ესპანეთის ისტორია უძველესი დროიდან XIX საუკუნის ბოლომდე

(წერილი მომზადებულია ბროქჰაუზ-ეფრონის ენციკლოპედიური ლექსიკონის /ლაიფციგი _ სანკტ-პეტერბურგი/ მასალებიდან; კონკრეტული საკითხების გამო ტექსტში აღნიშნული მითითებანი გულისხობს ამავე ენციკლოპედიური ლექსიკონის ტომებში გამოქვეყნებული შესაბამისი წერილიების დამატებით გაცნობას)

თავდაპირველი ისტორია ესპანეთისა, რომელსაც ბერძნები უწოდებდნენ იბერიას (XII, 737), ჩვენთვის უცნობია. პირველი კოლონიები ამ ქვეყანაში, რომელიც თავდაპირველად დასახლებული იყო იბერებით, კელტებითა და კელტიბერებით ეკუთვნოდა ფინიკიელებს; დაახლოებით 1100 წ. ისინი დასახლდნენ სამხრეთ ნაპირზე, სადაც დააარსეს კოლონიები მალაკა, გალირი, კორდოვა და ბევრი სხვა. მათ ქვეყანას, ბეტისის ხეობაში მცხოვრები ტურდიტანების სახელწოდების მიხედვით, უწოდეს _ ტარშიში (ბერძნულად Ταρτησσός, შეადარეთ წინასწარმეტყველ იონას წიგნი I, 3); მოგვიანებით აღმოსავლეთ ნაპირზე დაემკვიდრენ ბერძნები. პირველი პუნიკური ომის დასრულების შემდეგ ჰამილკარმა და ჰანიბალმა ნახევარკუნძულის სამხრეთი და აღმოსავლეთი დაუმორჩილეს კართაგენელებს (237-219); ახალი კართაგენი (ახლანდელი Cartagena) იყო მათი უმნიშვნელოვანესი დასახლება. მეორე პუნიკური ომის დროს, რომლის თეატრიც გახლდათ ესპანეთიც, მათ დაკარგეს თავიანთი სამფლობელოები სციპიონ უფროსის გამარჯვებების შემდეგ (206). რომაელები ცდილობდნენ მოეყვანათ მთელი ქვეყანა თავიანთ ქვეშევრდომობაში, მაგრამ ეს მათ მოახერხეს მხოლოდ 200-წლიანი სისხლისმღვრელი ომების შემდეგ. განსაკუთრებით შეუპოვარ წინააღმდეგობას უწევდნენ კელტიბერები და ლუზიტანელები (ვირიატის წინამძღოლობით), ხოლო კანტაბრები კი მხოლოდ 19 წ. ქრ. შ.-მდე იქნენ დამორჩილებულნი ავგუსტუსის მიერ, რომელმაც ესპანეთი უწინდელი ორი პროვინციის (Hispania citerior და H. ulterior) ნაცვლად დაჰყო სამ პროვინციად _ ლუზიტანიად, ბეტიკად და ტარაკონიის ესპანეთად (Tarraconensis); უკანასკნელიდან იმპერტორმა ადრიანემ გამოჰყო ახალი პროვინცია გალეცია ასტურიასთან ერთად. მხოლოდ ბასკები თავიანთ მთებში იცავდნენ საკუთარ დამოუკიდებლობას. რომაელებმა ესპანეთში გაიყვანეს ბევრი სამხედრო გზა და მოაწყვეს მრავალრიცხოვანი სამხედრო დასახლებები (კოლონიები); ქვეყანა სწრაფად განიცდიდა რომანიზაციას, რომაული კულტურის ერთერთ ცენტრადაც კი გადაიქცა, რომის იმპერიის ერთერთ ყველაზე უფრო აყვავებულ ნაწილად, რომელსაც ესპანეთმა მისცა მისი საუკეთესო იმპერატორები (ტრაიანე, ადრინე, ანტონინუსი, მარკუს ავრელიუსი, თეოდოსიუსი) და შესანიშნავი მწერლები (ორივე სენეკა, ლუკანიუსი, პომპონია მელა, მარციალუსი, კვინტილიანუსი და ბევრი სხვა). ვაჭრობა ყვაოდა, მრეწველობა და მიწათმოქმედება იდგა განვითარების მეტად მაღალ ხარისხში, ხალხმოსახლეობა იყო მეტად მრავალრიცხოვანი (უფროსი პლინიუსის მიხედვით ვესპასიანეს დროს აქ იყო 360 ქალაქი).

მეტად ადრე შემოაღწია აქ ქრისტიანობამ და დაიწყო გავრცელება, სისხლიანი დევნის მიუხედავად. V ასწლეულის დასაწყისში ესპანეთში შემოაღწიეს ალანებმა, ვანდალებმა და სვევებმა და დაესახლენ ლუზიტანიაში, ანდალუზიასა და გალისიაში; რომაელებმა დროებით შეინარჩუნეს ნახევარკუნძულის აღმოსავლეთ ნახევარი. 415 წ. ესპანეთში გამოჩნდნენ ვესტგოთები, თავიდან როგორც რომაელთა მოკავშირეები, და თანდათანობით იქიდან განდევნეს ყველა სხვა გერმანული ტომი (იხ. ვესტგოთები, VI, 114-117). ვესტგოთების სახელწიფო განიცდიდა ბევრ ნაკლოვანებას, რომლებიც საფუძვლებს ურყევდნენ მის არსებობას: რომის დროიდან მემკვიდრეობით მიღებული ჰქონდათ უზარმაზარი სოციალური უთანასწორობა უზარმაზარი ლატიფუნდიების არცთუ ბევრ მფლობელსა და გადასახადებით გაძარცვული და ჩაგრული მოსახლეობის მასას შორის; კათოლიკურმა სასულიერო წოდებამ შეიძინა ზომაზე მეტი ძალაუფლება და დიდგვაროვნებთან კავშირში ხელს უშლიდა ტახტის მემკვიდრეობით დაკავების მყარი წესრიგის განმტკიცებას, რათა შეძლების-და გვარად შეევიწროვებინათ სამეფო ხელისუფლების ფარგლები თითოეული ახალი მეფის არჩევის დროს; უკმაყოფილოთა ახალი კლასი წარმოიქმნა ებრელთა ქრისტიანობაში ძალადობრივად მოქცევის შედეგად (გიბონის მიხედვით ძალადობრივად მოქცეულთა რიცხვი აღწევდა 30.000-მდე). 711 წ. არაბები გადმოვიდნენ აფრიკიდან ესპანეთში და თავიანთი გამარჯვებით ჰერეს-დე-ლა-ფრონტერას მახლობლად, მდინარეზე, რომელსაც არაბები უწოდებენ ვადი ბეკას, დასასრული დაუდეს მანამდე თითქმის 300 წელს არსებულ ვესტგოთების სახელმწიფოს. თითქმის მთელი ესპანეთი მოკლე დროით დაპყრობილ იქნა არაბების მიერ და შეადგინა ომაიადების დიდი საჰალიფოს ნაწილი. არაბები (მავრები) პირველ ხანებში დამორჩილებული ესპანეთის მოსახლეობას ექცეოდნენ ძალზედ მოწყალედ და ინდობდნენ მათ ქონებას, ენასა და რელიგიას. მათი ბატონობა მდგომარეობას უმსუბუქებდა დაბალ კლასებსა და ებრაელებს, ხოლო ისლამში გადასვლა მონებსა და სხვა არათავისუფალ ადამიანებს (рабам и подневольным) ანიჭებდა თავისუფლებას.

ახალ სარწმუნოებას ბევრი ღებულობდა თავისუფალი და დიდგვაროვანი ადამიანების წრეებიდანაც და მალე მას მიეკუთვნებოდა არაბთა ქვეშევრდომობაში მყოფი ესპანელების უმრავლესობა. სარწმუნოებაში განსაკუთრებული სიმყარე გამოავლინეს კორდოვას ქრისტიანებმა, რომელთაგან ზოგიერთი მოწამეობრივად აღესრულა კიდეც (წმ. ევლოგი და წმ. ლეოკრიტია, 859 წ.). ქრისტიანებს, რომელთაც არ სურდათ სარწმუნოების გამოცვლა, ეკისრებოდათ ხარკის გადახდა. არაბთა ცალკეულ მეთაურებს შორის მალევე წარმოიქმნა სისხლიანი უთანხმოებები, რომელსაც 755 წ. დასასრული დაუდო ერთადერთმა ცოცხლად გადარჩენილმა ომაიადმა _ აბდურაჰმანმა, რომელმაც თავიდან აიცილა აბასიდებისგან სიკვდილი, გამოიქცა ესპანეთში და აქ დააარსა განსაკუთრებული სახელმწიფო (დედაქალაქით კორდოვაში); ეს სახელმწიფო მან, ემყარებოდა რა არაბებისა და ბერბერებისგან შემდგარ 40-ათასიან ჯარს, მემკვიდრეობით დაუტოვა თავის შთამომავლებს. მეფისნაცვლების ხშირი ამბოხებებისა და არეულობების მიუხედავად, ტახტის დაკავების მემკვიდრეობითობის გამო დავების, ასევე ხარკით მოსახლეობის ზომაზე მეტად ტანჯვის მიუხედავად, აბდურაჰმანის მენაცვალეებს (მემკვიდრეებს, преемники) შეეძლოთ და მათ იცოდნენ მეცნიერებისა და ხელოვნების წახალისება, და მრეწველობის, ვაჭრობისა და მიწათმოქმედების მშვიდად განვითარებისთვის ხელშეწყობა. მოსახლეობის ქონება და განათლება იზრდებოდა; კორდოვა გახლდათ ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ბრწყინვალე დედაქალაქი. აბდურაჰმან III-ის (912-961) დროს, რომელმაც 923 წ. მიიღო ჰალიფას ტიტული, არაბულმა მეცნიერებამ და ხელოვნებამ ესპანეთში მიაღწია თავისი აყვავების უმაღლეს ხარისხს. მრავალრიცხოვანი მოსახლეობის მყოლმა ქალაქებმა დაამშვენეს ქვეყანა; მხოლოდ ერთ ოლქში, გვადალკვივირაში, თანამედროვეთა ცნობებით, იყო 12.000 დასახლებული ადგილი. კორდოვაში მოითვლებოდა დაახლოებით ნახევარი მილიონი მცხოვრები, 113.000 სახლი, 600 (სხვა ცნობებით _ 3.000) მეჩეთი, მშვენიერი სასახლეები; კორდოვას მეტოქეობას უწევდნენ სხვა ქალაქებიც, როგორებიც იყო მაგალითად, გრენადა, სევილია, ტოლედო. აბდურაჰმან III-ის ვაჟიშვილის, პოეტისა და მეცნიერის ჰაქამ II-ის (961-976) დროს, რომელმაც თავის ბიბლიოთეკაში შეაგროვა 400.000-მდე ხელნაწერი გრაგნილი, კორდოვას უნივერსიტეტი ყველაზე უფრო სახელგნთქმული იყო ევროპაში. მისი უნებისყოფო ვაჟის ჰიშამ II-ის (976-1013) დროს კი ჰალიფატმა დაქვეითება დაიწყო.

არაბებმა ვერ მოახერხეს სრულებით შერწყმოდნენ მოსახლეობას და სახელმწიფოებრივი წყობილება დაეფუძნებინათ მყარ კანონიერ საფუძვლებზე. დესპოტიზმი და ანარქია ერთმანეთს ენაცვლებოდა ქვეყანაში: ხან სახელმწიფოებრიობის ყოველგვარი კავშირი იშლებოდა, მეფისნაცვლები და უმაღლესი მხედართუფროსები უარს ამბობდნენ მორჩილებაზე, ხან კი მთელი ქვეყანა განრთხმული იყო მმართველის ფეხებთან, რომელიც ახერხებდა ამბოხებულთა დამორჩილებას, დაქირავებული ჯარების დახმარებით. ხალხი მიეცა სიამოვნებათა ძიებას და ყველაფერს პასიურად ეკიდებოდა. ჰიშამ II-ის ყველაზე უფრო სახელგანთქმულმა მინისტრმა, იბნ-ალი-ამირამ, რომელიც უფრო მეტად არის ცნობილი ალმანსორის სახელით, და რომელიც გონივრულად და მხნედ, თუმცა კი დესპოტურად მართავდა სახელმწიფოს, დროებით კვლავ აამაღლა არაბული იარაღის დიდება: მან დაანგრია სანტ-იაგო, გალისიის წმინდა ქალაქი, და ქრისტიანებს წაართვა მათი დედაქალაქები _ ლეონი, პამპელუნა და ბარსელონა. მისი ვაჟიშვილის, ადუ-ალ-მელიქ მოზაფარის სიკვდილის (1008) შემდეგ, რომელიც ქვეყანას მართავდა მამისეული ენერგიით, პირველმა მინისტრებმა (ჰაჯიბებმა) თავიანთი ხელისუფლება გადააქციეს სამემკვიდრეოდ. უკვე ალმანსორის მეორე მენაცვალის (преемник) დროს დაიწყო შინაომი (междуусобие). ომაიადები და ჰამუდიტები (ედრიზიდები) სწრაფად ცვლიდნენ ერთი-მეორეს ჰალიფების ტახტზე და ჰიშამ III-თან ერთად, 1031 წ., დიდების გარეშე (უსახელოდ) ჩამოვიდა ტახტიდან უკანასკნელი ომაიადი. სხვადასხვა მხედართმთავრები, არაბი და ბერბერი არისტოკრატები კორდოვას საჰალიფოს ნანგრევებზე ქმნიდნენ რიგ დამოუკიდებელ სახელმწიფოებს, რომლებმაც დიდხანს ვერ იარსებეს. ყოველივე ეს ხელს უწყობდა ესპანეთის ფარგლებში არსებულ ქრისტიანულ სახელმწიფოებს. თავიდან მხოლოდ არცთუ მრავალრიცხოვანი ვესტგოთები, რომლებიც გაიქცნენ ასტურიის მთებში, ინარჩუნებდნენ დამოუკიდებლობას და გაერთიანდნენ მამაცი პელაიოს ანუ პელაგიუსის ძალაუფლების ქვეშ, რომელსაც გადმოცემა უწოდებს ვესტგოთების მეფეთა შთამომავალსა და ასტურიის პირველ მეფეს; ესპანური მატიანეები უწოდებენ მას ესპანელთა თავისუფლების განმაახლებელს. მისმა შვილიშვილმა ალფონსო I-მა (739-757), კანტაბრიის პირველი ჰერცოგის პედროსა და პელაიოს ქალიშვილის ვაჟმა, კანტაბრია შეუერთა ასტურიას. ალფონს II (791-842) მიმართავდა გამაჩანაგებელ თავდასხმებს (თარეშებს) არაბების წინააღმდეგ მდ. ტაჰომდე და დაიპყრო ბასკების ქვეყანა და გალისია მდ. მინიომდე.

იმავე დროს ესპანეთის ჩრდილო-დასავლეთში ფრანკებმა, კარლოს დიდის მეთაურობით, შექმნეს ესპანური მარხია (мархія, იგივე მარკა, რაც გერმანელებში ადგილობრივ თემს ნიშნავდა, და მანამდე გაბატონებული გვაროვნული თემების დაშლის საფუძველზე იქნებოდა _ ი. ხ.) და, მრავალრიცხოვანი გადასახლებებით, უზრუნველყვეს ქრისტიანობის ბატონობა კატალონიაში. განუწყვეტელ ომებში ურჯულოებთან ჩამოყალიბდა მამაცი ფეოდალური თავადაზნაურობა. დუეროსა და ებროს ჩრდილოეთით თანდათანობით წარმოიქმნა ქრისტიანულ სამფლობელოთა ოთხი ჯგუფი, საკანონმდებლო კრებებითა და წოდებების აღიარებული უფლებებით (fueros): 1) ჩრდილო-დასავლეთში ასტურია, ლეონი და გალისია, რომლებიც X ს. ორდონიო II-ისა და რამირო II-ის დროს შეერთებულ იქნენ ლეონის სამეფოში, ხოლო 1057 წ., ნავარასადმი არცთუ დიდი ხნით დაქვემდებარების შემდეგ, სანხო დიდის ვაჟიშვილის, ფერნანდოს მიერ, შეერთებულ იქნენ კასტილიის სამეფოში; 2) ბასკების ქვეყანა, მეზობელ ოლქთან ერთად, გარსიას მიერ გამოცხადებულ იქნა ნავარას სამეფოდ, რომელმაც სანხო დიდის (970-1035) დროს თავისი ძალაუფლება გაავრცელა მთელს ქრისტიანულ ესპანეთზე, ხოლო 1076-1134 წწ. შეერთებულ იქნა არაგონიასთან, თუმცა კი შემდეგ კვლავ განთავისუფლდა; 3) ქვეყანა მდ. ებროს მარცხენა ნაპირის გაყოლებით, არაგონია, 1035 წ.-დან დამოუკიდებელი სამეფო; 4) ესპანური მარხიიდან (მარკიდან) წარმოშობილი მემკვიდრეობითი სამარკგრაფო ბარსელონა ანუ კატალონია. ამ განცალკევებულობის მიუხედავად, ქრისტიანული სამეფოები ძალ-ღონით არ ჩამოუვარდებოდნენ არაბებს. როდესაც, ომაიადების დინასტიის დაცემის შემდეგ (1031), არაბული დერჟავა დაიშალა ნაწილებად, 1085 წ. ტოლედო, ხოლო შემდეგ კი ტალავერა, მადრიდი და სხვა ქალაქები ჩავარდნენ ქრისტიანთა ძალაუფლების ქვეშ. სევილიის ამირას მიერ აფრიკიდან მოწვეულმა (მოწოდებულმა) ალმორავიდებმა ახალი ძალა შესძინეს ისლამს სალიაკთან (1086) და უკლესთან (1108) მოპოვებული გამარჯვებებით, მაგრამ ქრისტიანების რელიგიურმა მგზნებარებამ და მხედრულმა მამაცობამ იმავე დროს მიიღეს ახალი ბიძგი ჯვაროსნული ლაშქრობებისგან.

ალფონს I-მა არაგონელმა, კასტილიის მემკვიდრესთან, ურაკასთან ქორწინებით, დროებით (1127 წ.-მდე) შეაერთა ეს ორი სამეფო და მიიღო ესპანეთის იმპერატორის ტიტული, რომელიც შენარჩუნდა 1157 წ.-მდე. მან 1118 წ. დაიპყრო სარაგოსა და გადააქცია იგი თავის დედაქალაქად. და არაგონიისგან კასტილიის გამოყოფის შემდეგ ორივე სახელმწიფო მიჰყვებოდა (ინარჩუნებდა) კავშირს ურთიერთ შორის ურჯულოებთან ბრძოლაში; არაგონია მალევე მნიშვნელოვნად გაძლიერდა არაგონიის მემკვიდრის, პეტრონილიას ქორწინებით რაიმონდ ბერენგარ II ბარსელონელთან, რომელმაც არაგონია შეაერთა კატალონიასთან. 1147 წ. აფრიკელმა ალმორავიდებმა, რომლებიც ტახტიდან დაამხეს ალოჰადებმა, დახმარებისთვის მიმართეს ქრისტიანებს, რომლებმაც ისარგებლეს ამ შემთხვევით და დაეუფლენ ალმერიასა და ტორტოზას. ალმოჰადების წინააღმდეგ, რომლებმაც დაიქვემდებარეს სამხრეთ ესპანეთი, განსაკუთრებით წარმატებულად იბრძოდნენ ესპანური რაინდთა ორდენები (კალატრავა 1158 წ.-დან, სან იაგო დე კომპოსტელა 1175 წ.-დან, ალკანტარა 1176წ.-დან), რომლებმაც ალარკოსთან დამარცხება (1195) გამოისყიდეს ლას ნავას დე-ტოლოზასთან გამარჯვებით (1212 წ. 16 ივლისს), რასაც მალევე შედეგად მოჰყვა ალმოჰადების ძალაუფლების დაცემა. მერიდასთან ბრძოლით (1230) ესტრემადურა წართმეულ იქნა არაბებისგან; ჰეროს-დე-გვადიანასთან ბრძოლის შემდეგ (1233) ფერდინანდ III კასტილიელმა დაიპყრო კორდოვა, სევილია და კალიქსი. მუსლიმანები ათასობით გადაესახლებოდნენ აფრიკასა და გრენადაში ან მურსიაში, მაგრამ ამ სახელმწიფოებსაც უნდა ეღიარებინათ კასტილიის მოთავეობა (главенство). კასტილიის ძალაუფლების ქვეშ დარჩენილი მუსლიმანები სულ უფრო და უფრო მეტად ღებულობდნენ გამარჯვებულთა რელიგიასა და წეს-ჩვეულებებს (ადათებს); ბევრი მდიდარი და დიდგვაროვანი არაბი, მიიღებდა რა ნათლობას, გადადიოდა ესპანური არისტოკრატიის რიგებში.

იმ დროს, როდესაც კასტილიის გარეგნული ძლიერება, ფერდინანდ III-ის გამარჯვებების წყალობით, ძლიერად გაიზარდა, ქვეყნის შიგნით აზვირთებული იყო არეულობები, რომლებიც, განსაკუთრებით მეცნიერბათა და ხელოვნებათა მფარველის, ალფონს X ბრძენისა (1252-84) და მისი უახლოესი მენაცვალეების მმართველობის დროს წარმოადგენდა უწესრიგობათა წყაროს და ზრდიდა თავადაზნაურობის ძალაუფლებას. გვირგვინის მიწებს იტაცებდნენ კერძო პირები; თემები, კავშირები და ძალმოსილი თავადაზნაურები მიმართავდნენ თავიანთ სასამართლოს (самосуд) და თავისუფლდებოდნენ ყოველგვარი ხელისუფლებისგან. მიუხედავად ამისა, გამარჯვებები არაბებზე მიდიოდა თავისი რიგით: 1340 წ. ალფონს XI-ის მიერ მოპოვებულ იქნა ბრწყინვალე გამარჯვება სალადოსთან, ხოლო ოთხი წლის შემდეგ ალხეზირასის დაპყრობით გრენადა მოწყვეტილ იქნა აფრიკისგან. არაგონიაში იაკობ I-მა (ჰაიმემ, 1213-1276) დაიმორჩილა ბალეარი და ვალენსია და მიაღწია მურსიამდე; მისმა ვაჟმა პედრო III-მ (1276-85) ანჟუს სახლს წაართვა სიცილია; იაკობ II-მ (1291-1327) დაიპყრო სარდინია და 1319 წ. ტარაგონაში მიმდინარე სეიმზე დაამყარა სახელმწიფოს განუყოფელობა. ეს დაპყრობები არაგონელ მეფეებს დაუჯდათ ბევრ დათმობად წოდებებისადმი, რომელთაგან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია სარაგოსული “გენერალური პრივილეგია” 1283 წ.; 1287 წ. ალფონს III-მ მას მიუმატა “უნიის პრივილეგია”, რომელიც ქვეშევრდომებისთვის აღიარებდა აჯანყების უფლებას მათი თავისუფლების დარღვევის შემთხვევაში. ორივე სახელმწიფოში სასულიერო წოდება წარმოადგენდა ყველაზე უფრო მეტად ძალმოსილ წოდებას; ურჯულოებზე გამარჯვებებმა გაზარდა მისი უფლებები და სიმდიდრე, ხოლო მისმა გავლენამ ხალხის დაბალ კლასებზე გამოიწვია მათში დევნისა და ფანატიზმის სულისკვეთება. უმაღლესმა თავადაზნაურობამ თავისი უფლებების რიცხვში ჩართო მეფისთვის მორჩილებაზე უარის თქმის უფლებაც. ყველა თავადაზნაური თავისუფალი იყო ხარკისგან (გადასახადებისგან, რუს. от податей).

ქალაქებსა და სასოფლო თემებს გააჩნდათ თავიანთი განსაკუთრებული უფლებები (ფუეროს), რომლებიც აღიარებული იყო საგანგებო ხელშეკრულებებით. ორივე სახელმწიფოში წოდებები იკრიბებოდნენ სეიმებზე (კორტესებზე), სადაც თათბირობდნენ ქვეყნის კეთილდღეობისა და უსაფრთხოების შესახებ, კანონებისა და ხარკის (გადასახადების) შესახებ. ვაჭრობა და მრეწველობა იმყოფებოდა გამთვალისწინებელი კანონების დაცვის ქვეშ (подъ защитою предусмотрительнныхъ законовъ); სამეფო კარი მფარველობდა ტრუბადურების პოეზიას. ქვეყნის შინაგანმა კეთილმოწყობამ არაგონიაში ყველაზე უფრო მეტად წაიწია წინ პედრო IV-ის (1336-87) დროს, რომელმაც მოხსნა (გააუქმა) ზოგიერთი მძიმე მხარე თავადაზნაურთა პრივილეგიებისა, სხვათა შორის ომის უფლებაც; ამ ზომების წყალობით, როდესაც ძველი დინასტია ჩაქრა (1410), ტახტზე ავიდა კასტილიური სახლი ფერდინანდ I-ის სახით (1414-1416), რომელმაც შეინარჩუნა ხელისუფლება ბალეარების ქვეშ, სარდინია და სიცილია, და მოკლე დროით ფლობდა ნავარასაც. კასტილიაში, პირიქით, ბატონობდნენ უმაღლესი თავადაზნაურობა და რაინდთა ორდენები. ქალაქების მისწრაფება ფეოდალური არისტოკრატიისგან დამოუკიდებლობისკენ ვერ დაგვირგვინდა წარმატებით, პედრო სასტიკის (1350-1369) ტირანიის შედეგად. ამ ტირანიის მიერ გამოწვეულ დავებსა და მტრობაში ერეოდნენ ხან ფრანგები, ხანაც ინგლისელები. ჰაინრიხ II-მ (1369-79), რომელიც დაეუფლა ბისკაიას, და ხუან (იოანე) I-მა (1379-90) დაასუსტეს სამეფო პორტუგალიის დაპყრობის უნაყოფო მცდელობებით, რომელმაც 1385 წ. გამარჯვებით დაიცვა თავისი დამოუკიდებლობა ალჰუბაროტთან ბრძოლაში. ჰაინრიხ III-მ (1390-1406) აღადგინა წესრიგი და დაეუფლა კანარის კუნძულებს. კასტილია კვლავ იქნა მოყვანილი შინააშლილობაში ხუან II-ის (1406-1454) ხანგრძლივი და სუსტი მმართველობით. ჰაინრიხ IV-ის დროს გაზრდილი უწესრიგობები შეწყდა ტახტზე მისი დის იზაბელას ასვლასთან ერთად. მან დაამარცხა მეფე ალფონს პორტუგალიელი და იარაღით დააწყნარა ურჩი ქვეშევრდომები. როდესაც მეფემ ფერდინანდ სიცილიელმა, რომელთანაც მან იქორწინა 1469 წ., თავისი მამის, იოან II არაგონელის სიკვდილის შემდეგ, 1479 წ. მემკვიდრეობით მიიღო ეს სამეფო, კასტილიური და არაგონული გვირგვინების შეერთებამ სათავე დაუდო ესპანეთის სამეფოს.

იმისთვის, რათა დასასრული დაედოთ სამართალდარღვევებისთვის თავადაზნაურობის მხრიდან, აღდგენილ იქნა ძველი საძმო გერმანდადი (იხ. VIII, 478). უმაღლესი თანამდებობები გადავიდა მეფის განკარგულებაში; უმაღლესი სასულიერო წოდება დაქვემდებარებულ იქნა სამეფო იურისდიქციისადმი; ფერდინანდი არჩეულ იქნა სამი სარაინდო ორდენის დიდ მაგისტრად, რამაც ისინი გადააქცია გვირგვინის მორჩილ იარაღებად; ინკვიზიცია (იხ.) დაეხმარა მთავრობას მორჩილებაში შეენარჩუნებია თავადაზნაურობა და ხალხი. ადმინისტრაცია რეორგანიზებულ იქნა, სამეფო შემოსავლები გაზრდილი, მათი ნაწილი მიდიოდა მეცნიერებათა და ხელოვნებათა წახალისებაზე. მრავალრიცხოვანი ებრაელები (160000) 1492 წ. განდევნილ იქნენ სახელმწიფოდან. გრენადის დაპყრობით (1492 წ. 2 იანვარს) დასრულდა ნახევარკუნძულის დამორჩილება. ამერიკის აღმოჩენამ ესპანეთს მისცა საქმიანობის ფართო ასპარეზი ოკეანის იქითა მხარეზე. ესპანური ჯარის სამხედრო გაწვრთნილობა და სიმხნევე უწინარეს ყოვლისა გამოჩნდა იტალიისთვის ომებში, სადაც 1504 წ. ესპანეთისთვის დამორჩილებულ იქნა ნეაპოლი. ფერდინანდ და იზაბელა კათოლიკების მემკვიდრე გახლდათ მათი უფროსი ქალიშვილი, იოანა, რომელიც თავის მეუღლესთან, ფილიპე I-თან, იმპერატორ მაქსიმილიან I-ის ვაჟთან ერთად, კასტილიის ტახტზე ავიდა იზაბელას გარდაცვალების შემდეგ (1504); მისი მეშვეობით ესპნეთის გვირგვინი გადავიდა ჰაბსბურგებთან. როდესაც ფილიპე 1506 წ. მოკვდა ახალგაზრდა, ხოლო იოანა ჭკუიდან შეიშალა, მისი ვაჟიშვილის კარლ კასტილიელის მეურვედ წოდებათა მიერ დანიშნულ იქნა ფერდინანდი, რომელმაც 1509 წ. დაიპყრო ორანი და 1512 წ. ესპანეთს შემოუერთა ნავარა. ფერდინანდის სიკვდილის შემდეგ (1516) კარდინალმა ჰიმენესმა მიიღო რეგენტობა ახალგაზრდა მეფის კარლ I-ის ჩამოსვლამდე, რომელიც 1517 წ. მმართველობას შეუდგა პირადად. როდესაც კარლი 1519 წ. არჩეულ იქნა გერმანიის იმპერატორად (კარლ V) და ამიტომ კვლავ დატოვა ესპანეთი (1520), წარმოიქმნა კომუნეროსების მღელვარება _ პროტესტი კარლის აბსოლუტიზმისა და მისი ნიდერლანდელი მრჩევლების წინააღმდეგ, ესპანეთის ეროვნული დაწესებულებების სახელით. კომუნეროსებმა მიიღეს სრულებით დემოკრატიული ხასიათი, მაგრამ ერთად შეკრული თავადაზნაურობის გამარჯვებით ვალიალართან (1521 წ. 21 აპრილს) და პადილიას სიკვდილით დასჯასთან ერთად აჯანყება დაწყნარებულ იქნა.

კარლ V-მ გამოსცა სრული ამნისტია, მაგრამ ისარგებლა შიშით, რომელიც კომუნეროსების მოძრაობამ ჩაუნერგა თავადაზნაურობას, იმისთვის, რათა შეევიწროვებინა (შეემცირებინა) ძველი შეღავათები და თავისუფლებანი (თვითნებობანი, რუს. вольности). კორტესები უუნარონი აღმოჩნდნენ მთავრობისადმი წინააღმდეგობის გაწევაში, თავადაზნაურობამ ლოიალობას ყურება დაუწყო, როგორც თავის მთავარ მოვალეობას, ხალხი კი მოთმინებით დაემორჩილა სამეფო ხელისუფლებასა და მის დამპყრობლურ გეგმებს. კორტესებმა სიტყვაშეუბრუნებლად დაიწყეს კარლ V-ის მომარაგება ფულებით საფრანგეთთან ომისთვის, მავრების წინააღმდეგ აფრიკაში ღონისძიებებისთვის, გერმანიაში შმალკალდენის კავშირის დათრგუნვისთვის. ჰაბსბურგებისა და რომის-კათოლიკური სარწმუნოების გავრცელებისთვის ესპანური ჯარები იბრძოდნენ მდინარეების პოსა და ელბას ნაპირებზე, მექსიკასა და პერუში. ამასობაში ქვეყანაში შრომისმოყვარე მორისკებს ავიწროვებდნენ და დევნიდნენ, ათასობით ესპანელს ინკვიზიცია გზავნიდა კოცონებზე, თავისუფლებისაკენ თითოეული მიზიდულობა ითრგუნებოდა; მრეწველობა, ვაჭრობა და მიწათმოქმედება იღუპებოდა გადასახადების თვითნებური სისტემისგან. არა მხოლოდ თავადაზნაურობა, არამედ გლეხებიცა და მოქალაქეებიც მიისწრაფვოდნენ ომისა და სახელმწიფო სამსახურისკენ; სხვა საქალაქო და სასოფლო საქმიანობას უყურებდნენ ზიზღით. ეკლესია ფლობდა მიწის დიდ სივრცეებს, რომლებიც მის ხელში ხვდებოდა პირდაპირი მემკვიდრეების საზარალოდ; ეს მიწები ცარიელდებაოდა ან გადაიქცეოდა საძოვრებად, და დამუშავებული მიწის რაოდენობა სულ უფრო და უფრო მეტად მცირდებოდა. ვაჭრობა გადავიდა უცხოელთა ხელში, რომლებიც მოგებას ნახულობდნენ არა მხოლოდ ესპანეთიდან, არამედ მისი კოლონიებიდანაც. როდესც კარლ V-მ 1556 წ. მოიხსნა გვირგვინი, ჰაბსბურგების ავსტრიული სამფლობელოები და ესპანეთი კვლავ გამოეყვნენ ერთი-მეორეს; ესპანეთმა ევროპაში შეინარჩუნა მხოლოდ ნიდერლანდები, ფრანშ-კონტე, მილანი, ნეაპოლი, სიცილია და სარდინია.

ესპანური პოლიტიკის მიზნები რჩებოდა იგივე; გადაიქცა ესპანეთი კათოლიკური რეაქციული პოლიტიკის ცერნტრად. ფილიპე II-მ (1556-98) ჩაახშო პოლიტიკური თავისუფლების ნარჩენები და მთელი წოდებები დაუქვემდებარა შეუზღუდავ დესპოტიზმს; მთავარი იარაღის სამსახურს მას უწევდა ინკვიზიცია. მძიმე შევიწროვეებმა გამოიწვია 1568 წ. მავრების აჯანყება, რომელიც სისხლისმღვრელი ომის შემდეგ, 1570 წ. ჩახშობილ იქნა; 400000 მორისკი გრენადიდან გადაიყვანეს სამეფოს სხვა ნაწილებში, სადაც ისინი ცოტ-ცოტად დაიღუპნენ. განუწყვეტელი ომები არა მარტო შთანთქავდა მდიდარ შემოსავლებს კოლონიებიდან, არმედ აიძულებდა მეფეს მოფიქრებინა ახალი სახსრები შემოსავლის გასაზრდელად; ქონებას, საეკლესიოს გარდა, და სარეწებს დაეკისრა მძიმე გადასახადები; აღებულ იქნა რიგი სესხებისა, რომლებიც მთავრობას უკან თითქმის არ გადაუხდია; მონეტა გაუარესებულ იქნა; იყიდებოდა თანამდებობები და წოდებები და, ბოლოს, შემოღებულ იქნა ე. წ. დონატივები, ე. ი. იძულებითი სესხები ქვეშევრდომებისგან. ამასობაში პოლიტიკა ვერ აღწევდა თავის მიზნებს, ხმამაღალი გმირობების მიუხედავად, რომელთა აღსრულებასაც ჯერ კიდევ აგრძელებდა, ესპანეთის ფარგლებს გარეთ, ესპანური იარაღი. დონ ხუან ავსტრიელმა 1571 წ. ლეპანტოსთან ბრწყინვალე გამარჯვება მოიპოვა თურქებზე, მაგრამ მისით ვერ ისარგებლეს და თვით ტუნისიც კი წაერთვა ესპანეთს. ალბას ტერორიზს ნიდერლანდებში შედეგად მოჰყვა ადგილობრვი მოსახლეობის აჯანყება, რომელმაც შთანთქა უზარმაზარი თანხები და სასიკვდილო დარტყმა მიაყენა ესპანეთის კოლონიურ საზღვაო ბატონობას. კათოლიკური ეკლესიისადმი ინგლისის დაქვემდებარების მცდელობა დასრულდა “დაუმარცხებელი არმადის” (იხ. II, 117) დაღუპვით 1588 წ. საფრანგეთის რელიგიურ დავებში ჩარევამ გამოიწვია მხოლოდ ამ ქვეყნის გაძლიერება. პორტუგალიის უსამართლო დაკავებამ (1580) დიდი ზარალი მოუტნა მას, მაგრამ არც ესპანეთისთვის მიუცია რაიმე სარგებელი. როდესაც ფილიპე II მოკვდა, ბრწყინვალება, რომელიც ჯერ კიდევ გარს ერტყა ესპანეთის მონარქიას ევროპაში, როგორც მთავრობისგან, ასევე ხალხისგანაც ფარავდა საქმეების ჭეშმარიტ მდგომარეობას.

სუსტი მეფის ფილიპე III-ის (1598-1621) დროს, რომელსაც მართავდა მისგან შეყვარებული (რუს. его любимецъ) ლერმა, საგარეო ომები წარმოებდა ყოველგვარი ენერგიის გარეშე; 1609 წ. თვით ზავიც კი იქნა დადებული ნიდერლანდებთან; სამაგიეროდ 1609 წ. 22 სექტემბრის ედიქტით ქვეყნიდან განდევნილ იქნა 800000 მორისკი, და ნაყოფიერი ვალენსია სრულებით დაცარიელდა. ფილიპე IV (1621-1665) აგრძელებდა ფილიპე II-ის საომარ პოლიტიკას. ავსტრიასთან კავშირით იგი ვარაუდობდა პაპობის ყოვლად ძალმოსილებისა და ჰაბბურგების მსოფლიო მონარქიის განახლებას. 30-წლიან ომში ესპანური ჯარები ისევ იბრძოდნენ გერმანიასა და იტალიაში; ესპანეთის დესპანი ვენაში თვალსაჩინო როლს თამაშობდა გერმანიის საქმეებში. ყოვლისშემძლე მინისტრის ოლივარესის მიერ პროვინციული უფლებების ღიად დარღვევამ 1640 წ. გამოიწვია აღშფოთება კატალონიაში, რომელსაც შედეგად მოჰყვა პორტუგალიის ჩამოცილება და აჯანყებები სხვა პროვინციებში. პორტუგალიის დამორჩილება ვერ მოხერხდა, ხოლო კატალონია დაწყნარდა მხოლოლდ 13-წლიანი ომის შემდეგ. დასუსტებულ სახელმწიფოს უკვე აღარ შეეძლო შეჯიბრებოდა გაძლიერებულ საფრანგეთს. ომის 80 წლის შემდეგ, 1648 წ., ესპანეთი იძულებული იყო ეღიარებინა შეერთებული ნიდერლანდების დამოუკიდებლობა, ხოლო გერმანიაში _ პროტესტანტების თანასწორუფლებიანობა. პირენეის სამშვიდობო ხელშეკრულებით (1659) ესპანეთს უნდა დაეთმო რუსილიონი, პერპინიანი და ნიდერლანდების ნაწილი _ საფრანგეთისთვის, ხოლო დიუნკირხენი და იამაიკა _ ინგლისისთვის. როდესაც ტახტზე ავიდა კარლ II (1665-1700), საფრანგეთის მეფემ ლუდოვიკო XIV-მ, ფილიპე IV-ის ქალიშვილის მეუღლის სახით, პრეტენზიები გამოაცხადა ესპანეთის ნიდერლანდებზე, და ე. წ. დევოლუციურ ომში (იხ. X, 249) მხოლოდ სამთა კავშირის ჩარევამ შეუშალა მას ხელი ამ პროვინციის სრულებით დაუფლებაში; ახენის სამშვიდობო ხელშეკრულებით 1668 წ. მან მიიღო 12 ნიდერლანდური ციხესიმაგრე, ნიმვეგენის ხელშეკრულებით _ კვლავ რამდენიმე გამაგრებული ადგილი და ფრანშ-კონტე; მშვიდობიანობის დროს, 1684 წ. კი, იგი დაეუფლა ლუქსემბურგს.

ესპანეთს, რომელიც ჯერ კიდევ ცოტა ხნით ადრე ბატონობდა მთელ დასავლეთ ევროპაზე, უკვე აღარ ჰქონდა იმის შესაძლებლობა, რომ დაეცვა თავისი საზღვრები და იძულებული იყო დახმარებისთვის მიემართა ერეტიკოსებისთვის. ფლოტი დაქვეითდა იქამდე, რომ ესპანეთს არ ჰქონდა ძალა, რათა დაეცვა თავისი სავაჭრო გემები; ნავსაყუდელები დაცარიელდა, მოსახლეობა ტოვებდა დაუცველ ნაპირებს და გადასახლდებოდა ქვეყნის შიგნით, ვესტ-ინდოეთს დაუსჯელად ძარცვავდნენ და არბევდნენ ფლიბუსტიერები. კარლ II-ის მმართველობის მიწურულს ბევრმა ქალაქმა სრულებით დაკარგა მაცხოვრებლები, მთელი ოლქები გადაიქცა უდაბნოებად. სახელმწიფო შემოსავლები იქამდე დაქვეითდა, რომ უმკაცრესი, თითქმის მძარცველური ფინანსური ზომების მიუხედავად, მეფეს არ გააჩნდა შესაძლებლობა ანაზღურება მიეცა თავისი მოსამსახურეებისთვის, ზოგჯერ კი თავისი მაგიდის (სუფრის) საზღაურიც გადაეხადა. ფულების უკმარისობის შედეგად ბევრ პროვინციაში დაუბრუნდნენ გაცვლით ვაჭრობას (აღებ-მიცემობას). ჰაბსბურგების ესპანური შტო ჩაქრა 1700 წ. ნოემბერში, კარლ II-ის სიკვდილთან ერთად. დაიწყო ესპანეთისთვის უბედურების მომტანი ომი ესპანური მემკვიდრეობისთვის (იხ.). ახალმა მეფემ ფილიპე V-მ (1700-1746), თუმცა კი თავის-თავად უმნიშვნელომ, ახალი ძალები შესძინა მოშლილ სახელმწიფო ორგანიზმს. უცხოელებმა, ფრანგებმა და იტალიელებმა, რომლებიც ფილიპემ დააყენა მმართველობის სათავეში და რომელთა შორისაც ყველაზე უფრო მეტად გამოირჩეოდა ალბერონი (იხ.), ესპანეთის მიმართ გამოიყენეს, თუმცა კი ნაწილობრივ, ფრანგული სახელმწიფო მმართველობის პრინციპები; სახელმწიფო ხელისუფლების ერთიანობისთვის ხელისშემშლელი ბოროტად გამოყენებანი მოხსნილ (აღკვეთილ) იქნა; ვაჭრობამ და მრეწველობამ, მეცნიერებამ და ხელოვნებამ ჰპოვეს წახალისება, პროვინციათა პრივილეგიები გაუქმებულ იქნა, შემოიღეს ერთიანობა ხარკით (გადასახადებით) დაბეგვრაში. მაგრამ, როდესაც, მეფემ ჩაიფიქრა გაეტეხა ეკლესიის ძლიერება (ძალმოსილება), იგი წააწყდა ძლიერ წინააღდეგობას ხალხში, რომელსაც დაუთმო კიდეც (რუს. поддался) თავისი მეორე ცოლის ელისაბედ ფარნეზეს გავლენით; კურია და ინკვიზიცია უწინდებურად მეფობდნენ ესპანეთში. დაპყრობების პოლიტიკის განახლებამ ქვეყანა ასევე მიიყვანა არასასურველ შედეგებამდე. პოლონურ და ავსტრიულ ომებში შეძენილ იქნა ნეაპოლი და პარმა ესპანური სახლის უმცროსი ხაზებისთვის, მაგრამ ფინანსური მოშლილობისა და რეფორმებში შეჩერების (შესვენების) ფასად.

სუსტი აგებულების ჰიპოქონდრიული ფერდინანდ VI-ის (1746-59) მმართველობა სიკეთის მომტანი იყო ქვეყნისთვის, მისი მომჭირნეობისა და მშვიდობისმოყვარეობის შედეგად. ესპანეთის კეთილდღეობა მნიშვნელოვნად ავიდა მაღლა. ხარკის (გადასახადების, რუს. подати) მნიშვნელოვნად შემსუბუქების მიუხედავად, გაუჯობესებულ და განახლებულ იქნა ადმინისტრაცია, შეიქმნა მნიშვნელოვანი ფლოტი და გადახდილ იქნა სახელმწიფო ვალის პროცენტები. თუმცა კი სასულიერო წოდება ჯერ კიდევ ძალზედ მრავალრიცხოვანი იყო (180000 ადამიანამდე) და იღებდა შემოსავალს 359 მილიონს, მისი ძალაუფლება 1753 წ. კონკორდატით მნიშვნელოვნად იქნა შეზღუდული და დასასრული დაედო კურიის მიერ ქვეყნის ფინანსურ ექსპლუატაციას. შემდგომ პროგრესს წარმოადგენს კარლ III-ის (1759-88), ფერდინანდ VI-ის ნახევარძმის (сводный брат) მმართველობა, რომელიც მკაცრი რელიგიურობის მიუხედავად არ დარჩენილა გვერდზე საუკუნის განათლებული მისწრაფეებისგან და უნდოდა აეყვანა ესპანეთი ევროპის სხვა დერჟავების დონემდე. მის რეფორმებში მას ეხმარებოდა სამი შესანიშნავი სახელმწიფო მოღვაწე _ არანდა, ფლორიდაბლანკა და კამპომანესი. ესპანეთის უიღბლო მონაწილეობამ საფრანგეთ-ინგლისის ომში (1761-61), ბურბონთა საგვარეულო ხელშეკრულების ძალით, თავიდან ხელი შეუშალა რეფორმების გავრცელებას; ისინი უკეთესად წავიდა იეზუიტების განდევნის (1767) შემდეგ. მაგრამ, ბევრი რეფორმა დარჩა მხოლოდ პროექტებად, რადგანაც მათ ხელს უშლიდა მიწათმოქმედების, მრეწველობისა და განათლების სრული დაქვეითება ესპანეთში. 30-წლიანმა საგარდამქმნელო მოღვაწეობამ, უზრმაზარი თანხების ასიგნებებმა სამთო საქმეში, ფაბრიკებში, გზების გაყვანამ და ა. შ., თავისუფალი ვაჭრობის დამყარებამ ამერიკასთან, მხოლოდ ნაწილობრივ მიიყვანეს ქვეყანა კეთილსასურველ შედეგებამდე. მეორე უბედურმა ომმა ინგლისთან (1780-83), კვლავ ოჯახური ხელშეკრულების ძალით, შთანთქა იმდენი ფული, რომ მოუხდათ პროცენტიანი ფულადი ნიშნების გამოშვება. კარლ IV (1788-1808), კეთილი მაგრამ უნიჭო ადამიანი, იმყოფებოდა თავისი ჭკვიანი და გაბედული, მაგრამ უზნეო მეუღლის, მარია-ლუიზა პარმელის გავლენის ქვეშ, რომელმაც ფავორიტიზმითა და მფლანგველობით მოშლილობაში მოიყვანა სახელმწიფო მმართველობა და ფინანსები და საქმეების უმაღლესი მმართველობა ხელში ჩაუგდო თავის საყვარელს გოდოის, ალკუდიის ჰერცოგსა და მშვიდობის მთავარს (იხ. ალკუდია, I, 536).

ომი რევოლუციურ საფრანგეთთან წარმოებდა დუნედ და დასრულდა მოწინააღმდეგეთა შემოსევით ნავარაში, ბასკების პროვინციებსა და არაგონიაში. ხელსაყრელმა გარემოებებმა ესპანეთს მოუტანა შედარებით მომგებიანი ბაზელის მშვიდობა (1795), რომელსაც შედეგად მოჰყვა მხოლოდ სან-დომინგოს დათმობა. ესპანეთი ჩავარდა სრულ დამოკიდებულებაში საფრანგეთთან, რომელიც თავქარიანმა გოდოიმ განამტკიცა ხელშეკრულებით სან-ილდეფონსოში (1796). ამ ხელშეკრულებამ ჩარია ესპანეთი ომში ინგლისთან, ამასთან უკვე პირველმა ბრძოლამ ს.-ვინსენტის კონცხთან (1797 წ. 14 თებერვლს) დაამტკიცა ესპანური ფლოტის უვარგისობა. 1801 წ. გოდოიმ მიმართა უსახელო ლაშქრობას პორტუგალიის წინააღმდეგ. ამიენის სამშვიდობო ხელშეკრულების (1802 წ. 26 მარტი) პირობები ინგლისის დათმობებს ზღუდავდა კ. ტრინიდადით, მაგრამ ესპანეთის ძალაუფლება ამერიკულ კოლონიებზე დასუსტებულ იქნა, ფინანსები მოშლილი იყო; დეფიციტი, ქაღალდის ფულისა და სხვა დამღუპველი ზომების მიუხედავად, 1797 წ. უტოლდებოდა 800 მილიონს, 1799 წ. _ 1200 მილიონს. 50000 ადამიანის რიცხოვნების ჯარზე, ოფიცერთა სიუხვის გამო, იხარჯებოდა 935 მილიონი; 1802 წ. მაშინვე დანიშნულ იქნა 83 გენერალი. სასახლის კარზე მიდიოდა 105 მილიონი წელიწადში, ხალხი კი იღუპებოდა შავი ჭირისა და მოუსავლიანობებისგან. სასახლის კარის გაფუჭებულობა (испорченность двора) თავის ბეჭედს ასვამდა მთელ ქვეყანას; უკეთილშობილესი პატრიოტები განიცდიდნენ უხეშ ძალადობას, იმ დროს, როდესაც მდაბიო ხალხის უწესრიგობებს (მღელვარებებს) ხელისუფლება ხვდებოდა სისუსტითა და დამთმობელობით. გარდა ამისა, საფრანგეთთან დადებული ახალი არამომგებიანი ხელშეკრულებით (1803) გოდოიმ ჩაითრია გაღარიბებული ესპანეთი ომში ინგლისთან, რომლის დროსაც ფინისტერთან (22 ივლისს) და ტრაფალგართან (1805 წ. 20 ოქტომბერს) დაიღუპა ესპანური ფლოტის უკანასკნელი ნარჩენები. ჰქონდა რა პატივმოყვარული გეგმები გამხდარიყო ესპანეთის რეგენტი და სამხრეთ პორტუგალიის მეფე, გოდოიმ ფონტენბლოში (1807 წ. 27 ოქტომბერს) შეკრა შეტევითი კავშირი საფრანგეთთან, პორტუგლიის წინააღმდეგ. ამ შეთანხმებამ გამოიწვია ხალხის აჯანყება გოდოის წინააღმდეგ; იგი დამხობილ იქნა, და მეფემ 1808 წ. 18 მარტს უარი თქვა ტახტზე ინფანტ ფერდინანდის სასარგებლოდ. მალევე ამის შემდეგ კარლ IV-მ, ნაპოლეონისადმი წერილში, უწოდა თავის გადადგომას იძულებითი და უკან წაიღო იგი.

ფრანგების იმპერატორმა ორივე პრეტენდენტს, მამას და ვაჟიშვილს, თავისთან მოუწოდა, ბაიონაში; აქ ფერდინანდმა, დიდი ყოყმანის შემდეგ, უარი თქვა გვირგვინზე მამის სასარგებლოდ, ხოლო მან კი თავისი უფლებები მაშინვე გადასცა ნაპოლეონს. იოსებ (ჟოზეფ) ბონაპარტე, ნეაპოლის მეფე, ესპანელ და ამერიკელ წარმომადგენელთა ხუნტის თანდასწრებით, 6 ივლისს გამოცხადებულ იქნა ესპანეთის მეფედ და, ხუნტის მიერ 7 ივლისს ახალი კონსტიტუციისადმი ფიცის მიცემის შემდეგ, 20 ივლისს საზეიმოდ შევიდა მადრიდში. კარლ IV დასახლდა კომპიენში, ფერდინანდ VII _ ვალანსეში. მოლოდინის წინააღმდეგ, ხალხი, მღელვარებაში მოყვანილი ეროვნული სიამაყითა და რელიგიური ფანატიზმით, მთელი თავისი სავალალო მდგომარეობის მიუხედავად, აღიმართა უცხოური უღლის წინააღმდეგ. ჯერ კიდევ 1808 წ. 2 მაისს, ფერდინანდის ბაიონაში წაყვანის შესახებ ცნობის მიღების შემდეგ, მადრიდში იფეთქა აბოხებამ, რომლის ჩახშობაც ფრანგებმა მოახერხეს მხოლოდ სისხლიმღვრელი ბრძოლის შემდეგ; წარმოიქმნა პროვინციული ხუნტები, მთებში იარაღდებოდნენ გვერილიასები (იხ. VIII, 201) და საფრანგეთის ყველა მეგობარი (Zosefinos ანუ afrancesados) გამოცხადებულ იქნა სამშობლოს მტრად. სარაგოსას მამაცური დაცვა, ჟოზეფის წასვლა მადრიდიდან და ფრანგების საერთო უკანდახევა, ხელს უწყობდა ესპანელთა ენთუზიაზმს. ამავე დროს ველინგტონი, ინგლისური კორპუსით, გადმოსხდა პორტუგალიაში და გამოდევნა იქიდან ფრანგები. მაგრამ, ფრანგებმა სძლიეს ესპანელებს და 4 დეკებერს კვლავ შევიდნენ მადრიდში, სადაც 1809 წ. 22 იანვარს ჟოზეფმა კვლავ დაამკვიდრა თავისი დედაქალაქი. ომმა, ამასობაში, მიიღო სრულებით სახალხო ხასიათი და მას ხელმძღვანელობდა 1808 წ. სექტემბერში არანხუესში დაარსებული ცენტრალური ხუნტა. თავადაზნაურები, მონაზვნები და მღვდელმსახურები, გლეხები ერთნაირი მგზნებარებით ჰკიდებდნენ ხელს იარაღს, თითოეული ქალაქი გადაიქცა ციხესიმაგრედ; თავს ესხმოდნენ ცალკეულ რაზმებს, აწყობდნენ ჩასაფრებებს, ჰკლავდნენ სხვებისგან ცალკე მავალ ფრანგებს. ამ პარტიზანულ ომში, რომელიც გამოცხადებულ იქნა ხუნტის მოწოდებით 1808 წ. 28 დეკემბერს, იყო ბევრი გმირი, რომელთა სახელებიც ლეგენდებში იქნა განდიდებული: ელ ეპესინადო, ხუან პალეარა (El Medici), მორილიო, პორლიე, მინა, მღვდელმსახური მერინო და სხვები. გვერილიასების მუდმივი წვრილ-წვრილი ღონისძიებები ართმევდა ფრანგებს გაშლილ ველზე მათი გამარჯვებების ნაყოფებს.
1810 წ. დასაწყისში სასწორი ისევ გადაიხარა ფრანგების მხარეზე; უმაღლესმა, შეძლებულმა კლასებმა შეერთება დაიწყეს ჟოზეფთან. მაგრამ, დამოუკიდებლობის დამცველებიც არ ჰკარგავდნენ წარმატების იმედს: კადისში დაარსებულ იქნა რეგენტობა და მოიწვიეს კორტესები. ცოცხალი კამათების შემდეგ, რომელთა დროსაც საფრანგეთის რევოლუციის პრინციპები ებრძოდნენ ძველესპანურ ტრადიციებს, 1812 წ. 18 მარტს მიღებულ იქნა კონსტიტუცია, რომელიც ზოგადად მეტად ლიბერალური იყო; მის საფუძვლად დადებულ იქნა ხალხის უმაღლესობა (верховенство народа). ველინგტონი 1811 წ. გამოცხადებულ იქნა მთელი ესპანური ჯარების მთავარსარდლად: 1812 წ. 22 ივლისს მან დაამარცხა ფრანგები სალამანკასთან და 12 აგვისტოს შევიდა მადრიდში, მაგრამ იძულებული შეიქმნა კვლავ უკან დაეხია და მადრიდი კიდევ ერთხელ ჩავარდა ფრანგების ხელში; ნაპოლეონის არმიის კატასტროფამ რუსეთში შეცვალა საქმეთა მდგომარეობა. 27 მაისს მეფე ჟოზეფმა სამუდამოდ დატოვა მადრიდი და ფრანგულ არმიასთან ერთად უკან დაიხია ვიტორიაში. აქ იგი სრულებით დაამარცხა ველინგტონმა 1813 წ. 21 ივნისს. ნაპოლეონმა განსაკუთრებული ხელშეკრულებით 1813 წ. 13 დეკებერს ვალანსეში აღიარა ფერდინანდ VII ესპანეთის მეფედ და ნება მისცა მას დაბრუნებულიყო; კორტესებმა, რომლებიც 1813 წ. ოქტომბერში კვლავ შეიკრიბნენ კადიკსში, ხოლო იანვარში კი გადავიდნენ მადრიდში, თავის მხრივ 1814 წ. 3 თებერვალს, თავის მხრივ, გაუგზავნეს მოწვევა ფერდინანდს გამოცხადებულიყო ესპანეთში და მიეღო გვირგვინი, ფიცს დადებდა რა 1812 წ. კონსტიტუციაზე, ხელშეკრულება ნაპოლეონთან კი მათ არ აღიარეს (არ ცნეს). ფერდინანდმა 1814 წ. გაზაფხულზე უარი თქვა ეცნო კონსტიტუცია, მიიღო ვალენსიაში სამეფო ძალაუფლება, როდესაც მას შეუერთდა გენერალი ელიო 40000-იანი ჯარით და 11 მაისს უბრძანა ჯარებით გაეყარათ კორტესები. ხალხი აღტაცებით შეხვდა მას, როდესაც იგი 14 მაისს შევიდა მადრიდში; იგი დაპირდა ამნისტიასა და კონსტიტუციას, მაგრამ არ შეასრულა დანაპირები. ყველა ოფიცერი კაპიტნის ჩათვლით და ყველა მოხელე სამხედრო კომისრის ჩათვლით, რომლებიც ემსახურებოდნენ ჟოზეფს, ცოლ-შვილთან ერთად განდევნილ იქნენ ესპანეთიდან. ლიბერალები, მათ რიცხვში ესპანეთის დამოუკიდებლობისთვის ბევრი დამსახურებული მებრძოლიც, გამოცხადებულ იქნენ ოპალაში (შერისხულებად), ბევრი მათგანი საპყრობილეში იქნა ჩამწყვდეული; ორი გენერალი, პორლიე და ლასი, რომლებიც მხარს უჭერდნენ კონსტიტუციას, სიკვდილით დასაჯეს. იეზუიტები, მონასტრები და საიდუმლო პოლიცია განახლებულ იქნა.

იმავე დროს მთავრობას არ გააჩნდა არც ძალა, არც მუდმივობა; 1814-დან 1819 წ. ჩათვლით შეიცვალა 24 სამინისტრო. უმეცარი, უხასიათო, კაპრიზული და მშიშარა მეფე იმყოფებოდა სასახლის კარის კამარილიის ხელებში, რომელიც ხელს უშლიდა ყოველ სასარგებლო ღონისძიებას. ესპანეთს არ აღმოაჩნდა იმის შესაძლებლობა, რომ კვლავ თავისთვის დაემორჩილებინა ჩამოშორებული კოლონიები ამერიკაში და დაკარგა მთელი თავისი სამფლობელოები სამხრეთ და შუა ამერიკის მატერიკზე: ფლორიდა მიყიდულ იქნა შეერთებული შტატებისთვის 5 მილიონ დოლარად. ენთუზიაზმი, რომლითაც შეხვდნენ მეფეს, შეიცვალა მტრობითა და ზიზღით. განსაკუთრებით ჯარებში იზრდებოდა უკმაყოფილება და, ბოლოს, იფეთქა იმ რაზმში, რომელიც განკუთვნილი გახლდათ ამერიკაში გადაგზავნისთვის; 4-მა ბატალიონმა პოდპოლკოვნიკ რიეგოს უფროსობით, გამოაცხადა 1812 წ. კონსტიტუცია და ისლა-დე-ლეონში შეადგინეს დროებითი მთავრობა, რომელმაც გამოსცა მოწოდება ხალხისადმი. ბევრი პროვინცია შეუერთდა აჯანყებულებს. როდესაც მადრიდშიც აღშფოთდა ხალხი, მეფემ 9 მარტს შეჰფიცა 1812 წ. კონსტიტუციას, მოსპო ინკვიზიცია და მოიწვია კორტესები. ლიბერალებმა მიიღეს უმრავლესობა და მათი ერთერთი ბელადთაგანი, არგელესი, იქცა კაბინეტის მეთაურად. ისინი მოქმედებდნენ ზომიერად, ცდილობდნენ შეეზღუდათ კლუბებისა და ბეჭდური სიტყვის თავისუფლება და კმაყოფილდებოდნენ ნაკრძალი მამულებისა და მონასტრების (14-ის გარდა) გაუქმებით და სასულიერო წოდებაზე ხარკის (გადასახადების) დადებით (148290 პირისა მონაზონი ქალების ჩაუთვლელად _ მათ რიცხვში 16481 სამრევლო მღვდელმსახურისა). ახალი მთავრობის უგააფთრებულესი მტერი გახლდათ თავად მეფე, რომელიც საიდუმლოდ მოქმედებდა შეთანხმებულად კლერიკალურ მეამბოხეებთან პროვინციებში, განსაკუთრებით ე. წ. “სამოციქულო ხუნტასთან”; იგი შეძლების-და გვარად ამუხრუჭებდა მინისტრების ყველა ლიბერალურ წამოწყებას, რაც ძლიერად უწყობდა ხელს რადიკალების (ეკზალტადოსების) გაღიზიანებას; უკიდურესი პარტია (დესკამისადოს) თავისი პრეტენზიების უზომობით ხელს უწყობდა რეაქციას.

ანარქია ქვეყანაში ძლიერდებოდა ფინანსური სიძნელეების გამოც, რომელთა გადაჭრასაც ვერ ბედავდნენ ვერც პირდაპირი გადასახადის შემოღებითა და ვერც სახელმწიფო ქონების გაყიდვით. ახალი არჩევნების დროს, 1822 წ. 1 მარტს, რადიკალებმა მიიღეს ხმების უმრავლესობა. სასახლის კარის მცდელობამ დაუფლებოდა დედაქალაქს (1822 წ. 7 ივლისს) წარუმატებლობა განიცადა; მეფემ საიდუმლოდ მიმართა საღვთო კავშირს, ითხოვდა რა დახმარებას რევოლუციის წინააღმდეგ. ვერონის კონგრესზე (1822 წ. შემოდგომაზე) გადაწყვეტილ იქნა შეიარაღებული ჩარევა ესპანეთის საქმეებში; გადაწყვეტილების აღსრულება დაევალა საფრანგეთს. საფრანგეთის, ავსტრიის, რუსეთისა და პრუსიის წარგზავნილებმა მთავრობისა და კორტესებისგან მოითხოვეს ცვლილებები კონსტიტუციაში, და როდესაც ეს მოთხოვნა, 1823 წ. 9 იანვარს, უარყოფილ იქნა, დატოვეს ესპანეთი. აპრილში ფრანგული საექსპედიციო არმია, ანგულემის ჰერცოგის უფროსობით, 95000 ადამიანის რიცხვით, გადავიდა საზღვარზე. ცუდად ორგანიზებულ ესპანურ ჯარებს არ შეეძლოთ სერიოზული წინააღმდეგობის გაწევა; სასულიერო წდება იყო ფრანგების მხარეზე. უკვე 11 აპრილს კორტესები, თან წაიყვანეს რა მეფე, გაიქცნენ მადრიდიდან, სადაც 24 მაისს შევიდა ანგულემის ჰერცოგი, რომელსაც აღტაცებით შეხვდა ხალხი; დანიშნულ იქნა სარეგენტო ინფანტადოს ჰერცოგით სათავეში, რომელიც მაშინვე შეუდგა ლიბერალების დევნას. კადიკსი, სადაც ივნისში წავიდნენ კორტესები, მეფესთან ერთად, ალყაშემორტყმულ იქნა ხმელეთიდან და ზღვიდან. ფორტ ტროკადეროს აღებისა (31 აგვისტოს) და ქალაქისთვის ცეცხლის დაშენის შემდეგ (23 სექტემბერს), კორტესებმა, 28 სექტებერს დაუბრუნეს მეფეს აბსოლუტური ძალაუფლება და გადაწყვიტეს დაშლილიყვნენ; მოძრაობის მთავარი მონაწილეები, რიცხვით 600-მდე, გაიქცნენ საზღვარგარეთ. ლიბერალებთან შეერთებული ქალაქებიდან უკანასკნელები _ ბარსელონა, კარტახენა და ალიკანტე _ ჩაბარდნენ ნოემბერში, და ანგულემის ჰერცოგი დაბრუნდა საფრანგეთში; 45000 ფრანგი დარჩა ქვეყანაში 1828 წ.-მდე, ახალი მთავრობის დასაცავად.

კორტესების ძალაუფლებისგან განთავისუფლების შემდეგ, ფერდინანდ VII-ის პირველი საქმე იყო საკონსტიტუციო მთავრობის ყველა აქტის გაუქმება 1820 წ. 7 მარტიდან 1823 წ. 1 ოქტომბრის ჩათვლით; სამაგიეროდ მადრიდის სარეგენტოს ყველა გადაწყვეტილება აღიარებულ იქნა მის მიერ. ლიბერალების ყველა მომხრე, როგორც “მეფის მტრები”, გადასცეს რელიგიური ფანატიკოსების შურისძიებას, რომლებმაც ჩაიდინეს რიგი დანაშაულებრივი ძალადობებისა. სამოციქულო ხუნტამ, რომელიც მიისწრფვოდა ინკვიზიციის აღდგენისკენ, მიაღწია ისეთ ძალას, რომ შეადგინა რაღაც, მეორე მთავრობის მსგავსი; ყველა მინისტრი, რომელიც მას ეწინააღმდეგებოდა, დაეცა, მათ რიცხვში ზეა-ბერმუდესი (1824-1825) და თვით აბსოლუტისტი ჰერცოგი ინფანტადოც კი (1825-26). ეს პარტია მით უფრო იყო თავდაჯერებული, რომ უშვილო მეფის ჭარმაგი ასაკის გამო, მისი მეთაური, მეფის ძმა დონ-კარლოსი, გახლდათ ტახტის სავარაუდო მემკვიდრე. როდესაც მისმა მომხრეებმა, 1827 წ., კატალონიაში დაიწყეს შეიარაღებული აჯანყება, მეფემ მკაცრად დასაჯა ისინი და იქორწინა პრინცესა ქრისტინა ნეაპოლიტანელზე, რომელმაც 1830 წ. უშვა მას ქალიშვილი იზაბელა. უფრო ადრე, 1830 წ. 29 მარტს, ფერდინად VII-ის მიერ გამოქვეყნებულ იქნა პრაგმატიკული სანქცია, რომელიც აუქმებდა ბურბონების მიერ 1713 წ. შემოღებულ სალიურ კანონს და კვლავ შემოჰქონდა ქალური ხაზის მიერ მემკვიდრეობის უფლება. იმედგაცრუებული კარლისტების შეთქმულება მეფის ასულის სიცოცხლის წინააღმდეგ გამოავლინეს და დაასწრეს, ხოლო მძიმედ დაავადებული მეფსიგან 1832 წ. იძულებით გამოთხოვილი პრაგმატიკული სანქციის გაუქმება, გამოჯანმრთელების შემდეგ, აღიარებულ იქნა არანამდვილად. 1832 წ. ოქტომბერში ქრისტინა გამოაცხადეს რეგენტად, მეფის სიკვდილის შემთხვევაში. ზეა-ბერმუდესი (XII, 374) სათავეში ჩაუდგა მმართველობას, გამოაცხადა ამნისტია და მოიწვია კორტესები, რომლებმაც 1833 წ. 20 ივნისს შეჰფიცეს იზაბელას, როგორც ტახტის მემკვიდრეს; 1833 წ. 29 სექტემბერს იზაბელა II-მ მემკვიდრეობით მიიღო მამისეული ტახტი. დონ-კარლოსმა ჯერ კიდევ 1833 წ. 29 აპრილს, პორტუგალიაში, სადაც იგი იმალებოდა, გამოაქვეყნა პროტესტი ახალი კანონის წინააღმდეგ ტახტის მემკვიდრეობის შესახებ და საკუთარი თავი გამოაცხადა ესპანეთის მეფედ, კარლ V-დ; მას მაშინვე შეუერთდნენ სამოციქულო პარტია, ბასკური პროვინციები და ნავარა, რომელთა ძველ შეღავათებს (ფუეროსებს), მათ შორის კონტრაბანდასაც, ლიბერალები არ აღიარებდნენ.

კარლისტების აჯანყება დაიწყო 1833 წ. ოქტომბერში ხუნტის დანიშვნითა და საყოველთაო შეიარაღებით, რომლის მოწყობასაც შეუდგა ზუმალაკარეგი (XII, 720). რიგი წარმატებული სამთო შეტაკებების შემდეგ მან მოახერხა დაუფლებოდა კატალონიის უმეტეს ნაწილს. დონ-კარლოსი, რომელიც მიგუელის დაცემის შემდეგ განდევნეს პორტუგალიიდან, პირადად გამოცხადდა აჯანყებულ პროვინციებში. შინაომმა მიიღო გააფთრებული ხასიათი. ქრისტინოსებისთვის (მთავრობის მომხრეებისთვის), რომელთა მხარეზეც იყო მოსახლეობის, არმიისა და მოხელეთა უმეტესი ნაწილი, განსაკუთრებით ქალაქების მცხოვრებნი და ყველა ამნისტირებული (50000 ადამიანამდე), ადვილი იქნებოდა აჯანყების ჩახშობა, რომ არ ყოფილიყო უთანხმოებანი მათ საკუთარ რიგებში. პროგრესისტები უკმაყოფილონი იყვნენ ახალი კონსტიტუციითა (1835 წ. 15 იანვრისა) და მინისტრით მარტინეს დე-ლა-როზათი, და მოითხოვდნენ 1812 წ. კონსტიტუციის აღდგენას. მთავრობის ყველა დათმობამ, რომელსაც უხდებოდა დაყრდნობოდა ლიბერალებს, ვერ უშველა; პროგრესისტებმა 1836 წ. დაიწყეს აჯანყება, ამასთან გამოცხადებულ იქნა 1812 წ. კონსტიტუცია. 1836 წ. 12 აგვისტოს სან-ილდეფენსოში აჯანყდა ერთერთი იქ მყოფ პოლკთაგანი და აიძულა ქრისტინა მიეღო 1812 წ. კონსტიტუცია. მინისტრი ინსტურისი, ერთერთი ზომიერთაგანი (მოდერადო), გაიქცა, ხოლო კეზადა კი მოკლულ იქნა მდაბიო ხალხის მიერ. მინისტრთა საბჭოს ახალმა პრეზიდენტმა, კალატრავამ, 1836 წ. 24 ოქტომბერს მოიწვია კორტესები, რომლებმაც 1837 წ. გადახედეს, ზომიერების აზრით, 1812 წ. კონსტიტუციას. ამასობში დონ-კრლოსმა, 1837 წ. 24 მაისს, გადალახა მდ. ებრო და ემუქრებოდა მადრიდს; გამარჯვებებს აღწევდა კარლისტი გენერალი გომესიც, მარამ მალევე დამარცხებულ იქნა ნარვაესის მიერ. კარლისტებს შორისაც წარმოიქმნა უთანხმოებები: მთავარსარდალმა მაროტომ, რომელიც უკმაყოფილო იყო დონ-კარლოსის მეორე მეუღლის სასახლის კარის კამარილიათი, პრინცესა ბეირათი, ბრძანა დაეხვრიტათ რამდენიმე მისი ბელადი. რათა თავიდან აეცილებინა მტრების შურისძიება, მაროტომ, 1839 წ. 31 აგვისტოს, ვერგადაში დადო ხელშეკრულება გენერალ ესპარტეროსთან, რომელმაც უერტა-დელ-რეისთან გამარჯვების შემდეგ (1837 წ. 14 ოქტომბერს) დაიქვემდებარა ჩრდილოეთის პროვინციები; მაროტოსთან ერთად 50-მა კარლისტმა გენერალმა დადო იარაღი.

15 სექტემბერს დონ-კარლოსმა უკან დაიხია საფრანგეთის ტერიტორიაზე; მას უკან მიჰყვა კარბერა, რომელიც რამოდენიმე ხნის მანძილე კიდევ უწევდა წინააღმდეგობას ქვემო არაგონიასა და კატალონიაში. ბასკურ პროვინციებს კორტესებმა ნება დართეს მათ ფუეროსებზე. 1840 წლის გვიან ზაფხულში ესპანეთი უკვე ემორჩილებოდა დედოფალ იზაბელას და კარლისტური ომი დასრულებულ იქნა. ესპარტერომ შეიძინა უზარმაზარი პოპულარობა თავისი გამარჯვებებით; რეგენტს 1840 წ. სექტებერში უნდა მიეცა მისთვის პირველი მინისტრის პორტფელი, ხოლო 12 ოქტომბერს კი _ უარი ეთქვა რეგენტობაზე და წასულიყო საფრანგეთში. 1841 წ. 8 მაისს რეგენტად არჩეულ იქნა ესპარტერო. ყოფილი რეგენტისა და მოდერადოსების ინტრიგები, პატივმოყვარე ოფიცრების ხშირი მღელვარებანი (რუს. возмущения, პრონუნსიამენტო) ძლიერ უშლიდა ხელს ესპარტეროს მის წამოწყებებში; 1843 წ. ივნისში იფეთქა საერთო ამბოხებამ, რომელსაც შეუერთდნენ პროგრესისტებიც, და ესპარტერო იძულებული შეიქმნა გაქცეულიყო ინგლისში. კორტესების კონსერვატიულმა უმრავლესობამ 1843 წ. 8 ნოემბერს 13 წლის დედოფალი იზაბელა გამოაცხადა სრულწლოვანად, და ბრავო მურილიო (იხ. IV, 529), ხოლო 1844 წ.-დან კი _ ესპარტეროს მეტოქე, ნარვაესი, დადგა მმართველობის სათავეში; დედოფალი ქრისტინა მოწვეულ (მოწოდებულ) იქნა უკან და 1845 წ. მაისში მმართველობის წესი შეიცვალა რეაქციული აზრით; კორტესებში არჩევნებისთვის შემოიტანეს უმაღლეს ცენზი, სენატორები სიცოცხლის ბოლომდე ინიშნებოდნენ გვირგვინის მიერ, კათოლიკური რელიგია გამოცხადებულ იქნა სახელმწიფო რელიგიად. გეგმა იმისა, რომ იზაბელა მიეთხოვებინათ გრაფ მონტემოლინისთვის, დონ-კარლოსის ვაჟიშვილისთვის, და ასეთნაირად მიეცათ დინასტიისთვის უეჭველი კანონიერება, ვერ გამოვიდა, ლუდოვიკ-ფილიპის ინტრიგების შედეგად, რომელსაც სურდა ესპანეთის გვირგვინი მოეტანა თავის ვაჟიშვილთაგან ერთერთისთვის. ბოლოს და ბოლოს, ლუდოვიკ-ფილიპმა, რომელიც შეკრული გახლდათ ინგლისისთვის მიცემული დაპირებით, თავისი ვაჟი, ჰერცოგი მონპანსიე, დააქორწინა არა იზაბელაზე, არამედ მის დაზე, ინფანტა ლუიზაზე, და მიაღწია იმას, რომ დედოფალი უნდა შესულიყო ქორწინებაში თავის ბიძაშვილთან, სულითა და სხეულით სუსტ ფრანცისკ დ’ასიზისთან. იზაბელამ, რომელსაც ეზიზღებოდა მისთვის თავს მოხვეული მეუღლე, აირჩია თავისთვის ფავორიტები, რომლებიც, დაწყებული სერანოდან და დამთავრებული მარფორითი, ბოროტად იყენებდნენ დედოფლის ნდობას თავიანთი ანგარებიანი მიზნებისთვის და ამით ძლიერად უწყობდნენ ხელს გვირგვინის პრესტიჟის დაცემას.

მთავრობა გახლდათ უკიდურესად არამდგრადი: 1833-დან 1858 წ. ჩათვლით შეიცვალა არანაკლებ 47 პირველი მინისტრის, 61 საგარეო საქმეთა მინისტრის, 78 ფინანსთა მინისტრის და 96 სამხედრო მინისტრისა. პროგრესისტების ხანმოკლე მმართველობის შემდეგ (1847-51) ნარვაესი კვლავ დადგა სამინისტროს სათავეში. თუმცა კი კონსერვატორი გახლდათ, მაგრამ თავიდან იგი მოქმედებდა ზომიერად და არა მხოლოდ ინარჩუნებდა სიმშვიდეს, არამედ ხელს უწყობდა კიდეც ხალხის კეთილდღეობას. მისმა მენაცვალემ (преемник), ბრავო მურილიომ, თავისი გეგმით, მიეცა მმართველობისთვის აბსოლუტისტურ-კლერიკალური ხასიათი, გამოიწვია ძლიერი მღელვარება, რომელიც 1854 წ. გამოიხატა გენერლების მთელ რიგ პრონუნსიამენტოებში. დაბოლოს, მადრიდში მოხდა აჯანყება, რომლის დაწყნარებაც დედოფალმა მოახერხა მხოლოდ ესპარტეროს პირველ მინისტრად დანიშვნით (1854 წ. ივლისი). ეროვნული და საეკლესიო ქონების გაყიდვის შესახებ კანონის გატარების შემდეგ, ესპარტეროს 1855 წ. 14 ივლისს ადგილი უნდა დაეთმო ო’დონელისთვის, რომელმაც, მადრიდში აჯანყების ჩასახშობად (16 ივლისს), განაიარაღა ეროვნული გვარდია, აღადგინა მმართველობის 1815 წ. სისტემა და შეაჩერა საეკლესიო ქონების გაყიდვა. შემდგომ წლებში ერთმანეთი შეცვალეს ო’დონელმა და ნარვაესმა; პირველს, რომელიც ადრე თავად პროგრესისტი გახლდათ, სურდა დაყრდნობოდა საშუალო პარტიას, “ლიბერალურ უნიას”, მაგრამ მუდმივად აწყდებოდა პარტიაში უწინდელი ამხანაგების უნდობლობას, და ამიტომ ცდილობდა თავისი მნიშვნელობის განმტკიცებას საგარეო პოლიტიკის ასპარეზზე. ამ მიზნისთვის უნდა გაეწია სამსახური ომს მაროკოსთან, რომელმაც ესპანეთს მოუტანა მხოლოდ სამხედრო დაფნის გვირგვინები, მაგრამ ვერანაირი არსებითი სარგებელი ვერ შესძინა. 1861 წ. რესპუბლიკა სან-დომინგო არცთუ დიდი ხნით კვლავ შეუერთდა ესპანეთს (იხ. ჰაიტი, VII, 869). ინგლისთან და საფრანგეთთან კავშირში, 1861 წ. ბოლოს, ესპანეთმა მონაწილეობა მიიღო ექსპედიციაში მექსიკაში, მაგრამ ესპანელი მთავარსარდალი პრიმი 1862 წ. დაბრუნდა, შენიშნა რა ფრანგების ეგოისტური ქმედებები (იხ. მექსიკა). შეჯახებანი პერუსთან და ჩილესთან (იხ.), რომლებსაც შედეგად მოჰყვა 1866 წ. 14 იანვარს ესპანეთის მიერ პერუს, ჩილეს, ბოლივიასა და ეკუადორისთვის ომის ფორმალურად გამოცხადება, დასრულდა ვალპარაიზოსა (31 მარტს) და კალაოსთვის (2 მაისს) ცეცხლის უშედეგოდ დაშენით. ო’დონელმა ჩაახშო რამდენიმე სამხედრო აჯანყება, მოიგერია კარლისტი პრეტენდენტის გრაფ მონტემოლინის მცდელობა გადმომსხდარიყო ესპანეთში (1860 წ. 1 აპრილს), მაგრამ მიუხედავად ამისა, ვერ შეძლო დარჩენილიყო ხელისუფლებაში.

ნარვაესი, იდგა რა ხელისუფლების სათავეში, ხელს უწყობდა კლირს, ახშობდა ბეჭდური სიტყვისა და შეკრებების თავისუფლებას, დევნიდა პროგრესისტებსა და ლიბერალურ უნიას. რიოს როზასი და სერანო დაპატიმრებულ იქნენ, სხვები, მათ რიცხვში ო’დონელი და პრიმი, გაიქცნენ საზღვარგარეთ. კორტესები სრული მზადყოფნით ეთანხმებოდნენ ისეთ ზომებს, როგორებიც იყო საალყო მდგომარეობის შემოღება, პირადი თავისუფლების გაუქმება და ა. შ. ნარვაესი მოულოდნელად გარდაიცვალა 1868 წ. 23 აპრილს. მას შემდეგ, რაც ივლისში გამოვლენილ იქნა უნიონისტური (“ლიბერალური უნიის” მიმდევართა _ ი. ხ.) შეთქმულება, რომელსაც მიზნად ჰქონდა ტახტის მიცემა ჰერცოგ მონპანსიესთვის, და მისი მოთავეები, გენერალი სერანო, დულსიე და სხვები, გადასახლებულ იქნენ კანარის კუნძულებზე, იზაბელა გაემგზავრა სან-სებასტიანში, რათა იქ მოელაპარაკა ნაპოლეონ III-თან ესპანური ჯარების მიერ რომის დაკავების თაობაზე. ამით ისარგებლეს ლიბერალ-უნიონისტებმა და პროგრესისტებმა საერთო აჯანყებისთვის. გადასახლებულები დაბრუნდნენ კადიკსში, სადაც გამოცხადდა პრიმიც, ასევე ფლოტიც, ადმირალ ტოპეტეს უფროსობით, და 1868 წ. 18 სექტემბერს იზაბელა გამოცხადებულ იქნა ტახტიდან გადაყენებულად. ამბოხება სწრაფად გავრცელდა მთელ ესპანეთში; გენერალი პავია, მთავრობის ხელქვეით დარჩენილი არცთუ მრავალრიცხოვანი ჯარებით, დამარცხებულ იქნა ინსურგენტების მიერ 28 სექტებერს ალკოლეასთან, კორდოვას ახლოს. სერანო 3 ოქტომბერს შევიდა მადრიდში, ხოლო იზაბელა კი უკვე 30 სექტებერს გაიქცა საფრანგეთში. უნიონისტებმა და პროგრესისტებმა შეადგინეს დროებითი მთავრობა, რომლის სათავეშიც დადგა სერანო; მაშინვე გაუქმებულ იქნა იეზუიტური ორდენი, შეიზღუდა მონასტრების რიცხვი, გამოცხადებულ იქნა ბეჭდური სიტყვისა და განათლების თავისუფლება. 1869 წ. 11 თებერვალს შეიკრიბა კორტესები კონსტიტუციის განხილვისთვის; უნიონისტი იყო მხოლოდ 40, რითაც ჩამოცილებულ იქნა მათი კანდიდატი ტახტზე _ მონპანსიე, რესპუბლიკელი _ 70; პროგრესისტები შეადგენდნენ უმრავლესობას, რომელმაც გადაწყვიტა კიდეც კონსტიტუციური მონარქიის შენარჩუნება (1869 წ. 1 ივლისს). მეფემ ფერდინანდ პორტუგლიელმა და გენუის ჰერცოგმა უარი თქვეს გვირგვინის მიღებაზე. 18 იანვარს მოუხდათ რეგენტობის დანიშვნა, სერანოს სახით.

ამასობაში დონ-კარლოსმა, ზოგიერთ ჩრდილო პროვინციაში, სასულიერო წოდების დახმარებით, მოახერხა ხალხის აღმართვა თავის სასარგებლოდ, ხოლო ბარსელონასა და სხვა ქალაქებში კი ამოძრავდნენ რესპუბლიკელები. პრიმმა შეძლო პრინც ლეოპოლდ ჰოჰენცოლერნის დაყოლიება გვირგვინის მიღებაზე, მაგრამ საფრანგეთი იმუქრებოდა ომით, და პრინცმა ლეოპოლდმა, ისევე როგორც კორტესებმა, უარი თქვეს ამ გეგმაზე. ფრანგულ-პრუსიული ომის დროს ესპანეთი იცავდა უმკაცრეს ნეიტრალიტეტს. ახალი კანდიდატი ესპანეთის ტახტზე მოიძებნა იტალიის მეფის მეორე ვაჟიშვილის, ამადეუსის სახით, რომელიც 16 ნოემბერს არჩეულ იქნა მეფედ 191 ხმის უმრავლესობით 98-ის წინააღმდეგ. იმავე დღეს, როდესაც ამადეუსი გადმოსხდა კარტახენაში 1870 წ. 30 დეკებერს, მოკვდა მარშალი პრიმი, რომელიც 27 დეკემბერს სასიკვდილოდ დაჭრეს ბოროტგანმზრახველებმა მადრიდში; ახალი ხელმწიფე ჰკარგავდა მისი სახით მთავარ საყრდენს. მიუხედავად ამისა, 1871 წ. 2 იანვარს მან საკუთარ ხელში აიღო მმართველობა და სერანოს დაავალა კაბინეტის შედგენა. მისი მდგომარეობა სულ თავიდანვე არამყარი იყო: გრანდები ზიზღით ეკიდებოდნენ მას, ოფიცერთა ნაწილმაც არ შეჰფიცა ერთგულება, ოპოზიციაში ახალი არჩევნების შემდეგ აღმოჩნდნენ 60 რესპუბლიკელი და 65 კარლისტი, რომლებიც მუდმივად თავს ესხმოდნენ მეფეს. სერანო მინისტრობიდან განდევნა ზორილიამ, რადიკალურმა პროგრესისტმა; შემდეგ კაბინეტის სათავეში გამოჩნდა კონსერვატიული პროგრესისტი საგასტა, ივნისში ისევ სერანო. კარლისტებთან ბრძოლა მიდიოდა წარმატებით, მაგრამ 1872 წ. 24 მაისს ამორევიეტაში გამოქვეყნებული კონვენციით მათ მოუხდათ ამნისტიის მიცემა, რათა სიმშვიდე დაემყარებიათ ესპანეთში. მალევე ისევ ზორილია დადგა ხელისუფლების სათავეში, მაგრამ მან ვერ მოახერხა ვერც რესპუბლიკელების დაწყნარება, ვერც კარლისტების აჯანყების ჩახშობა. შეიგნო რა, რომ არ შესწევდა ძალა წესრიგის დამყარებისთვის, ამადეუსმა 1873 წ. 10 თებერვალს უარი თქვა ტახტზე და დაბრუნდა იტალიაში. მაშინვე კორტესებმა, 256 ხმის უმრავლესობით 32-ის წინააღმდეგ, გამოაცხადეს ესპანეთი რესპუბლიკად და პრეზიდენტად აირჩიეს ფიგვერასი, რესპუბლიკელ-ფედერალისტი, რომელიც მიისწრაფვოდა იქითკენ, რათა შეემცირებია (შეევიწროვებია) ცენტრალური მთავრობისა და კორტესების უფლებები და პროვინციების, ქალაქებისა და თემებისთვის მიეცა რაც შეიძლებოდა მეტი ავტონომია.

10 მაისის არჩევნებში ფედერალისტებმა მიიღეს უზარმაზარი უმრავლესობა. ფიგვერასი აღმოჩნდა ზედმეტად ზომიერი და იგი შეცვალა პი-ი-მარგალმა, რომლის დროსაც დაიწყო ანარქია. ჩრდილოეთში პრეტენდენტის დონ-კარლოსის გარშემო ძლიერდებოდნენ კარლისტები; სამხრეთის დიდ ცენტრებში _ მალაგაში, კადიკსში, სევილიასა და კარტახენაში _ შეურიგებელთა პარტია (ინტრანსახენტები) მიისწრაფვოდა ფედერალური რესპუბლიკის იდეალის ხორცშესხმისკენ, ანდალუზია გამოაცხადა ავტონომიურად, დააარსა საზოგადოებრივი ხსნის კომიტეტები და დაეუფლა ბევრ სამხედრო გემს. კორტესებს შორის გამოჩნდა რეაქცია; ყოფილი ფედერალისტი კასტელარი 9 სექტებერს დადგა მმართველობის სათავეში, მიიღო საგანგებო უფლებამოსილებანი, 21 სექტებერს გააუქმა საკონსტიტუციო გარანტიები და ქვეყანა გამოაცხადა სამხედრო მდგომარეობაზე. სევილია, მალაგა და კადიკსი მაშინვე დამორჩილებულ იქნენ, კარტახენას ალყა შემოარტყეს ჯარებით და იგი დანებდა 1874 წ. 12 იანვარს. ჩრდილოეთში კარლისტები მოიპოვებდნენ ერთ წარმატებას მეორეზე. ამასობაში 1874 წ. 2 იანვარს შეკრებილმა კორტესებმა არ აღიარეს კასტელარის მოქმედებები და აიძულეს იგი გადამდგარიყო; მაშინ სერანომ 3 იანვარს დაავალა გენერალ პავიას გაერეკა კრება და თავად დადგა ახალი მთავრობის აღმასრულებელი ხელისუფლების სათავეში, რომელმაც თავის მთავარ მიზნად დაისახა კარლისტური ომის დასრულება. 1874 წ. მაისში სერანომ აიძულა კარლისტები მოეხსნათ ბილბაოს ალყა, მაგრამ 25-27 ივნისს გენერალ კონჩის სამთავრობო ჯარები დამარცხებულ იქნენ ესტელეასთან და დონ-კარლოსის ძმა რამდენჯერმე გადავიდა მდ. ებროს იქით. 1875 წ. დასაწყისში სერანომ თავისი ჯარები გააძლიერა 80.000 ადამიანამდე და ამზადებდა გადამწყვეტ თავდასხმას, როდესაც მოულოდნელად თავად აღმოჩნდა დამხობილი.

რადგანაც დონ-კარლოსმა ომის ბარბაროსულად წარმოებითა და ულტრამონტანებთან კავშირით წაართვა საკუთარ თავს ტახტზე ასვლის შანსები, ამიტომ იზაბელას მიერ 1870 წ. 25 ივნისს ტახტზე უარის თქმის შემდეგ ერთადერთი კანონიერი პრეტენდენტი გახლდათ დედოფლის უფროსი ვაჟიშვილი, ალფონსი, ზომიერი ლიბერალების კანდიდატი. მისი არჩევა ბევრის, განსაკუთრებით ოფიცრების მიერ, ერთადერთ ხსნად ეჩვენებოდათ ქაოსისგან. შეუთანხმდა რა ყველაზე უფრო გავლენიან პირებს, გენერლმა მარტინეს კამპოსმა 1874 წ. 29 დეკემბერს, სეგუნტოში, გამოაცხადა ალფონს XII ესპანეთის მეფედ; ჩრდილოეთის არმიამ და მადრიდის გარნიზონმა გამოთქვეს მის სასარგებლოდ, და სერანომ სიტყვაშეუბრუნებლად მოიხსნა საკუთარი თავიდან ძალაუფლება. ლიბერალურ-კონსერვატიულ კაბინეტს სათავეში ჩაუდგა კანოვას დელ-კასტილიო, ალფონსისტების ბელადი, და მეფეც 1875 წ. 14 იანვარს ჩამოვიდა მადრიდში. მის დროს, ბოლოს და ბოლოს, გენერლების კაზედასა და მარიონესის მიერ კარლისტური ომი ბედნიერად იქნა დამთავრებული ვიტორიის (1875 წ. 8 ივლისს), სეო-დე-ურჟელისა (26 აგვისტოს) და ესტელიის (1876 წ. 19 თებერვალს) აღებით; 28 თებერვალს დონ-კარლოსი, რონსევალის ველზე, გადავიდა საფრანგეთის ნიადაგზე. მაშინვე მოსპობილ იქნა ბასკური ფუეროსებიც. მოშლილი ფინანსები წესრიგში იქნა მოყვანილი გადახდების დროებით შეწყვეტით 1877 წ. 1 იანვრამდე, რის შემდეგაც სახელმწიფო ვალის გადახდა დაიწყეს ნაწილ-ნაწილ. 1878 წ. კუბაში წარმოქმნილი ამბოხება ჩახშობილ იქნა; 1880 წ. კანოვასმა გაიტანა კანონი კუბაში მონობის აკრძალვის შესახებ. ქვეყანაში არა ერთხელ ყოფილა მღელვარებანი, ბადახოსში, ბარსელონაში, სეო დე ურჟელსა და სხვა ადგილებში გამოაცხადებდნენ ხოლმე რესპუბლიკას, მაგრამ ამ ამბოხებებს სწრაფად ახშობდნენ.

1883 წ. ალფონსმა, ვარაუდობდა რა გერმანიასთან დაახლოებას, მიმართა გამგზავრებას იქ და ავსტრიაში; გერმანიაში იგი დაესწრო მანევრებს ჰომბურგთან, რამაც გამოიწვია ფრანგების უკმაყოფილება, რომლებმაც ღრმად შეურაცხჰყვეს იგი 20 სექტემბერს პარიზის გავლით მისი მგზავრობის დროს. 1885 წ., როდესაც ესპანეთი ძლიერად დაზარალდა მიწისძვრების გამო ანდალუზიაში და ქოლერისგანაც, და ხალხში მოდებული იყო მღელვარება, შემავიწროვებელი აქციზის შედეგად, ცნობამ გერმანელების მიერ კაროლინის კუნძულების დაკავების თაობაზე კინაღამ ომი გამოიწვია; ალფონსმა მოახერხა მისი თავიდან აცილება. იგი მოკვდა 1885 წ. 25 ნოემბერს, დატოვა რა ავსტრიის ერც-ჰერცოგინია მარია-ქრისტინასთან ქორწინებით, ორი ქალიშვილი; მის ქვრივს 1886 წ. 17 მაისს ეყოლა ვაჟიც, რომელიც ალფონს XIII-ის სახელით გამოცხადებულ იქნა მეფედ. გენერალ ვილიაკამპის რესპუბლიკური ამბოხება, 1886 წ., და უწესრიგობები ბარსელონაში, ბილბაოსა და კარტახენაში (1891) ადვილად იქნა ჩახშობილი; ერი აღმოჩნდა ქვრივი დედოფლის მხარეზე, რასაც ხელი შეუწყო ბარსელონას გამოფენის წარმატებამ 1888 წ., და იმანაც, რომ მთავრობა აღმოჩნდა ნაფიც მსაჯულთა სასამართლოსა (1887) და საყოველთაო საარჩევნო უფლების (1890) შესახებ კანონების მხარეზე; დედოფალ-რეგენტის პოლიტიკა თითქმის ყოველთვის იმყოფებოდა საგასტას ხელში, რომელმაც შეძლო ლიბერალების საქმის დაკავშირება დინასტიის ბედთან. ძველი კლერიკალური აბსოლუტიზმი, ახალი იდეების გავლენის ქვეშ და მისი წარმომადგენლების უუნარობის შედეგად, აღმოჩნდება უძლური, მაგრამ ხალხში იგი ჯერ კიდევ ცოცხლობს, ასე რომ ლიბერალური მთავრობისთვისაც არ შეიძლება მასაზე დაყრდნობა, არამედ უხდება ლავირება მრავალრიცხოვან პარტიებს შორის, რომელთაგან თითოეულს, სხვასთან კავშირში, გააჩნია გაბატონებული რეჟიმის დამხობის უნარი. უკანასკნელი წლების ანარქიზმმა ვერც ესპანეთს აუარა გვერდი; დეზორგანიზაციის ცენტრებს აქ წარმოადგენენ ანდალუზია, სადაც სოფლის მოსახლეობა დიდ სიღარიბეში ცხოვრობს, და სამრეწველო კატალონია.

(ქვემოთ მოყვანილია თემაზე იმ ხანად არსებული ლიტერატურის ჩამონათვალი)

ავტორი მოხსენიებული არ არის

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა