, გაჩერდა. მოწინააღმდეგემ ნაწილობრივ ახალციხის მიმართულებით დაიხია, ნაწილობრივ მარჯვნივ მთებში, ნაწილობრივ პირდაპირ სამხრეთისკენ და ნაწილობრივ კი მარცხნივ მთებში. სხვანაირად რომ ვთქვათ, იგი გაიფანტა. აუცილებელი იყო სწრაფად და ენერგიულად შეგვეტია. ამასობაში, ჩემი ბრძანებების მიუხედავად, გვარდია წინ აღარ მიდიოდა. ამ დროს იმ ბატარეაში, რომელიც პოზიციაზე გზატკეცილის მახლობლად იდგა, 150–200 ნაბიჯზე ჩვენგან, დაიჭრა ჯარისკაცი, მგონი, ფოიერვერკერი თუ ფელდფებელი. იგი ერთ-ერთი ტყვიით იყო დაჭრილი მოწინააღმდეგის იმ ჯგუფის მიერ, რომელიც მარჯვნივ მთებში წავიდა. ბატარეამ ორი ქვემეხი ამ მიმართულებით მიაბრუნა და ცეცხლიც გაუხსნა. სავარაუდოდ, ამ გარემოებამ ისე იმოქმედა გვარდიელებზე, რომ მათი წინ დაძვრა არაფრით უკვე აღარ შეიძლებოდა. ამასობაში მოწინააღმდეგე თითქმის არ გვიწევდა წინააღმდეგობას და, როგორც ჩანდა, შემდგომ უკანდახევას აგრძელებდა. ჩვენს თავებზე ძალზედ იშვიათად თუ გადაიფრენდნენ მიწინააღმდეგის ტყვიები, როგორც იტყვიან, თითო საათის შემდეგ სუფრის კოვზით (через час по столовой ложке), მიუხედავად იმისა, რომ ჩვენ მათთვის ძალზედ მომგებიან მიზანს წარმოვადგენდით და დიდ ჯგუფსაც შევადგენდით; აქ გზატკეცილზე იყო რამდენიმე ავტომობილი, ბატარეა, მუხტის (დენთის) ყუთები, და ადამიანთა საკმაოდ მნიშვნელოვანი მასაც გახლდათ ერთად შეკრებილი.
* * *
მოგითხრობთ კურიოზულ შემთხვევას. ჩემგან რამდენადმე უკან, პატარა მიწაყრილის იქით, იწვა გვარდიის რეზერვი. ამ დროს ერთმა ტყვიამ ჩვენს ზევით ძალზედ ახლოს გადაიფრინა. ბატონო სამხედროებო, მე ვამბობ ერთმა ტყვიამ, შეგიძლით იმსჯელოთ ამის მიხედვით, თუ როგორი იყო ცეცხლი. ჩემს წინ, 20 ნაბიჯზე, იდგა პოდპ. გედევანიშვილი, რომელმაც მე მომმართა და დამიძახა: „აი უნამუსო, მაიძულა რომ თავი ჩამეყო, ძალიან ახლოს გადამიფრინა“. სწორედ ამ ტყვიამ გადაუფრინა იმ მიწაყრილსაც, რომლის უკანაც ხსენებული რეზერვი იწვა. მე ვუყურებდი მათ და დავინახე, რომ ყველამ, როგორც ერთმა, თავები ჩახარა. „რა იყო“, – ვკითხე მათ ქართულად. პასუხად შემცბარი რეზერვის ჰომერული ხარხარი გაისმა. „იმ ტყვიის სტვენას, რომელიც შენ მოგხვდება, ვერ მოისმენ“, – დავუმატე, – „სტვენა არაფერი არ არის, თავს რატომ უხრით“.
ვხედავდი რა, რომ გვარდია აყოვნებს თავის წისვლას, მე ვუბრძანე გენ. ახმეტელს გზატკეცილზე წინ ჯავშნოსანი ავტომობილები გამოეყვანა, ხოლო თავად კი მარცხენა ფლანგზე გავემგზავრე, გენ. ართმელაძის უბანზე, იმ მიზნით რომ ეს უბანი წინ დამეძრა და ამით გვარდიის უბანიც იძულებული გამეხადა წინ წასულიყო. რათა მტკვარზე გადავსულიყავი, საჭირო იყო სოფ. აწყური გამევლო. გადავედი რა მტკვარზე, მე მახარაძის ბატარეასთან მივედი, რათა იქიდან გენ. ართმელაძეს ტელეფონით დავლაპარაკებოდი. თვითონ მახარაძე სამეთვალყურეო პუნქტზე იმყოფებოდა, ხოლო ბატარეა კი მდ. მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე მყოფ მოწინააღმდეგეს ცეცხლს უშენდა. ბატარეაზე ზარბაზნები ცეცხლს აწარმოებდნენ, ოფიცრები თავიანთ ადგილებზე განკარგულებებს იძლეოდნენ, ვაზნები მიჰქონდათ, ტელეფონები მოქმედებდა; საერთოდ სურათი ყველა სამხედროსთვის ნაცნობია. მართალია, ბატარეა ღია პოზიციაზე იდგა, მაგრამ მოწინააღმდეგეს არტილერია არ ჰქონდა, ხოლო ჩვენი მწკრივები ბატარეისგან საკმარისად მოშორებით იყვნენ გაშლილი და მას მოწინააღმდეგის თოფების ტყვიებისგან იცავდნენ. ასეთ საბრძოლო სურათთან ერთად სხვაც დაიმზირებოდა. აქვე ბატარეისგან რამდენიმე ნაბიჯზე მხიარულად ტკაცუნობდა კოცონები, მზადდებოდა საჭმელი ჯარისკაცებისა და ოფიცრებისთვის, და ჩაიდნებიც მხიარულად შიშინებდა, რაც ცხელ ჩაის გვპირდებოდა. მე არ შემეძლო ასეთი სამშვიდობო-საბრძოლო მდგომარეობის გამო არ გამღიმებოდა და ოფიცრებს ვუთხარი: „თქვენთან ყველაფერი მშვიდობიანადაა, თქვენთვის ღიად უბერავთ და ჩაიც გვერდზე გაქვთ (дуете себе в открытую и чай под боком); ისარგებლეთ ამით, თქვენთან, საკუთრივ, მიდის საბრძოლო სროლა ცოცხალ მიზნებზე, პრაქტიკას გადიხართ“. მე დავუკავშირდი ართმელაძეს და მივუთითე ვითარება; იგი ამბობდა, რომ ახლა გადავა შეტევაზე, და რომ ელოდება მოქმედებების შედეგს მარცხენა ფლანგზე, სადაც ოფიცერთა ასეული უტევს მთაზე, ტყეში ჩამჯდარ მოწინააღმდეგეს. მე მას ვუპასუხე, რომ ოფიცერთა ასეული საიმედო ნაწილია და შეასრულებს, რაც მას აქვს დაკისრებული, და ამიტომ დაე თავისი უბანი წინ დაძრას ისე, რომ არ დაელოდოს შედეგს თავის მარცხენა ფლანგზე, მით უმეტეს, რომ იქ მისივე სიტყვებით მოწინააღმდეგეს მეტად უმნიშვნელო ძალები ჰყავს; დაბოლოს, დაე მან თავისი რეზერვის ნაწილი გააჩეროს იმ შემთხვევისთვის, თუ ოფიცერთა ასეულს დამხმარე ძალები დასჭირდება, დანარჩენები კი დაუყოვნებლივ წინ დაძრას. მან მიპასუხა, რომ ამას ახლავე გააკეთებს. ბატარეის ოფიცრებმა თავაზიანად ჩაი შემომთავაზეს, მაგრამ მე უკან მარჯვენა ფლანგზე მეჩქარებოდა და, როგორ დროულიც არ უნდა ყოფილიყო ჩაი ამ ცივ ამინდში, მე უკან გავემგზავრე.
აწყურში ერთი სახლი უკვე იწვოდა, გვარდიელები ძარცვას აწარმოებდნენ, მე პირადად შტაბის უფროსთან ერთად ამ ხალხის სახლებიდან გამოყრა მომიწია. ყველა ესენი დეზერტირები კი არ იყვნენ, არამედ ხელის მოთბობის მოყვარულნი. აქ მთავრობის რწმუნებულად დანიშნული კომენდანტი ლეო რუხაძე უძლური იყო და იმასაც კი ამბობდა, რომ ეს ბატონები მას იარაღით ემუქრებოდნენ. გამოვრეკეთ რა სხვისი ქონების ეს მოყვარულები (თითოეულ მათგანს თავისი შეყოვნების მიზეზი ჰქონდა: ერთს ფეხსაცმელი ხელახლა უნდა ჩაეცვა, მეორეს მუცელი სტკიოდა, მესამე ლაზარეთს ეძებდა და სხვა), მე ისევ გენ. ახმეტელის უბანს შევუერთდი. მისი უბანი უწინდელ ადგილზე რჩებოდა; ჯავშანავტომობილები წინ მოქმედებდნენ.
ამ დროს მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე გამოჩნდა სურათი, რომელიც ღირსი იყო, რომ მხატვრის ფუნჯს აღეწერა. გენ. ართმელაძის უბანი შეტევაზე გადავიდა. მწკრივები, მხარდამჭერნი, რეზერვები, ყველანი მწყობრი რიგებით მოწინააღმდეგის მიმართულებით მოძრაობდნენ, რომლის თავზეც ჩვენი ბატარეების ჭურვები სკდებოდა.
ამ დროს ერთი ჯავშანავტომობილი დაბრუნდა; ორჯონიკიძე, გვარდიის ოფიცერი, ავტომანქანების უფროსი, დაჭრილი გახლდათ; მან მომახსენა, რომ მოწინააღმდეგემ უკან დაიხია. ბოლოს, გვარდიაც წინ დაიძრა. მოწინააღმდეგე ყველგან უკან იხევდა. მე მივუთითე, თუ რომელ პუნქტებამდე უნდა ევლოთ ჯარებს ამ დღეს, და დავუდასტურე, რომ ხვალ დილიდან განეგრძოთ მოქმედებები ძირითად ბრძანებაში აღნიშნული მიმართულებებით.
იმავე 5 მარტის საღამოს ჩემთან ისევ გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები მოვიდნენ ლადო ჯიბლაძის მოთავეობით. ამჯერად ისინი გამოცხადდნენ წინადადებით, რომელმაც მე უკიდურესად გამაოცა. ისინი მთავაზობდნენ შემდგომი შეტევა შემეჩერებინა და მოწინააღმდეგესთან მოლაპარაკებები დამეწყო. ისინი ამბობდნენ, რომ ჩვენ გავიმარჯვეთ, რომ მათ ჩვენი ძალა ვუჩვენეთ, რომ საჭიროა შევწყვიტოთ შემდგომი სისხლისღვრა, რომ ხალხი არაფერში არ არის დამნაშავე, რომ ახლა ისინი განადგურებული არიან (они теперь разгромлены) და, ალბათ, შეინანეს და მხოლოდ არ იციან, როგორ დაიწყონ თავად მოლაპარაკებები და სხვა. მე ვუსმენდი მათ და არ მესმოდა, ისინი გულწრფელნი არიან თუ არა. მე ვიფიქრე მემტკიცებინა მათთვის მოქმედებათა ასეთი ხერხის მთელი არაპრაქტიკულობა და რომ საბრძოლო მოქმედებების დროს, ისეთ ვითარებაში, რომელშიც ჩვენ ვმოქმედებდით, ჩვენ მიერ მოლაპარაკებების დაწყება მოწინააღმდეგის მიერ ჩვენს სისუსტედ იქნება მიღებული. მაგრამ მათთვის ამის დამტკიცება ძნელი იყო, უფრო სწორედ შეუძლებელი. მაშინ კატეგორიულად უარვყავი მათი წინადადება და ვუთხარი, მე მოწინააღმდეგეს ზარბაზნებისა და თოფების მეშვეობით დაველაპარაკები იმ დრომდე, სანამ ისინი არ დაიწყებენ მოლაპარაკებებს, რაც იმის აღმნიშვნელი იქნება, რომ მათი წინააღმდეგობა გატყდა; ხოლო რაც შეეხება საკითხს, მონახავენ თუ არა ისინი ხერხს ჩემთან მოლაპარაკებების დასაწყებად, ამაზე თავის ტეხვა არა ღირს, ვინაიდან ისინი მის მონახვას ადვილად შეძლებენ.
შემდგომმა მოვლენებმა ჩემი სიმართლე დაადასტურა; მათ ჯარებიც, ქვემეხებიცა და ტყვიამფრქვევებიც კი მოუვიდა არტაანიდან, და, საკუთრივ რომ ვთქვათ, ჩვენი მოწინააღმდეგის წინააღმდეგობა მხოლოდ არტაანისა და ზურზუნის რაიონის აღების შემდეგღა იქნა გატეხილი.
შეტევა, გვარდიის შტაბის სურვილის საწინააღმდეგოდ, გრძელდებოდა. მე ხაზს ვუსვამ ამ უკანასკნელ გარემოებას, ე. ი. გვარდიის მიერ სურვილის არქონას რომ შეეტია, ვინაიდან ეს სურვილის არქონა შემდგომში უფრო რეალურად გამოვლინდა და მთელი გვარდია ორი კვირის შემდეგ ფრონტიდან წავიდა, როცა საბრძოლო მოქმედებები საკუთრივ მხოლოდ ჩაღდებოდა.
6 მარტს ჩვენი შეტევა გრძელდებოდა, ხოლო მოწინააღმდეგე კი უკან იხევდა. 7 მარტს დილით, გავეცი რა წინა საღამოს შესაბამისი განკარგულებანი, მე საერთო ხაზი რეზერვით გავაძლიერე და შეტევა გრძელდებოდა. იმავე დღის დილას ჯავშნოსანი ავტომობილები დაუბრკოლებლად შევიდნენ მოწინააღმდეგის მიერ დატოვებულ ახალციხეში, და კიდევ, სავარაუდოდ, ერთი საათის შემდეგ მეც ავტომობილით იქითკენ გავემგზავრე.
გზატკეცილით მგზავრობისას ვნახე ბევრი ხიდი, რომლებიც ჩვენს მესანგრეებს შტ.-კაპიტან მირიანაშვილის მეთაურობით აღედგინათ; ზოგიერთ ხიდს მოწინააღმდეგის გასროლების ქვეშ აღადგენდნენ, და მე არ შემიძლია არ აღვნიშნო ის არაჩვეულებრივი თავგანწირვა და ენერგია, რომლებიც ამ ოფიცერმა ახალციხური მოქმედებების მთელ დროში გამოიჩინა. ხონიორის უღელტეხილიდან, სადაც იგი გზას წმენდდა და გაწმინდა კიდეც, იგი დამაბრმავებელი თოვლისგან დასნეულებული თვალებით დაბრუნდა. მახსოვს ერთხელ უკვე ახალციხის იქით მე ჯარებისკენ ვმგზავრობდი; მან იმ დროს ერთ-ერთი ხიდის აგება დაიწყო; მე ვკითხე, ხვალ თუ იქნება ხიდი მზად. მან მკითხა, თუ როდის ვვარაუდობ უკან გამომგზავრებას. ვუპასუხე, რომ საღამოს 5 საათზე დავბრუნდები. „მაშინ, თქვენო აღმატებულებავ, უკან ჩვენს ხიდზე გამოივლით“, – მომახსენა მან. მართლაც, უკან მე ხიდზე ვიმგზავრე, ხოლო ხიდი კი 8–10 საჟენის სიგრძისა გახლდათ და მასალაც მისთვის მხოლოდ ნედლი სახისა იყო (საჟენი ორ მეტრსა და 10 სანტიმეტრზე ცოტათი მეტია – ი. ხ.). ეს დიდებული ოფიცერი ახალციხური მოვლენების დროს დასნეულდა; როგორც ჩანს, გაცივდა და შემდეგ, ისე რომ ვერ მოიკეთა, მგონი, სწრაფმიმდინარე ჭლექით გარდაიცვალა. სამშობლოს დიდებული, ჭეშმარიტი შვილების რიგები თხელდება და ეს სულში ტკივილად შემოდის. შესაძლოა, იგი ჩვენზე უფრო ბედნიერია: მას ჩვენი უკანასკნელი უბედურება არ უნახავს, და მამულის დაკარგვის, სამშობლოს დამოუკიდებლობის დაკარგვის სიმწარეც არ განუცდია.
7 მარტს, როცა ახალციხეში შევდიოდი, მე დამხვდა მისი მოსახლეობა, რომელიც მეტად გახარებული იყო განთავისუფლებით. დამხვედრთა შორის გახლდათ ბახში-ბეგ მაჩაბელი, ჩვენი მომხრე და აჯანყების მომწყობ სერვერ-ბეგის მოწინააღმდეგე. მე იგი ავტომობილში მოვიწვიე და მასთან ერთად შევედი ქალაქში, და ასეთნაირად ვცემდი პატივს ჩვენს მომხრეს. ქალაქში არ გავჩერებულვარ. შეშფოთებული ვიყავი რა იმით, რომ არ მომხდარიყო ის, რაც ჯერ კიდევ შეტევის პირველ დღეს შევნიშნე, სახელდობრ კი ადგილობრივი მოსახლეობის სახლების გადაწვა, მე გადავწყვიტე ქალაქ ახალციხეში ჯარები მხოლოდ მასში ჩემი საბოლოოდ გადასვლის დროს შემეყვანა. იქვე თავიდან შემეყვანა ის ნაწილი, რომელშიც დისციპლინა ჩემი აზრით უფრო მყარი იყო; ასეთ ნაწილად დავსახე ცხენოსანი პოლკი გენ. რატიშვილის მეთაურობით. მას ოფიცრები ბევრი ჰყავდა, და მე ვიცოდი, რომ ეს პოლკის მეთაური თავის ოფიცრებთან ერთად შეძლებდა ქალაქში წესრიგის დამყარებას. ამის გათვალისწინებით ჩემს მიერ წინა დღეს ჯარებს მიეცათ ბრძანება ქალაქში არ შესულიყვნენ. და მაინც 7 მარტის დილას ქალაქამდე 2–3 ვერსზე ერთ გვარდიულ ნაწილს დავეწიე, რომელიც ახალციხეში მიემართებოდა. მე მას მარჯვნივ გადავახვევინე და მივუთითე, თუ ვის უნდა შეერთებოდა. ახალციხეში ერთ ჯავშანოსან მანქანას ვუბრძანე ქალაქის წინ გზატკეცილზე დამდგარიყო და ქალაქში არავინ შეეშვა. თვითონ კი ახალციხიდან გზატკეცილით ახალქალაქისკენ გავემგზავრე, გენ. ართმელაძის ჯარებთან შესახვედრად, რათა დავხვედროდი მათ და იგივე ღონისძიებები მიმეღო. გავიარე რა ქალაქი და შემდეგ კიდევ 5–6 ვერსი გენ. ართმელაძის ჯარების დასახვედრად, მე უეცრად მოსახვევიდან ვიხილე ჩვენი ასეული, რომელიც გაფანტული მწყობრით გზატკეცილის ორივე მხარეზე უტევდა. წინ მაუზერით ხელში მოდიოდა ასეულის მეთაური შტაბს-კაპიტანი შავგულიძე, ბათუმის დაცემის დროს დაღუპულის ძმა; მარჯვნივ, განზე, ისმოდა ცალკეული გასროლები. ეს ოფიცერი უკიდურესად გაოცებული დარჩა, როდესაც თავისი სარდალი დაინახა, რომელიც მოწინააღმდეგის მხრიდან მისკენ ავტომობილით მიემართებოდა. მივესალმე რა ასეულს, მე მოვახდინე მისი ორიენტირება ვითარებასთან მიმართებით და ვუბრძანე, ავიდოდნენ რა მთაზე, გაჩერებულიყვნენ, ხოლო წინ და გვერდებზე კი დაცვა გაეგზავნათ; ასეულს დაეკავებინა სოფელი, რომლის მახლობლადაც ჩვენ მოცემულ წუთში ვიმყოფებოდით. შემდეგ მე მგზავრობა გავაგრძელე და შორს ჩვენი შემტევი ჯარები დავინახე, რომელთა ნაწილიც მტკვარში ფონით გადმოდიოდა. შემდეგ შევხვდი გენ. ართმელაძეს; მივეცი მას ორიენტაცია საქმის საერთო ვითარების შესახებ და მივუთითე ღამის გასათევად ახალციხის წინ სოფლებში გაჩერებულიყო, ისე რომ ახალციხეში არავინ შეეშვა. „ხვალ დილით კი“, – ვუთხარი მას, – „თქვენს ჯარებს ჩემს შორიახლოს ახალციხეში შევუშვებ, თქვენ გაივლით ახალციხეს, ისე რომ ქალაქში არ შეჩერდებით, და ჯარებს ამა და ამ რაიონში განალაგებთ“. გავატარე რა ჯარები და მივესალმე ყველას, მე ახალციხეში დავბრუნდი, სადაც ადმინისტრაციისა და ადგილობრივი ორგანიზაციების წარმომადგენლებმა სადილი დამახვედრეს.
სადილის დროს პოლკ. კერესელიძისაგან მეტად საგანგაშო ხასიათის ტელეფონოგრამა მივიღე. პოლკ. კერესელიძე, გენ. მაზნიაშვილის რაზმის შემადგენლობაში, წინამორბედ წარუმატებლობებში მონაწილეობდა, სადაც მოხალისეებს მეთაურობდა. როცა მე სარდლობას შევუდექი, იგი, ჩემი სურვილისა და პროტესტის მიუხედავად, მაინც იქნა ახალციხის ფრონტზე გამოგზავნილი თავისი მოხალისეებით, 90 ადამიანის რაოდენობით, რომლებიც პოლკის ხმამაღალ სახელწოდებას ატარებდნენ. აღვნიშნავ, რომ ეს რაზმი შედიოდა გენ. სუმბათაშვილის ჯარების შემადგენლობაში და უკანასკნელი მათი მხრიდან სოფელ დვირის (ქართული სოფელია) ადგილობრივ მცხოვრებთათვის შინაური საქიონლისა და ფრინველის ქურდობის გამო არაერთხელ შემომჩიოდა. როგორც კი წარმატებას მივაღწიეთ, მე ვბრძანე ეს რაზმი გენ. ართმელაძის მოძრაობის ზურგში, ერთ-ერთ სოფელში დაეყენებიათ. მისი ამ რაიონში ყოფნა უზრუნველყოფდა ახალციხის გზატკეცილის გაყოლებით მარცხენა, აღმოსავლეთ მხარესთან ზურგის შეტყობინებას. როცა ჯერ კიდევ 6 მარტს პოზიციებიდან ბორჯომში ვბრუნდებოდი, შევხვდი პოლკ. კერესელიძეს. იგი მეკითხებოდა, თუ სად უნდა ყოფილიყო, და მითხრა, რომ გენ. მაზნიაშვილის დროს იგი ქალაქ ახალციხის კომენდანტი გახლდათ. მე ვუპასუხე, რომ ახალციხე ჯერ არ არის აღებული და რომ იქ სხვა პირი იქნება დანიშნული, ხოლო რაც შეეხება იმას, თუ სად უნდა იყოს იგი, უნდა იყოს თავის რაზმში, სადაც დაუყოვნებლივ კიდეც გაემართება. მან შენიშნა, რომ იქ ძალზედ ცოტა ხალხია და მისთვის, როგორც პოლკოვნიკისთვის, უხერხულია ასეთი პატარა ნაწილის მეთაურობა. „რა ვქნათ“, – ვუპასუხე მე, – „უფრო მეტი ხალხი მოგეყვანათ, ახლა კი უმეთაურეთ იმას, რაც არის“. დავუმატე, მას შეეძლებოდა არ მიეცა თავისი რაზმელებისთვის თავაშვებულობის უფლება, და ამიტომ მისი პირადი ყოფნა რაზმში, სავარაუდოდ, მის ნაწილში წესრიგის დამყარებას ხელს შეუწყობდა.
ასე რომ, 7 მარტს, ახალციხეში, მივიღე მისგან, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, მეტად საგანგაშო ხასიათის ტელეფონოგრამა. იგი მომახსენებდა, რომ მას მხოლოდ 90 კაცი ჰყავს და არანაკლებ 1500 კაცის რიცხვის მოწინააღმდეგის ალყაში იმყოფება. მე რა თქმა უნდა, ამ ტელეფონოგრამას არ დავუჯერე; ამ რაიონის გავლით სულ ახლახანს გამოიარა ართმელაძის დივიზიამ. ამასობაში სამხედრო მინისტრმა, რომელიც ამ დღეს ახალციხეში ჩამოვიდა, გზაში შეიტყო ამ ვითარების შესახებ და ეს აცნობა ახალციხეში მომავალი რეზრვის უფროსს გენ. რატიშვილს. ამ უკანასკენლმა მოახსენა, რომ მან მიიღო ბრძანება გენ. კვინიტაძისგან იაროს ახალციხისკენ და არ შეუძლია გზიდან გადაუხვიოს ისე, თუ არ მიიღებს შესაბამის მითითებას. თუმცა კი მახარაძის ბატარეა გამოყვანილ იქნა პოლკ. კერესელიძის დასახმარებლად და ცეცხლიც გახსნა. მახარაძის ბატარეა შედგებოდა გენ. რატიშვილის განკარგულებაში და მიდიოდა, რათა თავის ნაწილს, გენ. ართმელაძის ჯარებს დასწეოდა. სამხედრო მინისტრმა, როცა ახალციხეში ჩამოვიდა, მითხრა მე ამ ვითარების შესახებ, მაგრამ ვუპასუხე, რომ კერესელიძესთან მსგავსი არაფერი ხდება და რომ დაბრუნებისას პირადად შევივლი მის უბანზე. იმავე დროს გავუგზავნე ბრძანება გენ. რატიშვილს, რომ ახალციხეზე გაუჩერებელი მოძრაობა გაეგრძელებია. ჩემთვის ნათელი იყო, რომ გზატკეცილის მახლობლად, მისგან სულ რაღაც 3–4 ვერსზე, 1500 ადამიანის ყოფნას არ შეიძლებოდა რეზერვის უფროსისთვის შემჩნევლად ჩაევლო, რომელიც, რა თქმა უნდა, თუ ვითარება კრიტიკული იქნებოდა, პოლკ. კერესელიძის დასახმარებლად კიდეც მივიდოდა; აშკარა იყო, რომ ვითარება სულაც არ გახლდათ ისეთი კრიტიკული, არამედ გამოუცდელი სამხედროს მიერ მოწინააღმდეგის ძალების ძალზედ ჩვეულებრივი გადაჭარბებული შეფასება იქნებოდა.
როცა უკან ბორჯომში ვბრუნდებოდი, მე მახარაძის ბატარეაში შევიარე. მან უკვე შეწყვიტა სროლა, რადგანაც არავისთვის იყო სასროლი. ბატარეაში მომახსენეს, რომ მოწინააღმდეგე საერთოდ არ ჩანდა, არამედ იყვნენ ვიღაც ადამიანები, რომლებიც მცირე ჯგუფებად ახალქალაქის მაზრის მხარეს მიემართებოდნენ. მე ვუბრძანე პოდპოლკ. გედევანიშვილს არსებული ტელეფონით „ალყაშემორტყმულ“ პოლკ. კერესელიძეს დაკავშირებოდა და ვითარება გაერკვია. საუბრიდან ნათელი შეიქნა, რომ ეს ყველაფერი მცდარი განგაში იყო და რომ მასთან არავინაა დაჭრილი, რომ ახლა მის პირისპირ არავითარი მოწინააღმდეგე არ არის. გედევანიშვილს მოუწია ჩემი სახელით პოლკ. კერესელიძისთვის რამდენიმე უსიამოვნო სიტყვა ეთქვა და შემდეგ, გავგზავნეთ რა ბატარეა გენ. ართმელაძესთან შესაერთებლად, ჩვენ ბორჯომში დავბრუნდით.
მეორე დღეს მე ახალციხისკენ ვმგზავრობდი, როცა შემხვდა ურემი, რომლითაც დაჭრილი პოლკ. კერესელიძე მოჰყავდათ. მე შემრცხვა იმ საყვედურებისთვის, რომლებიც მას წინა საღამოს მივახალე; მე ვკითხე მას დაჭრის შესახებ; მან მიპასუხა, რომ თვითონ დაიჭრა საკუთარი თავი რევოლვერთან გაუფრთხილებელი მოპყრობის შედეგად. არაფერი მიპასუხია რა, მე ავტომობილი წინ დავძარი. გარკვეული დროის შემდეგ მისი რაზმი თბილისში გავაგზავნე დასაშლელად, ვინაიდან მას ჩვენთვის მხოლოდ საწუხარი მოჰქონდა, სარგებელი კი არავითარი. დაშალეს თუ არა მისი რაზმი, არ ვიცი. შემდგომში პოლკ. კერესელიძე ერთხელ თბილისის ქუჩაში შემხვდა და ამის შესახებ საუბარი განაახლა, თან მარწმუნებდა, რომ მოწინაღმდეგე ნამდვილად იყო ასეთი რაოდენობით, მაგრამ რომ, როგორც ჩანს, ყველანი არ ყოფილან შეიარაღებულნი. მე შევნიშნე, რომ მოწინააღმდეგე, განსაკუთრებით ისეთი, რომელიც ჩვენს პირისპირ იყო, უნდა დაითვალო არა ადამიანთა რიცხვის მიხედვით, არამედ შაშხანების რიცხვის, ცეცხლის დაძაბულობისა და ძალის მიხედვით; მის რაზმში, როგორც მაშინვე გამოირკვა, არც ერთი დაჭრილი არ ყოფილა და, ნათელია, რომ ესენი მშვიდობიანი მცხოვრებნი იყვნენ, შესაძლოა, საკმაოდ მრავალრიცხოვანნიც, რომლებიც ჩვენი ჯარების მოახლოვებისას საბრძოლო მოქმედებების რაიონისგან შორს მიდიოდნენ.
ახალციხეში კომენდანტად ჩემს მიერ გენ. რატიშვილი იქნა დანიშნული. 8 მარტს შტაბი ახალციხეში გადავიდა, მოქმედებები კი გრძელდებოდა. 12 მარტს მოწინააღმდეგე განდევნილ იქნა ახალციხის მაზრის ფარგლებიდან, ხოლო სერვერ-ბეგი კი ახალციხის მაზრის საზღვრებს იქით, ფოცხოვში გადავიდა; მან გაქცევა მხოლოდ იმის წყალობით მოახერხა, რომ ჩვენ ცხენოსანი ჯარი არ გვყავდა, რომელსაც მე ასე დაჟინებით მოვითხოვდი.
ამასობაში მოქმედებები არ წყდებოდა. მოწინააღმდეგე ჩვენს საზღვარზე იყრიდა თავს და, როგორც ჩანდა, განზრახული ჰქონდა ჩვენს ფარგლებში კვლავ შემოჭრილიყო, ვინაიდან მორჩილებას ჯერ კიდევ არ გამოხატავდა. მისი მოგერიებისთვის უნდა მოვმზადებულიყავით, ხოლო ყველაზე უკეთესი კი იყო ის თავის ფარგლებშივე დაგვემარცხებია. მე უკანასკნელი გადაწყვეტილება მივიღე. ვისარგებლე რა ჩვენს სადარაჯო დაცვასა და მოწინააღმდეგეს შორის ერთი ორმხრივი სროლით, მე ვუბრძანე ჩემდამი რწმუნებულ ჯარებს შეტევაზე გადასულიყვნენ. შეტევა ისევ წარმატებით დაგვირგვინდა, და ჩვენ მოწინააღმდეგე ზემო ფოცხოვში განვდევნეთ. ამჯერად მოწინააღმდეგე ბედს შეურიგდა და დაუყოვნებლივ დეპუტაცია გამოგვიგზავნა, რომელიც სრულ მორჩილებას გამოხატავდა და მშვიდობას ითხოვდა. დეპუტაცია იყო ასევე ზემო ფოცხოვიდანაც. მე დავეთანხმე, მძევლები ავიყვანე და ვუბრძანე იარაღი ჩაებარებიათ, აგრეთვე მათგან მოვითხოვე ხორბალი მათ მიერვე გაძარცვული ქართველი ეროვნების ადგილობრივ მცხოვრებთათვის ზარალის ასანაზღაურებლად; სომხური მოსახლეობისთვის ხელი არ გვიხლია; პირიქით, ისარგებლა რა იმით, რომ ქართული მოსახლეობა განდევნილი იყო თავისი საცხოვრებლებიდან, მან ცოტ-ცოტად გაძარცვა ისინი; ხოლო როცა ჩვენი შეტევით დაუმორჩილებელი ადგილობრივი მუსლიმანური მოსახლეობა მთებში, ტყეებსა და ზემო ფოცხვში გაიქცა, იგი ასევე მოიქცა მათ მიმართაც.
აქ რამდენადმე შევეხები ერთ გარემოებას. ეს არის ძარცვა და გადაწვები (грабежи и поджоги). პირველი ცეცხლოდებული სახლი მე ვიხილე აწყურში. შემდეგ მესმოდა, როგორ ლაპარაკობდნენ თბილისში, რომ აწყურის მთელი მოსახლეობა გადაწვესო. აწყურში ცეცხლის წაკიდებები ამ ერთი სახლით დამთავრდა. შემდეგ შეტევის პირველივე დღეს გამოჩნდა ხანძრები მდინარე მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, ე. ი. გვარდიის შეტევის გზის გაყოლებით; ნაწილობრივ ეს ხდებოდა საარტილერიო ცეცხლისგან, ნაწილობრივ კი ცეცხლის წაკიდებისგან. ცეცხლის წაკიდებები ასევე გამოჩნდა არმიის სვლის გზაზეც. მათ ყველგან ებრძოდნენ არმიის მსვლელობის რაიონში და საკმაოდ წარმატებითაც. გვარდიის შესახებ ამის თქმა არ შემიძლია; იქ ასეთი რამ არც კი შეიძლებოდა ყოფილიყო. არცთუ ყველა იქ მყოფი ძალაუფლებით მოსილი ფიქრობდა, რომ ამის წინააღმდეგ ყველაზე უფრო ენერგიულად უნდა ებრძოლა. ზოგიერთი მათგანი ამის საწინააღმდეგო აზრისაც კი გახლდათ; ასე ლადო ჯიბლაძემ ჩემთან საუბარში ამის გამო მითხრა, რომ ბეგების ყველა სახლი გადამწვარ უნდა იქნას, რადგანაც მათ ეს სავსებით დაიმსახურესო. როგორია? ძარცვა-გლეჯა, რა თქმა უნდა, გადაწვასთან ერთად მიდიოდა. მოსახლეობა, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, სახლებს ტოვებდა და ყველა მიმართულებით იფანტებოდა, გადიოდა რა საბრძოლო შეტაკებების რაიონიდან. სახლები ცარიელი რჩებოდა; მცხოვრებთ მიჰქონდათ ის ქონება, რომლის თან წაღებაც შეეძლოთ. ამრიგად ჯარისკაცებისთვის დიდ საცდურად იქცა ამა თუ იმ შინაური ქონების აღება მიტოვებული სახლიდან. ამას უნდა დავუმატოთ კიდევ ერთი გარემოება: შედიოდნენ რა მიტოვებულ საცხოვრებლებში, ჯარისკაცები იქ ადგილობრივ მცხოვრებლებთან პოულობდნენ ისეთ ნივთებს, რომლებიც მათ ქართულ მოსახლეობაში ჰქონდათ ნაძარცვი, და რაც მთავარია ისინი პოულობდნენ ნივთებს, რომლებიც აბასთუმნიდან იყო წამოღებული, როიალებს და პიანინოებსაც კი. ამასთან ერთად მათ ესმოდათ ქართველი მოსახლეობისგან იმ საშინლებებისა და ძალადობათა შესახებ, რომლებსაც ისინი აჯანყებულთა ძალაუფლების პერიოდში განიცდიდნენ; მათ ესმოდათ თუ როგორ აუპატიურებდნენ ქალებს მამაკაცების თალწინ; მათ ნახეს გაძარცვული და წაბილწული ეკლესიები. ყოველივე ეს ასასტიკებდა ჯარისკაცებს და მე უნდა ვთქვა, რომ ყოველივე ამისთვის საზღაურის გადახდა ძალზედ და ძალზედ შორს იყო იმისგან, რისი გაკეთებაც ჯარისკაცებს შეეძლოთ, ასეთი უმსგავსოებების წინააღმდეგ (против подобных безобразий) რომ არ ყოფილიყო ზომები მიღებული.
მე უნდა დავუმატო, რომ გვარდიაში 13 მარტის შემდეგ, ე. ი. პირველივე მეტ-ნაკლებად ხანგრძლივი გაჩერების დროს, შეუდგნენ ჯარისკაცებისთვის ყოველივე მათ მიერ ნაძარცვის ჩამორთმევას და ეს წარმატებით აღასრულეს, თუმცა კი ამან გვარდიელების ძლიერი უკმაყოფილება გამოიწვია თავიანთი ხელმძღვანელების წინააღმდეგ, ე. ი. მათი შტაბების წევრების, და, უმთავრესად, მათი მთავარი შტაბის წევრთა წინააღმდეგ.
მე არ დავიწყებ იმის აღწერას, თუ როგორ მდგომარეობაში ვიხილეთ ჩვენ ქართველი მოსახლეობა და აბასთუმანი. მოხერხდა ადგილობრივ მცხოვრებთა მიერ აბასთუმანში აღებული ქონების დიდი ნაწილის თავის ადგილზე დაბრუნება. ვეხები რა საკითხს ძარცვის შესახებ, არ შემიძლია გავჩუმდე და ერთი დამახასიათებელი ეპიზოდი არ მივუთითო. მე შტაბის უფროსთან ერთად მივემგზავრებოდი აბასთუმანში. აბასთუმნამდე რამდენიმე ვერსზე დავინახე თუ გვარდიის ორი ოფიცერი ორ ჯარისკაცთან ერთად როგორ ალაგებდნენ სატვირთო ავტომობილში ადგილობრივი მოსახლეობის სურსათსა და ქონებას, მადუღარას ჩათვლით. მე ეს ოფიცრები პასუხისგებაში მივეცი. წარმოებდა გამოძიება, ვინაიდან მახსოვს, რომ ჩემგან ჩვენება აიღო გამომძიებელმა, როცა მე უკვე მორიგ თადარიგში ვიყავი გადამდგარი. იყო თუ არა მათზე სასამართლო, არ ვიცი. ერთი რამ შემიძლია ვთქვა, რომ ამ ოფიცერთაგან ერთ-ერთი ამ დრომდე მსახურობს გვარდიაში და ახალციხური ლაშქრობის შემდეგ ძარცვისთვის სასჯელი კი არ მიიღო, არამედ ცალკე დამოუკიდებელ თანამდებობაზე დააწინაურეს (ორჯონიკიძე). ამრიგად, როცა ახალციხის მაზრაში ძარცვა-გლეჯასა და სახლების გადაწვაზე ვლაპარაკობ, უნდა აღვნიშნო, რომ მათ, ზემოაღნიშნულ გარემოებათა ძალით, შეეძლო სტიქიური ხასიათი მიეღოთ; და ეს რომ არ მოხდა, ამას მხოლოდ ახალციხური რაზმის მეთაურთა შემადგენლობას, აგრეთვე ოფიცრების ენერგიასა და კეთილსინდისიერებას უნდა ვუმადლოდეთ.
არ შეიძლება რამდენიმე სიტყვა არ ვთქვა საქონლის შესახებაც. საქონელს იტაცებდნენ ჯარები და ის ხვდებოდა ქვაბში, ნაწილობრივ კი მოიჯარადრეთა ხელში, აგრეთვე კერძო პირები ყიდულობდნენ ცალკეულ პირთათვის წართმეულ საქონელსაც. მიღებულ იქნა ზომები ზოგიერთ პუნქტში საქონლის შეგროვებისა და ადგილობრივ მცხოვრებთათვის დაბრუნების მიზნით, რომლებიც თავიანთ მიტოვებულ სახლებში დაბრუნდნენ. საქონელი მცხოვრებთა განცხადების მიხედვით გაიცემოდა. ეს კეთდებოდა. მაგრამ შემდეგ დაიწყო ისეთი მოვლენების გამოჩენაც, როცა ერთსა და იმავე წყვილ ხარზე განაცხადს რამდენიმე პატრონი აკეთებდა. ამასთან ერთად მე სახელმწიფო კონტროლის მოხელეთა მეშვეობით, რომელთაც პოლკებში მივავლენდი, სააღრიცხვო ფურცლებში ჩავწერე სახეზე არსებული მთელი საქონელი, რომლებიც იყო პოლკებში, და ამ ზომით ვიხსენი ხაზინა მრავალი ასეული ათასის გადახდისგან პოლკების ხორცით კმაყოფის სახით.
ამრიგად, ჩვენ შევედით ზემო ფოცხოვის ფარგლებში, მოწინააღმდეგემ მოგვცა მძევლები და გამოხატა სრული მორჩილება, აბარებდა იარაღს, ხოლო მცხოვრებნი კი თავიანთ მიტოვებულ სახლებში ბრუნდებოდნენ და მშვიდობიან საქმიანობას მიჰყოფდნენ ხელს. რამდენადაც მახსოვს, ახალციხის რაიონის მოსახლეობის მიერ 3-დან 4 ათასამდე შაშხანა იქნა ჩაბარებული. რუსული ნიმუშის ბევრი შაშხანა უკვე თურქების ხელში ყოფნის ანაბეჭდს ატარებდა: მათზე იყო თურქული წარწერები და ციფრული აღნიშვნები.
მაგრამ მხარეში მშვიდობის დამყარების საქმე არ დასრულებულა. როგორც ადრე ვწერდი, აჯანყება ემყარებოდა სახელმწიფოს „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორია“, რომლის მთავრობაც ყარსში იმყოფებოდა. ეს სახელმწიფო, როგორც ჩანდა, ინგლისის მფარველობის ქვეშ გახლდათ; სულ მცირე ერთ-ერთმა ინგლისელმა ოფიცერმა მე ეს გარკვევით განმიცხადა; მაგრამ ამის შესახებ ქვემოთ ვიტყვი. ინგლისის წარმომადგენლები იმ ხანებში მთელს ამიერკავკასიაში იმყოფებოდნენ. ისინი ქალაქებში ცხოვრობდნენ. იყვნენ ასეთები ახალციხეშიცა და არტაანშიც.
მას შემდეგ რაც ჩვენ ზემო ფოცხოვში შევედით, უეცრად მივიღე მითითებანი თბილისიდან ჯარების სარდლის გენ. გედევანიშვილისგან ზემო ფოცხოვის დატოვებისა და ჯარების ქვემო ფოცხოვში გამოყვანის შესახებ. საქმე იმაშია, რომ ზემო ფოცხოვი არტაანის ოლქის ფარგლებში შედიოდა, და ინგლისელებმა ჩვენი ჯარების იქიდან გამოყვანა მოითხოვეს. ამასთანავე ფოცხოვის რაიონში მოწინააღმდეგის განადგურება მაშინვე აისახა ახალციხის მაზრის დანარჩენ ნაწილებსა და მთელ ახალქალაქის მაზრაზეც; გვიგზავნიდნენ დეპუტაციებს, გამოთქვამდნენ მორჩილებას, აბარებდნენ იარაღს; ახალქალაქის მაზრაში კი ჩვენი ახალქალაქის გარნიზონი, რომელიც როდიონოვკაში იყო გამოდევნილი, სულ 41 ადამიანის შემადგენლობით უკანვე ახალქალაქში დაუბრკოლებლად შევიდა. ახალქალაქის მაზრაში მე ჯარები არ შემყავდა, ვინაიდან მოწინააღმდეგის ბირთვი ახალციხის მაზრაში გახლდათ და დარწმუნებული ვიყავი, რომ, როცა ამ ბირთვს ბოლოს მოვუღებდით, მაშინ ძნელი აღარ იქნებოდა ახალქალახის მაზრაშიც წესრიგი დაგვემყარებინა. ქალაქ ახალქალაქში ჩვენი სუსტი რაზმის (სულ 41 ადამიანი) დაუბრკოლებლივ შემოსვლა ახალქალაქის დაწყნარებაზე ჩემი ვარაუდების სისწორეს ამტკიცებს: რიცხვით უფრო ძლიერი მოწინააღმდეგე, როცა ფოცხოვში დამარცხების შესახებ შეიტყო, ახალქალაქის მაზრის ფარგლებიდან საჩქაროდ გაიქცა. ახალქალაქში ზემოხსენებული გარნიზონი 21 მარტს შევიდა და იმ დროიდან იქ სრული სიმშვიდე დამყარდა, და ადმინისტრაციაც თავისი თანამდებობრივი მოვალეობების შესრულებას შეუდგა. ტელეგრაფი სწრაფად იქნა აღდგენილი, ხოლო მეც ახალქალაქში დაცვის გარეშე ჩამოვედი, სრულიად მშვიდად და დაუბრკოლებლად.
თბილისი მოითხოვდა ფოცხოვის რაიონიდან ჯარების გამოყვანას. მე ამას დაუშვებლად მივიჩნევდი. მქონდა ცნობები, რომ „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიას“ უარი არ უთქვამს ახალციხეზე და ღებულობდა ზომებს ჩვენს საზღვრებში შემოსაჭრელად; გარდა ამისა, ზემო ფოცხოვის განიარაღება დასრულებული არ იყო. თუმცა კი ინგლისელები დაჟინებით მოითხოვდნენ ჩვენი ჯარების გამოყვანას, მაგრამ მე ვაჭიანურებდი, რადგანაც თითოეული შემდეგი დღე ჩამორთმეული იარაღის რიცხვს ზრდიდა. ინგლისელებთან მოლაპარაკებები წარმოებდა თბილისში; მეც მიხდებოდა მათი წარმოება ახალციხესა და ახალქალაქში მათ წარმომადგენლებთან. ასეთები გახლდნენ პოლკოვნიკი სტიუარტი, რომელიც თბილისიდან არაერთხელ ჩამოვიდა, და პოლკოვნიკი, მგონი, რედი, რომელიც ახალქალაქში იმყოფებოდა. პირველი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ მე ახალქალაქის მაზრაში ორ ასეულზე მეტი არ შემეყვანა და სომხებთან ჩვენს ხელშეკრულებაზე მიმითითებდა, რომლის მიხედვითაც ჩვენ არ გვქონდა უფლება ახალქალაქში უფრო მეტი ძალის გარნიზონი გვყოლოდა. ასეთივე შეხედულებისა გახლდათ პოლკ. რედიც ახალქალაქიდან. სტიუარტისადმი ჩემს შეკითხვაზე, იძლევა თუ არა იგი გარანტიას, რომ ასეთი უმნიშვნელო ძალებით შეიძლება მაზრის უზრუნველყოფა მოწინააღმდეგის შემდგომი შესაძლო შემოჭრებისგან, იგი უარყოფითად მპასუხობდა. ამასთან ერთად იგივე პირი დაჟინებით მოითხოვდა, რომ არტაანის ორკუგის ფარგლებში ჯარები არ შეგვეყვანა, მაგრამ ისევ არაფრის პასუხი არ შეეძლო, როცა მას ვკითხე, შეუძლია თუ არა მას ჩვენი უსაფრთხოების გარანტირება ამ მხრიდან. ამ საუბრებიდან გამოირკვა, რომ მან არაფერი არ იცის „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიისა“ და მისი მთავრობის არსებობის შესახებ. სულ მცირე იგი მე ასე მეუბნებოდა. მე მას გადავეცი, გვარების მიხედვით, ამ მთავრობის წევრთ სია და მათი მისამართები. ჩემთვის მისი ეს არცოდნა გასაკვირი გახლდათ, რადგანაც ინგლისის წარმომადგენლები ყარსშიცა და არტაანშიც იმყოფებოდნენ.
გვარდიის შესახებ
ამავე ხანში მოხდა ერთი გარემოება, უკიდურესად საინტერესო და მეტად სამწუხარო. მას შემდეგ, რაც ჩვენ ახალციხის მაზრა გავწმინდეთ და მოწინააღმდეგე ქვემო ფოცხოვიდან განვდევნეთ, სიწყნარე ჩამოწვა. ამ დროს მიდიოდა მოლაპარაკებები ინგლისელებთან, როგორც ზემოთ ვწერდი, ჩვენი შემდგომი მოქმედებების შესახებ. და აი საბრძოლო მოქმედებათა ამ შეჩერების დროს გვარდიის მხრიდან წამოვიდა (посыпались) თხოვნები თუ მოთხოვნები მათი სახლებში გაშვების შესახებ. მე პროტესტს ვაცხადებდი, ვუმტკიცებდი. არაფერი არ შველოდა. გვარდიის შტაბის წარმომადგენლები ჩადიოდნენ თბილისში, პირდაპირი ხაზითაც ელაპარაკებოდნენ და ბოლოს და ბოლოს მიაღწიეს თბილისისგან შესაბამისი ბრძანების გაცემას. უნდა განვმარტო (დავთქვა), რომ ფრონტიდან წასვლის თავიანთ სურვილს ისინი იმით ფარავდნენ (ნიღბავდნენ), რომ საჭიროა გამგზავრება გაგრის ფრონტის გასაძლიერებლად, რომ ისინი სახლებში 2–3 დღით წავლენ, ხოლო შემდეგ კი ისევ შეიკრიბებიან და გაგრის ფრონტზე გაეშურებიან. მე მომიწია მათთვის პირდაპირ მეთქვა, რომ ისინი არანაირ გაგრის ფრონტზე არ წავლენ, არამედ უბრალოდ თავიანთ სახლებს მიაშურებენ. როგორც არანაირი დისციპლინის არმქონე ჯარს, მას სრულებით არ ჰქონდა ადგილებზე თუნდაც სულ მცირე ხნით დგომის უნარი და მაშინვე გახრწნას (დაშლას) იწყებდა. ჩემთვის ნათელი გახლდათ, რომ მათ შორის ძლიერად განვითარდა სახლებში წასვლის სურვილი, მიუხედავად იმისა, რომ ვითარება მოითხოვდა საწინააღმდეგოს – ადგილებზე დარჩენასა და მზად ყოფნას. ჩემთვის ნათელი იყო ასევე ისიც, რომ მათ ბელადებს მათთან გამკლავება არ შეეძლოთ. ასე თუ ისე ბრძანება მათი გაყვანის შესახებ თბილისიდან გამოგზავნილ იქნა. ამ ბრძანებაში არ იყო ნათქვამი, რომ გვარდია გაგრის ფრონტზე მიემართება. გადავეცი მათ ეს ბრძანება. უნდა გენახათ მათი წასვლა. ეს, თავისი სისწრაფისა და თავისი უწესრიგობის მიხედვით, დაუჯერებელი რამ გახლდათ. ერთ დღეში ისინი აღმოჩნდნენ ბორჯომში. ზოგიერთს 70 ვერსამდე მანძილის გავლა მოუხდა. რა თქმა უნდა, დღისითაც მიდიოდნენ და ღამითაც. მე ამ დღეს ადმინისტრაციული საქმეების გამო აწყურში მომიწია ყოფნა და მსურდა ამ შემთხვევით მესარგებლა, დაბრუნებისას მათ ნაწილებს შევხვედროდი და მათთვის მადლობა გამომეცხადებია. სამწუხაროდ, მე მხოლოდ ცალკეული ადამიანების ძალიან გრძელი მწკრივები ვიხილე. ასეთი მწკრივების სათავეში მოდიოდა 5–10 ადამიანის პატარა ჯგუფი ნაწილის მეთაურითა და, რა თქმა უნდა, წითელი დროშით, დანარჩენები კი მრავალ ვერსზე იწელებოდნენ. მხოლოდ ერთ ასეულს შევხვდი, რომელიც მეტ-ნაკლებად წესრიგით მოდიოდა. ამ ასეულმა, როცა დამინახა, შესძახა: „გაუმარჯოს ჩვენს მთავარსარდალს“. მე გავჩერდი და მადლობა გადავუხადე მათ სამსახურისთვის. ჩამოვიდა რა ბორჯომში, გვარდია სხდებოდა მატარებლებში და მითითების მიხედვით გაგრის ფრონტზე იგზავნებოდა; არსებითად კი, უახლოვდებოდა რა თავის მშობლიურ ადგილებს, სახლებში მიდიოდა. მეორე თუ მესამე დღეს მე მივიღე ტელეგრამა გენ. ა. გედევანიშვილისგან, რომლის მიხედვითაც გვარდია სახლებში გაიშვებოდა. არ შეიძლება არ გაგღიმებოდა. თავიდან გამოჩნდა დაბეჯითებითი აუცილებლობა, რომ იგი საბრძოლო მოქმედებების ფრონტიდან სხვა ფრონტზე გადასროლისთვის წაეყვანათ; ასეთი გადასროლა აუცილებლად ამა თუ იმ სტრატეგიული მოსაზრებების შედეგად უნდა ყოფილიყო, რომლებიც საერთო ვითარების შესაბამის ცვლილებებზე იქნებოდა დაფუძნებული, რომლებიც მოითხოვდნენ უსწრაფეს გადაჯგუფებას, და უეცრად, მომდევნო დღეს გვარდიას სახლებში უშვებენ. ჩემთვის ნათელი გახლდათ, და ეს ასეც აღმოჩნდა, რომ ეს ბრძანება გვარდიის სახლებში თვითნებური წასვლით იყო გამოწვეული და მხოლოდ მომხდარ ფაქტზე სანქციას იძლეოდა.
ამრიგად, აქ ჩვენ ვხვდებით შემდეგ მოვლენას. გვარდია აყენებს მოთხოვნებს, და რადგანაც ისინი არ სრულდება, მიდის სახლში, არ უწევს რა ანგარიშს მთავრობის ბრძანებებს. სენი ზემოდანაა, როცა მოთხოვნები მათი ზედა ფენებიდან, ე. ი. შტაბებიდან ამოდიოდა, და დაბალ ფენებშიც გადაეცა. ამ ფაქტმა უკვალოდ ჩაიარა და ჩვენს ბელადებს თვალები ვერ აუხილა; მათ ვერ შეამჩნიეს ან, უფრო სწორად, არ სურდათ დაენახათ, რომ გვარდია უკვე პრეტორიანულ ორგანიზაციად გადაიქცა.
გვარდია 22 მარტს წავიდა, ე. ი. მან სულ 17 დღე დაჰყო, თუ ავითვლით 5 მარტიდან, საბრძოლო მოქმედებების დაწყების დღიდან. მათმა ამ წასვლამ არმიაზეც ცუდი გავლენა მოახდინა. სენი იქაც შევიდა.
მხედველობაში უნდა გვქონდეს შემდეგი გარემოება. ქართულ ჯარებს, ასე ვთქვათ, სუფთად ქართულ ჯარებს, ქართულ არმიაში სავალდებულო სამსახური არ გაუვლიათ. ეს იყო ქართული კორპუსის ვერშემდგარი ჩამოყალიბების ნარჩენები 1917 წლის ბოლოსა და 1918-ის დასაწყისში, როცა ნაწილებს ვაყალიბებდით რუსული არმიის რიგებიდან მოსულთა რიცხვიდან, რომელიც ბოლშევიზმით გახლდათ მოცული. მე ადრე მივუთითებდი ამ ბოლშევიზმის გამოვლენაზე ქართულ ჯარებში; ამ აფეთქებებმა გვაიძულეს ჯარისკაცები სახლებში გაგვეშვა, ვინაიდან ისინი სახელმწიფოსთვის საფრთხეს წარმოადგენდნენ. ახალი არმია ჯერ კიდევ არ იყო ჩამოყალიბებული, როცა 1918 წლის დეკემბერში ქართულ-სომხური ომი დაიწყო, ხოლო 1919 წლის თებერვალში კი ისევ გამოცხადდა მობილიზაცია, რომლის შედეგადაც პოლკები რუსული ჯარებიდან მოსული ჯარისკაცებით შეივსო, რომლებიც ბოლშევიზმით იყვნენ შეპყრობილნი. ამრიგად იმ ადამიანთა მასა, რომლებიც ახალციხის რაზმს შეადგენდნენ, მეტად წვადი მასალისგან შედგებოდა და ყოველთის მზად იყო რომ ცეცხლად აალებულიყო, დაუმორჩილებლობა გამოეხატა და ღია ამბოხებაშიც კი გადასულიყო. ამის შესახებ მე ქვემოთ ვიტყვი, აქ კი აღვნიშნავ, რომ გვარდიის წასვლამ მეტად ცუდი გავლენა იქონია არმიის ნაწილებზეც, რომლებიც სულ ახლახანს იქნენ ხელში აყვანილი. ამრიგად, გვარდია წავიდა, მე არ შემიძლია სხვა სიტყვის (შეფასების) მოძებნა, ხოლო ვითარება კი გართულდა. მე შევიტყვე, რომ ზემო ფოცხოვში მოვიდნენ ჯარები არტაანიდან, იქ მოიტანეს ტყვიამფრქვევები და ქვემეხები, და რომ ჯაქსუში ჩამოვიდნენ მნიშვნელოვანი პირები იმავე არტაანიდან; გადმოგვცემდნენ, რომ ეს გახლდათ მთავრობა ყარსიდან. ამავდროულად მოვიდა საგანგაშო ცნობები ახალქალაქის მხრიდანაც; მოგვახსენებდნენ, რომ მოწინააღმდეგე თავს იყრის ზურზუნის რაიონში და დუხობორების საცხოვრებელი მხარის საპირისპიროდ; ასევე ასახელებდნენ ციფრებს, რომელთა დაჯერებაც მე, რა თქმა უნდა, არ შემეძლო. ამ ცნობების პარალელურად ინგლისური სამსახურის პოლკოვნიკი რედი ახალქალაქიდან იმავე დაჯგუფებების შესახებ მატყობინებდა და უმატებდა, რომ მან ამ რაიონში თავისი ოფიცერი გაგზავნა, რომელიც თათრების მიერ იქნა ალყაშემორტყმული და რომელმაც ძლივს ძლივობით მოახერხა მათ ხელიდან დასხლტომოდა; ამასთან ერთად იგი დაჟინებით მეკითხებოდა, როდის და რამდენ ჯარებს გავგზავნი ახალქალაქში და მთხოვდა მათი გაგზავნა მეჩქარა. მე უნდა შეგახსენოთ, რომ ერთი კვირით თუ მეტი ხნით ადრე, იგი ისევე როგორც პოლკ. სტიუარტი, ახალქალაქში ჩვენი ორ ასეულზე მეტი ჯარების შეყვანის წინააღმდეგი გახლდათ. ამ დროს ჩემი რეზერვის ნაწილი ახალციხიდან ახალქალაქის მაზრის საზღვრისკენ იქნა გადაყვანილი; ამ ნაწილს შეეძლო, ვითარების და მიხედვით, ერთი გადმოსასვლელით ან ჩემთან შემოერთებულიყო, ან კიდევ ახალქალაქთან გამოჩენილიყო. მე პოლკ. რედის მის თხოვნაზე ჯარების გაგზავნის შესახებ ვუპასუხე, რომ ჩემი ჯარები ახალქალაქის ახლოს დგანან და საჭირო მომენტში იმავე დღეს ახალქალაქში მივლენ.
მე ზემო ფოცხოვი და იქ შეკრებილი მოწინააღმდეგის ძალები მაშფოთებდა: და, ბუნებრივია, ფოცხოვში მოწინააღმდეგის გაძლიერების გათვალისწინებით არ მინდოდა ახალქალაქში ოპერაციებით დავკავებულიყავი, რაც ძალების გაფანტვას გამოიწვევდა, რომლებიც გვარდიის წასვლის შემდეგ რიცხობრივად ისედაც შესუსტებული გახლდათ. ასეთი იყო ვითარება. ამასობაში თბილისი ზემო ფოცხოვიდან ჯარების გამოყვანას დაჟინებით მოითხოვდა. მე არ ვთანხმდებოდი და მივუთითებდი მოწინააღმდეგის ჯარების თავმოყრაზე ზემო ფოცხოვში, და რომ ზემო ფოცხოვიდან იარაღისა და ფქვილის მოწოდება მაშინვე ერთბაშად შეწყდა, რაც, უეჭველად, სიმპტომატური გახლდათ. და მაინც იგლისელთა დაჟინებული მოთხოვნების დამშვიდებისთვის მიხდებოდა ჯარები თანდათანობით გამომეყვანა, თუმცა კი მე მათ ზედ საზღვართან განვალაგებდი. ბოლოს იქ დარჩა ერთი ბატალიონი; ის დანარჩენებისგან არაუმეტეს 6–7 ვერსის მანძილზე იყო წინ გაწეული. მასაც გაეგზავნა ბრძანება ღამით გამოსულიყო. მაგრამ მოხდა შემდეგი: იმ დღეს, რომლის დაღამებისას მას უნდა დაეხია, მასზე მოხდა შემოტევა. როგორც შემდეგ გამოირკვა, ამ დროს ჯაქსუში, სადაც არტაან-ყარსის უფროსობა იმყოფებოდა, იყო ინგლისელი ოფიცერიც არტაანიდან. დივიზიის მეთაურმა, რომლის შემადგენლობაშიც შედიოდა ეს ბატალიონი, მიიღო მოხსენება, რომ მოწინააღმდეგემ ამ ბატალიონს შემოუტია; მან მე დაუყოვნებლივ მომახსენა და მთხოვდა მითითებებს, თუ როგორ მოქცეულიყო, ე. ი. გამოეყვანა ბატალიონი თუ, მოწინააღმდეგის თავდასხმის გათალისწინებით, არ გამოეყვანა. მე ვუპასუხე, რომ არა თუ არ გამოეყვანა, არამედ მისთვის დაუყოვნებლივ მხარდაჭერა უნდა აღმოეჩინა. სამწუხაროდ, დივიზიის მეთაურსა და თავდაცვაში მყოფ ბატალიონს შორის კავშირი იმ მომენტში გაწყვეტილ იქნა, რის შედეგადაც ბატალიონის მეთაურს ეს მეორე ბრძანება არ მიუღია. მან შემოტევა მოიგერია, ხოლო შემდეგ კი, ასრულებდა რა ადრე მიღებულ ბრძანებას, ღამით დაიხია და თავის ჯარებს შემოუერთდა. მისი ეს უკან დახევა, რომელიც გაუგებრობის გამო იყო მომხდარი, მოწინააღმდეგემ მიიღო როგორც თავისი წარმატება; მეორე დღეს მოწინააღმდეგე საზღვარს მოუახლოვდა, ჩვენი ჯარების საპირისპიროდ ხაზი დაიკავა და სანგრების თხრას შეუდგა. მე ძალზედ ვნანობდი მომხდარის გამო, მაგრამ რა უნდა მექნა: ან ჩვენებს თბილისში არ ესმოდათ შექმნილი ვითარება, ან კიდევ ინგლისელები ურყევნი იყვნენ თავიანთ მოთხოვნაში რომ ჩვენი ჯარები უკან დაგვეხია. მომდევნო დღეს გენ. ართმელაძემ მომახსენა, რომ მის უბანზე გამოცხადდა ინგლისელი ოფიცერი და მისგან მოითხოვა, რომ მას არტაანის ოკრუგის საზღვარი არ გადაელახა; იგი მეკითხებოდა, თუ როგორ მოქცეულიყო. მე ვუპასუხე მისთვის გადაეცათ, რათა მას ინგლისელი ოფიცრისთვის ეპასუხა, რომ მას, გენ. ართმელაძეს, ჰყავს თავისი უფროსობა, რომლის ბრძანებებსაც იგი აღასრულებს, და რომ ეს ოფიცერი ჩემთან ახალციხეში გამოესტუმრებინა.
ეს ოფიცერი, მისი გვარი სრულებით არ მახსოვს, ჩემთან ჩამოვიდა და ჯაქსუდან „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ მთავრობის თავმჯდომარისგან გზავნილი მომიტანა. ეს თავმჯდომარე ჯაქსუში იმყოფებოდა. იგი მწერდა: „საქართველო და სამხრეთ-დასავლეთ კავკასიის ტერიტორია ყოველთვის მეგობრულ ურთიერთობებში იმყოფებოდნენ, მაგრამ რომ ქართველებმა დაარღვიეს საერთაშორისო ურთიერთობები და, ომის გამოუცხადებლად, საზღვარზე გადავიდნენ, რომ თავმჯდომარე იძულებული იყო თავისი ჯარებისთვის ჩვენს ჯარებზე შემოტევა ებრძანა და რომ შედეგად ქართული ჯარები იძულებული იყვნენ უკან დაეხიათ“. შემდეგ იგი გვთავაზობდა დაგვედო ზავი და სხვა. ეს წერილი საკმარისად უსირცხვილო გახლდათ. ამ გზავნილის მომტანი ინგლისელი ოფიცერი პასუხს ითხოვდა. საუბრის დროს მან რამდენჯერმე ხაზი გაუსვა, რომ მოწინააღმდეგე მნიშვნელოვნად გაძლიერდა და მისი რიცხვი 4–5 ათასი ადამიანით განმისაზღვრა; მიმითითებდა, რომ მოიტანეს ტყვიამფრქვევები და სამი ქვემეხი. შემდეგ, ჩემს შენიშვნაზე, რომ მოწინააღმდეგის გაძლიერება მე არ მაშინებს და რომ მე ვიმოქმედებ ისე, როგორც ვითარება მიკარნახებს, და თუ საჭიროდ დავინახავ, მაშინ შევუტევ მოწინააღმდეგეს, მით უმეტეს, რომ მოწინააღმდეგეს ჯარები კი არ ჰყავს, არამედ ბანდები, მან გესლიანად მკითხა, მაშინ რატომ იყო რომ ჩვენმა ჯარებმა, რომლებსაც გუშინ მოწინააღმდეგემ შემოუტია, ასე საჩქაროდ უკან დაიხიეს. მიზეზის ახსნა მე საჭიროდ არ ჩავთვალე, არამედ ვუპასუხე, რომ თუ იგი ჩვენი ჯარების საჩქაროდ უკან დახევის მოწმე იყო, მაშინ ამ დღეებში სხვა რაღაცის მოწმეც შეიქნება; ამასთან ერთად მე ვთხოვე მას წერილობითი პასუხისთვის ორი საათის შემდეგ შემოევლო. ორი საათის შემდეგ მას ჩავაბარე წერილობითი პასუხი რუსულ ენაზე თარგმანით ინგლისურზეც.
ჩემი პასუხი იყო შემდეგი: ვდგამდი რა ნაბიჯს ჰუმანიტარული საწყისების საპასუხოდ, მე ვთანხმდებდი დაზავებაზე, მაგრამ მივუთითებდი, რომ სამშვიდობო ხელშეკრულების დადების რწმუნებები არ გამაჩნია და რომ ამისთვის კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის მთავრობამ ურთიერთობა უნდა დაიწყოს ჩემს მთავრობასთან, რომელსაც მე მისი ჩემდამი წერილი ტელეგრაფით გადავეცი. ხოლო რაც შეეხება დაზავებას, მე გამოვხატავდი თანხმობას, მაგრამ მის მიერ ზოგიერთი პირობის შესრულებით. პირობებად კი ვუსვამდი: ფოცხოვში მოსული ჯარების უკან არტაანში გაყვანას, სერვერ-ბეგის გადმოცემას, ასევე კიდევ ერთი ბეგისა, რომელმაც ამის წინ ჩვენ თავისი მორჩილება გამოგვიხატა, ხოლო ახლა კი მათ მხარეზე გადავიდა. ჩემს წერილს ვამთავრებდი, რომ თუ შემდეგი დღის 11 საათისათვის ვერ მივიღებდი ჩემი პირობების დაკმაყოფილებას, მაშინ ხელები გახსნილი მექნებოდა.
ჩემი პასუხი ინგლისელს არ მოეწონა. მან მკითხა, ხომ არ შევიცვლიდი ჩემს გადაწყვეტილებას. მე უარყოფითად ვუპასუხე. ამ ინგლისელ ოფიცერთან ჩემს საუბარში სხვათა შორის წარმოიშვა ფრაზების ისეთი გაცვლაც, რომელიც მე ვთვლი აუცილებელია აღინიშნოს. თარჯიმანი გახლდათ თავადი მამუკა ორბელიანი. ინგლისელ ოფიცერს სურდა დავერწმუნებინე „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ საზღვარი არ გადამელახა და ასეთი შეკითხვა დამისვა: „ხომ არ თვლით თქვენ, რომ ერთვებით რა ომში „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის ტერიტორიასთან“, სახელმწიფოსთან, რომლიც ინგლისის მფარველობის ქვეშ იმყოფება, თქვენ ამით ხელს აღმართავთ ინგლისის წინააღმდეგ“. მე ვუპასუხე, რომ ასე მიჩნევა არ შემიძლია, ვინაიდან, თუ მე ამ სახელმწიფოს წინააღმდეგ მიმართულ ჩემს საომარ მოქმედებებს განვიხილავ როგორც მოქმედებებს ინგლისის წინააღმდეგ, მაშინ ასეთ შემთხვევაში სწორედ ამ სახელმწიფოს თავდასხმა და ძარცვა-რბევა, რომელიც მან ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებში მოახდინა, მე უნდა განვიხილო, როგორც თავდასხმა, რომელიც ჩვენზე მოახდინა ინგლისმა.
შესაძლოა, ოფიცერმა გადააჭარბა, მიმითითებდა რა ამ სახელმწიფოსადმი ინგლისის მფარველობაზე, შეიძლება, მაგრამ რომ ინგლისელებს რაღაც დამოკიდებულაბა ჰქონდათ კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის წარმოქმნის საკითხისადმი, მე მეჩვენებოდა და ახლაც უეჭველად მეჩვენება. ჩემს მიერ ჩაბარებული პასუხი ინგლისელმა ოფიცერმა წაიღო ჯაქსუში, კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთის მთავრობის თავმჯდომარესთან. როგორც მოსალოდნელი იყო, არანაირი პასუხი აღარ მიმიღია. მე გავეცი ბრძანება ჯარების თავმოყრაზე მოწინააღმდეგისთვის შესატევად. მოწინააღმდეგეს არა თუ არ დაუხევია, არამედ გაძლიერდა და სანგრებს თხრიდა. საჭირო იყო სწრაფად გვემოქმედა. დავამთავრე რა თავმოყრა, მე შეტევაზე გადავედი.
გულახდილად რომ ვაღიარო, მე ეს მომავალი მოქმედებები ძლიერად მაღელვებდა. ვიცოდი, რომ ინგლისელები, როგორც ადგილობრივი, ისე თბილისში მყოფნიც, ჩვენი შეტევის წინააღმდეგნი არიან; ვიცოდი, რომ თბილისი უთმობს ინგლისელებს და წარუმტებლობის შემთხვევაში მთელი პასუხისმგებლობა ამის გამო მე დამეკისრებოდა. ამას უნდა დავუმატო, რომ მე მესამედით და უფრო მეტადაც ვიყავი დასუსტებული გვარდიის წასვლით; მართალია, შევმცირდი მესამედით, მაგრამ მხოლოდ ხიშტების რიცხვით. მოწინააღმდეგე კი გაძლიერდა, არა მხოლოდ ადამიანთა რაოდენობით, არამედ აგრეთვე ტყვიამფრქვევებითა და ქვემეხებით. ყველა ეს გარემოება მე ძლიერ მაშფოთებდა. ბრძოლის წინა დღეს, გვიან საღამოს, ჩემთან დევნილთათვის დახმარების ადგილობრივი კომიტეტის თავმჯდომარე გ. აზნაუროვი შემოვიდა. მან, რა თქმა უნდა, ჩვენი ხვალინდელი მოქმედებების შესახებ არაფერი იცოდა და დევნილებისთის დახმარების აღმოჩენის ზოგიერთი საკითხის გარკვევის მიზნით გახლდათ მოსული. შემდგომში იგი მეუბნებოდა, რომ მან შეამჩნია, რომ მისი დაკვირვებით მე რაღაცით ძლიერად ვიყავი შეწუხებული და ამიტომაც მალევე წავიდა. იგი მართალი გახლდათ; როცა მას ვესაუბრებოდი, მე არაერთხელ ჩავყურებდი მაგიდაზე ჩემს წინ გაშლილ რუკას და მეასედ ვამოწმებდი საკუთარ თავს, ყველაფერი მაქვს თუ არა აწონ-დაწონილი და გათვალისწინებული ხვალინდელი ბრძოლისათვის. ვემზადებოდი რა ამ ოპერაციისთვის, რამდენჯერმე ვიყავი ადგილზე, თვითონ მოვახდინე დაზვერვა, პირადად გამოვარკვიე ადგილზე ყველაფერი, რაც ვითარებას შეეხებოდა, და განვიხილე კერძო უფროსების წინასწარი განკარგულებების ყველა წვრილმანი, ზოგიერთი შესწორებებიც შევიტანე. ასე რომ ვთქვათ, წმინდა სამხედრო ხასიათის ამ შეშფოთებას კიდევ ერთიც დაემატა. მე ვთვლიდი, რომ ბრძოლა აუცილებლად მოგებული უნდა ყოფილიყო; მართალია, წარუმატებლობა კატასტროფულ რამეს არ წარმოადგენდა; მე უკან ჩემს საკმაოდ ძლიერ პოზიციებზე დავბრუნდებოდი. მაგრამ ბრძოლა უნდა მოგვეგო, რათა ჩვენ, არმიას, არ მიგვეღო საყვედურები გვარდიისაგან, რომ მათ გარეშე ჩვენ ვერ შევძელით გამარჯვება.
მკითხველი, შეიძლება, ასეთ ფიქრებს საკმარისად წვრილმანად მიიჩნევს, მაგრამ ისინი მე თავში მომდიოდა, და აქ ყველაფერს გულახდილად ვწერ, ყველაფერს, რაც სულში მქონდა; გარდა ამისა, ეს ისეთი წვრილმანიც არ ყოფილა. ჩვენ ბრძოლა რომ წაგვეგო, შესაძლოა, საარმიო ორგანიზაციის მოსპობის საკითხი უკანმოუბრუნებლად ყოფილიყო გადაწყვეტილი და ჩვენი წარუმატებლობაც მხოლოდ არმიის მოწინააღმდეგეთა ხელში ზედმეტი კოზირი იქნებოდა. ყველა ეს გარემოება მაღელვებდა, და მეორე დღეს გამთენიისას ბრძოლის ველზე გავემგზავრე. ამასთან უნდა დავუმატო, რომ მოწინააღმდეგის გაძლიერების შესახებ ხმები მოსახლეობაშიც გავრცელდა, რომელმაც, არ სჯეროდა რა ჩვენი გამარჯვებისა, საბრძოლო მოქმედებების ზურგის რაიონიდან უკვე დაიწყო გასახლება; გვიხდებოდა ისინი უკან ძალით დაგვებრუნებია. ვესწრებოდი რა ბრძოლის ველზე, მე მეტად ვიყავი გახარებული; მოწინააღმდეგე ამოდევნილ იქნა თავისი სანგრებიდან და ჩვენი ჯარები, თანდათანობით, ტეხავდნენ რა წინააღმდეგობას, მას ავიწროვებდნენ (განდევნიდნენ). მეორე დღეს ჩვენი ჯარები ზემო ფოცხოვში შევიდნენ. მოწინააღმდეგე ნაწილობრივ არტაანში წავიდა, ხოლო დანარჩენები კი სოფლებში წავიდ-წამოვიდნენ. მოწინააღმდეგის მიერ არტაანიდან ჩამოტანილი სამი ქვემეხი ჩვენ დაგვრჩა ხელში; მათ, მგონი, თითქმის არც უმოქმედიათ ჩვენს წინააღმდეგ.
თბილისში, ისე ჩანდა, ძალზედ კმაყოფილი იყვნენ ჩვენი წარმატებით. ფოცხოვში, ჩემთვის ძალზედ სამწუხაროდ, მოწინააღმდეგის ერთ-ერთი მიმავალი ჯგუფის მიერ მოკლულ იქნა აჰმედ-ბეგი, მაჰმად-ბეგ აბაშიძის სიძე. აჰმედ-ბეგი ზემო ფოცხოვის ყველაზე უფრო გავლენიანი მემამულე გახლდათ. ჩვენ გვქონდა ზოგიერთი ცნობა იმის შესახებ, რომ მას სერვერ-ბეგის მხარე ეჭირა, როდესაც ჩვენი ჯარები ზემო ფოცხოვის საზღვრებს მიადგნენ, მაშინ, როგორც ზემოთ აღვნიშნე, ამ ოკრუგმა მორჩილება გამოგვიცხადა და გვთხოვდა მის ოლქში ჯარები არ შეგვეყვანა. ეს თხოვნა აღსრულებულ იქნა, მაგრამ გარკვეული ცნობილი პირობების დაცვისას, რომლებზედაც მე ადრე ვწერდი. ცოტა ხნის შემდეგ გენ. ართმელაძესთან მოვიდა სწორედ ეს აჰმედ-ბეგი თავისი ლოიალობის იმავე დამოწმებით. გავიგე რა ამის შესახებ, მე ვუბრძანე გენ. ართმელაძეს იგი ჩემთან მოეყვანა. იგი ჩემთან ახალციხეში მოვიდა და მე მას საკმაოდ დიდხანს ვესაუბრე. მასთან შეხვედრისას შევნიშნე, რომ იგი, როგორც ჩანდა, ძალზედ შეშფოთებული იყო ჩემი გამოძახებით; როგორც ჩანს, დარწმუნებული იყო, რომ მე მას დავაპატიმრებდი. მე მას გადავუკარი, რომ ჩვენ გვაქვს ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი სერვერ-ბეგის მომხრეა. მან საწინააღმდეგოში დამიწყო დარწმუნება. მაშინ მე მას ვუთხარი, რომ მჯერა მისი, რომ იგი ჩემთან იმისთვის მოვიწვიე, რათა მას გავცნობოდი, რომ ახლა მე მას სახლში ვუშვებ და რომ მისი შემდგომი საქციელი გვიჩვენებს მისი დარწმუნებების სიმართლეს. მე მას ბადრაგად ოფიცერი გავაყოლე, რომელმაც იგი ჩვენს მეწინავე საგუშაგოებამდე მშვიდობით მიიყვანა. მართლაც, შემდგომში იგი არანაირ დახმარებას არ უწევდა არც სერვერ-ბეგსა და არც „კავკასიის სამხრეთ-დასავლეთ ტერიტორიის“ მთავრობას; პირიქით, მე შემდეგ მქონდა ცნობები იმის შესახებ, რომ იგი ადგილობრივ მცხოვრებლებზე თავის გავლენას იმისთვის იყენებდა, რომ მათ ჩვენი მოწინააღმდეგისთვის დახმარება არ აღმოეჩინათ. როდესაც ჩვენ ზემო ფოცხოვის ფარგლებში შევედით, მისმა ცოლმა, ახლა უკვე ქვრივმა, თვითონ მოგვცა რამდენიმე ტყვიამფრქვევი და ათეულ ათასობის ვაზნა, რომლებიც მის მეუღლესთან ინახებოდა, და რომელთა ჩვენთვის მოცემაც მათ ადრე არ შეეძლოთ, რადგანაც ჩვენი მოწინააღმდეგის აგენტებისა ეშინოდათ, რომლებიც მთელ ამ ოლქში დაძრწოდნენ და მოსახლეობას ჩვენს წინააღმდეგ განაწყობდნენ. უეჭველია, იგი გულწრფელად რომ არ ყოფილიყო ჩვენდამი ერთგულად განწყობილი, მაშინ ამ იარაღს ჩვენს მოწინააღმდეგეს გადასცემდა. და ბოლოს, მისი ლოიალური დამოკიდებულება ჩვენდამი უდაოდ მტკიცდება მისი სიკვდილით. დამარცხების შემდეგ მოწინააღმდეგეს, როცა მისი სახლის შორიახლოს მიდიოდა, სურდა აეძულებინა იგი რომ მას გაჰყოლოდა. იგი არ დაეთანხმა და მაშინ ისიც და მისი ვაჟიშვილიც მოკლულ იქნენ ამ ნაძირლების მიერ. მე შემდეგ ძალზედ ვნანობდი, თუ რატომ არ დავაპატიმრე ეს უბედური, რომელიც თავისი ლოიალობის მსხვერპლი შეიქნა. მაგრამ საუბედუროდ, მე არ შემეძლო იგი დამეპატიმრებინა; მე იგი ჩემთან მოვიწვიე, და ქართული ჯარების სარდალს არ შეეძლო ვერაგი ყოფილიყო, რომ არაფერი ვთქვათ იმის შესახებ, რომ ასეთი მოქმედებები ჩემთვის სრულებით უცხოა. ასე დაიღუპა საწყალი აჰმედ-ბეგი, რომელმაც შეხვედრისას ჩემზე მეტად სასიამოვნო შთაბეჭდილება მოახდინა.
(გაგრძელება იხ. ნაწილი III)
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment