(წერილი გამოქვეყნდა გაზეთ “ახალი 7 დღის” 2005 წლის 15-21 აპრილის ნომერში)
საქართველოს გარშემო არსებული სამხედრო-სტრატეგიული ვითარება განპირობებულია დიდ სახელმწიფოების სამხედრო და პოლიტიკური ინიციატივებით. ამ სახელმწიფოებს თავიანთი ინტერესები გააჩნიათ ამიერკავკასიასა და მის მიმდებარე რეგიონებში, აგრეთვე ახორციელებენ საკუთარი ხელმძღვანელობით შექმნილი ან მათთან კავშირში მყოფი სამხედრო-პოლიტიკური ალიანსების, კავშირებისა და კოალიციების ინტერესებს. ზოგი მათგანი (ნატო), უკვე ნახევარ საუკუნეზე მეტია, ჩამოყალიბებულია, ზოგმა (სენტო, სეატო) კარგა ხანია შეწყვიტა არსებობა, ზოგიც ახლა ყალიბდება. ასეთ პირობებში მეტად მნიშვნელოვანია, რომ თავად საქართველოსა და მის ხელისუფლებას, აგრეთვე ჩვენს საზოგადოებას, ჰქონდეთ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე, სამხედრო-სტრატეგიული კონცეფცია და მისი რეალიზაციის კონკრეტული გეგმა.
წერილების ამ ციკლში შევეცდებით ჩვენს მკითხველს დავანახოთ, თუ როგორი იყო საქართველოს გარშემო არსებული სამხედრო-სტრატეგიული ვითარება ცივი ომის პერიოდში და მის მიწურულს, რა პროცესები ვითარდებოდა 1990-იან წლებსა და 2000-იანების დასაწყისში, რა მდგომარეობაში ვართ დღეს და სწორად არის თუ არა განსაზღვრული ქვეყნის განვითარების მომავალი.
ცივი ომის პერიოდში, 1952 წლიდან, თურქეთი შედიოდა ნატო-ს ბლოკის შემადგენლობაში, ხოლო 1947 წლიდან კი ორმხრივი ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული აშშ-თან სამხედრო თანამშრომლობისა და ურთიერთდახმარების შესახებ. იმ დროს აშშ და ფედერაციული გერმანია იყვნენ იარაღისა და სამხედრო ტექნიკის მთავარი მიმწოდებლები თურქეთისთვის. ისინივე ეხმარებოდნენ მას საკუთარი სამხედრო მრეწველობის განვითარებაში და აწვდიდნენ ტექნოლოგიებს ზოგიერთი ნიმუშის თანამედროვე შეიარაღების შესაქმნელად. თურქეთის სახმელეთო ჯარებში ცივი ომის მიწურულს ნაჩვენები იყო M-47, M-48 და “ლეოპარდ-1” სერიების საბრძოლო ტანკები, M-2/-3, M-58 და M-113 სერიების ჯავშანტრანსპორტერები, M-101, M-14, M-59 და M-115 სერიების ბუქსირებადი ჰაუბუცები, M-108, M-44 და M-110 თვითმავალი ჰაუბიცები, M-107 თვითმავალი ზარბაზნები, MLRS ტიპის ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემები, “კობრას”, “თოუსა” და “მილანის” ტიპების ტანკსაწინააღმდეგო სარაკეტო კომპლექსები, “რაპირას”, “რედ აისა” და “სტინგერის” ტიპების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსები, AB-204, 205, 206 და 212, აგრეთვე OH-1, TH-55 და UH-1 სერიების საბრძოლო უზრუნველყოფის ვერტმფრენები; თურქეთის ძალებში შედიოდა F-104, F-4, F-5 და F-16 სერიების ამერიკული ტაქტიკური გამანადგურებელი თვითმფრინავები, C-130, C-160 და C-7 ტიპების ტაქტიკური სამხედრო-სატრანსპორტო თვითმფრინავები, “ნაიქ ჰერკულესისა” და “რაპირას” ტიპების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსები; საზღვაო ძალებში კი ნაჩვენები იყო “გაპის”, “თენგისა” და 209 ტიპების დიზელური წყალქვეშა ნავები, “გირინგის”, “სამნერისა” და “კარპენტერის” ტიპების საესკადრო ნაღმოსნები, MEKO-200, “კიონლისა” და “ბერკის” ტიპების ფრეგატები, “ლურსენისა” და “იაგუარის” ტიპების სარაკეტო და სატორპედო კატარღები, “თრექერის” ტიპის ნავსაწინააღმდეგო თვითმფრინავები და სხვა შეიარაღება.
მთლიანობაში, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, 1991 წელს თურქეთის შეიარაღებაში შედიოდა 3780-ზე მეტი საბრძოლო (საშუალო) და 115-მდე მსუბუქი ტანკი, 3560 ჯავშანტრანსპორტერი, 4185-ზე მეტი საველე არტილერიის ქვემეხი, ზაპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემა და ნაღსატყორცნი, სანაპირო არტილერიის 240 მმ ყალიბის 20 ზარბაზანი, 1600-ზე მეტი ტანკსაწინააღმდეგო სარაკეტო კომპლექსი, 3430-მდე უუკუცემო ტანკსაწინააღმდეგო ქვემეხი, დიდი რაოდენობით ხელის ტანკსაწინააღმდეგო ყუმბარსატყორცნები, საარმიო ავიაციის 435-ზე მეტი თვითმფრინავი და ვერტმფრენი, 1285 საზენიტო ავტომატური ქვემეხი და რამდენიმე ასეული ახლო მოქმედების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი, 670 საბრძოლო თვითმფრინავი (გამანადგურებელ-ბომბდამშენი, გამანადგურებელი და სადაზვერვო), 130-მდე შორი მოქმედების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი “ნაიქ ჰერკულესი”, რომლებიც ჰაერიდან იფარავენ შავი ზღვის სრუტეების ზონას, 15 ტაქტიკური წყალქვეშა ნავი, 12 საესკადრო ნაღმოსანი, რვა ფრეგატი, 20-მდე სარაკეტო და სატორპედო კატარღა, 40-მდე ზღვაში სანაღმო ბრძოლის წარმოების ხომალდი (ოთხი ნაღმგადამღობი და 33 ტრალერი), შვიდი ტანკსადესანტო ხომალდი.
ასეთი შთამბეჭდავი რაოდენობრივი მონაცემების მიუხედავად, ხარისხობრივად თურქეთის შეიარაღება მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდებოდა ნატო-ს ბლოკის წამყვანი ევროპული სახელმწიფოების შეიარაღებას. M-47 და M-48A1/A2 ტიპების საბრძოლო ტანკები ამ დროისთვის უკვე გვარიანად იყო მოძველებული, ასევე M-59 და M-2/-3 ტიპების ჯავშანტრანსპორტერები (უკანასკნელები წარმოადგენდნენ ჯერ კიდევ მეორე მსოფლიო ომის დროინდელ ნახევრადმუხლუხიან ღია მოჯავშნულ მანქანებს), F-104 და F-5 სერიების გამანადგურებელი თვითმფრინავები (F-104 მანქანებს, მათი ხშირი ავარიულობის გამო, ბუნდესვერის პილოტები “მფრინავ კუბოებსაც” უწოდებდნენ), “თენგისა” და “გაპის” ტიპების წყალქვეშა ნავები, “გირინგის”, “კარპენტერისა” და “სამნერის” ტიპების საესკადრო ნაღმოსნები და სხვა. შესაბამისად, თავად დასავლელი სამხედრო ექსპერტები თურქეთის შეიარაღებული ძალების საბრძოლო შესაძლებლობებს მაინცდამაინც დიდად არ აფასებდნენ. მაგრამ ცივი ომის პერიოდში, როგორც ნატო-ს ბლოკის, ისე ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის ხელმძღვანელობის გეგმებით, ძირითადი საბრძოლო მოქმედებები უნდა გაშლილიყო ცენტრალური ევროპის ტერიტორიაზე, ხოლო ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფლანებს კი უფრო დამხმარე მნიშვნელობა ენიჭებოდათ.
საკუთრივ თურქეთის სახმელეთო ჯარებში ნაჩვენები იყო ოთხი საველე არმიისა და ათი საარმიო კორპუსის შტაბები, 14 საბრძოლო დივიზია (ერთი მექანიზებული ქვეითი და 13 ქვეითი), 26 ცალკეული ბრიგადა (შვიდი ჯავშანსატანკო, ექვსი მექანიზენული ქვეითი, ათი ქვეითი, საჰაერო-სადესანტო და ორიც სპეციალური დანიშნულების ჯარებისა /”კომანდოსების”/), საკორპუსო დაქვემდებარების ათი ცალკეული ბატალიონი, 30 ცალკეული საარტილერიო და 20 საზენიტო-საარტილერიო დივიზიონი (დასავლური ტერმინოლოგიით ბატალიონი), აგრეთვე სანაპირო თავდაცვის ხუთი ცალკეული დივიზიონი.
ამ ძალების უმეტესი ნაწილი თურქეთის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას 1980-იანი წლების მონაცემებით თავმოყრილი ჰყავდა ქვეყნის ტერტორის დასავლეთ ნახევარში 1-ლი და მე-4 საველე არმიების შემადგენლობაში: მექანიზებული ქვეითი და ცხრა ქვეითი დივიზია, 12 ცალკეული ბრიგადა (სამი ჯავშანსატანკო, მექანიზებული ქვეითი, სამი ქვეითი და ხუთიც სანაპირო თავდაცვისა). თურქეთის ტერიტორიის აღმოსავლეთ ნახევარში კი მე-2 და მე-3 საველე არმიების შემადგენლობაში ნაჩვენები იყო ორი ქვეითი დივიზია, 19 ცალკეული ბრიგადა (ოთხი ჯავშანსატნკო, ხუთი მექანიზებული ქვეითი, შვიდი ქვეითი, საჰაერო-სადესანტო და ორიც “კომანდოსებისა”). თუ ვიგულისხმებთ დივიზიაში სამ ბრიგადას, მაშინ თურქულ სარდლობას ქვეყნის ტერიტორიის დასავლეთ ნახევარში 90-იანი წლების დასაწყისში განლაგებული ჰყავდა 14 ექვივალენტური დივიზია, აღმოსავლეთ ნახევარში კი რვა ექვივალენტურ დივიზიაზე ცოტათი მეტი. გარდა ამისა, ორი ქვეითი დივიზია დისლოცირებული გახლდათ კუნძულ კვიპროსის ჩრდილოეთ ნაწილში, იქ თურქული ინტერესების გასატარებლად და დასაცავად.
აღმოსავლეთ ანატოლიაში განლაგებული ორი ქვეითი დივიზიისა და 19 ცალკეული ბრიგადის წინააღმდეგ იმავე 90-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას ამიერკავკასიისა და ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქების ტერიტორიაზე განლაგებული ჰყავდა 15 დივიზია (13 მოტომსროლელი, საჰაერო-სადესანტო და საარტილერიო) და სხვადასხვა ტიპის 18 ცალკეული ბრიგადა/პოლკი (რვა საარტილერიო, ექვსი ოპერატიულ-ტაქტიკური რაკეტების, საჰაერო-სადესანტო, ორი სპეციალური დანიშნულების ჯარებისა და ერთიც დამრტყმელი ვერტმფრენების), აგრეთვე სხვა ჯარები. გარდა ამისა, აღნიშნული ორი სამხედრო ოლქის ტერიტორიაზე განლაგებული იყო საბჭოთა საჰაერო ძალების 260 საბრძოლო და 470 სასწავლო-საბრძოლო თვითმფრინავი, პლიუს საჰაერო თავდაცვის ჯარების ავიაციის 300-ზე მეტი გამანადგურებელ-დამჭერი თვითმფრინავი; ხოლო საბჭოთა კავშირის შავი ზღვის ფლოტის შემადგენლობაში კი ნაჩვენები იყო 26 ტაქტიკური წყალქვეშა ნავი, 46 მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდი (ჩვენი ლონდონური წყაროს მიხედვით – ერთი ავიამზიდი, ხუთი კრეისერი, ათი საესკადრო ნაღმოსანი და 30 ფრეგატი), ზღვაში სანაღმო ომის წარმოების 60 ხომალდი, 15 მსხვილი სადესანტო ხომალდი. საზღვაო ავიაციაში შედიოდა 150-ზე მეტი საბრძოლო თვითმფრინავი და 85 საბრძოლო ვერმფრენი.
ძალებსა და საშუალებებში ასეთი დიდი უპირატესობის გამოყენებით, საბჭოთა სარდლობა გეგმავდა, რაც სხვა ქართველი მკვლევარებისგანაც გაგვიგონია (მირიან მირიანაშვილი, კახა კაციტაძე, თემურ ჩაჩანიძე), ნატო-ს ბლოკთან ომის შემთხვევაში შეტევითი საბრძოლო მოქმედებების წარმოებას სამხრეთის მიმართულებით, გარდა ამისა, მსხვილი საზღვაო დესანტის გადასხმას თურქეთის ჩრდილოეთ სანაპიროზე ქ. სამსუნის რაიონში და შეტევითი მოქმედებების განვითარებას სამხრეთიდან მოქმედი სირიისა და ერაყის ჯარებთან შესაერთებლად.
ასეთ პირობებში თურქეთის სახმელეთო ჯარებსა და მათი გაძლიერებისთვის გადმოსროლილ ამერიკულ შენაერთებს გაუჭირდებოდათ აღმოსავლეთ ანატოლიაში გამაგრება, რის გამოც, სავარაუდოდ, დათმობდნენ ამ ტერიტორიას და შეძლებისდაგვარად მტკიცე თავდაცვის ორგანიზებას შეეცდებოდნენ სამსუნი-კაისერი-ადანას მიჯნაზე.
მეორს მხრივ, თურქულ-ბერძნულ და გაძლიერების ამერიკულ ძალებს შავი ზღვის სრუტეების ზონაში (თრაკიასა და ჩრდილო-დასავლეთ ანატოლიაში) შეუტევდნენ ვარშავის ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოთა, ბულგარეთისა და რუმინეთის ჯარები, აგრეთვე სსრკ-ის ოდესისა და, ნაწილობრივ, კიევის სამხედრო ოლქების სრულად დაკომპლექტებული და გაშლილი საჯარისო შენაერთები, და აქაც ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციას ძალებსა და საშუალებებში შთამბეჭდავი რიცხობრივი უპირატესობა ექნებოდა. ასეთ ვითარებაში ევროპაში ჩვეულებრივი ომის გაჩაღების შემთხვევაში, სამხრეთ ფლანგზე, ისევე როგორც ცენტრალურ-ევროპულ და ჩრდილო-ევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრებზეც (ომთ), ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის შეიარაღებულ ძალებს სერიოზული რიცხობრივი უპირატესობა უნდა ჰქონოდათ ჩრდილოატლანტიკური კავშირის შეიარაღებულ ძალებთან შედარებით. ხოლო აქ წარუმატებლობის პერსპექტივის შემთხვევაში ნატო-ს სარდლობა გეგმავდა ჯერ ტაქტიკური და ოპერატიულ-ტაქტიკური ბირთვული იარაღის დამსწრებ გამოყენებას, ხოლო შემდეგ კი სტრატეგიულისაც, და შეზღუდული ჩვეულებრივი ომის გადაზრდას (ესკალაციას) შეზღუდულ ბირთვულ ან საყოველთაო სარაკეტო-ბირთვულ ომში (სტრატეგიული ბირთვული რაკეტებისა და ბომბდამშენი ავიაციის გამოყენებით), რასაც ითვალისწინებდა კიდეც 1960-იან წლებში აშშ-სა და ნატო-ში მიღებული “მოქნილი რეაგირების” სამხედრო სტრატეგია. ცხადია, რომ შესაბამის გეგმები ექნებოდა საბჭოთა სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობასაც.
ამის პარალელურად, როგორც იმდროინდელ საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკაში აღინიშნებოდა, საბჭოთა ხელმძღვანელობა ცდილობდა, რომ კონფრონტაციისა და ცივი ომის მდგომარეობა შეეცვალა ორი დაპირისპირებული მხარის მშვიდობიანი თანაარსებობის, საერთაშორისო დაძაბულობის განმუხტვის, ბირთვულ და ჩვეულებრივ შეიარაღებათა შეზღუდვისა და შემცირების პოლიტიკით. ასეთი მიმართულებით აღებულ კურსს მსოფლიოში სულ უფრო მეტი მხარდამჭერი ჰყავდა, იყო სამშვიდობო ინიციატივები და წინადადებები როგორც საბჭოთა კავშირისა და ვარშავის პაქტის მხრიდან, ისე შეერთებული შტატებისა და ნატო-ს ბლოკის მხრიდანაც. იდებოდა მნიშვნელოვანი ხელშეკრულებები სსრკ-სა და აშშ-ს შორის რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის სფეროში, სტრატეგიული შეტევითი შეიარაღების შეზღუდვისა და შემცირების მიმართულებით, მიდიოდა მოლაპარაკებები დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა (დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის) სტრატეგიული ბირთვული შეიარაღების შეუზღუდვისა და შემცირების თაობაზეც. გარდა ამისა, მიდიოდა მოლაპარაკებები ევროპაში დაპირისპირებულ სამხედრო ბლოკებს შორის ნდობის გაძლიერების გზით, რასაც პერსპექტივაში უნდა მოჰყოლოდა მოლაპარაკებები კონტინენტზე ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შეზღუდვა-შემცირების შესახებ. და ამას ეწოდა ჰელსინკის პროცესი, 1973 წელს ფინეთის დედაქალაქში შესაბამისი დასკვნითი აქტის ხელმოწერის აღსანიშნავად.
ამასთან ერთად საბჭოთა ავტორები გულისტკივილით აღნიშნავდნენ, რომ სსრკ-ისა და ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის ხელმძღვანელების მხრიდან წამოსული სამშვიდობო წინადადებების მიუხედავად, აშშ-ისა და ნატო-ს ბლოკის მმართველი წრეები აგრძელებდნენ ცივი ომია და კონფრონტაციის კურსს, რაც გამოიხატებოდა, უწინარეს ყოვლისა, წლიდან წლამდე მათი სამხედრო ბიუჯეტების განუხრელ ზრდაში, შეიარაღებული ბრძოლის სულ უფრო და უფრო ახალი საშუალებების შემუშავებასა და წარმოებაში, გამალებული შეიარაღების დაჩქარებაში, რაშიც ისინი ხედავდნენ აშშ-ისა და დასავლეთ ევროპის მმართველი წრეებისა და სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსების ფინანსურ ინტერესებს, ლაპარაკობდნენ ასევე შეერთებული შტატების ადმინისტრაციის გლობალისტურ მისწრაფეებზეც, რისთვისაც ახდენდნენ მათი გამონათქვამების ციტირებას საჯარო გამოსვლებსა თუ პრესაში. მაგრამ, კლასთა ბრძოლის მარქსისტულ-ლენინური პრინციპებიდან გამომდინარე, ისინი ვერ შეძლებდნენ იმას, რომ სრულად შეეფასებინათ მიმდინარე პროცესების ნამდვილი შინაარსი, ან სახელმწიფო ცენზურა არ მისცემდა მათ თავიანთი ნააზრევის შესაბამისი სისრულით გამოხატვის შესაძლებლობას. მაშინ ყველასთვის სავალდებული იყო ეღიარებინათ, რომ საბჭოთა კავშირში არსებული სოციალისტური წყობილება უფრო მოწინავე იყო კაპიტალისტურთან შედარებით როგორც ისტორიული, ისე სოციალურ-ეკონომიკური კუთხითაც.
ამავე დროს, ჩვენთვის დღესდღეობით ცნობილია, რომ, სახელდობრ, 1980-იან წლებში განცდილმა ეკონომიკურმა მარცხმა, რასაც დიდად უწყობდა ხელს სწორედ გასული ათწლეულების განმავლობაში აშშ-ისა და მისი ნატო-ელი მოკავშირეების მიერ სამხედრო ხარჯების სისტემატიური ზრდა და გამალებული შეიარაღების პროცესის გაღრმავება, განაპირობა კიდეც 1980-90იანი წლების მიჯნაზე ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და საბჭოთა კავშირის დაშლა. უფრო მეტი თვალსაჩინოებისთვის შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ 1949 წელს ნატო-ს ბლოკის ქვენების საერთო სამხედრო ხარჯები შეადგენდა 18,7 მლრდ. ამერიკულ დოლლარს, 1977-ში – 174 მლრდ.-ს, 1990-ში კი – 504,4 მლრდ. დოლარს. 1970-იანი წლების შუახანებში აშშ-ის სამხედრო ხარჯები აღემატებოდა 120 მლრდ. დოლარს, ხოლო 1980-იანი წლების მიწურულს კი – უკვე 304 მლრდ.-ს. თავისთავად ცხადია, რომ სსრკ ასევე იძულებული იქნებოდა გაეზარდა საკუთარი სამხედრო ხარჯებიც, ხოლო იმავე ლონდონური წყაროს მონაცემებით, საბჭოთა კავშირის მთლიანი ეროვნული პროდუქტი უტოლდებოდა 1990 წელს დაახლოებით 2,043 ტრილიონ (2042,73 მლრდ.) ამერიკულ დოლარს შეერთებული შტატების 5,423 ტრილიონი დოლარის წინააღმდეგ, ხოლო დასავლეთ ევროპის წამყვან სახელმწიფოთა, საფრანგეთის, გერმანიის, დიდი ბრიტანეთისა და იტალიის შესაბამისი მაჩვენებლების გათვალისწინებით კი – 10,187 ტრილიონი დოლარისა.
გარდა ამისა, საბჭოთა ეკონომიკაზე ძლიერი დარტყმს მიყენებისა და მისი ხერხემალში გადატეხვის მიზნით, 1980-იანი წლების დასაწყისში აშშ პრეზიდენტმა რ. რეიგანმა წამოაყენა სრატეგიული თავდაცვით ინიციატივის პროგრამა, რომელიც ივალისწინებდა შეერთებული შტატების ძლიერი რაკესაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემის შექნას მისი ცაკეული კომპონენტებს განლაგებით არა მხოლოდ დედამიწაზე, არამედ კოსმომსშიც. სულ ახლახანს რუსეთის ერთერთ სატელევიზიო არხზე აჩვენეს დოკუმენტური ფილმი, თავად ამერიკელების მიერ გადაღებული, რომლის ერთერთ ცენტრალურ ფიგურას წარმოადგენდა ამ ქვეყნის ცენტრალური დაზვერვის (ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს, გნებავთ სააგენტოს) მაშინდელი დირექტორი უილიამ კეისი, რომელიც გახლდათ აღნიშნული ინიციატივის წამოყენების ერთერთი მაპროვოცირებელიც. და თუკი საბჭოთა კავშირის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა სერიოზულად მიიღებდა ახალ ამერიკულ ინიციატივას და მასთან ამ სფეროშიც მეტოქეობის გზას დაადგებოდა, ეს უთუოდ საბჭოთა ეკონომიკის კრახით უნდა დასრულებულიყო.
ფილმში ნათქვამი იყო, რომ საბჭოთა მეცნიერებმა უარყოფითი შეფასება მისცეს ამერიკული პროექტის განხორციელების შესაძლებლობას. საქმე ის არის, რომ კოსმოსურ ორბიტებზე განთავსებულ მძლავრ ლაზერებს, მათი შედარებით დაბალი მარგი ქმედების კოეფიციენტის გამო, დატუმბვისთვის დასჭირდებოდათ თითქმის მთელი ელექტროსადგურები, რომელთა ატანაც კოსმოსში შეუძლებელია, ხოლო დედამიწიდან კოსმოსურ ორბიტებზე გაგზავნილი ელექტრო-მაგნიტური ენერგიები კი, მათი ბუნებრივი ჩახშობის (მილევის) გამო, იქამდე ვერ მიაღწევდა და სხვა. ასეთი დასაბუთებული არგუმენტების მიუხედავად, საბჭოთა უმაღლესმა ხელისუფლებამ და პარტიულმა ხელმძღვანელობამ არ დაუჯერეს თავისსავე მეცნიერებს და ამერიკელებთან მეტოქეობის გზას დაადგნენ. ამ ფილმში ნაჩვენები იყო, თუ როგორი აღტაცება და დამცინავი რეპლიკები გამოიწვია აშშ პრეზიდენტის თეთრი სახლის ოვალურ კაბინეტში შეკრებილ მაღალჩინოსნებში საბჭოთა მთავრობის საპასუხო განცხადებამ. შედეგიც ასევე ცნობილია ჩვენთვის – სულ რაღაც ათიოდე წელიწადში ჯერ ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაცია დაიშალა, შემდეგ კი საბჭოთა კავშირიც. თითქოსდა ევროპაში ორ სამხედრო-პოლიტიკურ ბანაკს შორის შეიარაღებული დაპირისპირების ესკალაციას ბოლო უნდა მოღებოდა. ცენტრალურ ევროპაში, ანუ ნატო-ს ბლოკის ცენტრალურევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრზე (ომთ), ეს ასეც განხორციელდა, ასევე ჩრდილოეთ ევროპაშიც (ჩრდილოევროპულ ომთ-ზე), მაგრამ სამხრეთ ფლანგზე კი, სამხრეთევროპული ომთ-ის აღმოსავლეთ რაიონში, აშშ-ისა და ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის ხელმძღვანელებმა სრულიად სხვა გზა აირჩიეს. ეს გამოიხატა თურქეთის ხელისფლების მიერ თავისი სამხედრო ხარჯების ზრდის გაგრძელებაში მაშინ, როდესაც ნატო-ს სხვა სახელმწიფოებმა 1990-იანი წლების განმავლობაშიეს ხარჯები საგრძნობლად შეამცირეს, და აშშ-ისა და გერმანიის მიერ თურქეთისთვის უფრო თანამედროვე (ან სულაც თითქმის უკანასკნელი ნიმუშების) იარაღისა და საბრძოლო ტექნიკის, აგრეთვე მათი წარმოების ტექნოლოგიების გადაცემაში, რაზედაც ზემოთ ნაწილობრივ უკვე გვქონდა საუბარი.
სახელდობრ, თურქეთის სამხედრო ხარჯები 1990 წელს, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, შეადგენდა ეროვნულ ვალუტაში 5,0 მლრდ. ამერიკული დოლარის ექვივალენტურ თანხას, პლიუს 0,5 მლრდ. დოლარამდე ამერიკული სამხედრო დახმარება. ხოლო 2000 წელს კი საკუთრივ თურქეთის სამხედრო ხარჯები უტოლდებოდა 10,8 მლრდ. დოლარის ექვივალენტურ თანხას. და ეს ხდებოდა იმ დროს, როდესაც ერთ სულ მოსახლეზე მოწული მთლიანი შიდა პროდუქტის წილის საშუალო მაჩვენებლით (per capita) თურქეთი სულ უკანასკნელ ადგილზე იდგა ნატო-ს ბლოკში, და იმავე 2000 წელს ჩამოუვარდებოდა არა მხოლოდ თავის დასავლეთევროპელ პარტნიორებს, თუნდაც იმავე საბერძნეთსა და პორტუგალიას, არამედ ალიანსში ახლად გაწევრიანებულ უნგრეთს, ჩეხეთსა და პოლონეთსაც (თურქეთში მაშინ per capita უტოლდებოდა 6000 დოლარს, საბერძნეთში 13700, პორტუგალიში 15500, ესპანეთში 17900, პოლონეთში 7400, უნგრეთში 8000, ჩეხეთში 13200 ამერიკულ დოლლარს, ხოლო ნატო-ს სხვა სახელმწიფოებში კი გაცილებით უფრო მეტს – 22000-დან /იტალია/ 33100 /აშშ/ დოლარამდე /ეს, უფრო ზუსტად, გახლავთ 1999 წლის მონაცემები/).
1990 წელს აშშ-ის სამხედრო ხარჯების წილი ქვეყნის მთლიან შიდა პროდუქტში შეადგენდა 5,61 %-ს, საფრანგეთის – 3,61 %-ს, გერმანიის – 2,86 %-ს, დიდი ბრიტანეთის – 3,97 %-ს, იტალიის – 2,27 %-ს და თურქეთისა კი – 4,37 %-ს. 1999 წელს აშშ-ში ეს მაჩვენებელი შემცირებულ იქნა 2,91 %-მდე, საფრანგეთში – 2,65 %-, გერმანიაში – 1,61 %-, დიდ ბრიტანეთში – 2,63 %-, იტალიაში – 1,57 %-მდე, ხოლო თურქეთში კი გაიზარდა მთლიანი შიდა პროდუქტის 5,43 %-მდე.
ამავე წლებში თურქეთის შეიარაღებაში გამოჩნდა ახალი ტიპების საბრძოლო ტექნიკა, ან კიდევ გაზრდილ იქნა უკვე მანამდე არსებული და კარგი ტაქტიკურ-ტექნიკური მახასიათებმელის მქონე ნიმუშების რაოდენობა. რომელთა ნაწილს თურქები პიდაპირ ღებულობდნენ პენტაგონისა და ბუნდესვერის საწყობებიდან, ნაწილს კი თავად აწარმოებდნენ ამერიკული და გერმანული ლიცენზიებით. ესენია M-60 და “ლეოპარდ-1” სერიების საბრძოლო ტანკები, YPR-765 სერიის ქვეითთა საბრძოლო მანქანები და ჯავშანტრანსპორტერები, თვითმავალი საარტილერიო დანადგარები, განსაკუთრებით კი M-110A2 ტიპის 203,2-მმ თვითმავალი ჰაუბიცები, 227-მმ ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემები MLRS, საიდანაც შესაძლებელია ATACMS ტიპის ოპერატიულ-ტაქტიკური რაკეტების გაშვებაც (სროლის სიშორე 190 კმ-მდე, მიზანში მოხვედრის მაღალი სიზუსტე), AH-1W/P “ქინგ კობრას” ტიპის დამრტყმელი ვერტმფრენები, F-16C/D ტიპის ტაქტიკური გამანადგურებელი თვითმფრინავები, 209 ტიპის ტაქტიკური წყალქვეშა ნავები, MEKO-200, “ნოქსისა” და “ოლივერ ჰეზარდ პერის” ტიპების ფრეგატები (მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდები) მართვადი ხომალდსაწინააღმდეგო სარაკეტო შეიარაღებით. სწორედ ეს ნიმუშები შეადგენენ, M-48A5 საბრძოლო ტანკებთან, M-113A1/A2 ჯავშანტრანსპორტერებთან, F-4D/RF-4C გამანადგურებელ და სადაზვერვო თვითმფრინავებთან და სხვა სისტემებთან ერთად, თანამედროვე თურქეთის შეიარაღების საფუძველს, ხოლო თუ რატომ შეიძლებოდა მომხდარიყო ევროპაში შეიარაღებათა საყოველთაო შემცრების პარალელურად თურქეთის შეიარაღებული ძალების ასეთი შთამბეჭდავი გადაიარაღება და გაძლიერება, და როგორ მუქარებს შეიძლება შეიცავდეს ეს საქართველოსთვის, ამის თაობაზე შემდეგ წერილში გვექნება საუბარი.
ირაკლი ხართიშვილი
საქართველოს გარშემო არსებული სამხედრო-სტრატეგიული ვითარება განპირობებულია დიდ სახელმწიფოების სამხედრო და პოლიტიკური ინიციატივებით. ამ სახელმწიფოებს თავიანთი ინტერესები გააჩნიათ ამიერკავკასიასა და მის მიმდებარე რეგიონებში, აგრეთვე ახორციელებენ საკუთარი ხელმძღვანელობით შექმნილი ან მათთან კავშირში მყოფი სამხედრო-პოლიტიკური ალიანსების, კავშირებისა და კოალიციების ინტერესებს. ზოგი მათგანი (ნატო), უკვე ნახევარ საუკუნეზე მეტია, ჩამოყალიბებულია, ზოგმა (სენტო, სეატო) კარგა ხანია შეწყვიტა არსებობა, ზოგიც ახლა ყალიბდება. ასეთ პირობებში მეტად მნიშვნელოვანია, რომ თავად საქართველოსა და მის ხელისუფლებას, აგრეთვე ჩვენს საზოგადოებას, ჰქონდეთ მკაფიოდ ჩამოყალიბებული, ქვეყნის ინტერესებიდან გამომდინარე, სამხედრო-სტრატეგიული კონცეფცია და მისი რეალიზაციის კონკრეტული გეგმა.
წერილების ამ ციკლში შევეცდებით ჩვენს მკითხველს დავანახოთ, თუ როგორი იყო საქართველოს გარშემო არსებული სამხედრო-სტრატეგიული ვითარება ცივი ომის პერიოდში და მის მიწურულს, რა პროცესები ვითარდებოდა 1990-იან წლებსა და 2000-იანების დასაწყისში, რა მდგომარეობაში ვართ დღეს და სწორად არის თუ არა განსაზღვრული ქვეყნის განვითარების მომავალი.
ცივი ომის პერიოდში, 1952 წლიდან, თურქეთი შედიოდა ნატო-ს ბლოკის შემადგენლობაში, ხოლო 1947 წლიდან კი ორმხრივი ხელშეკრულება ჰქონდა დადებული აშშ-თან სამხედრო თანამშრომლობისა და ურთიერთდახმარების შესახებ. იმ დროს აშშ და ფედერაციული გერმანია იყვნენ იარაღისა და სამხედრო ტექნიკის მთავარი მიმწოდებლები თურქეთისთვის. ისინივე ეხმარებოდნენ მას საკუთარი სამხედრო მრეწველობის განვითარებაში და აწვდიდნენ ტექნოლოგიებს ზოგიერთი ნიმუშის თანამედროვე შეიარაღების შესაქმნელად. თურქეთის სახმელეთო ჯარებში ცივი ომის მიწურულს ნაჩვენები იყო M-47, M-48 და “ლეოპარდ-1” სერიების საბრძოლო ტანკები, M-2/-3, M-58 და M-113 სერიების ჯავშანტრანსპორტერები, M-101, M-14, M-59 და M-115 სერიების ბუქსირებადი ჰაუბუცები, M-108, M-44 და M-110 თვითმავალი ჰაუბიცები, M-107 თვითმავალი ზარბაზნები, MLRS ტიპის ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემები, “კობრას”, “თოუსა” და “მილანის” ტიპების ტანკსაწინააღმდეგო სარაკეტო კომპლექსები, “რაპირას”, “რედ აისა” და “სტინგერის” ტიპების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსები, AB-204, 205, 206 და 212, აგრეთვე OH-1, TH-55 და UH-1 სერიების საბრძოლო უზრუნველყოფის ვერტმფრენები; თურქეთის ძალებში შედიოდა F-104, F-4, F-5 და F-16 სერიების ამერიკული ტაქტიკური გამანადგურებელი თვითმფრინავები, C-130, C-160 და C-7 ტიპების ტაქტიკური სამხედრო-სატრანსპორტო თვითმფრინავები, “ნაიქ ჰერკულესისა” და “რაპირას” ტიპების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსები; საზღვაო ძალებში კი ნაჩვენები იყო “გაპის”, “თენგისა” და 209 ტიპების დიზელური წყალქვეშა ნავები, “გირინგის”, “სამნერისა” და “კარპენტერის” ტიპების საესკადრო ნაღმოსნები, MEKO-200, “კიონლისა” და “ბერკის” ტიპების ფრეგატები, “ლურსენისა” და “იაგუარის” ტიპების სარაკეტო და სატორპედო კატარღები, “თრექერის” ტიპის ნავსაწინააღმდეგო თვითმფრინავები და სხვა შეიარაღება.
მთლიანობაში, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, 1991 წელს თურქეთის შეიარაღებაში შედიოდა 3780-ზე მეტი საბრძოლო (საშუალო) და 115-მდე მსუბუქი ტანკი, 3560 ჯავშანტრანსპორტერი, 4185-ზე მეტი საველე არტილერიის ქვემეხი, ზაპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემა და ნაღსატყორცნი, სანაპირო არტილერიის 240 მმ ყალიბის 20 ზარბაზანი, 1600-ზე მეტი ტანკსაწინააღმდეგო სარაკეტო კომპლექსი, 3430-მდე უუკუცემო ტანკსაწინააღმდეგო ქვემეხი, დიდი რაოდენობით ხელის ტანკსაწინააღმდეგო ყუმბარსატყორცნები, საარმიო ავიაციის 435-ზე მეტი თვითმფრინავი და ვერტმფრენი, 1285 საზენიტო ავტომატური ქვემეხი და რამდენიმე ასეული ახლო მოქმედების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი, 670 საბრძოლო თვითმფრინავი (გამანადგურებელ-ბომბდამშენი, გამანადგურებელი და სადაზვერვო), 130-მდე შორი მოქმედების საზენიტო სარაკეტო კომპლექსი “ნაიქ ჰერკულესი”, რომლებიც ჰაერიდან იფარავენ შავი ზღვის სრუტეების ზონას, 15 ტაქტიკური წყალქვეშა ნავი, 12 საესკადრო ნაღმოსანი, რვა ფრეგატი, 20-მდე სარაკეტო და სატორპედო კატარღა, 40-მდე ზღვაში სანაღმო ბრძოლის წარმოების ხომალდი (ოთხი ნაღმგადამღობი და 33 ტრალერი), შვიდი ტანკსადესანტო ხომალდი.
ასეთი შთამბეჭდავი რაოდენობრივი მონაცემების მიუხედავად, ხარისხობრივად თურქეთის შეიარაღება მნიშვნელოვნად ჩამოუვარდებოდა ნატო-ს ბლოკის წამყვანი ევროპული სახელმწიფოების შეიარაღებას. M-47 და M-48A1/A2 ტიპების საბრძოლო ტანკები ამ დროისთვის უკვე გვარიანად იყო მოძველებული, ასევე M-59 და M-2/-3 ტიპების ჯავშანტრანსპორტერები (უკანასკნელები წარმოადგენდნენ ჯერ კიდევ მეორე მსოფლიო ომის დროინდელ ნახევრადმუხლუხიან ღია მოჯავშნულ მანქანებს), F-104 და F-5 სერიების გამანადგურებელი თვითმფრინავები (F-104 მანქანებს, მათი ხშირი ავარიულობის გამო, ბუნდესვერის პილოტები “მფრინავ კუბოებსაც” უწოდებდნენ), “თენგისა” და “გაპის” ტიპების წყალქვეშა ნავები, “გირინგის”, “კარპენტერისა” და “სამნერის” ტიპების საესკადრო ნაღმოსნები და სხვა. შესაბამისად, თავად დასავლელი სამხედრო ექსპერტები თურქეთის შეიარაღებული ძალების საბრძოლო შესაძლებლობებს მაინცდამაინც დიდად არ აფასებდნენ. მაგრამ ცივი ომის პერიოდში, როგორც ნატო-ს ბლოკის, ისე ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის ხელმძღვანელობის გეგმებით, ძირითადი საბრძოლო მოქმედებები უნდა გაშლილიყო ცენტრალური ევროპის ტერიტორიაზე, ხოლო ჩრდილოეთ და სამხრეთ ფლანებს კი უფრო დამხმარე მნიშვნელობა ენიჭებოდათ.
საკუთრივ თურქეთის სახმელეთო ჯარებში ნაჩვენები იყო ოთხი საველე არმიისა და ათი საარმიო კორპუსის შტაბები, 14 საბრძოლო დივიზია (ერთი მექანიზებული ქვეითი და 13 ქვეითი), 26 ცალკეული ბრიგადა (შვიდი ჯავშანსატანკო, ექვსი მექანიზენული ქვეითი, ათი ქვეითი, საჰაერო-სადესანტო და ორიც სპეციალური დანიშნულების ჯარებისა /”კომანდოსების”/), საკორპუსო დაქვემდებარების ათი ცალკეული ბატალიონი, 30 ცალკეული საარტილერიო და 20 საზენიტო-საარტილერიო დივიზიონი (დასავლური ტერმინოლოგიით ბატალიონი), აგრეთვე სანაპირო თავდაცვის ხუთი ცალკეული დივიზიონი.
ამ ძალების უმეტესი ნაწილი თურქეთის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას 1980-იანი წლების მონაცემებით თავმოყრილი ჰყავდა ქვეყნის ტერტორის დასავლეთ ნახევარში 1-ლი და მე-4 საველე არმიების შემადგენლობაში: მექანიზებული ქვეითი და ცხრა ქვეითი დივიზია, 12 ცალკეული ბრიგადა (სამი ჯავშანსატანკო, მექანიზებული ქვეითი, სამი ქვეითი და ხუთიც სანაპირო თავდაცვისა). თურქეთის ტერიტორიის აღმოსავლეთ ნახევარში კი მე-2 და მე-3 საველე არმიების შემადგენლობაში ნაჩვენები იყო ორი ქვეითი დივიზია, 19 ცალკეული ბრიგადა (ოთხი ჯავშანსატნკო, ხუთი მექანიზებული ქვეითი, შვიდი ქვეითი, საჰაერო-სადესანტო და ორიც “კომანდოსებისა”). თუ ვიგულისხმებთ დივიზიაში სამ ბრიგადას, მაშინ თურქულ სარდლობას ქვეყნის ტერიტორიის დასავლეთ ნახევარში 90-იანი წლების დასაწყისში განლაგებული ჰყავდა 14 ექვივალენტური დივიზია, აღმოსავლეთ ნახევარში კი რვა ექვივალენტურ დივიზიაზე ცოტათი მეტი. გარდა ამისა, ორი ქვეითი დივიზია დისლოცირებული გახლდათ კუნძულ კვიპროსის ჩრდილოეთ ნაწილში, იქ თურქული ინტერესების გასატარებლად და დასაცავად.
აღმოსავლეთ ანატოლიაში განლაგებული ორი ქვეითი დივიზიისა და 19 ცალკეული ბრიგადის წინააღმდეგ იმავე 90-იანი წლების დასაწყისში საბჭოთა კავშირის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას ამიერკავკასიისა და ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქების ტერიტორიაზე განლაგებული ჰყავდა 15 დივიზია (13 მოტომსროლელი, საჰაერო-სადესანტო და საარტილერიო) და სხვადასხვა ტიპის 18 ცალკეული ბრიგადა/პოლკი (რვა საარტილერიო, ექვსი ოპერატიულ-ტაქტიკური რაკეტების, საჰაერო-სადესანტო, ორი სპეციალური დანიშნულების ჯარებისა და ერთიც დამრტყმელი ვერტმფრენების), აგრეთვე სხვა ჯარები. გარდა ამისა, აღნიშნული ორი სამხედრო ოლქის ტერიტორიაზე განლაგებული იყო საბჭოთა საჰაერო ძალების 260 საბრძოლო და 470 სასწავლო-საბრძოლო თვითმფრინავი, პლიუს საჰაერო თავდაცვის ჯარების ავიაციის 300-ზე მეტი გამანადგურებელ-დამჭერი თვითმფრინავი; ხოლო საბჭოთა კავშირის შავი ზღვის ფლოტის შემადგენლობაში კი ნაჩვენები იყო 26 ტაქტიკური წყალქვეშა ნავი, 46 მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდი (ჩვენი ლონდონური წყაროს მიხედვით – ერთი ავიამზიდი, ხუთი კრეისერი, ათი საესკადრო ნაღმოსანი და 30 ფრეგატი), ზღვაში სანაღმო ომის წარმოების 60 ხომალდი, 15 მსხვილი სადესანტო ხომალდი. საზღვაო ავიაციაში შედიოდა 150-ზე მეტი საბრძოლო თვითმფრინავი და 85 საბრძოლო ვერმფრენი.
ძალებსა და საშუალებებში ასეთი დიდი უპირატესობის გამოყენებით, საბჭოთა სარდლობა გეგმავდა, რაც სხვა ქართველი მკვლევარებისგანაც გაგვიგონია (მირიან მირიანაშვილი, კახა კაციტაძე, თემურ ჩაჩანიძე), ნატო-ს ბლოკთან ომის შემთხვევაში შეტევითი საბრძოლო მოქმედებების წარმოებას სამხრეთის მიმართულებით, გარდა ამისა, მსხვილი საზღვაო დესანტის გადასხმას თურქეთის ჩრდილოეთ სანაპიროზე ქ. სამსუნის რაიონში და შეტევითი მოქმედებების განვითარებას სამხრეთიდან მოქმედი სირიისა და ერაყის ჯარებთან შესაერთებლად.
ასეთ პირობებში თურქეთის სახმელეთო ჯარებსა და მათი გაძლიერებისთვის გადმოსროლილ ამერიკულ შენაერთებს გაუჭირდებოდათ აღმოსავლეთ ანატოლიაში გამაგრება, რის გამოც, სავარაუდოდ, დათმობდნენ ამ ტერიტორიას და შეძლებისდაგვარად მტკიცე თავდაცვის ორგანიზებას შეეცდებოდნენ სამსუნი-კაისერი-ადანას მიჯნაზე.
მეორს მხრივ, თურქულ-ბერძნულ და გაძლიერების ამერიკულ ძალებს შავი ზღვის სრუტეების ზონაში (თრაკიასა და ჩრდილო-დასავლეთ ანატოლიაში) შეუტევდნენ ვარშავის ხელშეკრულების მონაწილე სახელმწიფოთა, ბულგარეთისა და რუმინეთის ჯარები, აგრეთვე სსრკ-ის ოდესისა და, ნაწილობრივ, კიევის სამხედრო ოლქების სრულად დაკომპლექტებული და გაშლილი საჯარისო შენაერთები, და აქაც ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციას ძალებსა და საშუალებებში შთამბეჭდავი რიცხობრივი უპირატესობა ექნებოდა. ასეთ ვითარებაში ევროპაში ჩვეულებრივი ომის გაჩაღების შემთხვევაში, სამხრეთ ფლანგზე, ისევე როგორც ცენტრალურ-ევროპულ და ჩრდილო-ევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრებზეც (ომთ), ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის შეიარაღებულ ძალებს სერიოზული რიცხობრივი უპირატესობა უნდა ჰქონოდათ ჩრდილოატლანტიკური კავშირის შეიარაღებულ ძალებთან შედარებით. ხოლო აქ წარუმატებლობის პერსპექტივის შემთხვევაში ნატო-ს სარდლობა გეგმავდა ჯერ ტაქტიკური და ოპერატიულ-ტაქტიკური ბირთვული იარაღის დამსწრებ გამოყენებას, ხოლო შემდეგ კი სტრატეგიულისაც, და შეზღუდული ჩვეულებრივი ომის გადაზრდას (ესკალაციას) შეზღუდულ ბირთვულ ან საყოველთაო სარაკეტო-ბირთვულ ომში (სტრატეგიული ბირთვული რაკეტებისა და ბომბდამშენი ავიაციის გამოყენებით), რასაც ითვალისწინებდა კიდეც 1960-იან წლებში აშშ-სა და ნატო-ში მიღებული “მოქნილი რეაგირების” სამხედრო სტრატეგია. ცხადია, რომ შესაბამის გეგმები ექნებოდა საბჭოთა სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობასაც.
ამის პარალელურად, როგორც იმდროინდელ საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკაში აღინიშნებოდა, საბჭოთა ხელმძღვანელობა ცდილობდა, რომ კონფრონტაციისა და ცივი ომის მდგომარეობა შეეცვალა ორი დაპირისპირებული მხარის მშვიდობიანი თანაარსებობის, საერთაშორისო დაძაბულობის განმუხტვის, ბირთვულ და ჩვეულებრივ შეიარაღებათა შეზღუდვისა და შემცირების პოლიტიკით. ასეთი მიმართულებით აღებულ კურსს მსოფლიოში სულ უფრო მეტი მხარდამჭერი ჰყავდა, იყო სამშვიდობო ინიციატივები და წინადადებები როგორც საბჭოთა კავშირისა და ვარშავის პაქტის მხრიდან, ისე შეერთებული შტატებისა და ნატო-ს ბლოკის მხრიდანაც. იდებოდა მნიშვნელოვანი ხელშეკრულებები სსრკ-სა და აშშ-ს შორის რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის სფეროში, სტრატეგიული შეტევითი შეიარაღების შეზღუდვისა და შემცირების მიმართულებით, მიდიოდა მოლაპარაკებები დასავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა (დიდი ბრიტანეთისა და საფრანგეთის) სტრატეგიული ბირთვული შეიარაღების შეუზღუდვისა და შემცირების თაობაზეც. გარდა ამისა, მიდიოდა მოლაპარაკებები ევროპაში დაპირისპირებულ სამხედრო ბლოკებს შორის ნდობის გაძლიერების გზით, რასაც პერსპექტივაში უნდა მოჰყოლოდა მოლაპარაკებები კონტინენტზე ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შეზღუდვა-შემცირების შესახებ. და ამას ეწოდა ჰელსინკის პროცესი, 1973 წელს ფინეთის დედაქალაქში შესაბამისი დასკვნითი აქტის ხელმოწერის აღსანიშნავად.
ამასთან ერთად საბჭოთა ავტორები გულისტკივილით აღნიშნავდნენ, რომ სსრკ-ისა და ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის ხელმძღვანელების მხრიდან წამოსული სამშვიდობო წინადადებების მიუხედავად, აშშ-ისა და ნატო-ს ბლოკის მმართველი წრეები აგრძელებდნენ ცივი ომია და კონფრონტაციის კურსს, რაც გამოიხატებოდა, უწინარეს ყოვლისა, წლიდან წლამდე მათი სამხედრო ბიუჯეტების განუხრელ ზრდაში, შეიარაღებული ბრძოლის სულ უფრო და უფრო ახალი საშუალებების შემუშავებასა და წარმოებაში, გამალებული შეიარაღების დაჩქარებაში, რაშიც ისინი ხედავდნენ აშშ-ისა და დასავლეთ ევროპის მმართველი წრეებისა და სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსების ფინანსურ ინტერესებს, ლაპარაკობდნენ ასევე შეერთებული შტატების ადმინისტრაციის გლობალისტურ მისწრაფეებზეც, რისთვისაც ახდენდნენ მათი გამონათქვამების ციტირებას საჯარო გამოსვლებსა თუ პრესაში. მაგრამ, კლასთა ბრძოლის მარქსისტულ-ლენინური პრინციპებიდან გამომდინარე, ისინი ვერ შეძლებდნენ იმას, რომ სრულად შეეფასებინათ მიმდინარე პროცესების ნამდვილი შინაარსი, ან სახელმწიფო ცენზურა არ მისცემდა მათ თავიანთი ნააზრევის შესაბამისი სისრულით გამოხატვის შესაძლებლობას. მაშინ ყველასთვის სავალდებული იყო ეღიარებინათ, რომ საბჭოთა კავშირში არსებული სოციალისტური წყობილება უფრო მოწინავე იყო კაპიტალისტურთან შედარებით როგორც ისტორიული, ისე სოციალურ-ეკონომიკური კუთხითაც.
ამავე დროს, ჩვენთვის დღესდღეობით ცნობილია, რომ, სახელდობრ, 1980-იან წლებში განცდილმა ეკონომიკურმა მარცხმა, რასაც დიდად უწყობდა ხელს სწორედ გასული ათწლეულების განმავლობაში აშშ-ისა და მისი ნატო-ელი მოკავშირეების მიერ სამხედრო ხარჯების სისტემატიური ზრდა და გამალებული შეიარაღების პროცესის გაღრმავება, განაპირობა კიდეც 1980-90იანი წლების მიჯნაზე ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციისა და საბჭოთა კავშირის დაშლა. უფრო მეტი თვალსაჩინოებისთვის შეგვიძლია შევნიშნოთ, რომ 1949 წელს ნატო-ს ბლოკის ქვენების საერთო სამხედრო ხარჯები შეადგენდა 18,7 მლრდ. ამერიკულ დოლლარს, 1977-ში – 174 მლრდ.-ს, 1990-ში კი – 504,4 მლრდ. დოლარს. 1970-იანი წლების შუახანებში აშშ-ის სამხედრო ხარჯები აღემატებოდა 120 მლრდ. დოლარს, ხოლო 1980-იანი წლების მიწურულს კი – უკვე 304 მლრდ.-ს. თავისთავად ცხადია, რომ სსრკ ასევე იძულებული იქნებოდა გაეზარდა საკუთარი სამხედრო ხარჯებიც, ხოლო იმავე ლონდონური წყაროს მონაცემებით, საბჭოთა კავშირის მთლიანი ეროვნული პროდუქტი უტოლდებოდა 1990 წელს დაახლოებით 2,043 ტრილიონ (2042,73 მლრდ.) ამერიკულ დოლარს შეერთებული შტატების 5,423 ტრილიონი დოლარის წინააღმდეგ, ხოლო დასავლეთ ევროპის წამყვან სახელმწიფოთა, საფრანგეთის, გერმანიის, დიდი ბრიტანეთისა და იტალიის შესაბამისი მაჩვენებლების გათვალისწინებით კი – 10,187 ტრილიონი დოლარისა.
გარდა ამისა, საბჭოთა ეკონომიკაზე ძლიერი დარტყმს მიყენებისა და მისი ხერხემალში გადატეხვის მიზნით, 1980-იანი წლების დასაწყისში აშშ პრეზიდენტმა რ. რეიგანმა წამოაყენა სრატეგიული თავდაცვით ინიციატივის პროგრამა, რომელიც ივალისწინებდა შეერთებული შტატების ძლიერი რაკესაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემის შექნას მისი ცაკეული კომპონენტებს განლაგებით არა მხოლოდ დედამიწაზე, არამედ კოსმომსშიც. სულ ახლახანს რუსეთის ერთერთ სატელევიზიო არხზე აჩვენეს დოკუმენტური ფილმი, თავად ამერიკელების მიერ გადაღებული, რომლის ერთერთ ცენტრალურ ფიგურას წარმოადგენდა ამ ქვეყნის ცენტრალური დაზვერვის (ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს, გნებავთ სააგენტოს) მაშინდელი დირექტორი უილიამ კეისი, რომელიც გახლდათ აღნიშნული ინიციატივის წამოყენების ერთერთი მაპროვოცირებელიც. და თუკი საბჭოთა კავშირის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა სერიოზულად მიიღებდა ახალ ამერიკულ ინიციატივას და მასთან ამ სფეროშიც მეტოქეობის გზას დაადგებოდა, ეს უთუოდ საბჭოთა ეკონომიკის კრახით უნდა დასრულებულიყო.
ფილმში ნათქვამი იყო, რომ საბჭოთა მეცნიერებმა უარყოფითი შეფასება მისცეს ამერიკული პროექტის განხორციელების შესაძლებლობას. საქმე ის არის, რომ კოსმოსურ ორბიტებზე განთავსებულ მძლავრ ლაზერებს, მათი შედარებით დაბალი მარგი ქმედების კოეფიციენტის გამო, დატუმბვისთვის დასჭირდებოდათ თითქმის მთელი ელექტროსადგურები, რომელთა ატანაც კოსმოსში შეუძლებელია, ხოლო დედამიწიდან კოსმოსურ ორბიტებზე გაგზავნილი ელექტრო-მაგნიტური ენერგიები კი, მათი ბუნებრივი ჩახშობის (მილევის) გამო, იქამდე ვერ მიაღწევდა და სხვა. ასეთი დასაბუთებული არგუმენტების მიუხედავად, საბჭოთა უმაღლესმა ხელისუფლებამ და პარტიულმა ხელმძღვანელობამ არ დაუჯერეს თავისსავე მეცნიერებს და ამერიკელებთან მეტოქეობის გზას დაადგნენ. ამ ფილმში ნაჩვენები იყო, თუ როგორი აღტაცება და დამცინავი რეპლიკები გამოიწვია აშშ პრეზიდენტის თეთრი სახლის ოვალურ კაბინეტში შეკრებილ მაღალჩინოსნებში საბჭოთა მთავრობის საპასუხო განცხადებამ. შედეგიც ასევე ცნობილია ჩვენთვის – სულ რაღაც ათიოდე წელიწადში ჯერ ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაცია დაიშალა, შემდეგ კი საბჭოთა კავშირიც. თითქოსდა ევროპაში ორ სამხედრო-პოლიტიკურ ბანაკს შორის შეიარაღებული დაპირისპირების ესკალაციას ბოლო უნდა მოღებოდა. ცენტრალურ ევროპაში, ანუ ნატო-ს ბლოკის ცენტრალურევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრზე (ომთ), ეს ასეც განხორციელდა, ასევე ჩრდილოეთ ევროპაშიც (ჩრდილოევროპულ ომთ-ზე), მაგრამ სამხრეთ ფლანგზე კი, სამხრეთევროპული ომთ-ის აღმოსავლეთ რაიონში, აშშ-ისა და ჩრდილოატლანტიკური ალიანსის ხელმძღვანელებმა სრულიად სხვა გზა აირჩიეს. ეს გამოიხატა თურქეთის ხელისფლების მიერ თავისი სამხედრო ხარჯების ზრდის გაგრძელებაში მაშინ, როდესაც ნატო-ს სხვა სახელმწიფოებმა 1990-იანი წლების განმავლობაშიეს ხარჯები საგრძნობლად შეამცირეს, და აშშ-ისა და გერმანიის მიერ თურქეთისთვის უფრო თანამედროვე (ან სულაც თითქმის უკანასკნელი ნიმუშების) იარაღისა და საბრძოლო ტექნიკის, აგრეთვე მათი წარმოების ტექნოლოგიების გადაცემაში, რაზედაც ზემოთ ნაწილობრივ უკვე გვქონდა საუბარი.
სახელდობრ, თურქეთის სამხედრო ხარჯები 1990 წელს, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, შეადგენდა ეროვნულ ვალუტაში 5,0 მლრდ. ამერიკული დოლარის ექვივალენტურ თანხას, პლიუს 0,5 მლრდ. დოლარამდე ამერიკული სამხედრო დახმარება. ხოლო 2000 წელს კი საკუთრივ თურქეთის სამხედრო ხარჯები უტოლდებოდა 10,8 მლრდ. დოლარის ექვივალენტურ თანხას. და ეს ხდებოდა იმ დროს, როდესაც ერთ სულ მოსახლეზე მოწული მთლიანი შიდა პროდუქტის წილის საშუალო მაჩვენებლით (per capita) თურქეთი სულ უკანასკნელ ადგილზე იდგა ნატო-ს ბლოკში, და იმავე 2000 წელს ჩამოუვარდებოდა არა მხოლოდ თავის დასავლეთევროპელ პარტნიორებს, თუნდაც იმავე საბერძნეთსა და პორტუგალიას, არამედ ალიანსში ახლად გაწევრიანებულ უნგრეთს, ჩეხეთსა და პოლონეთსაც (თურქეთში მაშინ per capita უტოლდებოდა 6000 დოლარს, საბერძნეთში 13700, პორტუგალიში 15500, ესპანეთში 17900, პოლონეთში 7400, უნგრეთში 8000, ჩეხეთში 13200 ამერიკულ დოლლარს, ხოლო ნატო-ს სხვა სახელმწიფოებში კი გაცილებით უფრო მეტს – 22000-დან /იტალია/ 33100 /აშშ/ დოლარამდე /ეს, უფრო ზუსტად, გახლავთ 1999 წლის მონაცემები/).
1990 წელს აშშ-ის სამხედრო ხარჯების წილი ქვეყნის მთლიან შიდა პროდუქტში შეადგენდა 5,61 %-ს, საფრანგეთის – 3,61 %-ს, გერმანიის – 2,86 %-ს, დიდი ბრიტანეთის – 3,97 %-ს, იტალიის – 2,27 %-ს და თურქეთისა კი – 4,37 %-ს. 1999 წელს აშშ-ში ეს მაჩვენებელი შემცირებულ იქნა 2,91 %-მდე, საფრანგეთში – 2,65 %-, გერმანიაში – 1,61 %-, დიდ ბრიტანეთში – 2,63 %-, იტალიაში – 1,57 %-მდე, ხოლო თურქეთში კი გაიზარდა მთლიანი შიდა პროდუქტის 5,43 %-მდე.
ამავე წლებში თურქეთის შეიარაღებაში გამოჩნდა ახალი ტიპების საბრძოლო ტექნიკა, ან კიდევ გაზრდილ იქნა უკვე მანამდე არსებული და კარგი ტაქტიკურ-ტექნიკური მახასიათებმელის მქონე ნიმუშების რაოდენობა. რომელთა ნაწილს თურქები პიდაპირ ღებულობდნენ პენტაგონისა და ბუნდესვერის საწყობებიდან, ნაწილს კი თავად აწარმოებდნენ ამერიკული და გერმანული ლიცენზიებით. ესენია M-60 და “ლეოპარდ-1” სერიების საბრძოლო ტანკები, YPR-765 სერიის ქვეითთა საბრძოლო მანქანები და ჯავშანტრანსპორტერები, თვითმავალი საარტილერიო დანადგარები, განსაკუთრებით კი M-110A2 ტიპის 203,2-მმ თვითმავალი ჰაუბიცები, 227-მმ ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემები MLRS, საიდანაც შესაძლებელია ATACMS ტიპის ოპერატიულ-ტაქტიკური რაკეტების გაშვებაც (სროლის სიშორე 190 კმ-მდე, მიზანში მოხვედრის მაღალი სიზუსტე), AH-1W/P “ქინგ კობრას” ტიპის დამრტყმელი ვერტმფრენები, F-16C/D ტიპის ტაქტიკური გამანადგურებელი თვითმფრინავები, 209 ტიპის ტაქტიკური წყალქვეშა ნავები, MEKO-200, “ნოქსისა” და “ოლივერ ჰეზარდ პერის” ტიპების ფრეგატები (მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდები) მართვადი ხომალდსაწინააღმდეგო სარაკეტო შეიარაღებით. სწორედ ეს ნიმუშები შეადგენენ, M-48A5 საბრძოლო ტანკებთან, M-113A1/A2 ჯავშანტრანსპორტერებთან, F-4D/RF-4C გამანადგურებელ და სადაზვერვო თვითმფრინავებთან და სხვა სისტემებთან ერთად, თანამედროვე თურქეთის შეიარაღების საფუძველს, ხოლო თუ რატომ შეიძლებოდა მომხდარიყო ევროპაში შეიარაღებათა საყოველთაო შემცრების პარალელურად თურქეთის შეიარაღებული ძალების ასეთი შთამბეჭდავი გადაიარაღება და გაძლიერება, და როგორ მუქარებს შეიძლება შეიცავდეს ეს საქართველოსთვის, ამის თაობაზე შემდეგ წერილში გვექნება საუბარი.
ირაკლი ხართიშვილი
No comments:
Post a Comment