(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ II. С-Петербургъ, 1886/ XI თავის თარგმანს)
თავი XI
დახმარება ერეკლე მეფისთვის. – ლეკების შემოჭრა საქართველოში ახალციხის მხრიდან. – ერეკლეს თხოვნები დახმარებაზე. – დავალება ჩვენი ელჩისთვის გაეკეთებინა ენერგიული წარდგენა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში ძარცვა-რბევის მოწყობა. – თურქების საომარი მზადებანი. – ერეკლეს მოლაპარაკებანი ახალციხელ სულეიმან-ფაშასთან. – მოლაპარაკებებში დარეჯან დედოფლის მონაწილეობა. – განკარგულება რუსული ბატალიონების დაბრუნების შესახებ კავკასიის ხაზზე.
1785 წლის ბოლოს ერეკლე მეფემ კვლავ მიმართა ჩვენს მთავრობას თხოვნით მისთვის 30.000 მანეთის გამოგზავნის შესახებ. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა მეფეს გაუგზავნა 4.000 თუმანი და დაპირდა მისთვის იმპერატრიცას მიერ ნაჩუქარი არტილერიის გაგზავნასაც (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 28-го января 1786 года, № 35. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 57).
მიიღო რა ფული, ერეკლემ გადასცა იგი ბურნაშოვს თხოვნით, რომ შეენახა და არავისთვის არ ეთქვა.
– თუკი ჩემი ნათესავები, უთხრა მეფემ, – შეიტყობენ ფულის გამოგზავნის შესახებ, მაშინ ჩეთვის მისი შენარჩუნება შეუძლებელი იქნება.
ბურნაშოვმა შეასრულა ერეკლეს თხოვნა, მაგრამ მალევე მიიღო ახალიც რუსეთიდან კიდევ ორი ბატალიონის გამოგზავნის შესახებ. მეფე ირწმუნებოდა, რომ რუსული ჯარების მომატების გარეშე მას არ შეუძლია საქართველოს დაცვა მრავალრიცხოვანი მტრებისა და განსაკუთრებით ლეკებისგან, რომლებიც ახდენდნენ განუწყვეტელ თავდასხმებს.
მართლაც, 1786 წლის მარტში, ლეკების პარტიამ გაირეკა საქონელი მდინარე ალაზანზე, მეორემ კი, რომელიც ახალციხის მხრიდან შემოიჭრა, მოახდინა ძარცვა-რბევა სურამთან და ხელში ჩაიგდო ოცი მოსახლე მათი ქონებით. სასაზღვრო საგუშაგოები საქართველოში არ არსებობდა და ლეკები აქ ისე იქცეოდნენ, როგორც საკუთარ სახლში. მართალია, რომ მოწინააღმდეგის შემოჭრის შესახებ ცნობების მიღებისთანავე ერეკლემ შეკრიბა 200-მდე შეიარაღებული ადამიანი და, შეუერთა რა ისინი 150 ჩვენს ეგერს, გამოვიდა ტფილისიდან, მაგრამ 17 ვერსის გავლის შემდეგ იძულებული შეიქნა გაჩერებულიყო სურსათის უკმარისობის მიზეზით. “ფულისა და პურის არქონის გამო, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте Потёмкину отъ 13-го марта 1786 года, Госуд. Архивъ, XXIII, № 13), ქართული ჯარები არსად არ არის (მუდმივად განლაგებული – ი. ხ.) და ეს მიწა თითქოსდა ყველგან დასატაცებლად არის დატოვებული”.
გაჩერდნენ რა სამ დღე-ღამეს ერთ ადგილას, ერეკლე დაბრუნდა ტფილისში. ამ დაბრუნებამ დაგვანახა, რომ ჩვენს ბატალიონებს არ უნდა ჰქონოდათ იქაური ჯარების დახმარების იმედი და გარეშე მტერთაგან საქართველოს დაცვის მთელი სიმძიმე შეადგენდა რუსული ჯარების ვალდებულებას. მტაცებლებთან ბრძოლა ჯერ კიდევ არ წარმოადგენდა განსაკუთრებულ სიძნელეებს, ჩვენს ჯარებს რომ ჰქონოდათ სურსათის შოვნის შესაძლებლობა მათი მსვლელობის გზაზე, მაგრამ ასე არ ყოფილა, და ისინი გრძნობდნენ საკვების უკმარისობას იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ადგილზე რჩებოდნენ.
რუსული ჯარების გამოკვებისთვის აუცილებელ პურს საქართველოს მთავრობა გლეხებისგან უფასოდ იღებდა და ამით აიძულებდა მათ, რომ თავიანთი მარაგები მიწაში დაემალათ. ამ გარემოებამ აიძულა თავადი პოტიომკინი, რომ საქართველოში გამოეგზავნა პროვიანტმაისტერი კოზლიანინოვი, რომელსაც დაევალა დაემზადებინა იმდენი პროვიანტი, რომ ჩვენს ჯარებს არ განეცადათ გასაჭირი კმაყოფაში (Ордеръ Козлянинову 23-го марта 1786 года, № 48).
“თითოეული მიწათმოქმედი, წერდა მას თავადი ტავრიდელი, ხალისით წამოიღებს თქვენთან თავისი მარაგის ნარჩენებს, თუკი დარწმუნებული იქნება, რომ მათ ხელსაყრელ ფასად გაყიდის, სიძნელისა და გაჩერების გარეშე და მიიღებს ამისთვის სუფთა ფულს. შეეცადეთ გადასცეთ მათ ეს აზრები და გაამყაროთ ისინი მათში თქვენი სათანადო მოქცეით”.
ამავე დროს, ერეკლე ირწმუნებოდა, რომ საქართველოში საკმარისია მარაგები მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარებისთვის და კვლავ ითხოვდა დახმარების შესახებ, რადგანაც, მის მიერ მიღებული ცნობების მიხედვით, ლეკები აპირებდნენ საქართველოში შემოჭრასა და ძარცვა-რბევის დიდ ზომებში მოხდენას. სულემან-ფაშამ თავისთან მოუწოდა ავარელ ომარ-ხანს და, მოამარაგა რა ფულებით, კიდევ უფრო მეტსაც დაპირდა, თუკი იგი იმოქმედებდა მისი შეგონებების მიხედვით (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 18-го апреля 1786 года). ფულზე დახარბებული ომარ-ხანი ყოველთვის აწარმოებდა მოლაპარაკებებს რამდენიმე პირთან და, ღებულობდა რა მათგან საჩუქრებს, იყო დროებითი მეგობარი იმისა, ვინც უფრო მეტს მისცემდა. მან მიიღო სულეიმანის წინადადება და გამოცხადდა ახალციხეში 7.000 ლეკით, რომელთა მეწინავე პარტიებიც თითქმის ყოველდღიურად იჭრებოდნენ საქართველოში. ერთერთმა ასეთმა პარტიამ თითქმის თავად ტფილისამდეც შემოაღწია და ქალაქიდან რამდენიმე ვერსიდან გაირეკა 300-მდე ცხენი. გიორგი ბატონიშვილი თუმცა კი დაედევნა მტაცებლებს, მაგრამ წარუმატებლად. მეფე სთხოვდა სულეიმანს არ მიეღო თავიასთან ლეკები და აეკრძალა მათთვის მის ფარგლებში შემოჭრა. სულეიმანი პასუხობდა, რომ მზად არის შეუსრულოს თხოვნა, თუკი მეფე მისცემს პირობას, რომ არ მოითხოვს დამხმარედ რუსულ ჯარებს, არ მიიღებს იმპერატრიცის მიერ მისთვის ნაწყალობევ არტილერიას და არ მიმართავს რუსების დახმარებას თავისი მტრების მოსაგერიებლად. თუკი ერეკლე დაეთანხმება ამ მოთხოვნის შესრულებაზე, მაშინ ახალციხის ფაშა ჰპირდებოდა ეთხოვა პორტასგან მისი დამტკიცება განჯის, ერევნისა და საქართველოს მეზობელი ბევრი მიწის მფლობელად (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 31-го мая, № 18. უნდა შევნიშნოთ, რომ ერევანი და განჯა ეკუთვნოდა სპარსეთს და არა თურქეთს). მეფე პასუხობდა, რომ, იმყოფება რა რუსეთის მფარველობის ქვეშ, არ შეუძლია შედიოდეს არანაირ მოლაპარაკებებში იმპერატრიცასთვის გვერდის ავლით. ასეთი პასუხის შედეგად იქცა ლეკთა პარტიების გამოჩენა სხვადასხვა პუნქტებში: მდინარე ალგეთზე, 30 ვერსზე ტფილისიდან, მცხეთასთან, ქარელის ციხესასახლესთან, დიღომის ახლოს, სურამთან და სხვა.
სოფლების დარბევამ და ტყვეთა ახალმა წაყვანამ გამოიწვიეს ჩვენი მთავრობის მხრიდან მოთხოვნა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის ლეკების შენახვა და მათი გამოგზავნა საქართველოს ფარგლებში. იმპერატრიცამ უბრძანა ჩვენს წარგზავნილს კონსტანტინოპოლში, ბულგაკოვს, წერილობით წარედგინა თურქეთის სამინისტროსთვის, “რომ ჩვენ არ შეგვიძლა გულგრილად ვუყურებდეთ პორტას დუმილს ან ნელ გარჯას ჩვენს სამართლიან მოთხოვნებში, და ამიტომ მიგითითეთ თქვენ გამოუცხადოთ, რომ თუკი პორტა ამ ფაშას სასჯელისა და შეცვლის გარეშე დატოვებს მისი თავხედური საქციელის გამო, ლეკებისთვის დახმარების აღმოჩენაში, რათა შეხებოდნენ ჩვენი ქვეშევრდომი ქართლის მეფის საზღვრებს, მაშინ ჩვენ საკუთარ თავს სრულ უფლებამოსილად ჩავთვლით და, არ დავაყოვნებთ ჩვენი ძალის გამოყენებას ორ დერჟავას შორის სიმშვიდის ხსენებული დამრღვევის წინააღმდეგ და გაჯუტებულისა პორტას შეგონებებისადმი, რათა ყოფილიყო ჩვენთან კეთილ თანხმობაში. როგორც კი მინისტრებიდან რომელიმე შემოგეპასუხებათ რაიმენაირი უჯერო გამონათქვამით ჩვენდამი ქართლის მიწების დაქვემდებარებასთან მიმართებაში, თქვენ გადაჭრით იტყვით, რომ თუკი იგი აკეთებს მსგავს განმარტებებს პორტას სახელით, მაშინ ჩვენ ვაღიარებთ მათ მეგობრობის არსებით დარღვევად და ყველაზე უფრო მტრულ მოქმედებებად, რომლებსაც მივათვლით ჩვენ საზღვრების მახლობლად მოუსვენარი უფროსის შენარჩუნებასა და მისთვის ასე აშკარად აღმოჩენილ ხელშეწყობას (წაყრუებას, попущенiе).
ილაპარაკებთ რა მინისტრებთან და იმ ადამიანებთან, რომლებსაც საქმეებში ძალა გააჩნიათ, თავად თქვენ ან თქვენი ახლობელ-მეგობრების მეშვეობით, შეეცადეთ ჩააგონოთ მათ, რომ მსგავსი სიძნელეები არ მოუტანენ კეთილ ნაყოფს არც პორტას, არც თავად ამ საქმეების მმართველებს დახმარებას მათ მტკიცედ შენარჩუნებაში, ვინაიდან, ამოწურავენ რა ჩვენს მოთმინებას, არ ავიღებთ ჩვენ ხელს, ბოლოს და ბოლოს, უკიდურეს ზომებზეც, ხოლო აქედან მომდინარე საუბედურო შედეგები კი, არა თუ სხვათა ანგარიშზე, არამედ მათ საკუთარზე დაიწერება”.
სანამ იმპერატრიცას ბრძანება მიაღწევდა ბულგაკოვამდე და იგი მოელაპარაკებოდა პორტას, სულეიმან-ფაშა ავრცელებდა ხმებს, რომ სულთანმა გამოუგზავნა მას მრავალი საჩუქარი და 44.000 თუმანი, აზერბაჯანელი ხანებისა და დაღესტნელი თავკაცებისთვის დასარიგებლად, იმისთვის, რათა მათ იმოქმედონ საქართველოს წინააღმდეგ. ამასთან ამბობდნენ, რომ ავარელი ომარ-ხანი შემოიჭრება კახეთში, თავად სულეიმანი – ქართლში, ხოლო ადერბაიჯანელი ხანები კი – განჯისა და თათრული პროვინციების მხრიდან.
ეს ხმები და საქართველოს მტრების გეგმა უკიდურესად აშფოთებდა ერეკლეს. “ჭეშმარიტად გიცხადებთ, წერდა იგი პ. ს. პოტიომკინს (Въ письме отъ 6-го августа 1786 года, Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 51), რომ ისეთი საფრთხე, რომელსაც საქართველო ახლა განიცდის, არასოდეს არ ყოფილა; და დიდი შაჰ-აბასის სიკვდილის შემდეგ ისეთი დაქცევა ქვეყნისა არ ყოფილა, როგორიც ახლაა. თქვენი აღმატებულება ხედავს, რომ როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს სამეფოსაც მეტად გვჭირდება თქვენი დახმარება”.
ერეკლე სთხოვდა, რომ არ დალოდებოდნენ პეტერბურგიდან ნებართვას, ეჩქარათ დახმარების გამოგზავნა და მოქცეულიყვნენ ტრაქტატის თანახმად თუნდაც იმისთვის, “რათა ამდენმა უდანაშაულო ქრისტიანმა არ განიცადოს სატანჯველები მისი უდიდებულესობისადმი ერთგულების გამო. მიეცით მათ გადარჩენა, რათა არ გაისმას ქვეყნად სიტყვა, რომ დიდი ეკატერინეს დროს და რუსეთთან შეერთების შემდეგ საქართველო გაქრა.
თუკი თქვენ იცით, რომ საქართველოს სამეფოს დაცემის მეშვეობით რუსეთის იმპერიას ექნება სარგებელი ან მოგება, მაშინ როგორც თქვენ გსურთ, ისე მოიქეცით კიდეც. მოგვეცით ისეთი დახმარება, რომ (საქართველოს) შეეძლოს მტერთათვის წინააღმდეგობის გაწევა. თუკი დახმარება არ იქნება, მაშინ ხელმეორედ გთხოვთ ღვთის გულისათვის, რომ მოგვცეთ სამართლიანი (გულახდილი) პასუხი, რათა ამდენი სული ქრისტიანი სამუდამოდ არ დაზარალდეს. ისიც საკმარისია, რაც გადაიტანა საქართველომ შარშან და მესამე წელს” (И то довольно, что прошлаго и третьяго года потерпела Грузiя).
მეფე ევედრებოდა პოტიომკინს არ დაეჩივლა იმაზე, რომ იგი ასე ხშირად აბეზრებს თავს თავისი თხოვნებით.
– როცა ადამიანს აქვს რაიმე ავადმყოფობა, ამბობდა ერეკლე, – მაშინ ბუნებრივია, რომ იგი ოხრავს და წუხს. რა ვქნათ? ერთადერთი თქვენი იმედი გვაქვს, და ვის მივმართო, თუ არა თქვენ, ვის გამოვუცხადო ჩემი სნეულება? თუკი მივმართავ თურქებს, ისინი ხალისით მოგვიღებენ; მივმართავ სპარსელებს, ისინი შეგვიწყალებენ, და დაღესტნელნიც არ იტყვიან უარს ჩვენს მიღებაზე. მაგრამ ვისი მფარველობა უნდა ვეძიო, რუსეთის იმპერატრიცის გარდა?
კატეგორიულად დასმულმა ამ საკითხმა აიძულა ჩვენი მთავრობა, რომ ისევ მოეთხოვა პორტასგან, რათა მას აეკრძალა მოსაზღვრე მმართველებისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა. იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ დაავალა ბულგაკოვს კვლავ დაედასტურებინა თურქული სამინისტროსთვის, რომ საქართველოს მეფის სამფლობელოთა ფარგლები “არსებითად ჩვენი საზღვრებია და რომ მათდამი შეხება სრულად დაგვარწმუნებს ჩვენთან მშვიდობისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაზე პორტას მიერ სურვილის არქონაში”. თურქეთის მთავრობის თანხმობის შემთხვევაში, რომ გამოესწორებინა თავისი შეცდომები და აღედგინა მეგობრული ურთიერთობები, იმპერატრიცამ რწმუნება მისცა ბულგაკოვს (Въ рескрипте отъ 8-го августа 1786 г. Арх. Кабинета, св. 442) დაერწმუნებინა პორტა, რომ ჩვენ არასოდეს არ ვეძიებდით ომს, და არც გვექნებოდა იგი პორტასთან, თუკი თურქები ამაზე თავად არ წაგვახალისებდნენ; რომ ახლაც მათზეა დამოკიდებული მშვიდობის შენარჩუნება, თუ დარჩებიან მშვიდად და არ გააძლიერებენ არც პირდაპირ, არც ფარულად (посредственно) იქაური ხალხების თვითნებობას. რომ ორივე მხარისთვის მომგებიანი ვაჭრობის გაგრძელებას, შეუღლებულს მეზობლებთან მშვიდობითა და თანხმობით ყოფნასთან, ჩვენ, რა თქმა უნდა, ვამჯობინებთ ყოველგვარ დაპყრობას, არ გაგვაჩნია რა ამ უკანასკნელში საჭიროება ჩვენი იმპერიის სივრცისა და სიდიადის გამო”.
ჯერ კიდევ ნაადრევად მიიჩნევდა რა ღიად ჩართვას ჩვენდამი მტრულ ურთიერთონენში, პორტამ გამოუგზავნა სულეიმანს მკაცრი ბრძანება, რომ არ მიეცა არანაირი საბაბი რუსეთთან დაჯახებისთვის, მაგრამ იმავე დროს თავად, საიდუმლოდ, ემზადებოდა საომარი მოქმედებების დასაწყებად. ფოთში მოვიდა ორი სამხედრო და 15 სატრანსპორტო გემი, დატვირთულები მნიშვნელოვანი საბრძოლო და სასურსათო მარაგებით. როგორც ამ ქალაქში, ისევე ბათუმშიც თურქები გადმოტვირთავდნენ არტილერიას და ააგეს სიმაგრე მდინარე რიონსა და პალიასტომის ტბას შორის. ამ სამუშაოებისთვის კონსტანტინოპოლიდან გამოგზავნილ იქნა ოთხი უცხოელი. ააგეს რა სიმაგრე, მათ 60 თურქს ასწავლეს ქვემეხებთან მოქმედება. დადიოდა ხმები, რომ ანატოლიაში თავმოყრილია 35.000-მდე თურქი და, რომ ახალციხეში მოვიდა ყაფუჯი-ბაში, რომელსაც დავალებული ჰქონდა ამ ქალაქის შემოგარენში 12.000-მდე ლეკის შეგროვება.
ერთის მხრივ ეს ცნობები, ხოლო მეორეს მხრივ კი სულეიმანისთვის საზღვრების სიმშვიდის დარღვევის აკრძალვა, მიანიშნებდა, რომ თურქების ყველა მზადებას გააჩნია თავდაცვითი ხასიათი და რომ მათ ეშინიათ, რათა რუსეთმა არ დაძრას მათზე ჯარები საქართველს გავლით.
– ამაოა მათი ასეთი შეშფოთება, ამბობდა იმპერატრიცა; – მათთან ომის შემთხვევაში ჩვენ არ გაგვაჩნია გზის მომზადების საჭიროება ამ მიწის გავლით, რადგანაც შეგვწევს ძალა იმისთვის, რათა ყველგან გავიკვალოთ იგი. თურქებს არ დავიწყებიათ, რა თქმა უნდა, ჩვენ გადასვლა მდინარე დუნაიზე, თუმცა კი გემები არა გვყოლია; არ დავიწყებიათ მათ თავიანთი ციხესიმაგრეების დაცემაც და უნდა ცოდნოდათ, რომ დახელოვნებული მხედართმთავრები არ აწარმოებენ მეორე ომს პირველის მსგავსად ერთფეროვნად და არ მიდიან იმ გზით, სადაც მათ მოელიან.
მიუხედავად ამისა, ხმებს თურქების მზადებათა შესახებ, არ შეიძლებოდა რომ ერეკლე მეფე არ შეეშფოთებინა, და ასევე პოლკოვნიკი ბურნაშოვიც, ავადმყოფთა და სუსტების გამოკლებით, იყო არაუმეტეს ათასი ადამიანისა, კავალერიის გარეშე, რომელიც აუცილებელი გახლდათ სადარაჯო და საავანპოსტო სამსახურისთვის.
“ღმერთი გვაკურთხებს ზოგჯერ, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте отъ 10-го августа 1786 г., № 28), – მცირე რიცხვის მამაც ჯარებსაც დიდი გამარჯვებებით შესაძლებელ ფარგლებში, მაგრამ სურსათზე თუ ვიმსჯელებთ, თურქული ჯარების მოსვლის შემთხვევისთვის, შესაძლებელია მოგვიხდეს გარდაუვალი უბედურების გადატანა, ვინაიდან არა მარტო არ არის და არ მზადდება სათადარიგო პროვიანტი, არამედ უკიდურესი ზრუნვითა და წვალებით გვაწვდიან ახლანდელსაც (მიმდინარესაც). ეს ხდება არა პურის უკმარისობისგან, არამედ დაუჯერებლად მოშლილი ქართული მმართველობისა და ფულის უკმარისობისგან (Сiе происходитъ не отъ недостатка въ хлебе, но по невероятно разстроенному грузинскому правленiю и по недостатку въ деньгахъ).
მოგახსენებთ რა ამის შესახებ, გავბედავ ყოვლადუმორჩილესად წარმოგიდგინოთ, რომ საჭიროა აუცილებლად აღმოვუჩინოთ ქვეყანას ეს დახმარება და ამით გამოვაცოცხლოთ ქართველი ხალხის იმედი, რომელიც უკიდურეს გულგატეხილობაშია მოსული. მთებში ხიდებისა და გზების დანგრევის მიზეზით სასო აქვთ წარკვეთილი მათ დაცვის მიღებაში და, ჩამოუშვიათ რა ხელები, ოდნავადაც კი არ ემზადებიან თავდაცვისთვის. მათი ამჟამინდელი განწყობის მიხედვით, მეტად ძნელი არ იქნება წინასწარ განვჭვრიტოთ, რომ როდესაც აქაურ ფარგლებში შემოვა თურქული კორპუსი, ქალაქი და ხალხი უარს არ იტყვიან, რათა დანებდნენ უძლიერესის დისკრეციას (не укоснятъ отдаться на дискрецiю сильнейшаго), თუმცა კი მისი უმაღლესობა მეფის სურვილის საწინააღმდეგოდ”.
გენერალ პოტიომკინს არ სჯეროდა, რომ ასეთი დიდი საფრთხე ემუქრებოდა საქართველოს, მაგრამ ერეკლეს დამშვიდებისთვის მიიღო ზომები გზების შესაკეთებლად ჩვენი ჯარებისა და ოსების დახმარებით, და ვლადიკავკაზთან თავი მოუყარა ქვეითი ჯარის სამ ბატალიონს, დრაგუნების ოთხ ესკადრონსა და კაზაკთა პოლკს, ამბობდა რა, რომ პირველივე საჭიროებისას დაძრავს მათ საქართველოსკენ (Письмо Потёмкина Ираклiю 23-го августа. Госуд. Арх., XXIII, папка 57).
ჰყავდა რა ოსებს შორის ბევრი მსტოვარი, სულეიმან-ფაშამ მალე შეიტყო პ. ს. პოტიომკინის განკარგულებათა შესახებ და ამასთან თითქმის ერთდროულად მიიღო ცნობები, რომ მცირე აზიის საზღვრებზე თავმოყრილი მთელი თურქული ჯარები ჩაბარებულია ბათალ-ფაშას მთავარი უფროსობისადმი. უკანასკნელი გარემოება განსაკუთრებით უსიამოვნო იყო ახალციხის ფაშისთვის. ისწრაფვოდა რა დამოუკიდებლობისკენ და ჰყავდა რა ბათალ-ფაშას სახით პირადი მტერი, სულემანს გაცილებით უფრო მეტად ეშინოდა თურქების ახლო ყოფნისა, ვიდრე რუსების. რათა თავი დაეღწია ბათალ-ფაშას მეთვალყურეობისგან, მან გადაწყვიტა ეშმაკობისთვის მიემართა და აგვისტოს ბოლოს ახალციხის ფაშის მიერ წარმოგზავნილი მოვიდა ტფილისში წინადადებით, რათა მეფეს დაედო სამშვიდობო პირობები პორტასთან და შეეტყობინებინა ისინი უმაღლესი ვეზირისთვის.
ეს წინადადება უცნაურზე უფრო მეტი იყო, მაგრამ აუცილებელი სულეიმანისთვის. ერეკლესთან დადებული პირობების გაგზავნით სულეიმანს შეეძლო დაერწმუნებინა უმაღლესი ვეზირი ახალციხის საფაშოს საზღვრების უსაფრთხოებასა და აქედან გამომდინარე, შეკრებილი ჯარების შენახვის უსარგებლობაში, რომელთა ყოლაც თავის სამფლობელოთა მახლობლობაში მას სულაც არ სურდა. ჯარების წასვლა სასარგებლო იყო ერეკლესთვისაც, და ამიტომ არცთუ ხანგრძლივი ურთიერთ თათბირების შემდეგ, რომლებიც პოლკოვნიკ ბურნაშოვის მონაწილეობის გარეშე ხდებოდა საქართველოს მეფესა და სულეიმანის რწმუნებულს შორის, დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც ორივე მხარემ ვალდებულება აიღო არ მიეყენებინათ ერთმანეთისთის არც წყენა, არც ძარცვა-რბევა. მოწინააღმდეგეთა შემოჭრებისგან საქართველოს დასაცავად ერეკლეს შეეძლო გამოეყენებინა რუსული ჯარები, მაგრამ იმ პირობით, რათა ისინი არ ჰყოლოდა მას სამი ათასზე მეტი* (*საკუთრივ რუსული ჯარები საქართველოში იყო არაუმეტეს 1.500 ადამიანისა, მაგრამ ერეკლემ, ვალდებულება იკისრა რა, არ შემოეყვანა თავის სამფლობელოებში ახლები, განზრახ უჩვენა ისინი 3.000 ადამიანი) და არ ეთხოვა მათი რიცხვის გაზრდის შესახებ. სულემანი დაპირდა სანაცვლოდ არ მოწვია და არ შეენახა თავისთან ლეკები, არ ეყიდა და არ გაეყიდა აზიის ბაზრებზე საქართველოს ქვეშევრდომები, არ ჰქონოდა არანაირი ურთიერთობები საქართველოს მოწინააღმდეგეებთან და მის საზღვრებზე არ შეენახა სულთანის ჯარები. თუმცა კი უკანასკნელი სავალდებულო პირობის დადებაზე სულეიმანს, როგორც სულთანის ქვეშევრდომს, არანაირი უფლება არ გააჩნდა, მაგრამ ერეკლემ თავისი მდგომარეობა იქამდე გამოუვალად ჩათვალა, რომ მზად იყო დაედო თავიდანვე აუსრულებელი პირობა, ოღონდ კი დროებით შეესუსტებინა ის ძარცვა-რბევა, რომელიც ქვეყანას ადგებოდა ლეკთა შემოჭრებისგან. ხელმძღვანელობდა რა თავის ქვეშევრდომთათვის სიმშვიდის მიცემის სურვილით, მეფე ადვილად დაეთანხმა უმაღლესი ვეზირისთვის წერილის გაგზავნაზე და ჩააბარა იგი სულეიმანის წარმოგზავნილს.
“ჩვენზე მტრების თავდასხმის დროს, წერდა ერეკლე ვეზირს (Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 51), ჩვენ ყოველთვის იძულებული ვიყავით დახმარება გვეძია ჩვენი მეზობლებისგან, თუმცა კი არასდროს არ გვქონია სასურველი წარმატება. მხოლოდ ერთი რუსეთი ჩვენ და ჩვენს წინაპრებს გვიწევდა ძლიერ დახმარებას, რის გამოც ახლაც მივმართეთ ჩვენ რუსეთის უზენაეს (სამეფო) კარს. მისმა უდიდებულესობამ ყოვლადმოწყალედ ღირსგვყო ჩვენ თავისი მფარველობისა, გვიწყალობა რა 3.000-იანი თავისი ჯარი მოწინააღმდეგეთაგან ჩვენს დასაცავად. უკვე გავიდა სამი წელიწადი, რაც რუსეთის ჯარები იმყოფებიან ჩვენს სამფლობელოში, მაგრამ, მისი უდიდებულესობა სულთნის ქვეშევრდომებისთვის არც საიდუმლოდ, არც ცხადად თუნდაც უმცირესი წყენაც კი არ მიგვიყენებია, არამედ მხოლოდ ჩვენს მიწაზე შემოჭრილებს, ჩვენი ძალების შესაძლებლობის და მიხედვით, ვუწევდით წინააღმდეგობას. ამის საპირისპიროდ, სულეიმან-ფაშამ, როდესაც შეიტყო ჩვენთან რუსების მოსვლის შესახებ, მოუწოდა ახალციხეში დაღესტნელებს, რომლებმაც, გაძარცვეს რა ბევრი სოფელი საქართველოში, დახოცეს და ტყვედ წაიყვანეს მრავალი ჩვენი ქვეშევრდომი. ხოლო რადგანაც ორ მაღალ დერჟავას შორის მშვიდობაა დამყარებული, ამიტომ ჩვენ, თავს ვარიდებთ რა სულთნის უკმაყოფილების მიზეზებს, ასეთი თარეშები დასჯის გარეშე დავტოვეთ, რისი დამოწმებაც შეუძლიათ მაღალი პორტას ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ჩვენს მეზობლებს.
ახლა სულეიმან-ფაშამ, რომელსაც სურს ჩვენთან მშვიდობით ყოფნა, გამოგვიგზავნა თავისი ქეღაი, რომელთანაც ჩვენ შევთანხმდით, რომ ჩვენთვის ნაწყალობევი სამი ათასიანი რუსული ჯარი დარჩება გამრავლების გარეშე, სანამ ორივე მაღალი დერჟავა იქნება ერთმანეთთან მშვიდობით. სულეიმან-ფაშა პირობას დებს, რომ დაღესტნელებს ახალციხეში არ მოუწოდებს, იქ მყოფებს კი გაისტუმრებს და თავისი ჯარებით საქართველოს არანაირ ზიანს არ მოაყენებს, ჩვენი ქვეშევრდომების ახალციხეში ყიდვისა და გაყიდვის უფლებას არ მისცემს, ჩვენს მოწინააღმდეგეებთან არც საიდუმლოდ, არც აშკარად ურთიერთობა არ ექნება და სულთნის ჯარებს ჩვენს საზღვრებზე არ შეინახავს.
რის შესახებაც თქვენ ამ წერილით გატყობინებთ”.
ეს წერილი, რა თქმა უნდა, ვერ აკმაყოფილებდა სულეიმანს, რომელსაც სურდა, რათა ერეკლეს ეძია სულთნის მფარველობა, და ფაშამ, უარი თქვა რა დადებული პირობების ხელმოწერაზე, უკანვე დააბრუნა ქართველი წარგზავნილები. სულეიმანი წერდა, რომ თუკი ერეკლეს “უნდა კეთილი საქმის გაკეთება თავისი ქვეშევრდომებისთვის, მაშინ უნდა დაამყაროს წესრიგი თავის ქვეყანაში და მოიყვანოს სოფლები თავდაცვით მდგომარეობაში, რათა, ირონიით ამბობდა ფაშა, რამდენიმე ლეკმა მხედარმა არ დაარბიოს მთელი საქართველო (Сулейман писалъ, что если Ираклiй «желаетъ сделать доброе дело для своихъ подданныхъ, то чтобъ учредилъ порядокъ въ своей стране и привёлъ деревни въ оборонительное положенiе, дабы, говорилъ паша съ иронiей, несколько наездниковъ лезгинскихъ не разорили всей Грузiи). მე კი მათი შეკავების ძალები არ გამაჩნია, იმიტომ რომ ისინი მე არ მისმენენ. თუმცა კი, რაც შეეხება კავშირსა და მეგობრობას ჩვენს შორის, მე არა მხოლოდ შევეცდები, რათა იგი არ დავკარგო, არამედ ყოველნაირად აღმოგიჩენთ ჩემი მეგობრობის მცდელობებს”.
“ჩემი განზრახვაა, წერდა ფაშა მეფე ერეკლე II-ს სხვა წერილში* (*1786 წ. 29 ოქტომბერს მიღებულში. Гос. Арх., XVI, № 799), მოგიტანოთ თქვენ თქვენი უწინდელი კეთილდღეობითი მდგომარეობა, გამოვითხოვო თქვენთვის დიდი სულთნისგან წყალობა და პატივისცემა, იმათზე უფრო აღმატებული, რომლებიც ამაზე უწინ გებოძებოდათ და დავამკვიდრო ჩვენს შორის უწყვეტი მეგობრობა და კავშირი ისეთ საფუძველზე, რომ ჩვენს შთამომავლებსაც შეეძლოთ მისით ნეტარება.
“თქვენი წერილი ვეზირ აზამისადმი, აქ მოტანილი ჩემი ქეღაის მიერ, თუმცა კი არ შეიძლება რომ მას მოეწონოს, მაგრამ, მისი წარდგენისას, მე გამოვიყენე ყველა შესაძლებლობა თქვენს სასარგებლოდ, რათა თქვენ მიიღოთ თქვენთვის სასურველი სასურველი პასუხი, და მასთან ერთად კი იქიდან სამართლიანად გამომდინარე მაღალი პორტას წყალობებიც... მაგრამ ჩვენს გულში დატოვებული ჭრილობა იმ დრომდე განუკურნელი იქნება, სანამ მასში ჩარჩენილი ეკალი სრულებით არ იქნება ამოღებული. და ამისთვის, დიდი სულთანისადმი თქვენს ერთგულებაში ზუსტად დარწმუნებითვის, გააგზავნეთ მის კარზე თქვენი ორი მოხელე, ამანათების ნაცვლად და გექნებათ რა რჩევა ვისთანაც ჯერ არს, გვიბოძეთ ჩვენ გადამწყვეტი პასუხი... ასეთ ნაირად, დავასრულოთ ჩვენი საქმეები ყველაზე უფრო მოკლე დროში. დაე განამტკიცოს ღმერთმა უწყვეტი კავშირი სამუდამოდ! შეეცადეთ მხოლოდ თქვენი ვაჟების დაბრუნებას უცხო ქვეყნებიდან, რის შესახებაც თქვენ გულწრფელად გთხოვთ. ეს სასახურს გაუწევს ჩვენს კეთილდღეობას, და თუ თქვენ მე ძმად მიმიჩნევთ, მაშინ ნუ უგულვებელყოფთ ამ სასარგებლო რჩევას”.
1786 წლის დეკემბრის შუა რიცხვებში სულეიმანმა კვლავ გამოგზავნა ტფილისში თავისი დესპანი, სიტყვიერი წინადადებით, რათა ერეკლე მეფეს გაეყვანა რუსული ჯარები საქართველოდან და დაებრუნებინა თავისი ვაჟები (მირიანი და ანტონი) რუსეთიდან. რის სანაცვლოდაც სულთანი ვალდებულებას იკისრებს შეასრულოს ერეკლეს ყველა სურვილი. ხოლო თუკი რუსები უწინდებურად საქართველოში დარჩებიან, მაშინ იმაში დარწმუნებისთვის, რომ ისინი არ მიაყენებენ არანაირ ზარალს თურქულ ოლქებს და მეფე არ მოითხოვს მათი რიცხვის გაზრდას, მან უნდა გაგზავნოს ახალციხეში ორი ამანათი საუკეთესო ქართული თავადური გვარებიდან. სანაცვლოდ სულემანი პირობას დებდა არ მოეყენებინა ზიანი საქართველოსთვის, გაესტუმრებინა ყველა ლეკი თავისი სამფლობელებიდან, დაებრუნეინა ტყვეები და მეფისადმი მორჩილებისკენ აეძულებინა მისგან ჩამოცილებული სპარსელი ხანები* (*სულეიმანის წერილის თარგმანი. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 59).
ახალციხის საფაშოდან ლეკების გასტუმრების დაპირება მეტად მნიშვნელოვანი იყო ქართველებისთვის. ისინი იმდენს განიცდიდნენ მათი ძარცვისა და ძალადობისგან, რომ ერეკლე, სურდა რა თავის ქვეშევრდომთა ძარცვა-რბევის დასრულება, ავარელი ომარ-ხანის მამას აძლევდა ათას მანეთს წელიწადში, თავად ხანს 6.500 მანეთს და მასთან დანათესავების შესაძლებლობასაც კი ეძიებდა. მეფემ შეიპირა ხანი მისი ასულის მოცემაზე თავისი უფროსი ძის გიორგის საცოლედ, მაგრამ ეს ქორწინება ვერ შედგა, და ავარიის ხანი უწინდებურად ახდენდა ძარცვა-რბევას საქართველოში. შემდგომში, მიიღო რა მამის მემკვიდრეობა, ომარ-ხანი ასევე სთავაზობდა თავისი დის მოცემას ვახტანგ ბატონიშვილის საცოლედ, მიიღო ამისთვის ორი ათასი მანეთის საჩუქრები, მაგრამ შემდეგ კი უარი თქვა და, იჭრებოდა რა საქართველოს ფარგლებში, ძარცვავდა, წვავდა და მცხოვრებნი ტყვედ მიჰყავდა. გასაგებია, რომ ასეთი ურთიერთობებისას ლეკების გასტუმრება მათი მთავარი ბუდიდან, ახალციხიდან, და სულეიმანის პირადი კეთილგანწყობა მეტად მნიშვნელოვანი იყო ერეკლესთვის, და ამიტომ, ფაშის წარმოგზავნილის ტფილისში მოსვლისთანავე, მეფემ საგარეჯოში შეკრება უბრძანა გიორგი ბატონიშვილს, კათოლიკოსსა და ყველა დიდებულს. მოვიდა რა იქვე 18 დეკემბერს, ერეკლემ, შეკრებილებთან თათბირის შემდეგ, გამოუცხადა პოლკოვნიკ ბურნაშოვს, რომ, სამეფოს ყველა ჩინოსნისა და ხალხის ერთსულოვანი სურვილისა და თანხმობის მიხედვით, განზრახული აქვს მას გაგზავნოს ახალციხეში სულეიმანის მიერ მოთხოვნილი ამანათები და ასეთი საქციელისკენ მას აიძულებენ მისი ქვეშევრდომები თურქთა მიერ დარბევისგან მათი დახსნის უკიდურესი აუცილებლობის გამო. ბურნაშოვმა მიუთითა ერეკლეს, რომ, ტრაქტატის მეოთხე პარაგრაფის მიხედვით, იგი ვალდებულია ყველა თავისი წინადადების შესახებ ურთიერთობა იქონიოს მოსაზღვრე უფროსებთან. ერეკლე პასუხობდა, რომ მისწერს გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, მაგრამ, არ დალოდებია რა პასუხს, ახალციხეში გააგზავნა თავადები ნიკოლოზ ორბელიანი და თეიმურაზ ციციშვილი, სულეიმანის ჭეშმარიტი მიზნების უფრო კარგად შეტყობისთვის (Рапортъ Бурнашёва 29-го декабря 1786 года, № 39).
მეფის ასეთ აჩქარებასა და თურქების წინაშე პირფერიობას არ შეიძლებოდა არ გაეკვირვებინა პ. ს. პოტიომკინი. “მე ვჩქარობ, წერდა იგი (Въ письме Ираклiю отъ 11-го января 1787 г., Государ. Арх., XXIII, п. 62), თქვენი უმაღლესობის მიერ ჩემთან გამოგზავნილი ზაზა სოლოღაშვილის (Салагаева) თქვენდამი გამოგზავნას და მასთან ერთად ჩემი პასუხისაც თქვენს წერილზე, რომლის შინაარსსაც ვუყურებ რა, უკიდურესად ვწუხვარ, რომ თქვენთა დიდებულთა საბჭო ეშვება ახალციხელი სულეიმან-ფაშის მოთხოვნათა აღსრულებისთვის მზადყოფნამდე. თქვენს მიერ სრულიად რუსეთის იმპერიასთან დადებული ტრაქტატის მეოთხე არტიკულის ძალით, საზეიმოდ აიღეთ თქვენ ვალდებულება, რომ გექნებოდათ ბჭობა მოსაზღვრე უფროსთან მეზობელ მფლობელენთან ყველა ურთიერთობის დროს და ყველა შემთხვევაში, როდესაც მეზობლებისგან გამოგზავნილი იქნებოდნენ დესპანები. აღვასრულებ რა ამ არტიკულის ძალას, ჩემი მოვალეობა მოითხოვს წარმოვუდგინო თქვენს უმაღლესობას და ვურჩიო, რათა თქვენ არ მისცეთ ახალციხის ფაშას ამანათები და ამასთან უმორჩილესად გთხოვთ განვიხილოთ სულეიმან-ფაშას ყველა მოთხოვნა და თქვენდამი მისი ყველა მომართვის მიზანი.
სულ იმ დროიდანვე, როდესაც დაიწყო მან თქვენს უმაღლესობასთან მიმოწერა ან მოლაპარაკებები, მისი მოთხოვნები შედგებოდა შემდეგში:
1. გაცდუნებდათ რა სხვადასხვა მოჩვენებითი სარგებლით, შეერყია თქვენი ერთგულება რუსეთისადმი და თქვენი მეფური პირი ვერაგობისკენ მიექცია (и сделать царское лицо ваше вероломнымъ).
2. რათა გაიყვანოს რუსეთის ჯარები საქართველოდან და, თავიდან მოიშორებს რა საქართველოს მრისხანე დამცველებს, გააშიშვლებს მას თავდაცვისგან, ვინაიდან, ჩვენი ჯარები რომ არ ყოფილიყო მათთვის მრისხანე, მას არ ექნებოდა საჭიროება რომ ეძია მათი გაყვანის გზები საქართველოდან.
ვერ ნახა რა ამ ორ მოთხოვნაში წარმატება, ახლა გთავაზობთ იგი ახლებს, არა ნაკლებ მაცდურს, თუმცა კი არა იმდენად შეუპოვარს, და სახელდობრ:
3. რათა თქვენმა უმაღლესობამ მისცეს მას დაპირება, რომ მის მიერ და მისი ჩანაფიქრებითა და ჩაგონებით ლეკების მიერ საქართველოს სამეფოსადმი ძარცვა-რბევისთვის პასუხისმგებლობა მოისპოს და არ მოეკითხოს. სწორედ ეს არტიკული საკმარისად ნათელია, რომ სულეიმან-ფაშა წინასწარ ღებულობს ზომებს, მოგხიბლავთ რა მოჩვენებითი კეთილგანზრახვებით, რათა თავად პასუხისმგებლობის გარეშე დარჩეს.
4. სულეიმან-ფაშა ქართველი თავადებისგან მოითხოვს ორ ამანათს. განა ძნელია, რომ გავარკვიოთ ამ შემთხვევაში მისი ვერაგობა, რომლის შემობრუნებასაც ეძიებს იგი თქვენი და საქართველოს სამეფოს საზიანოდ.
5. გპირდებათ ფაშა, რომ ადერბაიჯანელი ხანებისადმი პორტასგან გამოგზავნილ სიგელებს თავისთან იქონიებს და მათ მოსწრაფებას საქართველოზე გააჩერებს. აქაც ადვილად შეძლებთ გარჩევას, რომ ამ სიგელების თავისთან დატოვებას სულეიმან-ფაშა ვერ გაბედავდა, როცა მათი დაგზავნა პორტასგან ექნებოდა ნაბრძანები.
მისი უდიდებულესობის უზენაეს კარს არ უგულვებელუყვია საქართველოს სამეფოს ინტერესები და სულეიმან-ფაშის მთელმა მოჩვენებითმა მეგობრობამ მოახდნა შემობრუნება თითქმის იმ პუნქტების წინააღმდეგ, რომლებსაც საიმპეტარორო კარმა დაჟინებული მოთხოვნების შედეგად მიაღწია პორტასგან” (Высочайшiй ея величества дворъ не пренебрёгъ интересовъ царства грузинскаго и вся мнимая дружба Сулейманъ-паши приняла поворотъ свой едва ли не по темъ требованiямъ, кои дворъ императорскiй настоялъ у Порты).
გართულებული პოლიტიკური გარემოებებისა და რუსეთის თურქეთთან ურთიერთობების გარდაუვალი გაწყვეტის გათვალისწინებით, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა ერეკლეს არ შესულიყო სამოკავშირეო ურთიერთობებში ახალციხის ფაშასთან და არავითარ შემთხვევაში არ მიეცა მისთვის ამანათები. მეფე პასუხობდა, რომ მან უკვე გააგზავნა ახალციხეში დესპანები, შეეცდება თავი აარიდოს ამანათების მიცემას, მაგრამ ეშინია შედეგების გამო. ერეკლესთვის დასანანი იყო რომ არ ესარგებლა ფაშის თუნდაც დროებითი კეთილგანწყობით, მით უმეტეს, რომ რუსეთსა და თურქეთს შორის ურთიერთობათა აშკარა გაწყვეტა ჯერ კიდევ არ ყოფილა. “რა ისეთი მნიშვნელოვანი საქმეა, კითხულობდა მეფე (Потёмкина въ письме 15-го февраля 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, п. 58), იქნება თუ არა ჩვენი ორი ამანათი ახალციხეში? ხოლო როგორც კი დაირღვევა მშვიდობა ორ ხელმწიფეს შორის, მაშინ ჩვენ იმ ადამიანთა იქიდან გამოყვანას შევძლებთ. და თუნდაც რომ დარჩენილიყვნენ ისინი მათ ხელში, მეტად ადვილად შეიძლება მისი უდიდებულესობის სამსახურისა და ერთგულებისთვის მათი იქ დატოვება”.
ამასობაში სულეიმან-ფაშა იყენებდა მთელ ძალისხმევას იმისთვის, რათა შერიგებოდა ერეკლეს და მიეღწია ამანათების მიცემისთვის. ფაშამ წარგზავნილთა დასახვედრად გამოგზავნა ამალა და ისინი მეტად ალერსიანადაც მიიღო (Рапортъ Бурнашёва отъ 3-го января 1787 года. Тамъ же, п. 59). ჰქონდათ რა ბრძანება გამოეძიათ სულეიმანის ჭეშმარიტი განზრახვები, თავადები ორბელიანი და ციციშვილი არ არწმუნებდნენ ფაშას მეფის მიერ სურვილის არქონაში, რომ ამანათები გაეცა, და სულეიმანმა წარუდგინა პორტას ერეკლეს რუსეთთან კავშირისგან ჩამოცილებაზე დაყოლიების შესაძლებლობის შესახებ. კონსტანტინოპოლიდან მაშინვე დიდი საჩუქრებით გამოგზავნილ იქნა ყაფუჯი-ბაში, დავალებით, რომ სულეიმანთან ერთად დაედოთ დადგენილება მეფე ერეკლესთან.
უკანასკნელის მიღწევა ასე ადვილი არ იყო. ერეკლემ იცოდა თურქული მმართველობის ვერაგობა, სისასტიკე ქრისტიან ქვეშევრდომებთან მოპყრობაში და, ბოლოს, თავისი მეფობის არამტკიცობა, თუკი შევიდოდა თურქეთის მფარველობის ქვეშ. მეფემ იცოდა, რომ სულეიმანი მისი შეურიგებელი მტერია და სამოკავშირეო ურთიერთობები მასთან არ შეიძლება იყოს გულწრფელი. თუკი ზოგიერთი ქართველი ეძიებდა კიდეც თურქეთთან შეერთებას, ყველა ისინი მიეკუთვნებოდნენ დარეჯან დედოფლის პარტიას. სურდა რა საქართველოს დაყოფა ერეკლეს ყველა ვაჟიშვილს შორის, დედოფალმა იცოდა, რომ ტახტის მემკვიდრე, მისი გერი, ბატონიშვილი გიორგი არ დაუშვებდა ამას, და მით უმეტეს, რომ რუსეთის მთავრობამ უკვე გამოთქვა (თავისი სურვილი) მსგავსი დაქუცმაცების წინააღმდეგ, რომელსაც შედეგად მოჰყვებოდა ძმათაშორისი ომები. დარეჯან დედოფალს ბევრი მომხრე ჰყავდა თავადთა შორის, რომლებიც მემკვიდრეობით სარგებლობდნენ სახელმწიფო თანამდებობებით და ეშინოდათ მათი დაკარგვისა რუსეთის გავლენის დროს. ემყარებოდა რა საკმარისად ძლიერ პარტიას და სარგებლობდა რა უზარმაზარი გავლენით ერეკლეზე, დარეჯანმა მაინც ვერ მოახერხა სასურველ წარმატებათა მიღწევა, თუმცა კი ხელი შეუწყო თავისი ქმრის დროებით დაახლოებას სულეიმანთან.
თებერვლის მეორე ნახევარში მიღებულ იქნა ახალციხეში ფირმანი ახლო მომავალში რუსეთთან ურთიერთობების გაწყვეტის შესახებ და შეტყობინება, რომ 52.000-იანი თურქული ჯარები დაძრულ იქნება არპაჩაისკენ. დანიშნა რა სულეიმანი სერასკირად, პორტა მოითხოვდა მისგან პროვიანტისა და ჯარებისთვის ყოველივე აუცილებლის დამზადებას. ატყობინებდა რა ამის თაობაზე ქართველ წარგზავნილებს, სულეიმანი არწმუნებდა მათ, რომ სურს მშვიდობიანი ურთიერთობების შენარჩუნება და პაემანზე იწვევს ან თავად ერეკლეს, ან კიდევ მის უფროს ვაჟს გიორგის (Донесенiе посланныхъ Ираклiю 25-го февраля. Госуд. Арх., XXIII, п. 58). “დაე ხელმწიფეებმა, წერდა ამასთან სულეიმანი დარეჯან დედოფალს (Въ письме отъ 28-го февраля 1787 года. Тамъ же), გააკეთონ ის, რაც განზრახული აქვთ; ჩვენ კი უნდა ვცდილობდეთ ჩვენი სამფლობელების სარგებლობისთვის. შვიდ თუ რვა მეფეს (?) ჰქონდა ახლო ურთიერთობები რუსეთთან, მაგრამ წარუმატებლად. ახლა ვნახავთ, თუ შემიძლია მე სხვების წინაშე უფრო მეტი სასარგებლო რამ გავუკეთო ჩემს ძმას მეფესა და მის შვილებს”.
ყაფუჯი-ბაშის თანადგომითა და სულეიმანის მეცადინეობით დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც მეფემ ვალდებულება იკისრა მიეცა ამანათები, ფაშა კი, ფიცის ქვეშ, დაპირდა არ ეღონა არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ და გაესტუმრებინა ლეკები თავისი სამფლობელოებიდან. “ამრიგად, მშვიდობა სრულებით დამტკიცებულია, წერდნენ წარგზავნილები ერეკლეს, და ლეკები გასტუმრებულნი არიან”.
პირობების დადებიდან რამდენიმე დღის შემდეგ ახალციხეში მოვიდნენ შუშის, ხოისა და ავარიის ხანების წარმომადგენლები. ისინი ერთხმად სთხოვდნენ ფაშას არ დაედო არანაირი პირობები მეფესთან, რომელსაც, მათი სიტყვებით, “ჰქონდა ოთხი ფეხი, რომელთაგან სამი მას უკვე წაერთვა, და იგი ახლა უკვე მხოლოდ ერთზეღა დგას”. სულეიმანი არ დაეთანხმა მათი თხოვნის შესრულებაზე და წერდა ერეკლეს (Въ письме полученномъ 21-го мая 1787 г. Гос. Арх., XXIII, п. 60), რომ “ჩვენს შორის მტკიცე საფუძველზე დადებული კავშირი ადასტურებს სულთანისადმი თქვენს არათვალთმაქცურ გულმოდგინებას, ხოლო ჩემს მომართ კი ძმობასა და მეგობრობას.
ახლა, სულთანის დარწმუნებისთვის, რომ თქვენ დგახართ სიმართლისა და სამართლიანობის გზაზე, და მისგან წყალობის ფირმანის მიღებისთვის, საჭიროა, რომ თქვენ ეცადოთ განიშოროთ უცხოური ჯარები და დაანგრიოთ გაკეთებული გზა, ხოლო ამის შემდეგ კი სხვა ხელმწიფეებს არ შეუერთდეთ და სულთანს გაუგზავნოთ თხოვნა, გამომხატველი თქვენი გულწრფელობისა. მე დაგისკვნით, რომ ასეთი საქციელი არ შეიძლება იყოს თქვენთვის არათუ მავნე, არამედ მიიღებთ წყალობის ფირმანსა და სულთანის ბევრ მოწყალებას.
გიგზავნით თქვენ ეივასს, რათა არ გქონდეთ არანაირი ეჭვი და გამოგზავნოთ თქვენი თხოვნა, რის შესახებ თავადებიც მოგახსენებენ”.
სულეიმანის მოთხოვნა არ ეთანხმებოდა ერეკლე მეფის აზრებს, რომელსაც არასოდეს სურდა თურქეთისადმი დაქვემდებარება და მისი მფარველობის ძიება. პოლკოვნიკ ბურნაშოვის რჩევით ერეკლემ უარი თქვა სულთნისთვის მიწერაზე.
“თქვენი და ჩვენი თავადების წერილები, პასუხობდა მეფე სულეიმანს (Письмо безъ числа и месяца. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 60), ჩვენ მივიღეთ ეივასის მეშვეობით და მისი სიტყვიერი მოხსენებაც მოვისმინეთ. ჩვენ არასოდეს მიგვიყენებია წყენა დიდებული სულთნისთვის, არამედ მხოლოდ ჩვენი სამეფოს შესანარჩუნებლად ვთხოვეთ მის იმპერატორობით უდიდებულესობას გარკვეული ჯარი, ჩვენი მეზობლების შეწუხების განზრახვის გარეშე. თქვენ, აგვიმხედრეთ რა ადერბაიჯანელები და დაღესტნელები, სამ წელს აძლევდით თქვენთან თავშესაფარს ლეკებს, რომლებიც არბევდნენ და აჩანაგებდნენ ჩვენს მიწებს, ჰყიდდნენ აღებულ ნადავლს თქვენდამი დაქვემდებარებულ ოლქებში. მაგრამ ჩვენ, ჩვენი ჯარებით არ მიგვიყენებია თუნდაც უმცირესი ზიანი დიდებული სულთანის ქვეშევრდომებისთვის, რაც თქვენთვის საკმარისადაა ცნობილი. საბოლოოდ გამოჩნდა გულწრფელი სურვილი ორივე მხრიდან, რომ კავშირისა და მეგობრობის დადებით შეგვეწყვიტა მტრობა და ძარცვა-რბევა. ამის აღსრულებისთვის გამოგვიგზავნეთ თქვენ ქეთხუდი ქეღაია-ბეი, რომელიც ჩვენ დავარწმუნეთ ჩვენს მტკიცე განზრახვაში, რომ არ გავაკეთებდით არაფერს დიდებული სულთნის საწინააღმდეგოს.
მაგრამ თქვენ, არ გქონდათ რა ამ დარწმუნების იმედი, მოითხოვდით ჩვენგან ამანათებს. ჩვენ, ვაგრძერლებდით რა მიდრეკას სიწყნარისა და მეგობრობის აღდგენისკენ, გამოვგზავნეთ თქვენთან ჩვენი ნათესავები ჩვენდამი ერთგული ორი თავადი ამანათების მოცემის დაპირებით. თქვენ არ შეასრულეთ თქვენი დაპირება და ახლაც შეუძლებელს მოითხოვთ.
ჩვენი დარწმუნებანი თქვენთვის ცნობილია და ჩვენ ვერ ვპოულობთ სხვა საშუალებას მეტად თქვენი დარწმუნებისთვის, და არც არის საჭირო. ახლაც გპირდებით ფიცით, რომ აღვასრულებთ ყველაფერს, რაც შესაძლებელი იქნება ჩვენთვის ზიანის გარეშე. თუკი თქვენ ამ დარწმუნებასაც არ მიიღებთ, მაშინ გთხოვთ, ფიცის ქვეშ ნაკისრი ვალდებულების მიხედვით, მშვიდობით დაგვიბრუნოთ ჩვენი თავადები. სხვამხრივ კი, დაე იყოს ღვთის ნება!”
გეგონებოდათ, რომ ასეთ პასუხს უნდა შეეწყვიტა ურთიერთობები მეფესა და ახალციხის ფაშას შორის, მაგრამ სინამდვილეში ასე სულაც არ აღმოჩნდა. 13 ივლისს ახალციხიდან მოვიდნენ ფაშის მიერ წარმოგზავნილები განცხადებით, რომ თუკი მომავალ ბრძოლაში რუსები გამარჯვებას მოიპოვებენ თურქებზე, მაშინ სულეიმანი მაშინვე დამორჩილდება, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ კი უჩვენებს კონსტანტინოპოლიდან მისთვის გამოგზავნილ ყველა ფირმანს. ასეთი თადარიგიანობა გახლდათ იმ ხმების შედეგი, რომელიც მოდიოდა კონსტანტინოპოლიდან და გავრცელდა აზიურ თურქეთში, რომ რუსებს განზრახული აქვთ საქართველოში მყოფი ჯარების გაძლიერება 30 ათას ადამიანამდე და შეტევითი მოქმედების დაწყება. ასეთი განზრახვებისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად პორტამ უბრძანა ვანის, ბაიაზეთის, ყარსის, არზრუმისა და ახალციხის ფაშებს შეეკრიბათ 60 ათასამდე ადამიანი და ამასთან ერთად გამოუგზავნა ფირმანი სულეიმანს, რათა მას შეენარჩუნებინა საქართველოსთან მეგობრული ურთიერთობები. თავადმა ციციშვილმა, მისი ახალცხეში ყოფნის დროს, მოახერხა ამ ფირმანის წაკითხვა, რომელმაც აგვიხსნა, თუ რატომ ცდილობდა ფაშა, მეფის აშკარა მტერი, მისდამი გულწრფელად კეთილგანწყობილად თავის მოჩვენებას. ეს კეთილგანწყობა, თუმცა კი მოჩვენებითი, ძალზედ სასარგებლო იყო საქართველოსთვის, რომელშიც იყო მღელვარებანი ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი პარტიების გამოისობით. მმართველობის მექანიზმის საყოველთაო მოშლილობა წარმოადგენდა საყოველთაო უკმაყოფილების მიზეზს. ივლისის ბოლოს ყაზახელთა უფროსი ახმედ-აღა, მისდამი დაქვემდებარებულ 1.500 ოჯახთან ერთად, გადავიდა ყარაბაღში. ერეკლე სასოწარკვეთილებაში მოდიოდა, ითხოვდა ჩვენს დახმარებას, რომლის გარეშეც, მისი სიტყვებით, მას თავის გართმევა არ შეეძლო (безъ которой, по его словамъ, онъ обойитсь не могъ). მის მოლოდინში ერეკლე აგროვებდა ჯარებს, მაგრამ “ქართული უდარდელობა, მოახსენებდა ბურნაშოვი (П. С. Потёмкину отъ 3-го августа 1787 г., Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 61), დაუმორჩილებლობა და ყოველგვარი მოუწყობლობა, და უფრო მეტად კი პროვიანტის უკმარისობა – ძლიერი დაბრკოლებანია არა მხოლოდ რაიმე კეთილი წამოწყებისთვის, არამედ ლეკთაგან გაჩანაგების სრული მიზეზიც. ჭეშმარიტად მოგახსენებთ: ქართველებთან ერთად არანაირი საქმის კეთება არ შეიძლება, და უფრო მეტად კი სასურველი წარმატების მოლოდინი” («грузинское нераденiе, доносилъ Бурнашёвъ, непослушанiе и всякое неустройство, и паче недостатокъ въ провიанте – сильныя препятствiя не только къ благому какого-либо начинанiю, но и совершенною причиной опустошенიя отъ лезгинъ. Истинно доношу: вместе съ грузинами никакого дела предпринять не можно, а наипаче ожидать успеха желаемаго»). მიუხედავად ამისა, ერეკლეს გაუთავებელი თხოვნები (неотступныя просьбы) აიძულებდა ბურნაშოვს, რომ ეგერთა ორივე ბატალიონით მონაწილეობა მიეღო ლაშქრობაში, რომელსაც მიმართა ერეკლემ ყარაბაღში, საქართველოდან გაქცეული ყაზახების დასაბრუნებლად.
შეკრიბა რა ხუთი ათასამდე შეიარაღებული ქართველი, მეფე მათთან ერთად დაიძრა განჯისკენ. შუშელმა (ყარაბაღელმა) იბრაჰიმ-ხანმა, როგორც კი შეიტყო ერეკლეს სალაშქროდ გამოსვლის შესახებ, თავისთან მოითხოვა სომეხი მელიქები, რომლებსაც უკვე დიდი ხანია მტრულად უყურებდა, რადგანაც თვლიდა მათ რუსეთისადმი ერთგულ ადამიანებად. ეჭვობდნენ რა თავიანთ დაღუპვას, მელიქები არ გამოცხადდნენ ხანთან, არამედ ეძიებდნენ თავშესაფარს განჯასთან მდგომ რუსულ ჯარებს შორის და სთხოვდნენ მეფეს მათთვის ჯარებით დახმარების აღმოჩენას მათ ქვეშევრდომთა ყარაბაღიდან გამოყვანისა და საქართველოში გადმოსახლებისთვის. ერეკლე ხალისით დაეთანხმა და მელიქებთან ერთად გააგზავნა ოთხი ათასიანი თავისი ჯარი იულონ ბატონიშვილისა და თავად ორბელიანის უფროსობით. შეხვდნენ რა შუშის (ყარაბაღის) ხანის ჯარებს, ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს ისინი და წინ წავიდნენ, მაგრამ პორტასთან ურთიერთობების ახლო ხანებში გაწყვეტის მოლოდინში, თავადმა პოტიომკინმა ვერ მიიჩნია შესაძლებლად ჩვენი ჯარების დატოვება საქართველოში, და პოლკოვნიკმა ბურნაშოვმა ამ დროს მიიღო ბრძანება, რომ ეგერთა ბატალიონებით კავკასიის ხაზზე დაბრუნებლიყო. ერეკლემ თავისი ჯარები გამოიძახა ყარაბაღიდან და საქართველოში დაბრუნდა ყოველგვარი საბოლოო შედეგის გარეშე. მელიქები, რომლებმაც ყარაბაღში დატოვეს თავიანთი ცოლები, შვილები, ქონება და 7.000-ზე მეტი ქრისტიანი ქვეშევრდომი, სურდათ რა საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენა, მეფესთან ერთად ტფილისში მოვიდნენ, სადაც დიდხანს ცხოვრობდნენ უკიდურეს სიღარიბეში. შემდგომში ისინი დაესახლნენ შამქორში (საქართველოსა და განჯას შორის) 500 ოჯახთან ერთად, რომლებიც ყარაბაღიდან იბრაჰიმ-ხანის დევნას გამოექცნენ.
საქართველო საკუთარ დაცვას იქნა მინდობილი და მეფეს წინადადება მიეცა, რომ თავისი საქმეები მოეგვარებინა სულეიმანთან. ერეკლემ აღასრულა ტავრიდელი თავადის სურვილი, გაამყარა თავისი ურთიერთობები ახალციხის ფაშასთან და თავადი იოსებ ბარათაშვილიც კი გააგზავნა სულთანთან თხოვნით, რათა არ ეღონათ არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ. სულთანმა გამოუგზავნა საჩუქრები და დაპირდა რომ მით უფრო ხალისით აღასრულებდა მის სურვილს, რადგანაც რუსულმა ჯარებმა დატოვეს საქართველო. გაჩერდნენ რა სამ დღეს განჯასთან, ჩვენი ბატალიონები დაიძრნენ კავკასიის ხაზისკენ, სადაც ჰპოვეს მნიშვნელოვანი ცვლილებები მხარის საშინაო მმართველობაში.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
დახმარება ერეკლე მეფისთვის. – ლეკების შემოჭრა საქართველოში ახალციხის მხრიდან. – ერეკლეს თხოვნები დახმარებაზე. – დავალება ჩვენი ელჩისთვის გაეკეთებინა ენერგიული წარდგენა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში ძარცვა-რბევის მოწყობა. – თურქების საომარი მზადებანი. – ერეკლეს მოლაპარაკებანი ახალციხელ სულეიმან-ფაშასთან. – მოლაპარაკებებში დარეჯან დედოფლის მონაწილეობა. – განკარგულება რუსული ბატალიონების დაბრუნების შესახებ კავკასიის ხაზზე.
1785 წლის ბოლოს ერეკლე მეფემ კვლავ მიმართა ჩვენს მთავრობას თხოვნით მისთვის 30.000 მანეთის გამოგზავნის შესახებ. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა მეფეს გაუგზავნა 4.000 თუმანი და დაპირდა მისთვის იმპერატრიცას მიერ ნაჩუქარი არტილერიის გაგზავნასაც (Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 28-го января 1786 года, № 35. Госуд. Арх., XXIII, № 13, папка 57).
მიიღო რა ფული, ერეკლემ გადასცა იგი ბურნაშოვს თხოვნით, რომ შეენახა და არავისთვის არ ეთქვა.
– თუკი ჩემი ნათესავები, უთხრა მეფემ, – შეიტყობენ ფულის გამოგზავნის შესახებ, მაშინ ჩეთვის მისი შენარჩუნება შეუძლებელი იქნება.
ბურნაშოვმა შეასრულა ერეკლეს თხოვნა, მაგრამ მალევე მიიღო ახალიც რუსეთიდან კიდევ ორი ბატალიონის გამოგზავნის შესახებ. მეფე ირწმუნებოდა, რომ რუსული ჯარების მომატების გარეშე მას არ შეუძლია საქართველოს დაცვა მრავალრიცხოვანი მტრებისა და განსაკუთრებით ლეკებისგან, რომლებიც ახდენდნენ განუწყვეტელ თავდასხმებს.
მართლაც, 1786 წლის მარტში, ლეკების პარტიამ გაირეკა საქონელი მდინარე ალაზანზე, მეორემ კი, რომელიც ახალციხის მხრიდან შემოიჭრა, მოახდინა ძარცვა-რბევა სურამთან და ხელში ჩაიგდო ოცი მოსახლე მათი ქონებით. სასაზღვრო საგუშაგოები საქართველოში არ არსებობდა და ლეკები აქ ისე იქცეოდნენ, როგორც საკუთარ სახლში. მართალია, რომ მოწინააღმდეგის შემოჭრის შესახებ ცნობების მიღებისთანავე ერეკლემ შეკრიბა 200-მდე შეიარაღებული ადამიანი და, შეუერთა რა ისინი 150 ჩვენს ეგერს, გამოვიდა ტფილისიდან, მაგრამ 17 ვერსის გავლის შემდეგ იძულებული შეიქნა გაჩერებულიყო სურსათის უკმარისობის მიზეზით. “ფულისა და პურის არქონის გამო, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте Потёмкину отъ 13-го марта 1786 года, Госуд. Архивъ, XXIII, № 13), ქართული ჯარები არსად არ არის (მუდმივად განლაგებული – ი. ხ.) და ეს მიწა თითქოსდა ყველგან დასატაცებლად არის დატოვებული”.
გაჩერდნენ რა სამ დღე-ღამეს ერთ ადგილას, ერეკლე დაბრუნდა ტფილისში. ამ დაბრუნებამ დაგვანახა, რომ ჩვენს ბატალიონებს არ უნდა ჰქონოდათ იქაური ჯარების დახმარების იმედი და გარეშე მტერთაგან საქართველოს დაცვის მთელი სიმძიმე შეადგენდა რუსული ჯარების ვალდებულებას. მტაცებლებთან ბრძოლა ჯერ კიდევ არ წარმოადგენდა განსაკუთრებულ სიძნელეებს, ჩვენს ჯარებს რომ ჰქონოდათ სურსათის შოვნის შესაძლებლობა მათი მსვლელობის გზაზე, მაგრამ ასე არ ყოფილა, და ისინი გრძნობდნენ საკვების უკმარისობას იმ შემთხვევაშიც კი, როცა ადგილზე რჩებოდნენ.
რუსული ჯარების გამოკვებისთვის აუცილებელ პურს საქართველოს მთავრობა გლეხებისგან უფასოდ იღებდა და ამით აიძულებდა მათ, რომ თავიანთი მარაგები მიწაში დაემალათ. ამ გარემოებამ აიძულა თავადი პოტიომკინი, რომ საქართველოში გამოეგზავნა პროვიანტმაისტერი კოზლიანინოვი, რომელსაც დაევალა დაემზადებინა იმდენი პროვიანტი, რომ ჩვენს ჯარებს არ განეცადათ გასაჭირი კმაყოფაში (Ордеръ Козлянинову 23-го марта 1786 года, № 48).
“თითოეული მიწათმოქმედი, წერდა მას თავადი ტავრიდელი, ხალისით წამოიღებს თქვენთან თავისი მარაგის ნარჩენებს, თუკი დარწმუნებული იქნება, რომ მათ ხელსაყრელ ფასად გაყიდის, სიძნელისა და გაჩერების გარეშე და მიიღებს ამისთვის სუფთა ფულს. შეეცადეთ გადასცეთ მათ ეს აზრები და გაამყაროთ ისინი მათში თქვენი სათანადო მოქცეით”.
ამავე დროს, ერეკლე ირწმუნებოდა, რომ საქართველოში საკმარისია მარაგები მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარებისთვის და კვლავ ითხოვდა დახმარების შესახებ, რადგანაც, მის მიერ მიღებული ცნობების მიხედვით, ლეკები აპირებდნენ საქართველოში შემოჭრასა და ძარცვა-რბევის დიდ ზომებში მოხდენას. სულემან-ფაშამ თავისთან მოუწოდა ავარელ ომარ-ხანს და, მოამარაგა რა ფულებით, კიდევ უფრო მეტსაც დაპირდა, თუკი იგი იმოქმედებდა მისი შეგონებების მიხედვით (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 18-го апреля 1786 года). ფულზე დახარბებული ომარ-ხანი ყოველთვის აწარმოებდა მოლაპარაკებებს რამდენიმე პირთან და, ღებულობდა რა მათგან საჩუქრებს, იყო დროებითი მეგობარი იმისა, ვინც უფრო მეტს მისცემდა. მან მიიღო სულეიმანის წინადადება და გამოცხადდა ახალციხეში 7.000 ლეკით, რომელთა მეწინავე პარტიებიც თითქმის ყოველდღიურად იჭრებოდნენ საქართველოში. ერთერთმა ასეთმა პარტიამ თითქმის თავად ტფილისამდეც შემოაღწია და ქალაქიდან რამდენიმე ვერსიდან გაირეკა 300-მდე ცხენი. გიორგი ბატონიშვილი თუმცა კი დაედევნა მტაცებლებს, მაგრამ წარუმატებლად. მეფე სთხოვდა სულეიმანს არ მიეღო თავიასთან ლეკები და აეკრძალა მათთვის მის ფარგლებში შემოჭრა. სულეიმანი პასუხობდა, რომ მზად არის შეუსრულოს თხოვნა, თუკი მეფე მისცემს პირობას, რომ არ მოითხოვს დამხმარედ რუსულ ჯარებს, არ მიიღებს იმპერატრიცის მიერ მისთვის ნაწყალობევ არტილერიას და არ მიმართავს რუსების დახმარებას თავისი მტრების მოსაგერიებლად. თუკი ერეკლე დაეთანხმება ამ მოთხოვნის შესრულებაზე, მაშინ ახალციხის ფაშა ჰპირდებოდა ეთხოვა პორტასგან მისი დამტკიცება განჯის, ერევნისა და საქართველოს მეზობელი ბევრი მიწის მფლობელად (Рапортъ Бурнашёва генералу Потёмкину 31-го мая, № 18. უნდა შევნიშნოთ, რომ ერევანი და განჯა ეკუთვნოდა სპარსეთს და არა თურქეთს). მეფე პასუხობდა, რომ, იმყოფება რა რუსეთის მფარველობის ქვეშ, არ შეუძლია შედიოდეს არანაირ მოლაპარაკებებში იმპერატრიცასთვის გვერდის ავლით. ასეთი პასუხის შედეგად იქცა ლეკთა პარტიების გამოჩენა სხვადასხვა პუნქტებში: მდინარე ალგეთზე, 30 ვერსზე ტფილისიდან, მცხეთასთან, ქარელის ციხესასახლესთან, დიღომის ახლოს, სურამთან და სხვა.
სოფლების დარბევამ და ტყვეთა ახალმა წაყვანამ გამოიწვიეს ჩვენი მთავრობის მხრიდან მოთხოვნა, რათა პორტას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის ლეკების შენახვა და მათი გამოგზავნა საქართველოს ფარგლებში. იმპერატრიცამ უბრძანა ჩვენს წარგზავნილს კონსტანტინოპოლში, ბულგაკოვს, წერილობით წარედგინა თურქეთის სამინისტროსთვის, “რომ ჩვენ არ შეგვიძლა გულგრილად ვუყურებდეთ პორტას დუმილს ან ნელ გარჯას ჩვენს სამართლიან მოთხოვნებში, და ამიტომ მიგითითეთ თქვენ გამოუცხადოთ, რომ თუკი პორტა ამ ფაშას სასჯელისა და შეცვლის გარეშე დატოვებს მისი თავხედური საქციელის გამო, ლეკებისთვის დახმარების აღმოჩენაში, რათა შეხებოდნენ ჩვენი ქვეშევრდომი ქართლის მეფის საზღვრებს, მაშინ ჩვენ საკუთარ თავს სრულ უფლებამოსილად ჩავთვლით და, არ დავაყოვნებთ ჩვენი ძალის გამოყენებას ორ დერჟავას შორის სიმშვიდის ხსენებული დამრღვევის წინააღმდეგ და გაჯუტებულისა პორტას შეგონებებისადმი, რათა ყოფილიყო ჩვენთან კეთილ თანხმობაში. როგორც კი მინისტრებიდან რომელიმე შემოგეპასუხებათ რაიმენაირი უჯერო გამონათქვამით ჩვენდამი ქართლის მიწების დაქვემდებარებასთან მიმართებაში, თქვენ გადაჭრით იტყვით, რომ თუკი იგი აკეთებს მსგავს განმარტებებს პორტას სახელით, მაშინ ჩვენ ვაღიარებთ მათ მეგობრობის არსებით დარღვევად და ყველაზე უფრო მტრულ მოქმედებებად, რომლებსაც მივათვლით ჩვენ საზღვრების მახლობლად მოუსვენარი უფროსის შენარჩუნებასა და მისთვის ასე აშკარად აღმოჩენილ ხელშეწყობას (წაყრუებას, попущенiе).
ილაპარაკებთ რა მინისტრებთან და იმ ადამიანებთან, რომლებსაც საქმეებში ძალა გააჩნიათ, თავად თქვენ ან თქვენი ახლობელ-მეგობრების მეშვეობით, შეეცადეთ ჩააგონოთ მათ, რომ მსგავსი სიძნელეები არ მოუტანენ კეთილ ნაყოფს არც პორტას, არც თავად ამ საქმეების მმართველებს დახმარებას მათ მტკიცედ შენარჩუნებაში, ვინაიდან, ამოწურავენ რა ჩვენს მოთმინებას, არ ავიღებთ ჩვენ ხელს, ბოლოს და ბოლოს, უკიდურეს ზომებზეც, ხოლო აქედან მომდინარე საუბედურო შედეგები კი, არა თუ სხვათა ანგარიშზე, არამედ მათ საკუთარზე დაიწერება”.
სანამ იმპერატრიცას ბრძანება მიაღწევდა ბულგაკოვამდე და იგი მოელაპარაკებოდა პორტას, სულეიმან-ფაშა ავრცელებდა ხმებს, რომ სულთანმა გამოუგზავნა მას მრავალი საჩუქარი და 44.000 თუმანი, აზერბაჯანელი ხანებისა და დაღესტნელი თავკაცებისთვის დასარიგებლად, იმისთვის, რათა მათ იმოქმედონ საქართველოს წინააღმდეგ. ამასთან ამბობდნენ, რომ ავარელი ომარ-ხანი შემოიჭრება კახეთში, თავად სულეიმანი – ქართლში, ხოლო ადერბაიჯანელი ხანები კი – განჯისა და თათრული პროვინციების მხრიდან.
ეს ხმები და საქართველოს მტრების გეგმა უკიდურესად აშფოთებდა ერეკლეს. “ჭეშმარიტად გიცხადებთ, წერდა იგი პ. ს. პოტიომკინს (Въ письме отъ 6-го августа 1786 года, Госуд. Арх., XXIII, № 13, п. 51), რომ ისეთი საფრთხე, რომელსაც საქართველო ახლა განიცდის, არასოდეს არ ყოფილა; და დიდი შაჰ-აბასის სიკვდილის შემდეგ ისეთი დაქცევა ქვეყნისა არ ყოფილა, როგორიც ახლაა. თქვენი აღმატებულება ხედავს, რომ როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს სამეფოსაც მეტად გვჭირდება თქვენი დახმარება”.
ერეკლე სთხოვდა, რომ არ დალოდებოდნენ პეტერბურგიდან ნებართვას, ეჩქარათ დახმარების გამოგზავნა და მოქცეულიყვნენ ტრაქტატის თანახმად თუნდაც იმისთვის, “რათა ამდენმა უდანაშაულო ქრისტიანმა არ განიცადოს სატანჯველები მისი უდიდებულესობისადმი ერთგულების გამო. მიეცით მათ გადარჩენა, რათა არ გაისმას ქვეყნად სიტყვა, რომ დიდი ეკატერინეს დროს და რუსეთთან შეერთების შემდეგ საქართველო გაქრა.
თუკი თქვენ იცით, რომ საქართველოს სამეფოს დაცემის მეშვეობით რუსეთის იმპერიას ექნება სარგებელი ან მოგება, მაშინ როგორც თქვენ გსურთ, ისე მოიქეცით კიდეც. მოგვეცით ისეთი დახმარება, რომ (საქართველოს) შეეძლოს მტერთათვის წინააღმდეგობის გაწევა. თუკი დახმარება არ იქნება, მაშინ ხელმეორედ გთხოვთ ღვთის გულისათვის, რომ მოგვცეთ სამართლიანი (გულახდილი) პასუხი, რათა ამდენი სული ქრისტიანი სამუდამოდ არ დაზარალდეს. ისიც საკმარისია, რაც გადაიტანა საქართველომ შარშან და მესამე წელს” (И то довольно, что прошлаго и третьяго года потерпела Грузiя).
მეფე ევედრებოდა პოტიომკინს არ დაეჩივლა იმაზე, რომ იგი ასე ხშირად აბეზრებს თავს თავისი თხოვნებით.
– როცა ადამიანს აქვს რაიმე ავადმყოფობა, ამბობდა ერეკლე, – მაშინ ბუნებრივია, რომ იგი ოხრავს და წუხს. რა ვქნათ? ერთადერთი თქვენი იმედი გვაქვს, და ვის მივმართო, თუ არა თქვენ, ვის გამოვუცხადო ჩემი სნეულება? თუკი მივმართავ თურქებს, ისინი ხალისით მოგვიღებენ; მივმართავ სპარსელებს, ისინი შეგვიწყალებენ, და დაღესტნელნიც არ იტყვიან უარს ჩვენს მიღებაზე. მაგრამ ვისი მფარველობა უნდა ვეძიო, რუსეთის იმპერატრიცის გარდა?
კატეგორიულად დასმულმა ამ საკითხმა აიძულა ჩვენი მთავრობა, რომ ისევ მოეთხოვა პორტასგან, რათა მას აეკრძალა მოსაზღვრე მმართველებისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა. იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ დაავალა ბულგაკოვს კვლავ დაედასტურებინა თურქული სამინისტროსთვის, რომ საქართველოს მეფის სამფლობელოთა ფარგლები “არსებითად ჩვენი საზღვრებია და რომ მათდამი შეხება სრულად დაგვარწმუნებს ჩვენთან მშვიდობისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაზე პორტას მიერ სურვილის არქონაში”. თურქეთის მთავრობის თანხმობის შემთხვევაში, რომ გამოესწორებინა თავისი შეცდომები და აღედგინა მეგობრული ურთიერთობები, იმპერატრიცამ რწმუნება მისცა ბულგაკოვს (Въ рескрипте отъ 8-го августа 1786 г. Арх. Кабинета, св. 442) დაერწმუნებინა პორტა, რომ ჩვენ არასოდეს არ ვეძიებდით ომს, და არც გვექნებოდა იგი პორტასთან, თუკი თურქები ამაზე თავად არ წაგვახალისებდნენ; რომ ახლაც მათზეა დამოკიდებული მშვიდობის შენარჩუნება, თუ დარჩებიან მშვიდად და არ გააძლიერებენ არც პირდაპირ, არც ფარულად (посредственно) იქაური ხალხების თვითნებობას. რომ ორივე მხარისთვის მომგებიანი ვაჭრობის გაგრძელებას, შეუღლებულს მეზობლებთან მშვიდობითა და თანხმობით ყოფნასთან, ჩვენ, რა თქმა უნდა, ვამჯობინებთ ყოველგვარ დაპყრობას, არ გაგვაჩნია რა ამ უკანასკნელში საჭიროება ჩვენი იმპერიის სივრცისა და სიდიადის გამო”.
ჯერ კიდევ ნაადრევად მიიჩნევდა რა ღიად ჩართვას ჩვენდამი მტრულ ურთიერთონენში, პორტამ გამოუგზავნა სულეიმანს მკაცრი ბრძანება, რომ არ მიეცა არანაირი საბაბი რუსეთთან დაჯახებისთვის, მაგრამ იმავე დროს თავად, საიდუმლოდ, ემზადებოდა საომარი მოქმედებების დასაწყებად. ფოთში მოვიდა ორი სამხედრო და 15 სატრანსპორტო გემი, დატვირთულები მნიშვნელოვანი საბრძოლო და სასურსათო მარაგებით. როგორც ამ ქალაქში, ისევე ბათუმშიც თურქები გადმოტვირთავდნენ არტილერიას და ააგეს სიმაგრე მდინარე რიონსა და პალიასტომის ტბას შორის. ამ სამუშაოებისთვის კონსტანტინოპოლიდან გამოგზავნილ იქნა ოთხი უცხოელი. ააგეს რა სიმაგრე, მათ 60 თურქს ასწავლეს ქვემეხებთან მოქმედება. დადიოდა ხმები, რომ ანატოლიაში თავმოყრილია 35.000-მდე თურქი და, რომ ახალციხეში მოვიდა ყაფუჯი-ბაში, რომელსაც დავალებული ჰქონდა ამ ქალაქის შემოგარენში 12.000-მდე ლეკის შეგროვება.
ერთის მხრივ ეს ცნობები, ხოლო მეორეს მხრივ კი სულეიმანისთვის საზღვრების სიმშვიდის დარღვევის აკრძალვა, მიანიშნებდა, რომ თურქების ყველა მზადებას გააჩნია თავდაცვითი ხასიათი და რომ მათ ეშინიათ, რათა რუსეთმა არ დაძრას მათზე ჯარები საქართველს გავლით.
– ამაოა მათი ასეთი შეშფოთება, ამბობდა იმპერატრიცა; – მათთან ომის შემთხვევაში ჩვენ არ გაგვაჩნია გზის მომზადების საჭიროება ამ მიწის გავლით, რადგანაც შეგვწევს ძალა იმისთვის, რათა ყველგან გავიკვალოთ იგი. თურქებს არ დავიწყებიათ, რა თქმა უნდა, ჩვენ გადასვლა მდინარე დუნაიზე, თუმცა კი გემები არა გვყოლია; არ დავიწყებიათ მათ თავიანთი ციხესიმაგრეების დაცემაც და უნდა ცოდნოდათ, რომ დახელოვნებული მხედართმთავრები არ აწარმოებენ მეორე ომს პირველის მსგავსად ერთფეროვნად და არ მიდიან იმ გზით, სადაც მათ მოელიან.
მიუხედავად ამისა, ხმებს თურქების მზადებათა შესახებ, არ შეიძლებოდა რომ ერეკლე მეფე არ შეეშფოთებინა, და ასევე პოლკოვნიკი ბურნაშოვიც, ავადმყოფთა და სუსტების გამოკლებით, იყო არაუმეტეს ათასი ადამიანისა, კავალერიის გარეშე, რომელიც აუცილებელი გახლდათ სადარაჯო და საავანპოსტო სამსახურისთვის.
“ღმერთი გვაკურთხებს ზოგჯერ, მოახსენებდა ბურნაშოვი (Въ рапорте отъ 10-го августа 1786 г., № 28), – მცირე რიცხვის მამაც ჯარებსაც დიდი გამარჯვებებით შესაძლებელ ფარგლებში, მაგრამ სურსათზე თუ ვიმსჯელებთ, თურქული ჯარების მოსვლის შემთხვევისთვის, შესაძლებელია მოგვიხდეს გარდაუვალი უბედურების გადატანა, ვინაიდან არა მარტო არ არის და არ მზადდება სათადარიგო პროვიანტი, არამედ უკიდურესი ზრუნვითა და წვალებით გვაწვდიან ახლანდელსაც (მიმდინარესაც). ეს ხდება არა პურის უკმარისობისგან, არამედ დაუჯერებლად მოშლილი ქართული მმართველობისა და ფულის უკმარისობისგან (Сiе происходитъ не отъ недостатка въ хлебе, но по невероятно разстроенному грузинскому правленiю и по недостатку въ деньгахъ).
მოგახსენებთ რა ამის შესახებ, გავბედავ ყოვლადუმორჩილესად წარმოგიდგინოთ, რომ საჭიროა აუცილებლად აღმოვუჩინოთ ქვეყანას ეს დახმარება და ამით გამოვაცოცხლოთ ქართველი ხალხის იმედი, რომელიც უკიდურეს გულგატეხილობაშია მოსული. მთებში ხიდებისა და გზების დანგრევის მიზეზით სასო აქვთ წარკვეთილი მათ დაცვის მიღებაში და, ჩამოუშვიათ რა ხელები, ოდნავადაც კი არ ემზადებიან თავდაცვისთვის. მათი ამჟამინდელი განწყობის მიხედვით, მეტად ძნელი არ იქნება წინასწარ განვჭვრიტოთ, რომ როდესაც აქაურ ფარგლებში შემოვა თურქული კორპუსი, ქალაქი და ხალხი უარს არ იტყვიან, რათა დანებდნენ უძლიერესის დისკრეციას (не укоснятъ отдаться на дискрецiю сильнейшаго), თუმცა კი მისი უმაღლესობა მეფის სურვილის საწინააღმდეგოდ”.
გენერალ პოტიომკინს არ სჯეროდა, რომ ასეთი დიდი საფრთხე ემუქრებოდა საქართველოს, მაგრამ ერეკლეს დამშვიდებისთვის მიიღო ზომები გზების შესაკეთებლად ჩვენი ჯარებისა და ოსების დახმარებით, და ვლადიკავკაზთან თავი მოუყარა ქვეითი ჯარის სამ ბატალიონს, დრაგუნების ოთხ ესკადრონსა და კაზაკთა პოლკს, ამბობდა რა, რომ პირველივე საჭიროებისას დაძრავს მათ საქართველოსკენ (Письмо Потёмкина Ираклiю 23-го августа. Госуд. Арх., XXIII, папка 57).
ჰყავდა რა ოსებს შორის ბევრი მსტოვარი, სულეიმან-ფაშამ მალე შეიტყო პ. ს. პოტიომკინის განკარგულებათა შესახებ და ამასთან თითქმის ერთდროულად მიიღო ცნობები, რომ მცირე აზიის საზღვრებზე თავმოყრილი მთელი თურქული ჯარები ჩაბარებულია ბათალ-ფაშას მთავარი უფროსობისადმი. უკანასკნელი გარემოება განსაკუთრებით უსიამოვნო იყო ახალციხის ფაშისთვის. ისწრაფვოდა რა დამოუკიდებლობისკენ და ჰყავდა რა ბათალ-ფაშას სახით პირადი მტერი, სულემანს გაცილებით უფრო მეტად ეშინოდა თურქების ახლო ყოფნისა, ვიდრე რუსების. რათა თავი დაეღწია ბათალ-ფაშას მეთვალყურეობისგან, მან გადაწყვიტა ეშმაკობისთვის მიემართა და აგვისტოს ბოლოს ახალციხის ფაშის მიერ წარმოგზავნილი მოვიდა ტფილისში წინადადებით, რათა მეფეს დაედო სამშვიდობო პირობები პორტასთან და შეეტყობინებინა ისინი უმაღლესი ვეზირისთვის.
ეს წინადადება უცნაურზე უფრო მეტი იყო, მაგრამ აუცილებელი სულეიმანისთვის. ერეკლესთან დადებული პირობების გაგზავნით სულეიმანს შეეძლო დაერწმუნებინა უმაღლესი ვეზირი ახალციხის საფაშოს საზღვრების უსაფრთხოებასა და აქედან გამომდინარე, შეკრებილი ჯარების შენახვის უსარგებლობაში, რომელთა ყოლაც თავის სამფლობელოთა მახლობლობაში მას სულაც არ სურდა. ჯარების წასვლა სასარგებლო იყო ერეკლესთვისაც, და ამიტომ არცთუ ხანგრძლივი ურთიერთ თათბირების შემდეგ, რომლებიც პოლკოვნიკ ბურნაშოვის მონაწილეობის გარეშე ხდებოდა საქართველოს მეფესა და სულეიმანის რწმუნებულს შორის, დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც ორივე მხარემ ვალდებულება აიღო არ მიეყენებინათ ერთმანეთისთის არც წყენა, არც ძარცვა-რბევა. მოწინააღმდეგეთა შემოჭრებისგან საქართველოს დასაცავად ერეკლეს შეეძლო გამოეყენებინა რუსული ჯარები, მაგრამ იმ პირობით, რათა ისინი არ ჰყოლოდა მას სამი ათასზე მეტი* (*საკუთრივ რუსული ჯარები საქართველოში იყო არაუმეტეს 1.500 ადამიანისა, მაგრამ ერეკლემ, ვალდებულება იკისრა რა, არ შემოეყვანა თავის სამფლობელოებში ახლები, განზრახ უჩვენა ისინი 3.000 ადამიანი) და არ ეთხოვა მათი რიცხვის გაზრდის შესახებ. სულემანი დაპირდა სანაცვლოდ არ მოწვია და არ შეენახა თავისთან ლეკები, არ ეყიდა და არ გაეყიდა აზიის ბაზრებზე საქართველოს ქვეშევრდომები, არ ჰქონოდა არანაირი ურთიერთობები საქართველოს მოწინააღმდეგეებთან და მის საზღვრებზე არ შეენახა სულთანის ჯარები. თუმცა კი უკანასკნელი სავალდებულო პირობის დადებაზე სულეიმანს, როგორც სულთანის ქვეშევრდომს, არანაირი უფლება არ გააჩნდა, მაგრამ ერეკლემ თავისი მდგომარეობა იქამდე გამოუვალად ჩათვალა, რომ მზად იყო დაედო თავიდანვე აუსრულებელი პირობა, ოღონდ კი დროებით შეესუსტებინა ის ძარცვა-რბევა, რომელიც ქვეყანას ადგებოდა ლეკთა შემოჭრებისგან. ხელმძღვანელობდა რა თავის ქვეშევრდომთათვის სიმშვიდის მიცემის სურვილით, მეფე ადვილად დაეთანხმა უმაღლესი ვეზირისთვის წერილის გაგზავნაზე და ჩააბარა იგი სულეიმანის წარმოგზავნილს.
“ჩვენზე მტრების თავდასხმის დროს, წერდა ერეკლე ვეზირს (Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 51), ჩვენ ყოველთვის იძულებული ვიყავით დახმარება გვეძია ჩვენი მეზობლებისგან, თუმცა კი არასდროს არ გვქონია სასურველი წარმატება. მხოლოდ ერთი რუსეთი ჩვენ და ჩვენს წინაპრებს გვიწევდა ძლიერ დახმარებას, რის გამოც ახლაც მივმართეთ ჩვენ რუსეთის უზენაეს (სამეფო) კარს. მისმა უდიდებულესობამ ყოვლადმოწყალედ ღირსგვყო ჩვენ თავისი მფარველობისა, გვიწყალობა რა 3.000-იანი თავისი ჯარი მოწინააღმდეგეთაგან ჩვენს დასაცავად. უკვე გავიდა სამი წელიწადი, რაც რუსეთის ჯარები იმყოფებიან ჩვენს სამფლობელოში, მაგრამ, მისი უდიდებულესობა სულთნის ქვეშევრდომებისთვის არც საიდუმლოდ, არც ცხადად თუნდაც უმცირესი წყენაც კი არ მიგვიყენებია, არამედ მხოლოდ ჩვენს მიწაზე შემოჭრილებს, ჩვენი ძალების შესაძლებლობის და მიხედვით, ვუწევდით წინააღმდეგობას. ამის საპირისპიროდ, სულეიმან-ფაშამ, როდესაც შეიტყო ჩვენთან რუსების მოსვლის შესახებ, მოუწოდა ახალციხეში დაღესტნელებს, რომლებმაც, გაძარცვეს რა ბევრი სოფელი საქართველოში, დახოცეს და ტყვედ წაიყვანეს მრავალი ჩვენი ქვეშევრდომი. ხოლო რადგანაც ორ მაღალ დერჟავას შორის მშვიდობაა დამყარებული, ამიტომ ჩვენ, თავს ვარიდებთ რა სულთნის უკმაყოფილების მიზეზებს, ასეთი თარეშები დასჯის გარეშე დავტოვეთ, რისი დამოწმებაც შეუძლიათ მაღალი პორტას ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ჩვენს მეზობლებს.
ახლა სულეიმან-ფაშამ, რომელსაც სურს ჩვენთან მშვიდობით ყოფნა, გამოგვიგზავნა თავისი ქეღაი, რომელთანაც ჩვენ შევთანხმდით, რომ ჩვენთვის ნაწყალობევი სამი ათასიანი რუსული ჯარი დარჩება გამრავლების გარეშე, სანამ ორივე მაღალი დერჟავა იქნება ერთმანეთთან მშვიდობით. სულეიმან-ფაშა პირობას დებს, რომ დაღესტნელებს ახალციხეში არ მოუწოდებს, იქ მყოფებს კი გაისტუმრებს და თავისი ჯარებით საქართველოს არანაირ ზიანს არ მოაყენებს, ჩვენი ქვეშევრდომების ახალციხეში ყიდვისა და გაყიდვის უფლებას არ მისცემს, ჩვენს მოწინააღმდეგეებთან არც საიდუმლოდ, არც აშკარად ურთიერთობა არ ექნება და სულთნის ჯარებს ჩვენს საზღვრებზე არ შეინახავს.
რის შესახებაც თქვენ ამ წერილით გატყობინებთ”.
ეს წერილი, რა თქმა უნდა, ვერ აკმაყოფილებდა სულეიმანს, რომელსაც სურდა, რათა ერეკლეს ეძია სულთნის მფარველობა, და ფაშამ, უარი თქვა რა დადებული პირობების ხელმოწერაზე, უკანვე დააბრუნა ქართველი წარგზავნილები. სულეიმანი წერდა, რომ თუკი ერეკლეს “უნდა კეთილი საქმის გაკეთება თავისი ქვეშევრდომებისთვის, მაშინ უნდა დაამყაროს წესრიგი თავის ქვეყანაში და მოიყვანოს სოფლები თავდაცვით მდგომარეობაში, რათა, ირონიით ამბობდა ფაშა, რამდენიმე ლეკმა მხედარმა არ დაარბიოს მთელი საქართველო (Сулейман писалъ, что если Ираклiй «желаетъ сделать доброе дело для своихъ подданныхъ, то чтобъ учредилъ порядокъ въ своей стране и привёлъ деревни въ оборонительное положенiе, дабы, говорилъ паша съ иронiей, несколько наездниковъ лезгинскихъ не разорили всей Грузiи). მე კი მათი შეკავების ძალები არ გამაჩნია, იმიტომ რომ ისინი მე არ მისმენენ. თუმცა კი, რაც შეეხება კავშირსა და მეგობრობას ჩვენს შორის, მე არა მხოლოდ შევეცდები, რათა იგი არ დავკარგო, არამედ ყოველნაირად აღმოგიჩენთ ჩემი მეგობრობის მცდელობებს”.
“ჩემი განზრახვაა, წერდა ფაშა მეფე ერეკლე II-ს სხვა წერილში* (*1786 წ. 29 ოქტომბერს მიღებულში. Гос. Арх., XVI, № 799), მოგიტანოთ თქვენ თქვენი უწინდელი კეთილდღეობითი მდგომარეობა, გამოვითხოვო თქვენთვის დიდი სულთნისგან წყალობა და პატივისცემა, იმათზე უფრო აღმატებული, რომლებიც ამაზე უწინ გებოძებოდათ და დავამკვიდრო ჩვენს შორის უწყვეტი მეგობრობა და კავშირი ისეთ საფუძველზე, რომ ჩვენს შთამომავლებსაც შეეძლოთ მისით ნეტარება.
“თქვენი წერილი ვეზირ აზამისადმი, აქ მოტანილი ჩემი ქეღაის მიერ, თუმცა კი არ შეიძლება რომ მას მოეწონოს, მაგრამ, მისი წარდგენისას, მე გამოვიყენე ყველა შესაძლებლობა თქვენს სასარგებლოდ, რათა თქვენ მიიღოთ თქვენთვის სასურველი სასურველი პასუხი, და მასთან ერთად კი იქიდან სამართლიანად გამომდინარე მაღალი პორტას წყალობებიც... მაგრამ ჩვენს გულში დატოვებული ჭრილობა იმ დრომდე განუკურნელი იქნება, სანამ მასში ჩარჩენილი ეკალი სრულებით არ იქნება ამოღებული. და ამისთვის, დიდი სულთანისადმი თქვენს ერთგულებაში ზუსტად დარწმუნებითვის, გააგზავნეთ მის კარზე თქვენი ორი მოხელე, ამანათების ნაცვლად და გექნებათ რა რჩევა ვისთანაც ჯერ არს, გვიბოძეთ ჩვენ გადამწყვეტი პასუხი... ასეთ ნაირად, დავასრულოთ ჩვენი საქმეები ყველაზე უფრო მოკლე დროში. დაე განამტკიცოს ღმერთმა უწყვეტი კავშირი სამუდამოდ! შეეცადეთ მხოლოდ თქვენი ვაჟების დაბრუნებას უცხო ქვეყნებიდან, რის შესახებაც თქვენ გულწრფელად გთხოვთ. ეს სასახურს გაუწევს ჩვენს კეთილდღეობას, და თუ თქვენ მე ძმად მიმიჩნევთ, მაშინ ნუ უგულვებელყოფთ ამ სასარგებლო რჩევას”.
1786 წლის დეკემბრის შუა რიცხვებში სულეიმანმა კვლავ გამოგზავნა ტფილისში თავისი დესპანი, სიტყვიერი წინადადებით, რათა ერეკლე მეფეს გაეყვანა რუსული ჯარები საქართველოდან და დაებრუნებინა თავისი ვაჟები (მირიანი და ანტონი) რუსეთიდან. რის სანაცვლოდაც სულთანი ვალდებულებას იკისრებს შეასრულოს ერეკლეს ყველა სურვილი. ხოლო თუკი რუსები უწინდებურად საქართველოში დარჩებიან, მაშინ იმაში დარწმუნებისთვის, რომ ისინი არ მიაყენებენ არანაირ ზარალს თურქულ ოლქებს და მეფე არ მოითხოვს მათი რიცხვის გაზრდას, მან უნდა გაგზავნოს ახალციხეში ორი ამანათი საუკეთესო ქართული თავადური გვარებიდან. სანაცვლოდ სულემანი პირობას დებდა არ მოეყენებინა ზიანი საქართველოსთვის, გაესტუმრებინა ყველა ლეკი თავისი სამფლობელებიდან, დაებრუნეინა ტყვეები და მეფისადმი მორჩილებისკენ აეძულებინა მისგან ჩამოცილებული სპარსელი ხანები* (*სულეიმანის წერილის თარგმანი. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 59).
ახალციხის საფაშოდან ლეკების გასტუმრების დაპირება მეტად მნიშვნელოვანი იყო ქართველებისთვის. ისინი იმდენს განიცდიდნენ მათი ძარცვისა და ძალადობისგან, რომ ერეკლე, სურდა რა თავის ქვეშევრდომთა ძარცვა-რბევის დასრულება, ავარელი ომარ-ხანის მამას აძლევდა ათას მანეთს წელიწადში, თავად ხანს 6.500 მანეთს და მასთან დანათესავების შესაძლებლობასაც კი ეძიებდა. მეფემ შეიპირა ხანი მისი ასულის მოცემაზე თავისი უფროსი ძის გიორგის საცოლედ, მაგრამ ეს ქორწინება ვერ შედგა, და ავარიის ხანი უწინდებურად ახდენდა ძარცვა-რბევას საქართველოში. შემდგომში, მიიღო რა მამის მემკვიდრეობა, ომარ-ხანი ასევე სთავაზობდა თავისი დის მოცემას ვახტანგ ბატონიშვილის საცოლედ, მიიღო ამისთვის ორი ათასი მანეთის საჩუქრები, მაგრამ შემდეგ კი უარი თქვა და, იჭრებოდა რა საქართველოს ფარგლებში, ძარცვავდა, წვავდა და მცხოვრებნი ტყვედ მიჰყავდა. გასაგებია, რომ ასეთი ურთიერთობებისას ლეკების გასტუმრება მათი მთავარი ბუდიდან, ახალციხიდან, და სულეიმანის პირადი კეთილგანწყობა მეტად მნიშვნელოვანი იყო ერეკლესთვის, და ამიტომ, ფაშის წარმოგზავნილის ტფილისში მოსვლისთანავე, მეფემ საგარეჯოში შეკრება უბრძანა გიორგი ბატონიშვილს, კათოლიკოსსა და ყველა დიდებულს. მოვიდა რა იქვე 18 დეკემბერს, ერეკლემ, შეკრებილებთან თათბირის შემდეგ, გამოუცხადა პოლკოვნიკ ბურნაშოვს, რომ, სამეფოს ყველა ჩინოსნისა და ხალხის ერთსულოვანი სურვილისა და თანხმობის მიხედვით, განზრახული აქვს მას გაგზავნოს ახალციხეში სულეიმანის მიერ მოთხოვნილი ამანათები და ასეთი საქციელისკენ მას აიძულებენ მისი ქვეშევრდომები თურქთა მიერ დარბევისგან მათი დახსნის უკიდურესი აუცილებლობის გამო. ბურნაშოვმა მიუთითა ერეკლეს, რომ, ტრაქტატის მეოთხე პარაგრაფის მიხედვით, იგი ვალდებულია ყველა თავისი წინადადების შესახებ ურთიერთობა იქონიოს მოსაზღვრე უფროსებთან. ერეკლე პასუხობდა, რომ მისწერს გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინს, მაგრამ, არ დალოდებია რა პასუხს, ახალციხეში გააგზავნა თავადები ნიკოლოზ ორბელიანი და თეიმურაზ ციციშვილი, სულეიმანის ჭეშმარიტი მიზნების უფრო კარგად შეტყობისთვის (Рапортъ Бурнашёва 29-го декабря 1786 года, № 39).
მეფის ასეთ აჩქარებასა და თურქების წინაშე პირფერიობას არ შეიძლებოდა არ გაეკვირვებინა პ. ს. პოტიომკინი. “მე ვჩქარობ, წერდა იგი (Въ письме Ираклiю отъ 11-го января 1787 г., Государ. Арх., XXIII, п. 62), თქვენი უმაღლესობის მიერ ჩემთან გამოგზავნილი ზაზა სოლოღაშვილის (Салагаева) თქვენდამი გამოგზავნას და მასთან ერთად ჩემი პასუხისაც თქვენს წერილზე, რომლის შინაარსსაც ვუყურებ რა, უკიდურესად ვწუხვარ, რომ თქვენთა დიდებულთა საბჭო ეშვება ახალციხელი სულეიმან-ფაშის მოთხოვნათა აღსრულებისთვის მზადყოფნამდე. თქვენს მიერ სრულიად რუსეთის იმპერიასთან დადებული ტრაქტატის მეოთხე არტიკულის ძალით, საზეიმოდ აიღეთ თქვენ ვალდებულება, რომ გექნებოდათ ბჭობა მოსაზღვრე უფროსთან მეზობელ მფლობელენთან ყველა ურთიერთობის დროს და ყველა შემთხვევაში, როდესაც მეზობლებისგან გამოგზავნილი იქნებოდნენ დესპანები. აღვასრულებ რა ამ არტიკულის ძალას, ჩემი მოვალეობა მოითხოვს წარმოვუდგინო თქვენს უმაღლესობას და ვურჩიო, რათა თქვენ არ მისცეთ ახალციხის ფაშას ამანათები და ამასთან უმორჩილესად გთხოვთ განვიხილოთ სულეიმან-ფაშას ყველა მოთხოვნა და თქვენდამი მისი ყველა მომართვის მიზანი.
სულ იმ დროიდანვე, როდესაც დაიწყო მან თქვენს უმაღლესობასთან მიმოწერა ან მოლაპარაკებები, მისი მოთხოვნები შედგებოდა შემდეგში:
1. გაცდუნებდათ რა სხვადასხვა მოჩვენებითი სარგებლით, შეერყია თქვენი ერთგულება რუსეთისადმი და თქვენი მეფური პირი ვერაგობისკენ მიექცია (и сделать царское лицо ваше вероломнымъ).
2. რათა გაიყვანოს რუსეთის ჯარები საქართველოდან და, თავიდან მოიშორებს რა საქართველოს მრისხანე დამცველებს, გააშიშვლებს მას თავდაცვისგან, ვინაიდან, ჩვენი ჯარები რომ არ ყოფილიყო მათთვის მრისხანე, მას არ ექნებოდა საჭიროება რომ ეძია მათი გაყვანის გზები საქართველოდან.
ვერ ნახა რა ამ ორ მოთხოვნაში წარმატება, ახლა გთავაზობთ იგი ახლებს, არა ნაკლებ მაცდურს, თუმცა კი არა იმდენად შეუპოვარს, და სახელდობრ:
3. რათა თქვენმა უმაღლესობამ მისცეს მას დაპირება, რომ მის მიერ და მისი ჩანაფიქრებითა და ჩაგონებით ლეკების მიერ საქართველოს სამეფოსადმი ძარცვა-რბევისთვის პასუხისმგებლობა მოისპოს და არ მოეკითხოს. სწორედ ეს არტიკული საკმარისად ნათელია, რომ სულეიმან-ფაშა წინასწარ ღებულობს ზომებს, მოგხიბლავთ რა მოჩვენებითი კეთილგანზრახვებით, რათა თავად პასუხისმგებლობის გარეშე დარჩეს.
4. სულეიმან-ფაშა ქართველი თავადებისგან მოითხოვს ორ ამანათს. განა ძნელია, რომ გავარკვიოთ ამ შემთხვევაში მისი ვერაგობა, რომლის შემობრუნებასაც ეძიებს იგი თქვენი და საქართველოს სამეფოს საზიანოდ.
5. გპირდებათ ფაშა, რომ ადერბაიჯანელი ხანებისადმი პორტასგან გამოგზავნილ სიგელებს თავისთან იქონიებს და მათ მოსწრაფებას საქართველოზე გააჩერებს. აქაც ადვილად შეძლებთ გარჩევას, რომ ამ სიგელების თავისთან დატოვებას სულეიმან-ფაშა ვერ გაბედავდა, როცა მათი დაგზავნა პორტასგან ექნებოდა ნაბრძანები.
მისი უდიდებულესობის უზენაეს კარს არ უგულვებელუყვია საქართველოს სამეფოს ინტერესები და სულეიმან-ფაშის მთელმა მოჩვენებითმა მეგობრობამ მოახდნა შემობრუნება თითქმის იმ პუნქტების წინააღმდეგ, რომლებსაც საიმპეტარორო კარმა დაჟინებული მოთხოვნების შედეგად მიაღწია პორტასგან” (Высочайшiй ея величества дворъ не пренебрёгъ интересовъ царства грузинскаго и вся мнимая дружба Сулейманъ-паши приняла поворотъ свой едва ли не по темъ требованiямъ, кои дворъ императорскiй настоялъ у Порты).
გართულებული პოლიტიკური გარემოებებისა და რუსეთის თურქეთთან ურთიერთობების გარდაუვალი გაწყვეტის გათვალისწინებით, გენერალ-პორუჩიკი პოტიომკინი სთხოვდა ერეკლეს არ შესულიყო სამოკავშირეო ურთიერთობებში ახალციხის ფაშასთან და არავითარ შემთხვევაში არ მიეცა მისთვის ამანათები. მეფე პასუხობდა, რომ მან უკვე გააგზავნა ახალციხეში დესპანები, შეეცდება თავი აარიდოს ამანათების მიცემას, მაგრამ ეშინია შედეგების გამო. ერეკლესთვის დასანანი იყო რომ არ ესარგებლა ფაშის თუნდაც დროებითი კეთილგანწყობით, მით უმეტეს, რომ რუსეთსა და თურქეთს შორის ურთიერთობათა აშკარა გაწყვეტა ჯერ კიდევ არ ყოფილა. “რა ისეთი მნიშვნელოვანი საქმეა, კითხულობდა მეფე (Потёмкина въ письме 15-го февраля 1787 года. Госуд. Арх., XXIII, п. 58), იქნება თუ არა ჩვენი ორი ამანათი ახალციხეში? ხოლო როგორც კი დაირღვევა მშვიდობა ორ ხელმწიფეს შორის, მაშინ ჩვენ იმ ადამიანთა იქიდან გამოყვანას შევძლებთ. და თუნდაც რომ დარჩენილიყვნენ ისინი მათ ხელში, მეტად ადვილად შეიძლება მისი უდიდებულესობის სამსახურისა და ერთგულებისთვის მათი იქ დატოვება”.
ამასობაში სულეიმან-ფაშა იყენებდა მთელ ძალისხმევას იმისთვის, რათა შერიგებოდა ერეკლეს და მიეღწია ამანათების მიცემისთვის. ფაშამ წარგზავნილთა დასახვედრად გამოგზავნა ამალა და ისინი მეტად ალერსიანადაც მიიღო (Рапортъ Бурнашёва отъ 3-го января 1787 года. Тамъ же, п. 59). ჰქონდათ რა ბრძანება გამოეძიათ სულეიმანის ჭეშმარიტი განზრახვები, თავადები ორბელიანი და ციციშვილი არ არწმუნებდნენ ფაშას მეფის მიერ სურვილის არქონაში, რომ ამანათები გაეცა, და სულეიმანმა წარუდგინა პორტას ერეკლეს რუსეთთან კავშირისგან ჩამოცილებაზე დაყოლიების შესაძლებლობის შესახებ. კონსტანტინოპოლიდან მაშინვე დიდი საჩუქრებით გამოგზავნილ იქნა ყაფუჯი-ბაში, დავალებით, რომ სულეიმანთან ერთად დაედოთ დადგენილება მეფე ერეკლესთან.
უკანასკნელის მიღწევა ასე ადვილი არ იყო. ერეკლემ იცოდა თურქული მმართველობის ვერაგობა, სისასტიკე ქრისტიან ქვეშევრდომებთან მოპყრობაში და, ბოლოს, თავისი მეფობის არამტკიცობა, თუკი შევიდოდა თურქეთის მფარველობის ქვეშ. მეფემ იცოდა, რომ სულეიმანი მისი შეურიგებელი მტერია და სამოკავშირეო ურთიერთობები მასთან არ შეიძლება იყოს გულწრფელი. თუკი ზოგიერთი ქართველი ეძიებდა კიდეც თურქეთთან შეერთებას, ყველა ისინი მიეკუთვნებოდნენ დარეჯან დედოფლის პარტიას. სურდა რა საქართველოს დაყოფა ერეკლეს ყველა ვაჟიშვილს შორის, დედოფალმა იცოდა, რომ ტახტის მემკვიდრე, მისი გერი, ბატონიშვილი გიორგი არ დაუშვებდა ამას, და მით უმეტეს, რომ რუსეთის მთავრობამ უკვე გამოთქვა (თავისი სურვილი) მსგავსი დაქუცმაცების წინააღმდეგ, რომელსაც შედეგად მოჰყვებოდა ძმათაშორისი ომები. დარეჯან დედოფალს ბევრი მომხრე ჰყავდა თავადთა შორის, რომლებიც მემკვიდრეობით სარგებლობდნენ სახელმწიფო თანამდებობებით და ეშინოდათ მათი დაკარგვისა რუსეთის გავლენის დროს. ემყარებოდა რა საკმარისად ძლიერ პარტიას და სარგებლობდა რა უზარმაზარი გავლენით ერეკლეზე, დარეჯანმა მაინც ვერ მოახერხა სასურველ წარმატებათა მიღწევა, თუმცა კი ხელი შეუწყო თავისი ქმრის დროებით დაახლოებას სულეიმანთან.
თებერვლის მეორე ნახევარში მიღებულ იქნა ახალციხეში ფირმანი ახლო მომავალში რუსეთთან ურთიერთობების გაწყვეტის შესახებ და შეტყობინება, რომ 52.000-იანი თურქული ჯარები დაძრულ იქნება არპაჩაისკენ. დანიშნა რა სულეიმანი სერასკირად, პორტა მოითხოვდა მისგან პროვიანტისა და ჯარებისთვის ყოველივე აუცილებლის დამზადებას. ატყობინებდა რა ამის თაობაზე ქართველ წარგზავნილებს, სულეიმანი არწმუნებდა მათ, რომ სურს მშვიდობიანი ურთიერთობების შენარჩუნება და პაემანზე იწვევს ან თავად ერეკლეს, ან კიდევ მის უფროს ვაჟს გიორგის (Донесенiе посланныхъ Ираклiю 25-го февраля. Госуд. Арх., XXIII, п. 58). “დაე ხელმწიფეებმა, წერდა ამასთან სულეიმანი დარეჯან დედოფალს (Въ письме отъ 28-го февраля 1787 года. Тамъ же), გააკეთონ ის, რაც განზრახული აქვთ; ჩვენ კი უნდა ვცდილობდეთ ჩვენი სამფლობელების სარგებლობისთვის. შვიდ თუ რვა მეფეს (?) ჰქონდა ახლო ურთიერთობები რუსეთთან, მაგრამ წარუმატებლად. ახლა ვნახავთ, თუ შემიძლია მე სხვების წინაშე უფრო მეტი სასარგებლო რამ გავუკეთო ჩემს ძმას მეფესა და მის შვილებს”.
ყაფუჯი-ბაშის თანადგომითა და სულეიმანის მეცადინეობით დადებულ იქნა პირობა, რომლის მიხედვითაც მეფემ ვალდებულება იკისრა მიეცა ამანათები, ფაშა კი, ფიცის ქვეშ, დაპირდა არ ეღონა არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ და გაესტუმრებინა ლეკები თავისი სამფლობელოებიდან. “ამრიგად, მშვიდობა სრულებით დამტკიცებულია, წერდნენ წარგზავნილები ერეკლეს, და ლეკები გასტუმრებულნი არიან”.
პირობების დადებიდან რამდენიმე დღის შემდეგ ახალციხეში მოვიდნენ შუშის, ხოისა და ავარიის ხანების წარმომადგენლები. ისინი ერთხმად სთხოვდნენ ფაშას არ დაედო არანაირი პირობები მეფესთან, რომელსაც, მათი სიტყვებით, “ჰქონდა ოთხი ფეხი, რომელთაგან სამი მას უკვე წაერთვა, და იგი ახლა უკვე მხოლოდ ერთზეღა დგას”. სულეიმანი არ დაეთანხმა მათი თხოვნის შესრულებაზე და წერდა ერეკლეს (Въ письме полученномъ 21-го мая 1787 г. Гос. Арх., XXIII, п. 60), რომ “ჩვენს შორის მტკიცე საფუძველზე დადებული კავშირი ადასტურებს სულთანისადმი თქვენს არათვალთმაქცურ გულმოდგინებას, ხოლო ჩემს მომართ კი ძმობასა და მეგობრობას.
ახლა, სულთანის დარწმუნებისთვის, რომ თქვენ დგახართ სიმართლისა და სამართლიანობის გზაზე, და მისგან წყალობის ფირმანის მიღებისთვის, საჭიროა, რომ თქვენ ეცადოთ განიშოროთ უცხოური ჯარები და დაანგრიოთ გაკეთებული გზა, ხოლო ამის შემდეგ კი სხვა ხელმწიფეებს არ შეუერთდეთ და სულთანს გაუგზავნოთ თხოვნა, გამომხატველი თქვენი გულწრფელობისა. მე დაგისკვნით, რომ ასეთი საქციელი არ შეიძლება იყოს თქვენთვის არათუ მავნე, არამედ მიიღებთ წყალობის ფირმანსა და სულთანის ბევრ მოწყალებას.
გიგზავნით თქვენ ეივასს, რათა არ გქონდეთ არანაირი ეჭვი და გამოგზავნოთ თქვენი თხოვნა, რის შესახებ თავადებიც მოგახსენებენ”.
სულეიმანის მოთხოვნა არ ეთანხმებოდა ერეკლე მეფის აზრებს, რომელსაც არასოდეს სურდა თურქეთისადმი დაქვემდებარება და მისი მფარველობის ძიება. პოლკოვნიკ ბურნაშოვის რჩევით ერეკლემ უარი თქვა სულთნისთვის მიწერაზე.
“თქვენი და ჩვენი თავადების წერილები, პასუხობდა მეფე სულეიმანს (Письмо безъ числа и месяца. Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 60), ჩვენ მივიღეთ ეივასის მეშვეობით და მისი სიტყვიერი მოხსენებაც მოვისმინეთ. ჩვენ არასოდეს მიგვიყენებია წყენა დიდებული სულთნისთვის, არამედ მხოლოდ ჩვენი სამეფოს შესანარჩუნებლად ვთხოვეთ მის იმპერატორობით უდიდებულესობას გარკვეული ჯარი, ჩვენი მეზობლების შეწუხების განზრახვის გარეშე. თქვენ, აგვიმხედრეთ რა ადერბაიჯანელები და დაღესტნელები, სამ წელს აძლევდით თქვენთან თავშესაფარს ლეკებს, რომლებიც არბევდნენ და აჩანაგებდნენ ჩვენს მიწებს, ჰყიდდნენ აღებულ ნადავლს თქვენდამი დაქვემდებარებულ ოლქებში. მაგრამ ჩვენ, ჩვენი ჯარებით არ მიგვიყენებია თუნდაც უმცირესი ზიანი დიდებული სულთანის ქვეშევრდომებისთვის, რაც თქვენთვის საკმარისადაა ცნობილი. საბოლოოდ გამოჩნდა გულწრფელი სურვილი ორივე მხრიდან, რომ კავშირისა და მეგობრობის დადებით შეგვეწყვიტა მტრობა და ძარცვა-რბევა. ამის აღსრულებისთვის გამოგვიგზავნეთ თქვენ ქეთხუდი ქეღაია-ბეი, რომელიც ჩვენ დავარწმუნეთ ჩვენს მტკიცე განზრახვაში, რომ არ გავაკეთებდით არაფერს დიდებული სულთნის საწინააღმდეგოს.
მაგრამ თქვენ, არ გქონდათ რა ამ დარწმუნების იმედი, მოითხოვდით ჩვენგან ამანათებს. ჩვენ, ვაგრძერლებდით რა მიდრეკას სიწყნარისა და მეგობრობის აღდგენისკენ, გამოვგზავნეთ თქვენთან ჩვენი ნათესავები ჩვენდამი ერთგული ორი თავადი ამანათების მოცემის დაპირებით. თქვენ არ შეასრულეთ თქვენი დაპირება და ახლაც შეუძლებელს მოითხოვთ.
ჩვენი დარწმუნებანი თქვენთვის ცნობილია და ჩვენ ვერ ვპოულობთ სხვა საშუალებას მეტად თქვენი დარწმუნებისთვის, და არც არის საჭირო. ახლაც გპირდებით ფიცით, რომ აღვასრულებთ ყველაფერს, რაც შესაძლებელი იქნება ჩვენთვის ზიანის გარეშე. თუკი თქვენ ამ დარწმუნებასაც არ მიიღებთ, მაშინ გთხოვთ, ფიცის ქვეშ ნაკისრი ვალდებულების მიხედვით, მშვიდობით დაგვიბრუნოთ ჩვენი თავადები. სხვამხრივ კი, დაე იყოს ღვთის ნება!”
გეგონებოდათ, რომ ასეთ პასუხს უნდა შეეწყვიტა ურთიერთობები მეფესა და ახალციხის ფაშას შორის, მაგრამ სინამდვილეში ასე სულაც არ აღმოჩნდა. 13 ივლისს ახალციხიდან მოვიდნენ ფაშის მიერ წარმოგზავნილები განცხადებით, რომ თუკი მომავალ ბრძოლაში რუსები გამარჯვებას მოიპოვებენ თურქებზე, მაშინ სულეიმანი მაშინვე დამორჩილდება, ხოლო ომის დასრულების შემდეგ კი უჩვენებს კონსტანტინოპოლიდან მისთვის გამოგზავნილ ყველა ფირმანს. ასეთი თადარიგიანობა გახლდათ იმ ხმების შედეგი, რომელიც მოდიოდა კონსტანტინოპოლიდან და გავრცელდა აზიურ თურქეთში, რომ რუსებს განზრახული აქვთ საქართველოში მყოფი ჯარების გაძლიერება 30 ათას ადამიანამდე და შეტევითი მოქმედების დაწყება. ასეთი განზრახვებისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად პორტამ უბრძანა ვანის, ბაიაზეთის, ყარსის, არზრუმისა და ახალციხის ფაშებს შეეკრიბათ 60 ათასამდე ადამიანი და ამასთან ერთად გამოუგზავნა ფირმანი სულეიმანს, რათა მას შეენარჩუნებინა საქართველოსთან მეგობრული ურთიერთობები. თავადმა ციციშვილმა, მისი ახალცხეში ყოფნის დროს, მოახერხა ამ ფირმანის წაკითხვა, რომელმაც აგვიხსნა, თუ რატომ ცდილობდა ფაშა, მეფის აშკარა მტერი, მისდამი გულწრფელად კეთილგანწყობილად თავის მოჩვენებას. ეს კეთილგანწყობა, თუმცა კი მოჩვენებითი, ძალზედ სასარგებლო იყო საქართველოსთვის, რომელშიც იყო მღელვარებანი ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილი პარტიების გამოისობით. მმართველობის მექანიზმის საყოველთაო მოშლილობა წარმოადგენდა საყოველთაო უკმაყოფილების მიზეზს. ივლისის ბოლოს ყაზახელთა უფროსი ახმედ-აღა, მისდამი დაქვემდებარებულ 1.500 ოჯახთან ერთად, გადავიდა ყარაბაღში. ერეკლე სასოწარკვეთილებაში მოდიოდა, ითხოვდა ჩვენს დახმარებას, რომლის გარეშეც, მისი სიტყვებით, მას თავის გართმევა არ შეეძლო (безъ которой, по его словамъ, онъ обойитсь не могъ). მის მოლოდინში ერეკლე აგროვებდა ჯარებს, მაგრამ “ქართული უდარდელობა, მოახსენებდა ბურნაშოვი (П. С. Потёмкину отъ 3-го августа 1787 г., Госуд. Арх., XXIII, № 13, пап. 61), დაუმორჩილებლობა და ყოველგვარი მოუწყობლობა, და უფრო მეტად კი პროვიანტის უკმარისობა – ძლიერი დაბრკოლებანია არა მხოლოდ რაიმე კეთილი წამოწყებისთვის, არამედ ლეკთაგან გაჩანაგების სრული მიზეზიც. ჭეშმარიტად მოგახსენებთ: ქართველებთან ერთად არანაირი საქმის კეთება არ შეიძლება, და უფრო მეტად კი სასურველი წარმატების მოლოდინი” («грузинское нераденiе, доносилъ Бурнашёвъ, непослушанiе и всякое неустройство, и паче недостатокъ въ провიанте – сильныя препятствiя не только къ благому какого-либо начинанiю, но и совершенною причиной опустошенიя отъ лезгинъ. Истинно доношу: вместе съ грузинами никакого дела предпринять не можно, а наипаче ожидать успеха желаемаго»). მიუხედავად ამისა, ერეკლეს გაუთავებელი თხოვნები (неотступныя просьбы) აიძულებდა ბურნაშოვს, რომ ეგერთა ორივე ბატალიონით მონაწილეობა მიეღო ლაშქრობაში, რომელსაც მიმართა ერეკლემ ყარაბაღში, საქართველოდან გაქცეული ყაზახების დასაბრუნებლად.
შეკრიბა რა ხუთი ათასამდე შეიარაღებული ქართველი, მეფე მათთან ერთად დაიძრა განჯისკენ. შუშელმა (ყარაბაღელმა) იბრაჰიმ-ხანმა, როგორც კი შეიტყო ერეკლეს სალაშქროდ გამოსვლის შესახებ, თავისთან მოითხოვა სომეხი მელიქები, რომლებსაც უკვე დიდი ხანია მტრულად უყურებდა, რადგანაც თვლიდა მათ რუსეთისადმი ერთგულ ადამიანებად. ეჭვობდნენ რა თავიანთ დაღუპვას, მელიქები არ გამოცხადდნენ ხანთან, არამედ ეძიებდნენ თავშესაფარს განჯასთან მდგომ რუსულ ჯარებს შორის და სთხოვდნენ მეფეს მათთვის ჯარებით დახმარების აღმოჩენას მათ ქვეშევრდომთა ყარაბაღიდან გამოყვანისა და საქართველოში გადმოსახლებისთვის. ერეკლე ხალისით დაეთანხმა და მელიქებთან ერთად გააგზავნა ოთხი ათასიანი თავისი ჯარი იულონ ბატონიშვილისა და თავად ორბელიანის უფროსობით. შეხვდნენ რა შუშის (ყარაბაღის) ხანის ჯარებს, ქართველებმა სასტიკად დაამარცხეს ისინი და წინ წავიდნენ, მაგრამ პორტასთან ურთიერთობების ახლო ხანებში გაწყვეტის მოლოდინში, თავადმა პოტიომკინმა ვერ მიიჩნია შესაძლებლად ჩვენი ჯარების დატოვება საქართველოში, და პოლკოვნიკმა ბურნაშოვმა ამ დროს მიიღო ბრძანება, რომ ეგერთა ბატალიონებით კავკასიის ხაზზე დაბრუნებლიყო. ერეკლემ თავისი ჯარები გამოიძახა ყარაბაღიდან და საქართველოში დაბრუნდა ყოველგვარი საბოლოო შედეგის გარეშე. მელიქები, რომლებმაც ყარაბაღში დატოვეს თავიანთი ცოლები, შვილები, ქონება და 7.000-ზე მეტი ქრისტიანი ქვეშევრდომი, სურდათ რა საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენა, მეფესთან ერთად ტფილისში მოვიდნენ, სადაც დიდხანს ცხოვრობდნენ უკიდურეს სიღარიბეში. შემდგომში ისინი დაესახლნენ შამქორში (საქართველოსა და განჯას შორის) 500 ოჯახთან ერთად, რომლებიც ყარაბაღიდან იბრაჰიმ-ხანის დევნას გამოექცნენ.
საქართველო საკუთარ დაცვას იქნა მინდობილი და მეფეს წინადადება მიეცა, რომ თავისი საქმეები მოეგვარებინა სულეიმანთან. ერეკლემ აღასრულა ტავრიდელი თავადის სურვილი, გაამყარა თავისი ურთიერთობები ახალციხის ფაშასთან და თავადი იოსებ ბარათაშვილიც კი გააგზავნა სულთანთან თხოვნით, რათა არ ეღონათ არაფერი საქართველოს წინააღმდეგ. სულთანმა გამოუგზავნა საჩუქრები და დაპირდა რომ მით უფრო ხალისით აღასრულებდა მის სურვილს, რადგანაც რუსულმა ჯარებმა დატოვეს საქართველო. გაჩერდნენ რა სამ დღეს განჯასთან, ჩვენი ბატალიონები დაიძრნენ კავკასიის ხაზისკენ, სადაც ჰპოვეს მნიშვნელოვანი ცვლილებები მხარის საშინაო მმართველობაში.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment