ნიკოლოზ დუბროვინი საქართველოს რუსეთთან შეერთების შესახებ

(ნ ა წ ი ლ ი IV)

თავი VIII
(გაგრძელება)

სანამ აწარმოებდნენ მთელ ამ მზადებებს, ტფილისში დაირხა ხმა, თითქოსდა გიორგი გარდაცვლილიყო. ბატონიშვილები, მისი ძმები, მაშინვე შეიკრიბნენ სოფელ ჭალაში და იქიდან დაუგზავნეს მოწოდებანი გორის მცხოვრებლებს, სასულიერო წოდებასა და მთელ ქართველ ხალხს (Письмо царевичей отъ 20-го декабря 1800 г. Тифл. арх. канц. нам.). ატყობინებდნენ რა, რომ ერეკლეს ანდერძისა და “ხალხის დამტკიცების მიხედვით”, ახლა მეფედ უნდა იყოს უფროსი ძმა იულონი, ბატონიშვილები მოუწოდებდნენ ყველას გორში და ჰპირდებოდნენ, ჯილდოსა და წყალობის გარდა, მათთან მოსულთა ცოლ-შვილის დასაცავად არ დაიშურებინათ საკუთარი სისხლიც. მათ კი, ვინც არ მოვა გორში, ბატონიშვილები ემუქრებოდნენ სასჯელით, და არწმუნებდნენ, რომ ისინი თავიანთი განზრახვისგან არაფრით უკან არ დაიხევენ. “ჩვენ ამ შემთხვევაში გთხოვთ კიდევაც, გირჩევთ კიდევაც და გიბრძანებთ რომ მოგვისმინოთ... ჩვენ ამ განზრახვისგან, სანამ ცოცხლები ვართ, განზე გადგომა არ შეგვიძლია”.

თავის მხრივ დავით ბატონიშვილმა მცხეთის იქით დააყენა პიკეტი, რომელიც ძარცვავდა ყველა ჩავლილ ქართველს და ჩამოართმევდა მათ წერილებს.

ლაზარევი ეკითხებოდა დავითს, თუ რატომ არის დაყენებული პიკეტი, როდესაც იმ მხრიდან არ არის საფრთხე ლეკებისგან. ბატონიშვილი უარობდა და ამბობდა, რომ მას არანაირი პიკეტი არ დაუყენებია და არ იცის მისი არსებობის შესახებ.

იმავე ღამეს პიკეტი მოხსნილ იქნა (Письмо Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.); მაგრამ დავითს თავისი ხრიკები არ შეუწყვეტია.

22 დეკემბერს ტფილისში გავრცელდა ხმა, რომ მეფემ ბრძანა წაეყვანათ იგი სიონის ტაძარში დავითის ერთგულებაზე ყველას დასაფიცებლად. ხალხი, თავადები, მეფის ძენი, ყველანი მიაწყდნენ ტაძარს. გენერლები ლაზარევი და გულიაკოვი მათ მიჰყვნენ. დაფიცების წესის ნაცვლად მათ იხილეს წმინდა ნაწილების ლუსკუმის გახსნის წესი, რომლებიც აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის დროიდან ინახებოდა ეკლესიაში ჩაკეტილად (Донесенiе Лазарева Кнорингу 25-го декабря 1800 г. Константиновъ, ч. I, стр. 115).

ძნელი არ არის მიხვედრა, რომ ხმები გავრცელებული იყო დავით ბატონიშვილის პარტიის მიერ, რომელიც დაუღალავად მუშაობდა მის სასარგებლოდ. ერთგულ პირთა დახმარებით დავითმა მოახერხა კახეთის მაცხოვრებელთა დარწმუნება, თხოვნით მიემართათ გენერალ-მაიორ ლაზარევისთვის, რომელშიც ისინი თავადთა, აზნაურთა, სასულიერო წოდებისა და უბრალო ხალხის სახელით სთხოვდნენ ეღიარებინათ მეფედ დავით ბატონიშვილი. მთხოვნელები ამბობდნენ, რომ მეფის ძის დავითის გარდა არავის ხილვა არ სურთ მეფედ, “და უფრო მეტად იმ მიზეზით, რომ ერეკლე მეფის სხვა შვილებს უნდოდათ დაეტყვევებინათ და დაერბიათ საქართველო და დაეთანხმენ ჩაეგდოთ ქართველი ხალხი ყაჩაღ ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ, და ისინი ასევე ეხმარებოდნენ ომარ-ხანსაც, ცდილობდნენ რა ჩვენი ცოლ-შვილის დატყვევებას” (Просьба кахетинцевъ Лазареву 23-го декабря 1800 г. Тифл. арх. канц. наместника).

კახელები უმატებდნენ, რომ მათ შეჰფიცეს დავით ბატონიშვილს, როგორც საქართველოს მეფეს.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები ჯერ კიდევ გიორგის ცხოვრების უკანასკნელ დღეებში, როდესაც მისი ორი წარგზავნილი, რომლებიც ბრუნდებოდნენ პეტერბურგიდან, უახლოვდებოდა ტფილისს.

ლაზარევმა მიიღო ბრძანება, რომ საქართველოს დედაქალაქში მათი მოსვლის შემდეგ, ხელი შეეწყო გიორგის სურვილის აღსრულებისთვის და, საჭიროების შემთხვევაში, მხარი დაეჭირა მისთვის ძალით. “ყველანაირი თავგადასავლისთვის თქვენ საკმარისად ძლიერი ხართ”, წერდა მას კნორინგი და ატყობინებდა, რომ ზამთრის მიუხედავად, იგი მზად არის დაიძრას საქართველოსკენ დანიშნული ჯარებით.

სხვადასხვა პირებთან მოლაპარაკებებისა და მიმოწერის დროს მიღებულ იქნა ახალი ცნობები საქართველოს მეფის სწრაფად გარდაცვალების შესაძლებლობაზე.

სახელმწიფო საბჭომ, რომლის განსახილველადაც იყო გადაცემული საკითხი საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ, ასეთი გარემოებების გამო, იჩქარა თავისი გადაწყვეტილების გამოტანა (Журналъ совета 17-го декабря. Арх. мин. внутр. делъ). იგი თვლიდა, რომ იმპერატირი, რომელმაც საკუთარ თავზე აიღო ქვეყნის მფარველობა, მოვალეა დაამკვიდროს მასში სიმშვიდე და დაიცვას საქართველო ყოველგვარი მოუწყობლობისა და გარეშე შემოჭრებისგან.

მეორეს მხრივ, ყველასთვის ნათელი იყო, რომ, გიორგის სიკვდილის შემდეგ, საქართველოში მაშინვე დაიწყება ურთიერთშორისი ომი გარდაცვლილი მეფის ძმებსა და შვილებს შორის; რომ მოუწყობლობა და არეულობები ქვეყანაში შეთხვევასა და საშუალებებს მისცემენ თურქებსა და სპარსელებს საქართველოს დასაუფლებლად, ხოლო მთიელ ხალხებს კი – გამაჩანაგებელი თავდასხმებისთვის. ასეთი უწესრიგობების დროს, სახელმწიფო საბჭო, ეშინოდა რა, რათა “არ დაზარალდეს მაშინ საკუთრივ რუსეთის საზღვრების უსაფრთხოება”, მიიჩნევდა (находилъ) საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთებას აუცილებლად, მით უმეტეს, რომ “ეს განკარგულებები, უეჭველად, მოუტანს დიდ სარგებელს რუსეთს” მეზობელ მტაცებელ მაცხოვრებელთა ალაგმვასა და მტკიცე ვაჭრობის დამყარებაში არა მხოლოდ მეზობლებთან, “არამედ ინდოეთის ხალხებთანაც”.

სახელმწიფო საბჭოს აზრმა საბოლოოდ მიდრიკა პავლე იმპერატორი საქართველოს შემოერთების სასარგებლოდ. არ დაელოდა რა უკვე ქართველი ელჩების პეტერბურგში დაბრუნებას, იმპერატორმა, დეკემბერში, გაუგზავნა კნორინგს მანიფესტი შემოერთების შესახებ, თუმცა კი ბრძანებით, რომ გამოექვეყნებინა იგი მხოლოდ მეფის სიკვდილის შემთხვევაში. თუკი გიორგი ცოცხალი დარჩებოდა ქართველი ელჩების ს.-პეტერბურგში მოსვლამდე, მაშინ კნორინგი მოვალე იყო მანიფესტის გამოქვეყნებისა და შემდგომი დადგენილებების თაობაზე დალოდებოდა ჩვენი მთავრობის ბრძანებებს.

22 დეკემბერს ხელმოწერილ იქნა პეტერბურგში მანიფესტი საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ, ხოლო 1800 წ. 28 დეკემბერს ტფილისში გარდაიცვალა გიორგი.

პირველად, როდესაც მეფე ცუდად შეიქნა, მას სცხეს ზეთი, და ლაზარევმა გაატარა მასთან მთელი ღამე. მეორე დღეს, დილას, მოინახულა რა გიორგი, ჩავიდა სასახლის ჰაუპტვახტში, რათა ყოველი შემთხვევისთვის მზად ყოფილიყო. იქ მასთან მოვიდა ორი მღვდელმსახური და განუცხადა, რომ სათქმელი აქვთ რაღაც მნიშვნელოვანი და საიდუმლო. ყარაულები გარეთ იქნა გაგზავნილი, და ლაზარევმა შეიტყო მღვდელმსახურებისგან, ვითომდა გიორგიმ, რომელიც აღსარებას აბარებდა მათ, ბრძანა ეცნობებინათ მისი სახელით ლაზარევისთვის, რომ იგი აბარებს მას თავის მეუღლესა და შვილებს და უბრძანებს, რომ მაშინვე მისი გარდაცვალების შემდეგ, ტახტზე აიყვანონ დავით ბატონიშვილი. ტყუილი აშკარა იყო – გაუშვა რა ეკლესიის მწყემსები, ლაზარევი გაემართა სასახლეში გიორგისთან.

მან მეფე ჰპოვა დასუსტებული. ლაზარევის შეკითხვაზე, სიმართლეა თუ არა მღვდელმსახურთა მიერ მისთვის ნათქვამი, გიორგიმ უპასუხა უარყოფითად.

ავადმყოფობის მთელ დროს და სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებშიც, მეფე განუწყვეტლივ ეკითხებოდა ლაზარევს, მალე დაბრუნდება თუ არა პეტერბურგიდან მისი სრულუფლებიანი წარგზავნილი, თავადი ჭავჭავაძე.

ლაზარევი აიმედებდა ავადმყოფს, ეუბნებოდა რა, რომ ის გზაშია და მალე ჩამოვა ტფილისში.

– მე ვერ დავასრულებ მშვიდად ჩემს ცხოვრებას – ამბობდა გიორგი სუსტი, მომაკვდავი ხმით – თუკი თავადი ჭავჭავაძე არ დაბრუნდება კეთილსასურველი ცნობებით და თუკი ჩემს სიცოცხლეში ვერ ვნახავ წარმატებას მისთვის მიცემულ დავალებებში.

– რა თქმა უნდა, თავადი ჭავჭავაძე მალე დაბრუნდება, და წარმატებითაც, პასუხობდა ლაზარევი, რომელიც ცდილობდა მომაკვდავი მეფის დამშვიდებას.

ამ დროს ავადმყოფის ოთახში შემოვიდა დავით ბატონიშვილი, თავად ლეონიძესთან ერთად. უკანასკნელ ხანებში მამასა და შვილს შორის უთანხმოება იყო. სნეულ მეფეს არ შეეძლო არ დაენახა, რომ მისი ვაჟი, დავით ბატონიშვილი, ისახავს თავის პატივმოყვარულ მიზნებს, ეძიებს საქართველოს ტახტს და მხოლოდ მამის გარდაცვალებას ელოდება ამ მიზნების მისაღწევად. ბატონიშვილი იშვიათად ეწვეოდა ხოლმე ავადმყოფ მამას. ხოლო თუკი ხდებოდა, რომ იგი ზოგჯერ შევიდოდა სნეულის ოთახში, მაშინ მეფე ან კედლისკენ ბრუნდებოდა ან კიდევ თავს იმძინარებდა და თვალებს ხუჭავდა. ხოლო როდესაც მას ეუბნებოდნენ, რომ ვაჟი მის ახლოსაა, და ეკითხებოდნენ, ხომ არ სურს რაიმე უბრძანოს მას, გიორგი ან დუმდა, ან კიდევ საწინააღმდეგო მხარეს გადაბრუნდებოდა ხოლმე.

ზუსტად ასევე გიორგი გადაბრუნდა ახლაც მის ოთახში დავით ბატონიშვილის შემოსვლისას, თავად ლეონიძესთან ერთად. მათ ყველა შეკითხვაზე პასუხობდა მდუმარებით. რამდენიმე წუთის შემდეგ, სანამ ლაზარევი საუბრობდა ბატონიშვილთან, ლეონიძე მიახლოვდა სნეულის ლოგინს.

– ხომ არ ინებებს თქვენი უმაღლესობა – ჰკითხა მან – რომ უბრძანოს რაიმე მემკვიდრეს ტახტისა და სამეფოს შესახებ? (Изъ донесенiя Соколова. Арх. мин. иностр. делъ).

გიორგი დუმდა.

– ჯანმრთელობა როგორ გაქვთ. ჰკითხა მაშინ მამას დავით ბატონიშვილმაც.

– მე ახლა ისეთი ჯანმრთელი ვარ – პასუხობდა გიორგი – რისი სურვილი შენ არც კი გექნებოდა.

ასეთი მტკიცე პასუხის მიუხედავად, მეფე გარდაიცვალა მეორე დღეს, დილის თერთმეტ საათზე.

იგი აღესრულა უთანხმოებაში მყოფი თავის ვაჟიშვილთან, რომლის გამოც ამდენს ზრუნავდა და მეცადინეობდა. სიცოცხლის უკანასკნელი წუთები სასიხარულო არ იყო გიორგისთვის: იგი ვერ ხედავდა მისდამი თბილ დამოკიდებულებას საკუთარი ოჯახისგან, რომლისთვისაც დაარღვია მის მიერვე მიცემული ფიცი. მეფეს შეგნებული ჰქონდა, რომ დაპირებისა და ფიცის არშესრულება, რომლებიც მისცა ძმებს ტახტზე მემკვიდრეობის შესახებ ერეკლე II-ის ანდერძის დაურღვევლობაზე, არ შეიძლება იწოდებოდეს კარგ საქმედ, და გიორგის ღერსებას შეგვიძლია მიმაკუთვნოთ ასეთი შეგნება. როდესაც დარეჯან დედოფალი ეწვეოდა ხოლმე მას სიცოცხლის უკანასკნელ დღეებში, მეფემ მისი ერთერთი სტუმრობის დროს, ხელი ჩაჰკიდა ხელში თავის დედინაცვალს, ეამბორა მას და გულახდილად აღიარა თავისი დანაშაულებანი.

– მე დამნაშავე ვარ თქვენს წინაშე, ამბობდა სნეული, ჰკოცნიდა რა ხელზე...

ცნობა მეფის გარდაცვალების შესახებ სწრაფად გავრცელდა ტფილისში. ყველამ, ვინც ამას ელოდა, დაიწყო თავისი მოქმედებანი. დავით ბატონიშვილმა გაარვცელა ხმა, რომ გიორგი სწერდა იმპერატორ პავლეს წერილს, რომელშიც ატყობინებდა, რომ უკვე დაამტკიცა თავისი ძე საქართველოს ტახტზე. მეფის გარდაცვალებამდე ჯერ კიდევ ოთხი დღით ადრე მან გამოართვა დედოფალს ყველა გასაღები და ბეჭედი, გადაათვალიერა ქაღალდები და სხვათა შორის იპოვნა პროექტი წერილისა, რომელშიც გარდაცვლილი მეფე ფიქრობდა ხელმწიფისთვის 30.000 სული გლეხისა და 200.000 მანეთის თხოვნას წელიწადში ჯამაგირად, ხოლო თავისი ძმებისთვის კი – პენსიონის დანიშვნას საქართველოში ან რუსეთში.

მოუწოდა რა თავისთან თავად თუმანიშვილს, დავითი ჰკითხავდა, იცის თუ არა მან ამ ქაღალდის არსებობის შესახებ. თავადმა თუმანიშვილმა, რომელმაც დაწერა ეს სათხოვარი და შეჰფიცა გიორგის არ ეთქვა არავისთვის მისი შინაარსის თაობაზე, ახლაც საჭიროდ ჩათვალა, რომ უარეყო მისი ცოდნის ამბავი.

– მამამ ჩვენ ყელი გამოგვჭრა, ამბობდა მაშინ ბატონიშვილი.

ლაზარევი, ამასობაში, ღებულობდა ყველა ზომას იმისთვის, რომ არ ყოფილიყო დარღვეული სიმშვიდე არც ტფილისში და არც საქართველოს სხვა ადგილებში. მისი განკარულებით, მაშინვე მეფის აღსრულების შემდეგ, დაყენებულ იქნა სასახლეში გუშაგები ბრძანებით, რომ არაფრის გამოტანის უფლება არ მიეცათ. დავით ბატონიშვილის მეშვეობით მან შეკრიბა თავისთან ყველა დიდებული, ვინც კი ტფილისში იმყოფებოდა, იმპერატორ პავლეს ბრძანების მოსასმენად, რათა გიორგის სიკვდილის შემდეგ არავინ არ ყოფილიყო დანიშნული საქართველოს ტახტის მენაცვალედ.

ბრძანება წაკითხულ იქნა რუსულად. შეკრებილთაგან წინ გამოვიდა თავადი ლეონიძე მანმადე, სანამ თარჯიმანი მოასწრებდა ამ ბრძანების ქართულად გადათარგმნას. იცოდა რა რუსული, მან მიმართა მსმენელებს და ყველა დაარწმუნა, რომ ლაზარევმა დავით ბატონიშვილს მიულოცა საქართველოს მეფობა.

შეიტყო რა ამის შესახებ, ლაზარევმა ხელმეორედ განუმარტა ყველას იმპერატორის ბრძანება და სთხოვა ლეონიძეს არ ჩარეულიყო თარგმნაში.

ლეონიძე ამაზე არ გაჩერებულა. იგი დარბოდა ტფილისის ქუჩებში, აღელვებდა ხალხს და აქვეყნებდა მის მიერვე შეთხზულ მანიფესტს დავით ბატონიშვილის ტახტზე ასვლის შესახებ. ამის შემდეგ კვალდაკვალ ლაზარევმა შეიტყო, რომ ლეონიძე ღამით იყო დარეჯან დედოფალთან, რომელთანაც ჰქონდა ხანგრძლივი თათბირი და საუბარი.

ცდილობდა რა სხვადასხვა საშუალებით შეეტყო თავად დავითისგან მისი განზრახვების შესახებ, ლეონიძე საიდუმლოდ ღამღამობით ატყობინებდა მათ დარეჯან დედოფალს, რომელიც მოდოდა ზოგჯერ ტფილისის მიტროპოლიტის არსენის სენაკში – მათი თათბირების ადგილას (Лазаревъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 316).

მისი გაიძვერობა და ხალხის აღშფოთება სერიოზული საქმე ხდებოდა. ლაზარევმა დააპატიმრა თავადი ლეონიძე, მოახსენა ამაზე კნორინგს (Донесенiе Соколова кн. Куракину30-го августа 1802 г. Арх. мин. иностр. делъ. 1-5. 1802-1803 г. № 1. Письмо Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) და იმავე დღეს მისწერა გარდაცვლილი მეფის ძმებს, მოუწოდებდა რა მათ რომ პავლე იმპერატორის ნებისადმი დამჯერნი ყოფილიყვნენ. (შენიშვნაზე დამატება: ერთერთი მიზეზთაგანი, რამაც წაახალისა ლაზარევი უფრო სწრაფად დაეპატიმრებინა თავადი ლეონიძე, იყო შემდეგი გარემოება, რომელიც გადმოცემულია სოკოლოვის მოხსენებაში: “თავადმა ლეონიძემ – წერს იგი – განიზრახა მოქმედებაში მოეყვანა თავისი შურისძიება თავად ჭავჭავაძის მეუღლეზე და თავად ეგნატე თუმანიშვილზე, რუსეთისადმი მათი მომხრეობის გამო. მას სურდა მათი ხანჯლით განგმირვა, შეიპარა რა მათ სახლებში; მაგრამ საბედნიეროდ თავად ჭავჭავაძის მეუღლე იმ წუთას იმყოფებოდა დაქვრივებულ დედოფალ მარიამთან, ხოლო თავად ლეონიძეს მის სახლში დახვდა მისი ძმა სოლომონ ავალიშვილი და იგი სახლიდან გამოაბრძანა. თავადი თუმანიშვილი კი ლეონიძემ სახლში ვერ ნახა, ვინაიდან იგი მაშინ იმყოფებოდა საქართველოში რუსულ ჯარების სარდალთან გენერალ-მაიორ ლაზარევთან ქართული მიმოწერისთვის, რის გამოც ლაზარევმა, შეიტყო რა ეს ამბავი, ბრძანა, რომ მათი დაცვისთვის, მათ სახლებთან ყარაულები დაეყენებინათ”).

“ყველა ბრძანება – წერდა იგი მათ (Письмо Лазарева царевичамъ 28-го декабря 1800 г. Тифл. арх. канц. нам.) – ხალხის თავის ფარგლებში შენარჩუნებისთვის (для соблюдения народа в своихъ пределахъ), ხელმოწერილი და ბეჭედდასმული იქნება მისი უგანათლებულესობის იოანე ბატონიშვილის, ობერ-სეკრეტარის ეგნატესა (თავად თუმანიშვილისა) და ჩემს მიერ”.

ბატონიშვილებს, გამოთქვამდნენ რა სინანულს ძმის გარდაცვალების გამო, უკვირდათ, რომ მათი ძმისწული, იოანე ბატონიშვილი, მოაწერდა ხელს ბრძანებებს. ისინი საკუთარ თავს თვლიდნენ დაჩაგრულებად იმით, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან არავინ არ ყოფილა მოწოდებული ქვეყნის მმართველობაში (Письмо царевичей Вахтанга и Мирiана къ Лазареву отъ 29-го декабря 1800 г. Тифл. арх. канц. нам.). ბატონიშვილები სთხოვდნენ ლაზარევს, რათა მას მარტო ემართა საქართველო – და მაშინ აცხადებდნენ სრულ მზადყოფნას ემსახურათ რუსეთის იმპერატორისთვის – ან კიდევ დაეშვა მონაწილეობისთვის ერთერთი გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან. ლაზარევი პასუხობდა ბატონიშვილებს, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან იმიტომ არ არის არავინ მოწოდებული ქვეყნის მმართველობაში, რომ ერეკლეს შვილთაგან არავინ არ ყოფილა ტფილისში, მაგრამ თუკი რომელიმე მათგანი მოისურვებს საქართველოს დედაქალაქში ჩამოსვლას, მაშინ იგი მიიჩნევს “პატივად რომ მიიღოს რომელიმე მათგანი თანამმართველად” (Письмо Лазарева царевичамъ 30-го декабря 1800 г. Тамъ же).

30 დეკემბერს მეფის გვამი გადასვენებულ იქნა ტაძარში. გამოსვენება ჩატარებულ იქნა მთელი პატივით; მოხელეებს მოჰქონდათ განსვენებულის რეგალიები, ხოლო ჩვენი ჯარების სამივე ბატალიონი მონაწილეობდა სამწუხარო ცერემონიაში (Письмо Лазарева Кнорингу 31-го декабря 1800 г. Тамъ же).

მარიამ დედოფალი სთხოვდა ლაზარევს, რომ არ ეჩქარა დაკრძალვა და დაეტოვებინა ისინი მხარის დამშვიდებამდე. 20 თებერვლის დილის 9 საათზე გიორგის გვამი გამგზავრებულ იქნა ტფილისიდან მცხეთაში დასაკრძალად.

გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ, საქართველო დარჩა კიდევ უფრო უარეს მდგომარეობაში, ვიდრე ერეკლე II-ის სიკვდილის შემდეგ. ერეკლე II-ის გარდაცვალების შემდეგ ურთიერთშორის მტრობდნენ მხოლოდ ძმები, რომლებიც დაობდნენ ტახტის მემკვიდრეობის წესრიგის გამო; ახლა კი, გიორგის გარდაცვალების შემდეგ, ერთმანეთზე გადამტერებულებს შეუერთდნენ მათი ძმისწულ-ბიძაშვილები მრავალრიცხოვანი ნათესავები როგორც ერთი, ისე მეორე მხრიდან.

მარიამ დედოფალი იმყოფებოდა მეტად საწყალ მდგომარეობაში, როგორც თავისი უბედურების, ისე იმის გამოც, რომ გარდაცვლილ მეფეს თითქმის არაფერი არ დაუტოვებია თავისი ოჯახის მატერიალური არსებობისთვის. ამასთან ერთად იგი ავადაც იყო.

“მოუთმენლად მოველი – სწერდა ლაზარევი კნორინგს (Письмо Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г. Тамъ же) – თქვენს ჩამოსვლას, და მთელი გულით მსურს ეს. ვგრძნობ, რომ მეტად არასაკმარისია ჩემი ძალები ამ უცნაურ ადამიანებთან და გარემოებებთან ურთიერთობისთვის და სადაც ყოველი ნაბიჯი შესაძლოა დამღუპველი იყოს; თუკი შენ თავად არაფერს არ გააკეთებ, მაშინ ნამდვილად გამოიგონებენ რაიმეს, და სადაც მხოლოდ იმას თუ უყურებენ, რომ ერთმანეთი გაძარცვონ, წაართვან მთელი მამული, და თუკი შესაძლებელი იქნებოდა, სიცოცხლეც”.

ასეთ მდგომარეობაში იმისთვის, რათა შეენარჩუნებინა ქვეყანა და დაესწრო მასში შინაომების გაჩაღებისთვის, ლაზარევს რჩებოდა მხოლოდ ერთი საშუალება – არ მიეცა უპირატესობა არც ერთისა და არც მეორისთვის მოწინააღმდეგე მხარეთაგან.

ისე ჩანდა, რომ ლაზარევმა ბედნიერად მიაღწია ამას იმით, რომ დავითს ამჯობინა იოანე ბატონიშვილი, ჩართო რა უკანასკნელი იმ პირთა რიცხვში, რომლებმაც შეადგინეს ქვეყნის დროებითი მმართველობა. ტახტის ორივე პრეტენდენტი, დავითი და იულონი, ჩამოცილებულ იქნენ მმართველობისგან და არ ჰქონდათ მიზეზი მტრული მოქმედებებისთვის ერთიმეორის წინააღმდეგ. დაიწყო რა ასე კარგად, ლაზარევმა ვერ მიიყვანა საქმე ბოლომდე ასეთივე დაჟინებით. დავითმა, როგორც დავინახავთ, მოახერხა რომ შემძვრალიყო (втереться) დროებითი მთავრობის შემადგენლობაში, და ამიტომ ლაზარევის მიერ უპირატესობის მინიჭება იოანე ბატონიშვილისთვის მხოლოდ ნახევარზომა იყო, რომელმაც შეაჩერა სისხლისღვრა, მაგრამ ვერ გამოიწვია ქვეყნის სრული დამშვიდება.

მოწინააღმდეგეთა ორივე პარტია ჩადგა, ასე რომ ვთქვათ, ერთიმეორის მიმართ თავდაცვით მდგომარეობაში და ცდილობდა, შეძლებისდაგვარად, გამაგრებულიყო და ღრმა ფესვები გაედგა ხალხში. აგროვებდნენ რა პარტიებს და აღელვებდნენ ხალხს, ისინი დაუღალავად მიმართავდნენ ერთმანეთზე საჩივრებით რუსული ჯარების სარდლობას. ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები ჩიოდნენ (Письмо царевичей Кнорингу отъ 2-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.), რომ მათი ძმისწული ბაგრატი ავრცელებს ხმებს კახეთში, რომ მიიღო წერილი ლაზარევისგან, რომელიც მას სწერდა, ვითომდა, უმაღლესი ნების თანახმად, მისი ძმა დავით ბატონიშვილი დამტკიცებულია მეფედ და რომ იგი ძალით აფიცებს ხალხს ერთგულებაზე. ვახტანგი და მირიანი ატყობინებდნენ, რომ ის კახელი თავადები, რომლებმაც თავიანთი ხელმოწერით დაამტკიცეს ერეკლეს ანდერძი გიორგის სიკვდილის შემდეგ ტახტის გადასვლაზე მის ძმებთან, ჩამოვიდნენ მათთან, არ სურთ ფიცის მიცემა დავითისთვის და ითხოვენ ამ ანდერძის დაცვას.

ბაგრატი წერდა ლაზარევს (Письмо Баграта Лазареву отъ 2-го января 1801 г. Тамъ же), რომ ბევრმა კახელმა თავადმა მიიღო წერილი, რომლებითაც მათ აიძულებენ არ დაელოდონ იმპერატორის ბრძანებას.

“იულონი და ფარნაოზი – წერდა დავით ბატონიშვილი (Лазареву отъ 3-го января 1801 г. Тамъ же) – გადადიან ყველგან ქართლში და ხალხს მიდრიკავენ ამბოხებისკენ, არწმუნებენ რა, რომ თქვენი განცხადება იყო პირდაპირ ისეთი, რომ საქართველოში ამიერიდან არ უნდა იყოს მეფე. ამასთან ხალხს ეუბნებიან, რომ მას ელოდება სრული მონობა და დაღუპვა (что онъ потерпитъ совершенную неволю и погибель), ხოლო თავადებსა და აზნაურებს გახდიან ისევე როგორც ჩერქეზებს, და დატოვებენ ყოველგვარი პატივისცემის გარეშე. ამრიგად, გაკისრებენ რა თქვენ მთელი მათი მოძრაობისა და მღელვარების მიზეზს, ამხნევებენ ხალხს აჯანყებისთვის”.

ლაზარევმა მიიღო ცნობა, რომ ბატონიშვილებს, გარდაცვლილი მეფის ძმებს, განზრახული აქვთ შეაღწიონ კახეთში და მოახდინონ იქ, დავითის სიტყვების მიხედვით, აშკარა ამბოხება. სავსებით დარწმუნებული თავის უპირატესობასა (აღმატებულობასა) და უფლებებში, და დაიმედებული იმაზე, რომ აუცილებლად მიიღებს მემვიდრეობით საქართველოს ტახტს, დავით ბატონიშვილი ცდილობდა ეჩვენებინა და გამოეცხადებინა თავისი დამოუკიდებლობა.

“მე ვერაფრით ვერ დავიჯერებ, რომ ჩემს ბიძებს ყველაფერი შერჩებათ – წერდა იგი ლაზარევს – მე მჯერა, რომ ხელმწიფეს თავისი ერთი სიტყვით შეუძლია ყოველივეს აღსრულება და ყველა ასეთი ჩანაფიქრის (ბატონიშვილებისა) გაქარწყლება.

თუკი თქვენ არ გსურთ, რა მიზეზითაც არ უნდა იყოს, ამაში ჩარევა, მაშინ გთხოვთ მომცეთ ნება, და მე მათ დავაწყნარებ, ვინაიდან თქვენ ხედავთ ჩემს მორჩილებას, რის გაკეთებასაც მე ვთვლი ჩემს მოვალეობად და პატივად. ამის საპირისპიროდ, ჩემს ბიძებს თქვენ აშკარად ეზიზღებით, და, რომ ყოველივე ამასთან ერთად დავრჩე მშვიდ მაყურებლად, მე არც თქვენგან, არც რუსეთისგან იმედი არ მაქვს, მით უმეტეს, როდესაც არ შეიძლება ჩივილის მიზეზთა გამოსწორება, და, რა თქმა უნდა, ასეთი მღელვარება დავიწყებას ვერ მიეცემა (…чтобы при всемъ этомъ остаться спокойным зрителемъ, я ни отъ васъ, ни отъ Россiи не уповаю, кольми паче, когда не можно изгладить причины къ жалобе, и, конечно, таковое волненiе не останется забвеннымъ).

გთხოვთ, სანამ ხალხი ჯერ კიდევ არ შეკრებილა, რათა ეს სნეულება გააპოხიეროს. თქვენთვის ცნობილია, თუ როგორი უბედურება დაგვატყდება ჩვენ თავს, თქვენ კი უზომო თავსატეხი და საზრუნავი. ამ ამბოხების დროს კი ომარ-ხანი (ავარელი) აუცილებლად ისარგებლებს და ადვილად შეეძლება ერთი ან ორი სოფლის მიტაცება და დარბევა; და ვინ აგებს ყოველივე ამის გამო პასუხს?”

ამთავრებდა რა ასეთი შეკითხვით წერილს, დავით ბატონიშვილს, რა თქმა უნდა, სურდა ეთქვა, რომ პასუხისმგებლობა დაეკისრება ლაზარევს და ნაწილობრივ მასაც, როგორც საქართველოს კანონიერ წარმომადგენელს. ასე ფიქრობდა იგი, ასე იყო დარწმუნებული და, როგორც ვნახავთ, ასევე მოქმედებდა, თვლიდა რა საკუთარ თავს ქვეყნის პატრონად. მეორეს მხრივ, ბატონიშვილები, მისი ბიძები, თავიანთ უფლებებს თვლიდნენ ასევე განუყოფელად და არ სურდათ ძმისწულისადმი მორჩილება.

კრიტიკული მდგომარეობა, რომელშიც იმყოფებოდა საქართველო, მოითხოვდა სხვა ზომებს ქვეყნის გადასარჩენად, ენერგიულ ზომებს, რომლებიც დააწყნარებდა ორივე მტრულ მხარეს და არ დაუშვებდა ურთიერთშორის ომსა და სისხლისღვრას...

საქართველოს შემოერთება რუსეთთან

თავი IX

გზა, რომელიც მიიღო ჩვენმა მთავრობამ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში ღებულობს განსაკუთრებულ მონაწილეობას. – ელჩების მოსვლა ტფილისში, თავადებისა და ხალხის თათბირი და ახალი გამოგზავნა ელჩებისა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში.

ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მოსვლა მოასწრეს გიორგის გარდაცვალებამდე, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაამგზავრა ისინი; მაგრამ ელჩები გზიდან უკანვე გამობრუნდნენ და მოზდოკში მოვიდნენ.

მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც ცხოვრობდა დუშეთში, როგორც კი შეიტყო მეფის სიკვდილის შესახებ, მიიღო ზომები, რათა არ გაეტარებინა არავინ არც საქართველოში, არც საქართველოდან, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილების გამოკლებით (Рапортъ Кноринга государю императору 3-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ეს ჩასაფრება დაყენებულ იქნა დავით ბატონიშვილის ბრძანებით (Рапортъ Кноринга государю императору 13-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ), რომელიც, რათა დაეფარა თავისი საქციელი, ავრცელებდა ხმებს, თითქოს ეს გაკეთებულია ვახტანგ ბატონიშვილის მიერო. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც გადიოდა საქართველოს გზა, და მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყო – შეეპყროთ და დაეკავებინათ ყველა გზად მიმავალი ქართველი. ჰყვებოდნენ, რომ, უფრო მეტი წახალისებისთვის მან ნება მისცა მთიულებს თავიანთ სასარგებლოდ გაეძარცვათ მგზავრები.

კნორინგმა მაშინვე გააგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილთან და სთხოვა მას შეეტყობინებინა როგორც ხმების სამართლიანობის შესახებ მის განკარგულებებთან მიმართებაში, ასევე იმის თაობაზეც, რომ მას აღმოეჩინა თანადგომა თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილისთვის ტფილისში უსაფრთხოდ მგზავრობაში, როგორც იქითკენ პავლე იმპერატორის ნებით მიმავლებისა.

ვერ მიიღო რა ვახტანგისგან პასუხი, კნორინგმა მაინც განკარგულება გასცა ელჩების გამგზავრების შესახებ, მისცა რა მათ ბადრაგად 100 კაზაკი, ასევე დაავალა ლაზარევს გამოეგზავნა დუშეთში და უფრო აქეთაც ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის.

მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა დუშეთში დააკავა და ციხეში ჩასვა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მან გამოგზავნა ლარსიდან ბრძანებით ლაზარებისადმი ელჩებისთვის ბადრაგის გამოგზავნის შესახებ. დუშეთის მახლობლად თავადმა ავალიშვილმა მიიღო გაფრთხილება მისი ერთგული ადამიანისგან და რჩევა არ გაჩერებულიყო ამ ადგილას. დუშეთში მოსვლის შემდეგ, ვახტანგ ბატონიშვილმა რამდენჯერმე მიიპატიჟა თავადი ავალიშვილი რომ მასთან სახლში შეევლო; მაგრამ წარმოგზავნილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მოსალოდნელი საშიშროების შესახებ და ურჩევდნენ რაც შეიძლებოდა მალე გამგზავრებულიყო დუშეთიდან (Рапортъ Кноринга 10-го января 1801 г. Константиновъ, ч. I, стр. 120).

მოხსენება გიორგის გარდაცვალების შესახებ უკვე გაგზავნილი იყო კნორინგის მიერ იმპერატორთან, როდესაც მეორე დღეს მან მიიღო 18 დეკემბრის მანიფესტი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. წაიკითხა რა იმპერატორ პავლეს მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგი დარჩა გაუბედავ და გაძნელებულ მდგომარეობაში.

მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი სახალხოდ გამოცხადება უნდა მოხდეს მაშინ, როდესაც საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან მათი სურვილის შესახებ იყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში, დაბრუნდებოდნენ ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგში.

კნორინგმა ვერ გაბედა ამის გამო მანიფესტის საჯაროდ გამოცხადება, “ვიცოდი რა – როგორც იგი წერდა (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ეს საქმე თავის დასასრულს, ნავარაუდევის შესაბამისად, ვერ მიიღებდა და საქართველოს ხალხი არ არის წინასწარ გაცნობილი თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტ ნებას მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ”.

დაყოვნებას მანიფესტის გამოცხადებაში ჰქონდა ცუდი შედეგები სამეფოსთვის.

თავადები და აზნაურები დაიყვნენ ორ პარტიად. ერთი პარტია მოუთმენლად მოელოდა რუსული მმართველობის შემოღებას; მეორეს, პირიქით, სურდა თავისი მეფის შენარჩუნება, რომელიც იქნებოდა რა რუსეთზე სრული დამოკიდებულების ქვეშ, მართავდა საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და ადათებით. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას ეკუთვნოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში ჰყავდა რომელიმე ბატონიშვილთაგან, მხოლოდ ამ ბატონიშვილის მისდამი კეთილგანწყობის გამო, არ არჩევდა რა არც მის უფლებებს ტახტზე მემკვიდრეობაში და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка кн. Чавчавадзе, поданная государю императору въ 1836 г. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге).

სარგებლობდნენ რა უთანხმოებით, მეფის ძენი აგრძელებდნენ მტრობას ურთიერთ შორის.

1800 წ. 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა დააგზავნეს ქართლსა და კახეთში მოწოდებანი მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ მადლობა ამის გამო გარდაცვლილმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ შეეხსენებინათ ხალხისთვის, მათი მამის, ერეკლე II-ის მეურვეობისა და მზრუნველობის შესახებ; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ ქართველებს, რომ იგი მხოლოდ მათი მამა კი არ იყო, არამედ მთელი ხალხისაც; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც სამეფო უფლება უნდა გადადიოდეს ძმებს შორის რიგის მიხედვით...

“თქვენ გირჩევთ – წერდნენ ბატონიშვილები – იდგეთ მყარად იმაზე, რაც დადგენილია ჩვენი მშობლის მიერ. ახლა ისეთი დროა, როდესაც თქვენ ყველანაირად უნდა აღმოგვიჩინოთ სრული ერთგულება. თუკი ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენს საწინააღმდეგოდ ან მოგთხოვთ თავისთან ყოფნას – არ მოუსმინოთ...”

ვახტანგ ბატონიშვილის წარგზავნილმა გამოუცხადა კნორინგს, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმები არ მისცემენ დავითს მეფობის ნებას, არამედ უმჯობესად მიაჩნიათ იხილონ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში (… а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи) (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г.).

30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გადასცა გენერალ-მაიორ ლაზარევს წერილი, რომელსაც ხელს აწერდა ოცდაორი თავადი და ნეკრესელი მიტროპოლიტი. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს ჰყოლოდათ მეფედ დავითი, ემყარებოდნენ რა იმას, რომ იგი პავლე იმპერატორის მიერ დამტკიცებულია ტახტის მემკვიდრედ. წერილის ხელმომწერნი გამოთქვამდნენ მათ მიერ სურვილის არქონას იმაზე, რომ ტახტზე ეხილათ ვინმე გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან, და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმასაც, რომ თითქოსდა მათ ჰქონდათ განზრახვა გადაეცათ საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ და ხელს უწყობდნენ ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრას.

მოახერხა რა ასეთნაირად, გადაეხარა თავის სასარგებლოდ ზოგიერთი თავადი, დავითი მოიხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი გამოცხადებულიყო მასთან როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან. მან გამოუცხადა ბევრს სხვადასხვა ჩინი (სამოხელეო წოდება), დანიშნა თანამდებობებზე და კვლავ უბრძანა თავის ძმას ბატონიშვილ თეიმურაზს, რომ ხალხი დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება ლოცულობდა იულონის, როგორც საქართველოს მეფის ჯანმრთელობაზე (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და მალევე ამის შემდეგ ტფილისში მიღებულ იქნა ქართლის თავადების მოწოდება ცხრამეტი პირის ხელმოწერით. მოწოდებაზე ხელის მომწერნი, აცხადებდნენ რა, რომ მათ უკვე შეჰფიცეს იულონ ბატონიშვილს, მოუწოდებდნენ დედაქალაქის ყველა მაცხოვრებელს მიებაძა მათი მაგალითისთვის.

“ჩვენ გწერდით თქვენ ამ წერილს – ნათქვამი იყო მოწოდებაში – ვინც ამას იხილავს პირველი და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა იმათ, ვისთვისაც არის იგი გამოგზავნილი, იგი დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და შეჩვენებულ სულითა და ხორცით” (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 230).

ატყობინებდნენ რა ქ. გორში, რომ, ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით, უნდა იმეფოს იულონმა, და უცხადებდნენ, რომ მათ ამის შესახებ მიწერილი ჰქონდათ პავლე იმპერატორისთვის, ბატონიშვილები, ერეკლე II-ის შვილები, დაპირებებითა და მუქარებით მოუწოდებდნენ ქართველებს მათთან შეერთებისკენ.

ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები აგულიანებდნენ იმერეთის მეფეს სოლომონ II-ს, რომ მასაც მიეწერა წერილი იმპერატორ პავლესთვის და ეთხოვა, რათა საქართველოს ტახტზე აეყვანათ იულონ ბატონიშვილი. კნორინგთან მიტანილი ეს წერილი გაგზავნილ იქნა ს.-პეტერბურგში.

დავითის ძმამ, ბაგრატმა, გამოუცხადა მცხოვრებთ, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე გამოცხადებულია საქართველოს მეფედ, და ძალით დაიწყო ხალხის დაფიცება, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი აგროვებდნენ ჯარებს ქალაქ გორზე თავდასხმის განზრახვით.

“თქვენთვის ცნობილია, – სწერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა უწყალობა დავითს, ქართლელებს კი სურთ გადააბიჯონ ხელმწიფის ბრძანებას. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ შეგარჩენთ იმას, რომ თქვენ იულონისადმი ერთგულების ფიცზე ორი ბეჭედი დასვით? თუკი ახლავე არ გამოჩნდები, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ყოფილხარ. თუკი ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ შენ ბრალად დაგედება ხელმწიფის ღალატი. როგორ შეგიძლია უარყოფდე ხელმწიფის მიერ მეფედ დადგენილს? შენ უკვე იცი, რომ დავითი აღიარებულია მეფედ, და თუკი მისი ორგული შეიქნები, ამ მიწაზე უკვე აღარ დაგედგომება: თუ წახვალ რუსეთში, მაშინ იქ ხელმწიფე დაგსჯის, როგორც მოღალატეს; თუკი იმერეთში, მაშინ იქაც შენ ვერ იცხოვრებ; თუკი თურქეთში, მაშინ იქ, შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც მოაქცევენ თურქულ რჯულზე. რატომ სწირავ საამისოდ საკუთარ თავს?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 310).

ასეთ მღელვარებათა შორის, ქართველი ელჩები, ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, მოდიოდნენ ტფილისისკენ. 5 იანვარს ისინი იყვნენ უკვე სოფელ კობში, 70 ვერსზე ტფილისიდან, ხოლო 8 იანვარს კი მოვიდნენ საქართველოს დედაქალაქში, სადაც ლაზარევი ღებულობდა ყველა ზომას მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის.

ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ბრბოებად შეკრება და ყველანაირი ცრუ ხმების უარყოფა ხდებოდა მათი არასამართლიანობის ხმამაღლა გამოცხადებით. საერთო წესრიგის დამრღვევები დაპატიმრებული იყვნენ, მათი წოდების მიუხედავად.

კნორინგმა, რომელიც ხედავდა მიღებული მოხსენებებიდან, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი იყო ერთერთი იმ პირთაგან, რომლებიც ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ ხალხს, უბრძანა ლაზარევს, რომ შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა მისი დაპატიმრება. “ამ საგნის მისაღწევად – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кноринга Лазареву18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника) – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რა საბაბითაც არ უნდა იყოს, გაამზადოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც თქვენ საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი რაც კი შესაძლებელია მეტი სიჩქარით უნდა გაემართოს ხსენებული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ და დააპატიმროს იგი ღამის საათებში”.

გადაწყვიტა რა ემოქმედა ენერგიულად, კნორინგს ეშინოდა მეზობელი ხალხების შემოჭრისა, რომელთაც ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ უწესრიგობებითა და უმეფობით საქართველოში. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ამის გაკეთება ეძნელებოდა იმით, რომ კავკასიის ხაზზე დარჩენილი ჯარები ვეღარ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.

თუკი წაიყვანდა იმ ჯარებს, რომლებიც დანიშნული იყო იმპერატორის მიერ, და დაიძვრებოდა მათთან ერთად საქართველოსკენ, მაშინ კნორინგი კავკასიის ხაზზე დატოვებდა მხოლოდ მუშკეტერთა ოთხ ბატალიონს, გრენადერთა ორ და ეგერთა ორ ფლიგელ-ასეულებს, დრაგუნების ათ ესკადრონს.

ამ ჯარებს უხდებოდათ მთელი ხაზის დაცვა ყიზლარიდან უსტ-ლაბინის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტი განფენლობით. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე უკიდურესად ბოჭავდა კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში. მან არ იცოდა, დაძრულიყო საქართველოსკენ, თუ დარჩენილიყო ადგილზე; გამოეცხადებინა სახალხოდ მანიფესტი და ლაზარევისთვის დაეთმო მხოლოდ მის ხელთ არსებული ძალებით საქმეების მოგვარება, თუ დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, დრომდე ჩაკეტილად ჰქონოდა თავისთან მის მიერ მიღებული მანიფესტი.

გიორგის სიკვდილმა გარკვეული დროით მოსპო ჩვენი მთავრობის ყველა წინადადება საქართველოს რუსეთთან შემოერთების საკითხში.

ყველაფერი გაანგარიშებული იყო ისე, რომ ელჩები ჩავლენ ტფილისამდე, გიორგი ხელს მოაწერს ხელშეკრულების პირობებს, გამოუცხადებს მათ ხალხს, გამოგზავნის ახალ ელჩებს პეტერბურგში და შემდეგ უკვე გარდაიცვლება. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება შედგება გიორგის სიცოცხლეში, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, აუკრძალა კნორინგს გარკვეულ დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება. მოლოდინები ვერ გამართლდა: გიორგი გარდაიცვალა თავის სრულუფლებიან წარგზავნილთა ტფილისში დაბრუნებამდე. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავად გამოეცხადებინა ხმამაღლა ხალხისთვის თავისი განზრახვის შესახებ, ვერ განხორციელდა. მოულოდნელობისგან დაბნეული პეტერბურგის კაბინეტი მივიდა იმ რწმენამდე, რომ აუცილებელი იყო მანიფესტის გადაუდებლად საჯაროდ გამოცხადება.

საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მანიფესტის 1801 წლის 18 იანვარს პეტერბურგში გამოქვეყნებამ კნორინგი გამოიყვანა გაძნელებული მდგომარეობიდან.

პეტერბურგის კაბინეტი სამეფოს შემოერთების საკითხში დარჩა იმავე გზაზე, რომლითაც მიდიოდა სულ დასაწყისიდანვე. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების (замешателства) მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც მოელოდა პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების მოსვლას – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომელთა დაფიცებაც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციის დროს და თავისი თანდასწრებით (Рескриптъ Кнорингу 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით გამოუცხადა თავად ჭავჭავაძეს, რომელიც იმხანად პეტერბურგში რჩებოდა, რომ იმპერატორი, თავისი ახალი ქვეშევრდომებისადმი წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრისგან უფროსს დანიშნავს საქართველოს მმართველად, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მაგრამ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად ეყოლება თავისთან “ერთერთი პირი ველიკოროსიელ დიდებულთაგან” (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ. Дела Грузiи. Кн. I). როსტოპჩინი ეუბნებოდა თავად ჭავჭავაძეს, რომ საქართველოში დაწესებული იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაწესებული იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილები (судебныя места) და რომ ყოველივე ამის მოწყობისთვის საქართველოში ჩამოვა საიდუმლო მრჩეველი ლაშქარიოვი.

კნორინგს ებრძანა აჩქარებულიყო დეპუტატების გამოგზავნით ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში (Письмо гр. Ростопчина Кнорингу 19-го января 1801 г. Тамъ же).

იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი დარწმუნებულ იქნა სახელმწიფო საბჭოს მიერ, მოქმედება დაიწყო გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით საქართველოს შემოერთების საქმეში. მისი შემოერთება იქცა იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად. თავადი კურაკინი, პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე, ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Memoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამონაწერები კეთდებოდა მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს («Вестникъ Европы» 1867 г. Т. I, 303 прим.).

სურდა რა ესიამოვნებინა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის, იმპერატორს უნდოდა გამოხატა მათი წარმომადგენლების მიმართ განსაკუთრებული ყურადღება. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელს იმარხულა უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში (на крестопоклонной), რათა, როგორც თავად ამბობდა, ჰქონოდა თავისუფალი დრო ქვეშევრდომობაში საქართველოს მისაღებად (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскიй Архивъ» 1866 года, №№ 8 и 9; стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას შესაფერისად მიიჩნევდა რა გამოცხადებულიყო მათ უწინდელ ხელმწიფეთა შესამოსელში, პავლე I-მა ბრძანა მოემზადებინათ მისთვის далматикъ.

“ეს სამოსი – ამბობდა კოტლუბიცკი – ბოძებული ბიზანტიის იმპერატორთა მიერ, როგორც განმასხვავებელი, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთი წმინდანისათვის, შემდგომში იქცა თავიდან მთავარეპისკოპოსთა წმინდა შესამოსლად, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსთაც, подъ смиренным именем сакоса.

“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, რომ ვითომდა იმპერატორს სურს ღვთისმსახურების აღსრულება, რის გამოც შეუკვეთა თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი...”

ელჩების დაფიცებას პეტერბურგში უნდა მოჰყოლოდა ზუსტად ასეთივე დაფიცება საქართველოშიც. უკანასკნელის აღსრულება დაკისრებულ იქნა კნორინგზე.

“მე მსურს – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, ასეთნაირად მაშინვე ჩააყენეთ იგი ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან ისე, რომ არ შეეხოთ მათ პრივილეგიებს. დაე გუბერნატორი იყოს ვინმე სამეფო საგვარეულოდან, მაგრამ თქვენს დაქვემდებარებაში, და იქნება ასევე ახალი ქართული ჰუსართა პოლკის შეფიც”* (“როდესაც ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასთან დაკავშირებით, ჩვენს ერთგულებაზე დაფიცებულნი იქნებიან, მაშინ შეუდექით ქართველთაგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, რომლის შეფადაც წარმომიდგინეთ ერთერთი ქართველი ბატონიშვილებისგან, რომელიც ამისთვის უფრო ღირსეული იქნება, ვისაც მივიღებ კიდეც სამსახურში გენერალ-მაიორად, ხოლო პოლკს კი ეწოდება მისი სახელი. См. рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).

კნორინგმა მიიღო ბრძანება გამოეცხადებინა ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა უწინდელ მის ცუდ საქციელს, თუკი იგი მიატოვებს თავის ხრიკებს და გამოემგზავრება რუსეთში, სადაც მოუწოდებდნენ საქართველოს სამეფო სახლის ყველა პირს გამონაკლისის გარეშე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს შემოვიდეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში, “და არა ისე, რომ მათი მორჩილება წარმოშობილი იყოს მხოლოდ ორი ან სამი ადამიანის სურვილიდან” (Рескриптъ Кнорингу 19 февраля 1801 г.).

დავით ბატონიშვიმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, მეურვეობის ნიშნად როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს კეთილდღეობისთვისაც (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს რომ შეენარჩუნებინა მეგობრობა და თანხმობა სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის და აჩქარებულიყო ელჩების გამოგზავნით, “უსწრაფესად დასრულებისთვის საქმისა, რომელიც – როსტოპჩინის სიტყვებით – ღვთივსათნოა და თქვენთვის სასიამოვნო” (Письмо гр. Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან ჩვენის მხრიდან.

“ეცადეთ – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – დაამტკიცოთ (დაამკვიდროთ) საქართველო იმ საფუძველზე, რომელიც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; არ ეძიოთ ახალი შენაძენების გაკეთება, არამედ მათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უკეთესია გვყავდეს მოკავშირეები, დაინტერესებულნი ამ კავშირში, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე უზრუნველყოფილია ასეთებით. ნუ ჩაუნერგავთ თურქებს შიშს: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დასაახლოებლად დაინტერესება ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა მათი მეშვეობით გვქონდეს არხი უფრო შორსაც. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ დაამყარეთ ჩვენი წესრიგი. პოლკები დააკომპლექტეთ ჩვენი რეკრუტებით, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე ეცადეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება მანდაური მაცხოვრებლებითა და მანდაური შემოსავლებით? ეძიეთ ყოველგვარი მადნები და სარეწები; ასევე საბაჟოებიც გადაიტანეთ საზღვარზე. შეუდექით ახლა არა დაპყრობას, არამედ ნებაყოფლობით შეძენას. აი ჩემი ფიქრები”.

იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებს და საშუალებებს ახალი ქვეშევრდომების დაჯილდოვებისთვის თავისი წყალობის ნიშნებით. მან დაავალა კნორინგს მიეწოდებინა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ ყოფილიყვნენ “მის ქვეშევრდომობაში” (Рескриптъ Кнорингу 19-го февраля 1801 г.).

ბევრი მათგანის დაჯილდოებას ვარაუდობდნენ გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის აპირებდნენ ეწყალობებინათ წმ. ანდრია პირველწოდებულის ორდენი, სხვებისთვის კამერჰერის წოდება* (ამ საკითხზე კნორინგის შეკითვხაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა. “რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ ამ ჯილდოს. ყველა აქაური თავადაზნაური არაფრით არ არის ჩვენს однодворц-ებზე უფრო უკეთესი. და ვინ გავხადოთ გრაფებად და ბარონებად? ამას კიდევ უნდა მივუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგად ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი ამბოხებულთა შორის იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია განასხვაო აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან”. /Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника/), და მთელი ხალხი გაეთავისულებინათ ხარკისგან სამი წლით. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (დაახლოებას).

იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში ელჩების მოსვლის შემდეგ მიმდინარეობდა თათბირები. ყველა წოდებისა და ქონების პირები იყვნენ მოწვეულნი კრებულში. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად, დაუგზავნეს წერილები ბატონიშვილებს იულონს, ვახტანგს, მირიანსა და ფარნაოზს, მოპატიჟებით, რომ მიეღოთ მონაწილეობა საერთო საქმეში. ბატონიშვილები იულონი და ფარნაოზი არა მხოლოდ არ პასუხობდნენ არაფერს მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, მთელი ზომებით ცდილობდნენ წინაღდგომოდნენ თავადებს ტფილისში თავშეყრის საქმეში. ბატონიშვილებმა ვახტანგმა და მირიანმა შეატყობინეს, რომ სიშორის გამო არ შეუძლიათ დანიშნულ დღეს ტფილისში ჩამოსვლა და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ როგორ მოიქცნენ ამ შემთხვევაში. ამის კვალდაკვალ გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, შეიკრიბა მუხრანში სათათბიროდ, რომელზედაც გადაწყდა გამგზავრებულიყვნენ კახეთში, ქართლელები და კახელები თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც, აზნაურ იოსებიძის სიტყვებით, აღასრულეს კიდეც (Показанiе дворянъ Iосефова и Мамацева 28-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უმაღლეს სიგელს, რომელიც მათ გამოუგზავნა ლაზარევმა. სიგელის მომტანი, ლაზარავის ადიუტატნტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), საჭიროდ არ თვლიდა ბატონოშვილებთან თავისი მოსვლის მიზნის დამალვას. უმაღლესი სიგელი ცნობილი გახდა თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იმყოფებოდნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს სურდა ბატონიშვილების მიტოვება, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელისა და დევნისა, მალავდნენ თავიანთ განზრახვას. ბევრი მათგანი მოდიოდა კოტლიარევსკისთან; მაგრამ როგორც კი იგი იწყებდა მათთან ლაპარაკს, მოსულებს უმალვე დაუძახებდნენ ხოლმე ბატონიშვილებთან, რომლებიც ცდილობდნენ არავინ არ დაეშვათ მოლაპარაკებებზე წარგზავნილთან.

კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან მოვიდა ოცი თავადი იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულთა რიცხვიდან.

– ხომ არ დაგვიწერთ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოგიტანეთ? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.

– ჩვენ რომ გვენახა გენერალი ლაზარევი – პასუხობდნენ ისინი – მაშინ პირადად გამოვუცხადებდით ყველაფერს, მაგრამ ახლა არ გვაქვს საშუალებები ამის აღსრულებისთვის.

– საშუალება ყველაზე უფრო ადვილია – ჩამოდით ტფილისში, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.

თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.

– ზუსტია, რომ ბატონიშვილი დავითი გამოცხადებულია მემკვიდრედ? კითხულობდნენ ისინი.

– ზუსტია. ბატონიშვილ იულონისთვის ჩემს მიერ მოტანილი უმაღლესი სიგელის ასლი, რომლის ნახვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.

– მემკვიდრედ ჩვენ მისი აღიარება არაფრით არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ გარდაცვლილი მეფის ერეკლეს დროს შევფიცეთ იულონ ბატონიშვილს; მაგრამ თუკი მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა კეთილ ინებებს, რომ არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყვნენ, მაშინ ამაზე თანახმა ვართ და მზად ვართ უკანასკნელი სისხლი დავღვაროთ მისი უდიდებულესობისთვის (…но если угодно будет Его Императорскому Величеству, чтобы ни тотъ, ни другой царёмъ не былъ, то на сiе согласны и последнюю кровь для Его Величества пролить готовы).

ამასობაში ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს გაუგზავნეს წერილი, რომელმაც საპასუხოდ შეატყობინა ვაჟიშვილებს, რომ კახეთში გაგზავნილია ჯარები.

ტფილისში კი თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულირო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს გამოეგზავნათ უკან პეტერბურგში თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი განცხადებით შემოსულიყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში.

ლაზარევის სახლში შეიკრიბნენ სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი. აქ მათ ხელი მოაწერეს სამადლობელ სიგელს იმპერატორის პავლე I-დმი.

“მადლიერება და სიხარული – მოახსენებდა ლაზარევი – იყო გამოხატული ყველას სახეზე, და ხელის მოწერის სურვილი ვრცელდებოდა იქამდე, რომ ბევრი თავადი მოდიოდა უკვე საღამოთი და სთხოვდა, რათა გაეხსნათ დაბეჭდილი პაკეტი, რომელშიც იყო ჩადებული აღნიშნული სიგელი, რადგანაც მათაც სურთ ხელი მოეწერათ მასზე. ქიზიყის მოურავმა (Крепостцы кахетинской Моуравъ) თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც ავად იყო და არ შეეძლო თათბირებს დასწრებოდა, გამოგზავნა (ლაზარევთან) თავისი ბეჭედი რწმუნებით, რომ მისი სახელით დაესვათ იგი სამადლობელ სიგელზე (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу 16-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

18 იანვარს ელჩები გაემგზავრნენ ტფილისიდან პეტერბურგს, ხოლო 7 თებერვალს გაემართნენ მოზდოკის გავლით (Письма: царевича Давида Кнорингу 18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам. Кноринга Лашкарёву 7-го февраля. Арх. мин. иностр. делъ).

ელჩებს თან მოჰქონდათ თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა და სხვა წოდებების მადლობა და ერთგულების დამოწმება ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. арх. мин. иностр. делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი სწერდნენ, რომ მათაც სურთ იყვნენ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ და მზად არიან ემსახურონ მას როგორც ჭეშმარიტად ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го анваря 1801 г. Тамъ же).

დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида государю императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მივიღე რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო სავალდებულო მადლიერებით და მოვიდრიკე რა თავი, პირქვე დავამხე ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით საკუთარი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალი უავგუსტესი მენაცვალეების წინაშე, ყველაფერში ჩემი მშობლის თქვენდამი თხოვნის თანახმად”.

მაშინვე პავლე იმპერატორის გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისათვის, რომ იგი საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს სამემკვიდრეო ტახტის მმართველობას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი გაასამართლებს რუსული კანონების მიხედვით (Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 297).

დავითი წერდა ხალხს, რომ მას “უმაღლესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით მისი მმართველის წოდებით”, და ამის კვალდაკვალ გაუგზავნა წერილი კნორინგს, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, რომელშიც სთხოვდა რომ ეჩქარა მათი გამგზავრებით ს.-პეტერბურგში “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც იგი ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობის შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 298).

ამრიგად დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებული იყო მმართველობისგან, ახლა თავის ხელში აიღო იგი. ლაზარევი ვერ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს როგორც პირველ პირს საქართველოში. ამ შეცდომას შედეგად მოჰყვა ბევრი ბოროტად გამოყენება და უწესრიგობა...

დეპუტატების პეტერბურგში გაგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილის საწინააღმდეგო იყო, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში მღელვარების მოხდენასა და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეების მოძიებას. ბატონიშვილმა იულონმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულ ადამიანთა ბრბო, უწოდა მას ჯარი და დაიწყო ქართლში თარეში და ყველა იმ მაცხოვრებლის დარბევა, ვისაც არ სურდა ფიცი დაედო მის ერთგულებაზე და ხელი მოეწერა იმ პირთა შორის, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ იულონი უნდა ყოფილიყო ახლა საქართველოს მეფედ. იულონის საქციელი პოულობდა მოწონებასა და მხარდაჭერას მისი ძმების სახით. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს რომ მხარი დაეჭირათ მისი უფროსი ძმისთვის, ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები, რომლებიც დუშეთში დასახლდნენ, ქართველთაგან არავის არ უშვებდნენ რუსეთში, აჩერებდნენ, ართმევდნენ ყველა წერილს, ქაღალდებს, ხოლო თავად წარგზავნილებს კი საპყრობილეში ამწყვდევდნენ.

ვახტანგის ხელქვეითმა ოსებმა, რომლებიც ცხოვრობდნენ ხეობაში სოფელ მთიულეთში (Тiулеты) ?, მისი დარიგებით დაშალეს ხუთი ხიდი და ამით გზა გაუვალი გახადეს.

დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძის ალექსანდრეს ხელში ჩაგდებას, რომელიც, როგორც ხმები დადიოდა, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან მოთათბირებისთვის.

დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, შესჩიოდა ბაგრატზე, რომ იგი კახეთში ძარცვავს მის ხალხს; მანვე გამოუცხადა წარგზავნილებს თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს, რომ ნახავს იგი, თუ როგორ გაემგზავრებიან ისინი უკან.

ლაზარევის გამოძიების მიხედვით ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა.

დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე აეყვანათ მისი უფროსი ვაჟიშვილი, იულონ ბატონიშვილი, და თავისი თხოვნის განმტკიცებისთვის ლაზარევს გადასცა ყალბი წერილი ალექსანდრე ბატონიშვილისგან, რომელიც მისივე ბრძანებით დაეწერა მის მდივანს. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი იყო გიორგის არასწორი საქციელი მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და სთხოვდა ასევე უფროსი ძმის, იულონ ბატონიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას.

იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ძალით აფიცებდნენ ხალხს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), არბევდნენ, ამასობაში, იმათ მამულებს, რომლებიც არ მიეკუთვნებოდნენ მათ პარტიას, არ ინდობდნენ რა არც წოდებას და არც ქონებას (Тамъ же). რუისის მღვდელმთავარი ერთერთ პირველ დაზარალებულთა რიცხვში გახლდათ მათი ძალადობისგან.

ლაზარევი სთხოვდა იულონს გაეშვა სახლებში თავისი ჯარი, რომელიც არბევდა ქართლს, და მოთმინებით ელოდა რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას.

“თქვენ გატყობინებთ – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Iулона Лазареву 20-го января 1801 г. См. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 232) – რომ მეტი მოთმინებით მოლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის არ შეიძლება ჰქონდეს, როგორც მე. რადგანაც, წესებითა და კანონით, რომელიც ჩვენ დაგვიტოვა ჩვენმა მშობელმა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ მე უნდა დამრჩეს საქართველოს სამეფო, და ქართველი ხალხისგანაც აღიარებული ვარ ამ წოდებაში, მაგრამ მე არ მიმიღია ჯერ კიდევ სწორად ეს სახელწოდება, მე ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას ამაზე ნებართვა და ველოდები ხელმწიფის კეთილმოწყალებას.

მწერთ რომ დავშალო ჯარი, რომელიც ჩემთან იმყოფება და აწუხებს საქართველოს. მე რაღაც უცხო ჯარი კი არა მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურები: ეს, მგონი, უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი დამრბევი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუკი თქვენ ასე გატყობინებენ, მაშინ ეს არის აშკარა ცილისწამება ჩემი მტრებისგან...”

იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, გაძარცვა თავად ამილახვრის სახლი და შეიპყრო მისი ცოლი იმის გამო, რომ მას არ სურდა მისთვის ფიცის მიცემა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი იყო ტფილისში პავლე იმპერატორის სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე ბატონიშვილების ბრძანებით შეპყრობილ და ჩაკეტილ იქნენ თავად თუმანიშვილის ცოლი და თავად ორბელიანის ცოლის და (Рапортъ Лазарева Кнорингу 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).

დაჩაგრულები და გაძარცვულები ითხოვდნენ დაცვას, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს, ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ ჰპოვა რა სხვა საშუალებები, ბრძანა, შეეტყობინებინათ ბატონიშვილებისთვის, რომ თუკი ისინი არ წავლენ თავანთ სახლებში, მაშინ მათი კრებულები გაფანტული იქნება რუსული ჯარებით, და რომ ყველას, ვინც წინააღმდეგობას გაუწევს საქართველოს საკეთილდღეოდ მიღებულ ზომებს, მოექცევიან ისე, როგორც მოწინააღმდეგეს.

შემდეგ შეუდგნენ ზოგად მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს. გაიცა ბრძანება დაეპატიმრებინათ ცრუ ხმების დამყრელნი და არ მიეცათ შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების უფლება.

ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მოვიდეს მცხეთაში იმისთვის, რათა იქ თავზე გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი გაეგზავნა იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული, და სამი ასეულიც, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, იმ მხარის დასაცავად ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმებისგან, რომელიც აგროვებდა თავის ჯარებს. მაგრამ, მცხეთაში დანიშნული ორი ასეული გაგზავნილ იქნა დუშეთში, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების შენარჩუნებისთვის.

მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული გაგზავნილ იქნა ქალაქ გორში, რომელიც მოსახლეობამ მიიღო დიდი სიხარულით. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი ბატონიშვილთა ხელში მოხვედრის შიშით, დაუბრუნდა თავიანთ სახლებს.

გენერალ-მაიორი გულიაკოვი გამოვიდა ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე ქართველთა ჯარით მარტყოფში, სადაც, ცნობების მიხედვით, უნდა შეკრებილიყვნენ ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ (Рапортъ Кноринга Государю императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი საქციელი გასაკიცხია, რომ მეფე არ არის საქართველოში და რომ მხარის მმართველობა დავალებული აქვს დავით ბატონიშვილს (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).

მარტყოფში იყო მხოლოდ მირიან ბატონიშვილი, ხოლო ვახტანგი და იულონი გაემგზავრენ ჯერ კიდევ წინა საღამოს, როდესაც ვახშმობის დროს შეიტყვეს, რომ მათ დასადევნებლად გამოგზავნილია რუსული ჯარები.

ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და სწყინდათ ის, რომ მათ წინააღმდეგ ებრძანა მოქმედება რუსულ ჯარებს. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო მათი ადგილიდან ადგილზე ხშირი გადასვლის მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე იჩივლეს ლაზარევთან, მაგრამ იგი არ კითხულობს მათ წერილებს.

“...ჩვენ არ ვიცით ეს რა არის, წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Iулона Кнорингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). თუკი ჩვენს თავზე რაიმე უბედურებაა, მაშინ უნდა გამოგვიცხადოთ, ხოლო თუ არა, მაშინ რატომ უნდა გვიკეთებდეთ ასეთ მოვარდნას. ჯერ აქამომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგის არანაირი სამსახური არ გაგვიწევია დიდი ხელმწიფისთვის. როგორც ჩანს, მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ მიეღო ამდენად უძვირფასესი წყალობა და მიღებული ყოფილიყო ასეთი მადლიერებითა და მოწყალებით... რატომ უნდა იყოს ჩვენი ძმის მხარე ასე განდიდებული, ხოლო ჩვენ კი განწირულები ასეთი სამაგალითო უბედურებისთვის? თუკი ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე; თუკი ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენც მისი შვილები ვართ, ესენი კი შვილიშვილები”.

არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც მოახერხეს ორი სოფლის ერთგულებაზე დაფიცება, ფარნაოზი გაემგზავრა ქართლში, ხოლო მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, გაათენებდა რა ღამეს, გამგზავრებულიყო დუშეთში. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს, მიეტოვებინა თავისი ხრიკები, და როდესაც იგი არ თანხმდებოდა, მაშინ ჩამოართვა მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი.

აქედან გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ვარაუდობდა დაძრულიყო სიღნაღისკენ, სადაც გაემგზავრენ იულონი და ვახტანგი, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ, რომ შეეგროვებინათ ჯარი და მოსულიყვნენ მათთან.

შემდეგ ბატონიშვილები გაეგზავრენ სოფელ მაჩხაანში, და მერე კი, გადმოლახეს რა მდ. იორი, დაბრუნდნენ მუხრანში.

მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში მოვიდა ალექსანდრე 500 ყაზახელით; მაგრამ მათ როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი გაქცევით შველიან თავს, ხოლო რუსები მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და დაბრუნდნენ თავიანთ დისტანციაში. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 კაცით, დაიმალა დავით-გარეჯის მონასტერში და, გაიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, დაეწია მათ მუხრანის შესასვლელთან (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).

თათბირის შემდეგ ვახტანგმა გეზი აიღო დუშეთისკენ; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც გაემართნენ თავად ერისთავების სამფლობელოზე მამულიდან მათი განდევნის განზრახვით. საფრთხის შესახებ გაფრთხილებული ერისთავები ბატონიშვილებს დახვდნენ იარაღით, და ისინი, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და შეეფარენ თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეს (Показанiе кн. Отара Амилахварова), შემდგომში კი წავიდნენ იმერეთში.

ბატონიშვილები თანადგომას თხოვდნენ იმერეთის მეფესა და ომარ-ხან ავარელს. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას ეძიებდა განჯისა და შემახიის ხანებისგან (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). ბოლოს მათ ყველამ ერთად გაუგზავნეს წერილი ბაბა-ხანს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го февраля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ფიქრობდნენ ლიახვის ხეობის გამაგრებას სპარსული ჯარების მხარდაჭერისთვის (Изъ письма Эриставых Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილები იმედოვნებდნენ მთელი მათი გარეშემო მყოფი ხანებისა და ლეკების ჯარების შეკრებას და მათი თანადგომით საქართველოდან რუსების განდევნას. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, არ შეეძლოთ დახმარების აღმოჩენა ძალებისა და საშუალებების უკმარისობის გამო, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან თანხმობით, ღებულობდა ზომებს ყოველგვარი თავდასხმის მოსასპობად. თათბირების შემდეგ, გადაწყვეტილ იქნა დაევალებინათ გენერალ გულიაკოვისთვის, რათა მას ეცადა დაეყოლიებინა ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე ისინი, რომელთაც დაიჭირეს იულონისა და მისი ძმების მხარე, ხოლო ყველა ისინი, ვინც დარჩებოდა უდრეკი, დაეპატიმრებინა, თავად ბატონიშვილთა გამოკლების გარეშე. ყაზახის თათრებს ლაზარევმა გაუგზავნა წერილი, ატყობინებდა რა მათ, რომ არ დაეჯერებინათ ალექსანდრეს შეგონებებისთვის და არ დაერღვიათ საერთო სიმშვიდე. წერილმა მოახდინა თავისი ზემოქმედება და ალექსანდრეს არ ჰქონია არანაირი წარმატება თათრებთან.

“ჩემთვის უკიდურესად სასინანულოდ შევიტყვე მე – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისთვის შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ქართლის ზოგიერთი თავადთაგანი ამას არ ასრულებს (ე. ი. არ ასრულებს იმპერატორ პავლეს სურვილს), სასულიერო წოდება მორჩილებას უცხადებს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ჯერ არავინ არ არის დანიშნული ხელმწიფე იმპერატორის მიერ. ამიტომ გთავაზობთ თქვენ, რომ ყველა ასეთი თავხედობა, საწინააღმდეგო კეთილმოწყობილი წესრიგისადმი, მიატოვოთ და დაბრუნდეთ სრულ მორჩილებაში; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი იძულებული ვიქნები ვაიძულო დამორჩილებისთვის ყველა ურჩი. სხვა მხრივ კი არც ერთ გამოცემულ ქაღალდს, მათი გამოკლებით, რომლებიც გამოიცემა მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ, ჩემი უფროსობის ბრძანებათა მიხედვით გამოცხადებულებს, არ დაუჯეროთ” («… по повеленiямъ моего начальства объявленным, не верить»).

ასეთმა სრულიად სახლხო გამოცხადებამ დავით ბატონიშვილისა პირველ ადგილზე საქართველოს სამეფო სახლში კიდევ უფრო მეტად განაცალკევა ორივე მტრად გადაკიდებული პარტია. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან დარეჯანთან ერთად, ზრუნავდნენ იულონის ტახტზე აყვანისთვის, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, ზრუნავდნენ დავითის დამტკიცებისთვის. ორივე პარტია მოქმედებდა ერთსულოვნად თავ-თავიანთ სასარგებლოდ, არ თაკილობდა რა არანაირ საშუალებებს.

იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები ლეკების მსგავსად. განა გასაკვირია – კითხულობდა დედოფალი – თუკი ერეკლე მეფის შვილები ჩავლენ კახეთში? “არავინ არ არის ისეთი კახეთში, უმეტესად კი ქიზიყში, რომელიც ორჯერ ან სამჯერ არ იყოს გამოსყიდული ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულით. მათი პური მის შვილებს უფრო მეტად ეკუთვნის”. ჭკვიანი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ამდენი ქრისტიანი სული, რომ მათ ფიცს უღალატონ და პირობა დაარღვიონ. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა საკითხს იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს მიიღონ უფრო მეტი პატივი, ვიდრე ერეკლეს შვილებმა” (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდღეობისთვის მიღებული ზომები სახალხოდ გამოცხადებულია, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ღებულობს ისეთ შესახედაობას, თითქოს არაფერი იცოდეს ამის შესახებ. კნორინგმა სთხოვა ლაზარევს შეეტყობინებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი საქციელითა და ქცევებით იგი იწვევს მის მიმართ ეჭვს, “თითქოს იგი უარყოფდეს ზომებს, რომლებიც მიიღება საერთო სიკეთისთვის” (Изъ отношенiя Кноринга Лазареву 29-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

დარეჯან დედოფალი მოითხოვდა დავითისგან დაენიშნა მისთვის სათანადოდ ცხოვრებისთვის ოცდაათ მანეთამდე დღეში. ბატონიშვილი პსუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, რომლებიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხს, რძეს, და, ამაზე ზევით აქვს სუფთა შემოსავალი 4000 მანეთი წელიწადში (Письма царевича Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერის შვილს უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი ეს შემოსავლები არ აღემატება 170 მანეთს წელიწადში, რომ მან განგებ გაზარდა ისინი იმისთვის, რათა მოატყუოს არმცოდნენი.

“თუკი თუნდაც ყველანი მოტყუებულნი ყოფილიყვნენ, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.) – ყველაზე უფრო მეტად მაოცებს ის, რატომ შენ თავად არ უფრთხილდები საკუთარ თავს ასეთი სიცრუისგან. კიდევ მწერდი, რომ თუკი ფარნაოზი გამოცხადდება და დადებს ფიცს ხელმწიფის ერთგულებაზე, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ მამულებს, რომლებიც მამაშენმა ჩამოართვა მას კანონიერ საფუძველზე. მამაშენი არაფერს კანონიერს არ აკეთებდა. რომელი კანონი ავალებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გწამთ ფიცის და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, მანაც ისე უნდა შეჰფიცოს, თუ სხვანაირად?”

ძარცვა და ძალადობა იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო მიზეზი იმისა, რომ ქართველთაგან ბევრს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა, და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ჩასულიყვნენ მათთან გორში ფიცის მისაღებად. ჰქონდა რა ფიქრად დაეწყნარებინა ქვეყანა, და, რაც მთავარია, მორჩილებაში მოეყვანა ბატონიშვილები, ლაზარევმა გადაწყვიტა დაძრულიყო ჯარებით გორისკენ (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ლაზარევის განზრახვის შესახებ წასულიყო ქართლში, მიმართა მას თხოვნით მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა გაეგზავნა შვილებთან კაცი და ეთხოვა მათთვის დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაპირდა თხოვნის შესრულებას იმ პირობით: 1) რომ მისი ძენი არ არბევდნენ ხალხს, არ აფიცებდნენ მას არ აწყობდნენ არეულობებს ქვეყანაში; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ისინი არ კრებდნენ ჯარებს; 3) რომ იულონი არ აწერდეს ხელს ბარათებზე (ბრძანებებზე) როგორც მემკვიდრე და 4) რომ ყველა ბატონიშვილი, მისი შვილები, ცხოვრობდეს ტფილისში.

პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა უწოდა სიცრუე, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის არ შეუძლია. დავითმა შესთავაზა დედოფალს კარგად ეფიქრა წინადადებებზე და მისცა მას საამისოდ სამი დღის ვადა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, გამოცხადებული რუსეთის იმპერატორისგან, ყალბი და გამოგონილია, და უარი თქვა შუამავლობის მიღებაზე მისი ვაჟიშვილების დაწყნარების საქმეში. ამის საპასუხოდ მას გამოუცხადეს ჯარების დაძვრა ქართლისკენ. ეს დაძვრა აღმოჩნდა მით უმეტეს აუცილებელი, რომ ტფილისში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის საქციელის შესახებ. მიიტაცა რა საკუთარ ხელში ლიახვის მამული, რომელიც შეადგენდა მთელ პროვინციას ქართლში, იულონმა იგი მისცა თავის სიძეს რევაზ ერისთავს, რომელიც ამის სანაცვლოდ დაპირდა მას თავისი ძალების შეერთებას იმერეთის ჯარებთან, რომლებიც იკრიბებოდნენ ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით. ამ შეერთებას შეეძლო აეძულებინა მთის ყველა მაცხოვრებელი რომ შეერთებულიყვნენ ამბოხებულებს და საქმე წაეყვანა შემდგომი არეულობებისკენ საქართველოში, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებას, სადაც უკვე გააგზავნეს თავიანთი აღალი (ბარგები).

“მე მესმის ახლა – წერდა დავით ბატონიშვილი – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში მიეცით თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით ფარნაოზით, ასევე ოჯახთან ერთად და ალექსანდრეთი, მიემგზავრებით იმერეთში, ამიტომ გიცხადებთ, როგორც უმაღლესი ბრძანებით საქართველოს მმართველად დაყენებული, რომ თქვენ არა გაქვთ არანაირი უფლება უწყალობებდეთ ვინმეს უძრავ მამულს, და გარდა ამისა თქვენი წასვლა იმერეთში თქვენს ძმებთან ერთად არის აშკარა წინააღმდეგობა ხელმწიფის ნებისადმი” (Письмо Давида царевичу Iулону 9-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

“ვინ შეგაწუხათ თქვენ – კითხულობდა დავითი – რომ მიდიხართ უცხო მიწაზე და თქვენი ძმებიც იქ მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ მამულს (отечество) კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს ღონისძიებაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და არ აღმოჩნდეთ თქვენი სამშობლოს მოღალატენი” («… и не окажитесь изменниками своему отечеству»).

მაგრამ ბატონიშვილები წავიდნენ საქართველოდან, რომელშიც ცოტ-ცოტად დამყარდა სიმშვიდე, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო ტფილისში, და არ შეშინებოდა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.

თუმცა კი სიმშვიდე ქვეყანაში გრძელდებოდა არცთუ ძალიან დიდხანს.

თავი X

ზეიმი მანიფესტის გამოცხადებისა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. – შემთხვევები საქართველოში მანიფესტის გამოცხადების შემდეგ. – საქართველოს ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა. – იმპერატორ პავლეს გარდაცვალება. – გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის, მუშკეტერთა ლეონტიევისა და კაზაკთა პოლკების საქართველოში გაგზავნა. – ჯარების განლაგება, მოხდენილი ლაზარევის მიერ.

16 თებერვალს, ლაზარევის მოწოდების მიხედვით, სიონის ტაძარში შეიკრიბნენ ტფილისის მცხოვრებნი საღვთო ლიტურგიის მოსასმენად. მისი დასრულების შემდეგ, ლაზარევმა გამოუცხადა იქ მყოფთ მათი მოპატიჟების მიზეზის შესახებ. ორ ენაზე – რუსულსა და ქართულზე – ხალხისთვის წაკითხულ იქნა 1800 წლის 18 დეკემბრის მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც საქართველო სამარადისოდ (на вечныя времена) უერთდებოდა რუსეთს.

საქართველოს კათოლიკოსმა, ანტონ ბატონიშვილმა, გადაიხადა სამადლობელი ლოცვა მუხლმოდრეკით. მთელი დღის განმავლობაში ეკლესიათა ზარების რეკვა გაისმოდა ტფილისის ქუჩებში, რომლებიც ამჯერად გამოცოცხლებული იყო ხალხის მნიშვნელოვანი შეკრებით, რომელთაც უხაროდათ, “რომ მათმა სურვილებმა მიაღწია სანუკვარ დასასრულს” (Кнорингъ гр. Ростопчину 3-го марта 1801 г.).

მეორე დღეს, 17 რიცხვში, კვირას, ხდებოდა ამავე მანიფესტის გამოცხადება ყველა სომხისთვის, რომლებიც ცხოვრობდნენ საქართველოს დედაქალაქში. სრულიად სომხეთის პატრიარქმა, თავადმა იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვმა, რომელიც შემთხვევით იმყოფებოდა ტფილისში, პირველსატახტო ეჩმიაძინის მონასტერში მგზავრობისას, თავისი მონაწილეობით ცერემონიაში მნიშვნელოვნად გაზარდა საზეიმობა მანიფესტის გამოცხადებისა.

ციხესიმაგრის სომხურ ეკლესიაში შეიკრიბა ხალხი და, მასში დილის ლიტურგიის მოსმენის შემდეგ, ჯვრიანი სვლით გაემართა მთელი ქალაქის გავლით ქალაქგარეთ აგებულ ვანქის სომხურ ეკლესიაში.

მღვდელმსხურები, დიაკვნები და მედავითნეები ჯვრებით, დროშებითა და ანთებული სანთლებით წინ უძღოდნენ 74 მღვდელმსახურს, რომლებიც მიემართებოდნენ ორ რიგად. მღვდელმსახურთა უკან მიდიოდა 8 არქიმანდრიტი, მათ უკან კი სამი დიაკვანი, რომელთაგან ერთს მიჰქონდა დიდი ვერცხლის ჯვარი, ხოლო ორს კი ანთებული სანთლები. დიაკვნების უკან მიდიოდა ორი ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი სომხებიდან, პავლე იმპერატორის პორტრეტით, რომელსაც მიჰყვებოდა მიტროპოლიტი შესამოსელში, მაგრამ მიტრის გარეშე, რომელსაც თავზე დაედო ვერცხლის სინი უმაღლესი მანიფესტით, და მას კი ზემოდან ეფარა წითელი ფლერი. ორ დიაკვანს მიჰქონდა: ერთს მიტროპოლიტის მიტრა, მეორეს მისი კვერთხი. მანიფესტის უკან ორ არქიმანდრიტს მიჰქონდა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატი, რომელსაც კვალდაკვალ მიჰყვებოდა მთელ ტფილისელ სომეხთა მთავარეპისკოპოსი სერგი, ჯვრით ხელში.

ხალხი უზარმაზარი ბრბოს სახით მიჰყვებოდა ჯვრით მსვლელობას.

ციხესიმაგრის კარებიდან პროცესიის გამოსვლისას მას შეუერთდა დავით ბატონიშვილი თავისი ძმებითა და ბევრი თავადით, გენერალ-მაიორები ლაზარევი და გულიაკოვი და ჩვენი ჯარების ყველა ოფიცერი, რომლებიც იმ დროს ტფილისში იმყოფებოდნენ.

პატრიარქი იოსები, სრულ შესამოსელში, ოთხი მთავარეპისკოპოსითა და ოთხი ეპისკოპოსით (архiереями) შეხვდა საზეიმო პროცესიას ვანქის სომხური ეკლესიის გალავანში.

პატრიარქმა თავისი ჯვარი და კვერთხი მისცა მის მიმყოლ ეპისკოპოსებს, მიუახლოვდა იმპერატორ პავლეს პორტრეტს, უკმია მას (окадилъ его), შემდეგ მცირე მეტანიით თაყვანი სცა მის პორტრეტს, ემთხია მას და, ასწია რა იქ მყოფთა თავებზე მაღლა, მქუხარე ხმით წარმოსთქვა:

– იდღეგრძელოს დიდმა უავგუსტესმა მონარქმა მთელი თავისი საგვარეულოთი!

– იდღეგრძელოს, იდღეგრძელოს! ამინ! პასუხობდა მას ხალხი.

პროცესია შევიდა ეკლესიაში. იქ, საკურთხევლის წინ, მდიდრული ფარჩით გადაფარებულ მაგიდაზე დადებულ იქნა მანიფესტი და დაყენებულ – იმპერატორ პავლეს პორტრეტი.

პატრიარქმა აღასრულა ლიტურგია. ეკლესიაში შეკრებილი ხალხის სიმრავლის გარდა, აქ ესწრებოდა ტფილისის მოსახლეობის მთელი ნაღები: მეფის ძენი, მეფის ასულები, დარეჯან დედოფალი, საქართველოს კათოლიკოსი მეფის ძე ანტონი, თავადები და მთელი უმაღლესი სასულიერო წოდება. ეკლესია ვერ იტევდა მთელ ხალხს, რომელსაც სურდა დასწრებოდა ამ ცერემონიას.

ლიტურგიის დასრულების შემდეგ, პარიარქი გამოვიდა ხალხთან, სთხოვა მას შეენახა რუსეთის ტახტისადმი ერთგულება და იმპერატორისადმი თავდადება.

– როგორი სიხარულია დაწერილი თქვენს სახეებზე, ღვთისმოსავო ქრისტიანო ხალხო! ამბობდა იოსები. – მე, ვიხილე რა იგი, ვხალისდები იმისთვის, რათა მოწიწებით, რომლითაც ახლა აღვსებულია ჩემი გული, აღვიარო: ო ჩვენი გადარჩენის დღეო, დღეო, რომელსაც მივყავართ ჩვენ ნამდვილ ნეტარებასა და სიმშვიდეში! ო ჩვენი კეთილდღეობითი ხვედრის განმტკიცების დღეო! დღეო, რომელსაც ვერ ეღირსნენ ჩვენი წინაპრები. რას მივიტანთ ჩვენ ყოვლადმაღალ შემოქმედთან? მადლობას, ლოცვას, ჩვენთა სულთა მდაბალ მოკრძალებას ყველაფრისთვის რაც მის მიერ ხდება?... არ შევწყვეტთ ცრემლის ღვრას, არ შევწყვეტთ მისი ყოვლადპატიოსანი სახელის განდიდებას, მივემსგავსებით რა კაცთმოყვარე იმპერატორის პავლეს გულუხვობას, რომელიც, ჩამოვიდა რა ჩვენს უმდაბლეს თხოვნამდე ქვეშევრდომობაში ჩვენი მიღების შესახებ, არა თუ არ უარგვყოფს, არამედ გვპირდება ჩვენ კეთილდღეობასა და სიმშვიდეს, არ მოელის რა ჩვენგან სხვას არაფერს, თუ არა მხოლოდ ერთგულებას ღვთივდაცული მისი ტახტისადმი.

– მე, უმდაბლესი მწყემსი თქვენი – აგრძელებდა პატრიარქი – გაუთავებლად ვთხოვ ყოვლადკეთილ ღმერთს, დაე გაახანგრძლივოს ჩვენი მონარქის დღენი მის მთელ ძოწეულშემოსილ საგვარეულოსთან ერთად.

– დაე გააძლიეროს ღმერთმა ჩვენი ხელმწიფის დიდი პავლეს დღენი, სრულიად რუსეთის იმპერატორისა! პასუხობდა ხალხი.

პატრიარქის სიტყვის დასრულების შემდეგ წაკითხულ იქნა მანიფესტი რუსულ, სომხურ და ქართულ ენებზე, და აღსრულებულ სამადლობელი ღვთისმსახურება.

სწორედ იმავე დროს ეგერთა პოლკის კაპიტანი ტაგანოვი 24 კაზაკით ცხენზე ამხედრებული დადიოდა ტფილისის ქუჩებში და კითხულობდა მანიფესტს რუსულ, ქართულ, სომხურ და თათრულ ენებზე.

საეკლესიო მსახურების შემდეგ, პატრიარქი იოსები უმასპინძლდებოდა უგამორჩეულეს პირებს სადილის სუფრით, რომელიც გაშლილი იყო ეკლესიის გალავნის შიგნით დადგმულ კარვებში. ზარების რეკვამ მთელი დღის განმავლობაში, საღამოს კი ქალაქის ილუმინაციამ დაასრულეს მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი.

მანიფესტის გამოცხადებამ ხალხზე მოახდინა ყველაზე უფრო სასიხარულო შთაბეჭდილება.

“ვცხოვრობ რა აქ წელიწადნახევარს – წერდა ლაზარევი (Письмо Лазарева Кнорингу 21-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – ჯერ არ მინახავს ისეთი სრულყოფილი კმაყოფილება, როგორიც ახლა არსებობს. მანიფესტის მიღების დღიდან თითქოს ყველაფერი ხელახლა დაიბადა და გაცოცხლდა: შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ ბრაზობენ, თუკი მათ დაუძახებენ ქართველებს, და არ ამბობენ, რომ ისინი რუსები არიან” («… даже можно сказать, что сердятся, если ихъ назовутъ грузинами, а не говорятъ, что они русскiе»).

გ. ზოლოტარიოვს, კნორინგის მიერ გამოგზავნილს მანიფესტით საქართველოში, თან მოჰქონდა წერილებიც ბატონიშვილებისადმი, რომელთა მიხედვითაც ისინი მოპატიჟებულნი იყვნენ ს.-პეტერბურგში. მოუწოდებდა რა სამეფო სახლის პირებს რუსეთში გამომგზავრებისკენ, იმპერატორი ჰპირდებოდა ქალებს სრულ მატერიალურ უზრუნველყოფას, მეფის ძეებს კი ჯილდოებსა და სოფლებს. სამსახურში შესვლის მსურველებს მიეცათ პირობა, რომ მიღებული იქნებოდნენ მათი წოდებისადმი შესაფერისი ჩინებით (Изъ записки Лашкарёва министерству 5-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

ბატონიშვილებმა იოანემ, ბაგრატმა და მიხეილმა, გარდაცვლილი გიორგის შვილებმა, მაშინვე გამოთქვეს ჩვენს დედაქალაქში გამომგზავრების სურვილი.

ისინი გამოემგზავრნენ ტფილისიდან 9 მარტს. 15 მარტს გამოემგზავრა მირიან ბატონიშვილიც. მოვიდნენ რა კავკასიის ხაზზე, ბატონიშვილები სთხოვდნენ კნორინგს, რათა მათი კუთვნილი მთელი მამულები დარჩენილიყო აუცილებლად იმავე მდგომარეობაში, რათა გლეხები ყოფილიყვნენ დამჯერნი მათი ოჯახებისადმი და შეესრულებინათ ყველა ბრძანება. კნორინგმა დაავალა ლაზარევს, რომ თვალი ედევნებინა ბატონიშვილთა თხოვნის აღსრულებისთვის (Предписанiе Кноринга Лазареву 12-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.).

23 მარტს ბატონიშვილები გამოემგზავნენ გეორგიევსკიდან, ხოლო 12 მაისს კი ჩამოვიდნენ პეტერბურგში.

გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ტფილისში არ ყოფილან. თეიმურაზი ცხოვრობდა გორში* (თეიმურაზ ბატონიშვილი იყო არა გიორგი XII-ის ძმა, არამედ მისი ძე. იგი ამასთანავე გახლდათ ოთარ ამილახვრის სიძე. ერთ პერიოდში იგი გაემგზავრა ალექსანდრე ბატონიშვილთან ირანში და იქ შაჰის არტილერიის უფროსადაც კი იყო დანიშნული. მაგრამ შემდეგ ისევ დაბრუნდა საქართველოში და გაემგზავრა ს.-პეტერბურგში. მის შესახებ ცნობებს გვაწვდის პლატონ იოსელიანი თავის წგნში “ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა” /ი. ხ./), ვახტანგი დუშეთში, დანარჩენები კი იმერეთში, სადაც წავიდნენ ისინი 296-კაციანი ამალით.

მხოლოდ ვახტანგმა მიიღო სიხარულით – თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მხოლოდ გარეგნულად – ცნობა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ და დარეჯან დედოფალთან ერთად წერილები გაუგზავნა იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს, თხოვნით, რომ თავიანთ მამულში დაბრუნებულიყვნენ (съ просьбою возвратиться въ своё отечество). რუსეთში გამომგზავრების წინადადებისგან კი იგი თავს არიდებდა იმით, ვითომ კნორინგმა მას დაავალა ეზრუნა საქართველოში გამავალი რუსული ჯარების სურსათით მომარაგებაზე (Изъ донесенiя Лазарева Кнорингу отъ 2-го марта 1802 г. Тифл. арх. канц. наместника). არსებითად იგი ფიქრობდა მიეღწია გაზაფხულამდე და მოეხდინა საქართველოში ახალი არეულობა, მეზობელი მფლობელების დახმარებით (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу отъ 8-го марта 1801 г. Тамъ же). ბატონიშვილებთან იულონთან, ფარნაოზთან და ალექსანდრესთან გაგზავნილ იქნა ასევე მოპატიჟება, რომ გამომგზავრებულიყვნენ ჩვენს დედაქალაქში. თავადმა მაჩაბელმა, ვისი ხელითაც გაგზავნილ იქნა მოპატიჟება, ბატონიშვილები იპოვნა სოფელ ჭალაში, ქუთაისამდე ერთი დღის სავალზე. ისინი განლაგდნენ ბანაკად, რომელსაც შემორტყმული ჰქონდა წნელის ღობე. მათი ამალა ადიოდა 300 ადამიანამდე ორივე სქესისა. არ ჰქონდათ რა საარსებო საშუალებები, ბაქტონიშვილებმა ამის შესახებ თხოვნით მიმართეს იმერეთის მეფეს სოლომონს, თავიანთ ნათესავს. მეფემ მთელ იმერეთს დააკისრა ხარკი, რომელიც ცნობილია სახელით “ხარკი ქართველებისთვის” («подать для грузинъ»). თითოეულ კომლს უნდა მიეცა ორი ფუთი პური და რვა თუნგი ღვინო.

მიიღეს რა თავად მაჩაბლისგან წერილები, ბატონიშვილები გულდასმით მალავდნენ მათ თავიანთი ახლობლებისგან, რომელთა შეკითხვებზეც პასუხობდნენ, რომ ეს ყველაფერი ძველია, რომ ყველაფერი შეთხზულია ლაზარევის მიერ, და რომ ხელმწიფემ არაფერი არ იცის იმის შესახებ, რაც კეთდება საქართველოში.

იმერეთის მეფემ სოლომონმა, რომელიც იმ დროს ბატონიშვილებთან იყო, წერილების წაკითხვის შემდეგ, მეორე დღესვე დატოვა ბანაკი და გაემგზავრა ქუთაისში. მოუწოდა რა თავისთან გამგზავრების წინ მაჩაბელს, სოლომონ II-მ გამოუცხადა მას, რომ არასოდეს არ მოუპატიჟებია თავისთან ბატონიშვილები, მაგრამ როდესაც ისინი თავად ჩამოვიდნენ მასთან, მაშინ, როგორც ახლო ნათესავი, თავს მოვალედ თვლის რომ მისცეს საშუალებები მათი არსებობისთვის.

მაჩაბლის მოლაპარაკებები ბატონიშვილებთან დიდხანს არ გაგრძელებულა. მათ გამოუცხადეს, რომ მათთვის უკეთესია დაიხოცონ იმერეთში, “ვიდრე გამოემგზავრონ საქართველოში ან გაემართნენ რუსეთისკენ” (Изъ письма Лазарева Кнорингу 16-го марта 1801 г.).

იულონ ბატონიშვლმა უბრძანა ეთქვათ დავითისთვის, რომ ამაოდ ისულელებს თავს – “მხიარულობს მემკვიდრის ტიტულით და კარგავს მეფობას”. მეფობა 1700 წელია იმყოფება მის საგვარეულოში, იგი კი მას კარგავს. იულონი ამბობდა, რომ ახლა მათ ეძახიან რუსეთში, და მალე კი დავითი თავადაც იქნება იქ მოწოდებული. სამეფო საგვარეულოს დანარჩენი პირებიც, რომლებიც საქართველოში იმყოფებოდნენ, ასევე არაკეთილმოსურნეობით უყურებდნენ ამას. თვით საქართველოს კათოლიკოსსაც, ბატონიშვილ ანტონს, რომელმაც აღასრულა სადღესასწაულო მსახურება, მანიფესტის კითხვისას “არ შეეძლო დაემალა თავისი უკმაყოფილება, რომელიც სახეზე ჰქონდა გამოხატული” (Письмо Лазарева Кнорингу от 21-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

არ უხაროდა სამეფო სახლის ზოგიერთ წევრს, სამაგიეროდ უხაროდა ხალხს. მანიფესტით საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში დაგზავნილებმა ყოველი მხრიდან მოიტანეს ცნობა, რომ ხალხმა იგი მიიღო სიხარულით; მხოლოდ ბამბაკში მაჰმადიანებს არ გამოუხატავთ განსაკუთრებული აღტაცება.

საქართველოში ყოველივე დამშვიდდა, “ისე, რომ უკეთესს ვერ ისურვებდი”. ბევრი თავადი, რომლებიც ბატონიშვილებთან ერთად იმერეთში გაიხიზნენ, შეიტყვეს რა მანიფესტის გამოქვეყნების შესახებ, ყოველდღიურად ბრუნდებოდნენ თავიანთ სახლებში და გზავნიდნენ წერილებს თხოვნით პატიების შესახებ. თავადებმა საქართველოში ყველაზე უფრო მეტი გავლენის მქონე საგვარეულოებიდან, როგორებიც იყვნენ სარდალი ორბელიანი, თუმანიშვილები, მელიქი ბებუთაშვილი, არღუთაშვილი-მხარგრძელი (Аргутинскiй-Долгоруковъ), გამოავლინეს გულწრფელი ერთგულება რუსეთისადმი. “თავადების ჭავჭავაძისა და ავალიშვილის სახლის შესახებ კი, რომელთა ოჯახიც მეტად დიდია და დიდი გავლენაც გააჩნია აქაურ ხალხზე, რუსეთის მიმართ მეტად ერთგული და მისი მომხრე რომ იქნებოდა, ამაზე სალაპარაკოც უკვე არაფერია”.

ასეთი ერთსულოვნების დროს, რა თქმა უნდა, არ შეიძლებოდა რომ გამონაკლისებიც არ ყოფილიყო. პირები, რომლებიც მანამდე სარგებლობდნენ გავლენით მმართველობაში, ეკავათ მნიშვნელოვანი ადგილები, რომლებიც ხშირად მემკვიდრეობითი იყო მათ საგვარეულოში, “და ჰქონდათ ხერხები ძარცვისა და გამდიდრებისთვის”, არ შეიძლებოდა რომ ყოფილიყვნენ კმაყოფილნი საქართველოს ახალი ბედით, რადგანაც იცოდნენ, რომ მათი საქციელი არ დარჩებოდა დაუსჯელი და მათი თვითნებობა შეიზღუდებოდა. ასეთი პირები აღმოჩნდნენ არც თუ ბევრნი და ისინი ყველანი ცნობილი იყვნენ...

ასეთ პირთა მეტად შეზღუდული რიცხვის მიუხედავად, მათ მაინც მოახერხეს ზემოქმედების მოხდენა დავით ბატონიშვილზე, რათა მას პირდაპირი გზიდან გადაეხვია. ლაზარევისგან საიდუმლოდ მან დაიწყო მამულების ჩამორთმევა ერთთაგან და მათი მიცემა სხვებისთვის, მათდამი თავისი კეთილგანწყობის და მიხედვით. მარიამ დედოფალი შესჩიოდა ლაზარევს თავის გერზე, რომ, მისი ბრძანებით, მოურავებმა სცემეს მის ადამიანს, რომელიც გაგზავნილი იყო დედოფლის მამულებში შემოსავლების შეგროვებისთვის, და გამოაგდეს იგი.

დავითმა ჩამოართვა მუხრანბატონის ქვრივს წილკნის საეპისკოპოსო (цилканское архiерейство). სომეხთა მღვდელმთავრის სიკვდილის შემდეგ, იმავე ბატონიშვილმა თვითნებურად გაჰყო მისი მამული სამ ნაწილად: ერთი აიღო თავისთვის, მეორე მისცა ერთერთ თავადს, მესამე კი დაუთმო მონასტერს* (“კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის აქტებში” დაბეჭდილია იმ პირთა გრძელი სია, რომელთაც ჩამოერთვათ მამულები და მიეცათ სხვებს. იხ. ტ. I, გვ. 301-304). ეს თვითნებობა იმდენად მძიმე იყო ხალხისთვის, რომ ქართველებს ყოველ ჯერზე უხაროდათ, როდესაც გებულობდნენ, რომ რომელიმემ ბატონიშვილთაგან დატოვა საქართველო და გაემგზავრა რუსეთში. “ხალხსა და ერთგულებს იმდენად უხარიათ ბატონიშვილების გამომგზავრება – მოახსენებდა ლაზარევი – რომ მე ამის აღწერა არ შემიძლია, და ზოგიერთი თითქმის ხმამაღლა ყვირის, რომ ხელმწიფის დიდი წყალობა იქნებოდა უკანასკნელი მათგანის აქედან წაყვანაც” («… что большая государева милость была бы последнихъ всехъ взять») (Изъ письма Лазарева Кнорингу 18-го марта 1801 г.).

ამასობაში, დავით ბატონიშვილი აგრძელებდა თავის ხრიკებს. დავითი ეუბნებოდა თავადებს, რომ ახალი მმართველობის შემოღებისას, მიეწერათ იმპერატორისთვის და გამოეცხადებინათ, რომ სურთ დავითი ჰყავდეთ მეფედ. იმისთვის, რათა ისინი თავის მხარეზე გადაეხარა, დავითმა, სარგებლობდა რა საქართველოს მმართველის დროებითი ძალაუფლებით, ბევრ მათგანს დაურიგა სოფლები, რომლებიც მანამდე ეკუთვნოდათ იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს (Изъ предписанiя Кноринга Лазареву 2-го iюля 1801 г., № 1324). წარუმატებლობის შემთხვევაში იგი ფიქრობდა წასვლას მთებში და ამიტომ საჩუქრებით ეფერებოდა ლეკებს, ურიგებდა რა მათ თავის ნივთებს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 24-го марта 1801 г.).

ხოლო როდესაც დავითის საქციელები ცნობილი გახდა, მაშინ დავითი მისთვის გაკეთებულ შენიშვნაზე უარობდა და არწმუნებდა, რომ არაფერი მსგავსი არ გაუკეთებია. მან გარს შემოიყარა ახალგაზრდა ადამიანები, რომლებიც არ იმსახურებდნენ არანაირ ყურადღებას (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го марта 1801 г.) და არ სარგებლობდნენ საზოგადოების საკმარისი პატივისცემით. რჩევებს ეკითხებოდა რა მუდმივად მათ, ბატონიშვილს ხშირად მოსდიოდა შეცდომები და თავის წინააღმდეგ არასასიკეთოდ განაწყობდა ქართველებს (возбуждалъ къ себе нерасположенiе грузинъ). ჯერ კიდევ ეძიებდა ტახტზე დამტკიცებას, მაგრამ ცოტაღა ჰქონდა რა ამაზე იმედი, დავითი შეიქნა მოღუშული, სხვათაგან გარიდებული და საკუთარ თავში ჩაკეტილი. იგი ნათლად ხედავდა, რომ მისი იმედები და ანგარეშები ვერ გამართლდა, რომ საქმეები მიდის სულაც არა ისე, როგორც იგი ვარაუდობდა...

დავითი არაერთხელ ეუბნებოდა ლაზარევს, რომ ხედავს ცვლილებას ჩვენი მთავრობის საქციელში გარდაცვლილი მეფის გიორგის თხოვნის საწინააღმდეგოდ; რომ თუკი იულონი იქნება დამტკიცებული საქართველოს მეფედ, მაშინ იგი თურქებთან წავა. ბატონიშვილის გარემოცვაში მყფნი, ხედავდნენ რა, რომ მათი მმართველობა და გავლენა გაგრძელდება არცთუ დიდხანს, სარგებლობდნენ მისი სისუსტით, ქეიფისა და გარყვნილებისადმი მიდრეკილებით და მეტად ხელსაყრელ შემთხვევას პოულობდნენ ძარცვისა და ჯიბეების გასქელებისთვის.

“წესიერი ადამიანები კი – წერდა ლაზარევი – ყველანი მოუთმენლად მოელიან, რათა აქ რაც შეიძლება მალე იქნას შემოღებული ჩვენი წესრიგი”.

ამაზე ზრუნავდა აგრეთვე პეტერბურგის კაბინეტიც.

შემოუერთა რა საქართველოს სამეფო სამარადისოდ თავის დერჟავას, იმპერატორი პავლე დაპირდა შეენარჩუნებინა მის მცხოვრებთათვის მთელი უფლებები, უპირატესობანი, თითოეულის საკუთრების სრული უზრუნველყოფა და მოეზღუდა (დაეცვა, огородить) ხალხი ყოველგვარი გარეშე თავდასხმებისა და შინაგანი მოუწყობლობისგან (Манифестъ о присоединенiи Грузiи).

უკანასკნელი დაპირების შესრულება მოითხოვდა საქართველოში ჯარების აუცილებლად შეყვანას. ქართველთა საკუთარ ძალებზე იმედის დამყარება არ შეიძლებოდა: თუმცა კი, იმ პირთა სიტყვების მიხედვით, რომლებიც იდგნენ სამეფოს მმართველობის სათავეში, ქართველებს კიდეც შეეძლოთ 50.000-მდე ჯარის გამოყვანა, მაგრამ ეს ციფრი უკიდურესად გადაჭარბებული გახლდათ. მაშინდელი შინააშლილობისა და ქვეყნის მოუწყობლობის დროს, მეფე ამ რიცხვის მესამედის მოგროვებასაც კი ვერ შეძლებდა. მართალია, თუმცა კი დავადთაგან ბევრი იყო კარგი და საკმარისად მამაცი მხედარი, მაგრამ საქართველოს ქვეითი ჯარი, რომელიც გლეხებისგან შედგებოდა, “არაფრად არ ვარგოდა, თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების გამოკლებით, რომლებიც მთებში ცხოვრობდნენ”. გარდა ამისა, მთელი ეს ჯარები ისე იყვნენ “დაშინებულნი, რომ გაძლიერების გარეშე, თვით ყველაზე უფრო სუსტ მოწინააღმდეგესთანაც კი, საქმის დაჭერა არ შეეძლოთ” (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 186).

მთელი ეს მიზეზები მოითხოვდა რუსული ჯარების ახალ შემოყვენას საქართველოში. ახალი პოლკების მოძრაობაზე განკარგულების გაცემამდე, წინასწარ, აუცილებელი იყო მათი უზრუნველყოფა სურსათით იმდენად, რომ მათ არ ჰქონოდათ ამ მხრივ უკმარისობა. ამ უკანასკნელი პირობის შესრულება, საქართველოს მაშინდელი მდგომარეობისა და მისი ადმინისტრაციული მმართველობის დროს, დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ უწინარეს ყოვლისა წარმოიქმნა ქვეყნის ადმინისტრაციული გარდაქმნების მოთხოვნილება, რომლებიც შეადგენდა ჩვენი მთავრობის მთავარ საზრუნავს. მმართველობის უსწრაფესად გახსნისთვის ახალისებდათ კიდევ ის გარემოებაც, ლაზარევის მოხსენების მიხედვით, “რომ ახლა ყველანი ერთი-მეორის მიყოლებით ძარცვავენ, და მათი შეკავება არაფრით შესაძლებელი არ არის”... “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი სხვა მოხსენებაში კნორინგს (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 332) – ჩვენი წესრიგის უფრო სწრაფად შემოღება, ხოლო ამის გარეშე კი მეშინია, რომ გული არ დავწყვიტოთ ხალხს. სიტყვები მანიფესტში: ყველა შეინარჩუნებს თავის ქონებას, რომელიც კანონიერად ეკუთვნის თითოეულს, აქაურმა უხეშმა ხალხმა თავისთვის განმარტა სულ სხვაგვარად, რომ თითქოს ისინი ხელმწიფემ ყველაფრისგან გაათავისუფლა და რომ მათ ახლა არანაირი ხარკის გადახდა აღარ ეკისრებათ და არაფერზე პასუხიც აღარ მოეთხოვებათ...

“... ვფიქრობ, რომ მეტად საჭიროა საჩქაროდ ფიცის მიღება, როგორც ყველაზე უფრო მყარი საფუძველი, და მეორე კი რაიმენაირი კანონდებულებანი, ვინაიდან ახლა არავინ არაფერი არ იცის, და ამიტომ ძალზედ ბევრს აკეთებენ არასათანადოს” (Донесенiе Лазарева Кнорингу отъ 16-го марта 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 334). ისინი, რომლებიც ღებულობდნენ ფულების ნაწილს შემოსავლებიდან და ახლა, არ ჰქონდათ რა ისინი, დაკავებულნი იყვნენ ცილისწამებითა და დაბეზღებებით, რათა მიეღოთ, ქვეყნის ადათების მიხედვით, საჯარიმო ფულების ნაწილი თავიანთ სასარგებლოდ (Изъ письма Лазарева Кнорингу 8-го марта 1801 г.). ბატონიშვილები, თავის მხრივ, თავს არ ანებებდნენ ხალხის აღელვებასა და ძარცვას, რომელსაც სურდა, რომ ყველა ბატონიშვილი “მათგან წაეყვანათ, ასევე დარეჯან დედოფალიც, რომელიც ყველა ბოროტებისა და გაჩანაგების ფესვი” გახლდათ.

ქვეყნის მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ არაკეთილისმოსურნე ადამიანებისთვის ადვილი იყო მღვრიე წყალში თევზის ჭერა. ქართველთაგან ბევრი, რომლებიც დაყენებული იყვნენ ხალხის მმართველობისთვის, თავიანთი საქციელით ზრდიდნენ საერთო უბედურებას. ისინი თავად ეპატიჟებოდნენ ლეკებს მტაცებლობისთვის, უჩვენებდნენ მათ გზებს და ატყობინებდნენ იმის შესახებ, თუ რა ხდებოდა ქვეყანაში (См. донесенiе Алексеева Лазареву от 3-го августа 1803 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 340). არანაირი მმართველობა არ არსებობდა: “ქართულს დაშორდნენ, ჩვენსას კი ვერ მოადგნენ...” – “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი – რათა იქნას გადამწყვეტი დებულება, რათა უკვე ყველამ იცოდეს, თუ რა გზას მიჰყვნენ, ხოლო ამის გარეშე ყველანი ჯერ კიდევ შიშსა და იმედს შორის არიან. ვინც უფრო ჭკვიანია, იმათ ესმით, მაგრამ უგუნურებად გვაჩვენებენ თავს, ხოლო ვინც უფრო მარტივია, ისინი სრულებით ვერ გებულობენ, რამდენსაც არ უნდა განვუმარტავდე მე მათ” (Письмо Лазарева Кнорингу 12-го марта 1801 г.).

ჩვენი მთავრობის ხელთ არსებული ცნობები ქვეყნის შესახებ განსაკუთრებით მწირი იყო ყველა მიმართებით. ცნობების ამ უკმარისობამ აიძულა რომ ბევრ შემთხვევაში ემოქმედათ ვარაუდით, ხელის ცეცებით და, არ იცნობდნენ რა ქვეყანას, შემოფარგლულიყვნენ მისდამი იმ წესრიგის გამოყენებით, რომელიც არსებობდა რუსეთში. სენატისადმი 1801 წლის 6 მარტის ბრძანებულებით (Арх. мин. внутр. делъ по департ. общ. делъ. Дела груз. Кн. I), მთელმა ქვეყანამ შეადგინა ერთი საქართველოს გუბერნია და, ასეთნაირად, შემოვიდა რუსეთის შემადგენლობაში.

ახლანდელი ამიერკავკასიის ცენტრალური სამფლობელო, საქართველო ჩრდილოეთით შემოსაზღვრული იყო კავკასიონის ქედით, დასავლეთისკენ იმერეთით, რომლისგანაც გამოყოფილი იყო ხოფინის ხევით, ახალციხის საფაშოსგან მთებით, რომლებიც თავფარავნის ხეობიდან გრძელდებოდა ახბაბამდე. სამხრეთში ყარსის საფაშოსგან იგი გამოყოფილი იყო მდინარე, არპაჩაით, ხოლო ერევნის სახანოსგან გოქჩის ტბით. აღმოსავლეთისკენ მდინარე ჯაგორი საქართველოს გამოჰყოფდა განჯის სახანოსგან, ხოლო მდ. ალაზანი – ჭარ-ბელაქანისგან.

რუსეთთან შემოერთებული ქვეყანა საკუთარ თავში შეიცავდა ქართლსა და კახეთს, რომლებიც ერთი-მეორისგან გაყოფილი იყვნენ მდ. არაგვის დინებით (კალაპოტით). ქართლში მაშინ მოითვლებოდა 1.682 სოფელი (деревни и села), კახეთში 324; ყველა ისინი უმეტეს წილად იყო დარბეული (разорены) (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 193). ქართლი იყოფოდა ზემო და შუა საქართველოდ და სომხითად (რომელიც შედგებოდა თრიალეთისა და ბორჩალოსგან), ყაზახად, შამშადილად, ბამბაკად და შურაგელად. ხევსურების, ფშავლების, თუშებისა და ოსების მიწებიც ასევე შედიოდა საქართველოს შემადგენლობაში. მთელი მისი სივრცე არ აღემატებოდა 280 ვერსს აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ და 300 ვერსს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ. ხალხმოსახლეობა იყო დაახლოებით 160.000 სული* (ქართველებმა თავად არ იცოდნენ თავიანთი მოსახლეობის ზუსტი რიცხვი. “მცხოვრებთა ნამდვილი ანგარიში არ გააჩნიათ – წერდა ლაზარევი – ერთმა ჩემმა ახლობელთაგანმა მე თავად მითხრა, რომ აქამდე ცხრა წლით ადრე გაგზავნილ იქნა აღწერისთვის, მაგრამ როდესაც ერთერთ სოფელში მივიდა, იქ მისი მოკვლა მოინდომეს და არ დაუშვეს აღსაწერად, ხოლო თავისთან მან თვითონ არ აჩვენა 15 კომლი. მე ვკითხე მიზეზი; მან ამაზე მიპასუხა, რომ ყველაფერი რომ ეჩვენებინა, მაშინ უფრო მეტად გაძარცვული დარჩებოდა. ამის მიხედვით შეიძლება ვიმსჯელოთ, რომ ბევრმაც იგივე გააკეთა; მაგრამ ვარაუდობენ, რომ მთელს მათ სამეფოში იმყოფება 40.000-მდე კომლი. თუ ვივარაუდებთ თითოეულშო ოთხ სულს, უნდა იყოს 160.000 სული”. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 183. აი მთელი ის მონაცემები, რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრებოდა მცხოვრებთა რიცხვი საქართველოში).

ახალმა მდგომარეობამ საქართველოსი, როგორც რუსეთის შემადგენელი ნაწილისა, მისცა მას ახალი ადმინისტრაციული დაყოფაც.

მდინარე იორმა გაჰყო ახლა იგი ორ პროვინციად: ქართლისა და კახეთისა. ქართლში საგუბერნიო ქალაქად დანიშნულ იქნა ტფილისი, რომელიც ამასთან ერთად გადაქცეულ იქნა მთელი საქართველოს საგუბერნიო ქალაქადაც; კახეთში – ქალაქი თელავი.

ქართლის პროვინციაში დაწესდა ექვსი ქალაქი ოკრუგებით: ტფილისი, დუშეთი, გორი, სურამი, ლორე და Кайкулы; კახეთის პროვინციაში ორი ქალაქი: თელავი და სიღნაღი. ამ ქალაქებზე მიწერილ იქნა რამდენიმე სოფელი, რომლებიც შეადგენდნენ კიდეც თითოეულის ოკრუგს. დანარჩენი ქალაქები კი, რომლებიც იმყოფებოდა საქართველოში რუსეთთან მის შემოერთებამდე, დატოვებულ იქნენ იმ მდგომარეობაში, რომელშიც ისინი იმყოფებოდნენ.

მთელი გუბერნია უნდა ემართა გენერალ-გუბერნატორს, ხოლო თითოეული პროვინცია კი – ვიცე-გუბერნატორს. მთავარ სადამსწრებო ადგილად (Главнымъ присутственнымъ местомъ) დანიშნულ იქნა გუბერნიის მმართველობა. მმართველობას ექვემდებარებოდა საპროვინციო კანცელარიები, “რომლებიც უნდა იყვნენ ტფილისი და თელავი, საქმეების გაყოფით მათში ორ დეპატრამენტზე: პირველი – სასამართლო (суда и расправы), მეორე კი – კამერალური ანუ სახაზინო საქმეებისა. ამ კანცელარიებზე დამოკიდებულია სამაზრო სასამართლოები და ადგილობრივი (земская) პოლიცია, რომლებიც უნდა იყოს ყველა სამაზრო ქალაქში. სამაზრო ქალაქების ყველა მაგისტრატი და არასამაზრო ქალაქების ყველა ратуша ведаются въ ратгаузахъ, რომლებიც უნდა იყოს ორ საპროვინციო ქალაქში” (Указъ сенату 6-го марта 1801 г. П. С. З. Т. XXVI, № 19.770).

სასულიერო მმართველობასთან მიმართებაში საქართველოში ვარაუდობდნენ ორი ეპარქიის დაწესებას: ტფილის-ქართლისა და თელავ-კახეთის, პირველისა მეორე კლასში და უკანასკნელისა მესამეში. ორივე ეპარქიაში ნავარაუდევი იყო დიკასტერიისა და სემინარიის დაარსება, ხოლო ქალაქებში კი სასულიერო მმართველობებისა. ტფილის-ქართლის ეპარქიაში უნდა დაეწესებინათ კოადიუტორი, გორის ეპისკოპოსის სახელწოდებით. ჯამაგირი სასულიერი პირებისთვის დადგენილ იქნა ისეთივე, როგორსაც ღებულობდნენ რუსეთის ეპარქიათა პირები (Записка Хвостова 11-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

იმპერატორ პავლეს გარდაცვალებამ მთელი ეს ვარაუდები აღუსრულებელი დატოვა და დროებით შეაჩერა საკითხის გადაწყვეტა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ.

ტფილისში მიღებულმა ცნობამ იმპერატორის სიკვდილის შესახებ დაამწუხრა ქართველები, რომლებთაც ეგონათ, რომ მმართველობაში ცვლილებასთან დაკავშირებით, წინა წლების მაგალითის მიხედვით, საქართველოდან გაყვანილი იქნება რუსული ჯარები და ქვეყანა კვლავ მიეცემა ძარცვა-რბევასა და ბატონიშვილთა ურთიერთშორის ბრძოლებს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 8-го апреля 1801 г.).

ხალხის შიში მით უფრო მეტად იყო საფუძვლიანი, რომ პარტიამ ქართველებისა, რომელთაც არ უნდოდათ რუსეთთან შემოერთება, დაიწყო ხმების გავრცელება იმის შესახებ, ვითომ რუსული ჯარები სულ მალე, მოკლე ვადებში დატოვებენ ამიერკავკასიას. ამ გარემოებამ მოახდია მღელვარება ხალხში. რუსეთისადმი ერთგული რამდენიმე პირის დახმარებით ლაზარევმა მოახერხა ქართველთა დარწმუნება ხმების სიცრუეში და იმაშიც, რომ ჯარები არა თუ არ დატოვებენ საქართველოს, არამედ, პირიქით, მათი რიცხვი გაიზრდება და ახალი ჯარების ნაწილი უკვე გზაში იმყოფება. ხალხი დამშვიდდა და დაუჯერა ლაზარევს მით უფრო ხალისიანად, რომ ტფილისში უკვე მოვიდა ცნობა საქართველოს დედაქალაქში გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკის მალე მოსვლის შესახებ, რომელიც აქ გამოგზავნილ იქნა ჯერ კიდევ იმპერატორ პავლეს ბრძანებით.

ჩვენ გვქონდა შემთხვევა მოგვეთითებინა იმაზე, რომ ჩვენს მთავრობას შეგნებული ჰქონდა ჩვენი ჯარების რიცხვის გაზრდის აუცილებლობა ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში. ასეთი გაზრდის გარეშე საქართველოს დაცვა მტაცებელთა შემოჭრებისგან შეუძლებელი იყო. კნორინგმა მიიღო ბრძანება ახალი პოლკების გამოგზავნაზე საქართველოში. კავკასიის ხაზის სარდალს სიძნელეები ჰქონდა მხოლოდ გზაში სურსათით უზრუნველყოფისა და ზამთარში მთებზე გადასვლის საკითხებში. იგი თავის სიძნელეების შესახებ ეუბნებოდა იმპერატორ პავლეს, რომელიც ამაზე საპასუხოდ წერდა:

“თქვენ მეუბნებით მე შეუძლებლობათა შესახებ. მე ისინი ვიცი, მაგრამ მათ ვზომავ ჩემი ჯარების ჩემდა მომართ გულმოდგინებით, ხოლო ისინი კი თავიანთ დამსახურებებს უნდა ზომავდნენ ჩემი მადლიერებისა და გულუხვობის ზომის მიხედვით. გენერალი რასტოპჩინი თქვენ ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით აგიხსნით”.

რასტოპჩინი დაპირდა იმპერატორის სახელით ჯილდოს ყველა ჩინს ამ ძნელი ლაშქრობისთვის. მოუწოდა რა თავისთან ტუჩკოვ მე-2-ს, კნორინგმა უჩვენა მას იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი და უბრძანა დაძრულიყო საქართველოსკენ გრენადერთა მისი სახელობის პოლკით.

გადავიდა რა ქ. მოზდოკში მდ. თერგის მეორე ნაპირზე, 16 მარტს, ტუჩკოვი თავისი სახელობის ბატალიონთან ერთად მიდიოდა მცირე ყაბარდოს გავლით, რომლის ბოლოშიც საზღვარზე მას დახვდნენ ოსებისა და თაგაურელთა ბელადები, რომლებიც წინასწარ იყვნენ გაფრთხილებულნი ლაშქრობის თაობაზე. ხალხთა ამ წარმომადგენლების თანხლებით იგი მივიდა ბალთამდე (до Балты), მათ პირველ სოფლამდე.

გზა ვლადიკავკაზიდან ბალთამდე მიემართებოდა მდ. თერგის ნაპირის გაყოლებით, რომელიც აღწევდა კავკასიონის მთების ვიწრობებში. ხეობა, რომელიც ბალთასთან იწყებოდა, იქ ჯერ კიდევ განიერი იყო, მაგრამ ბალთადან მაშინ დარბეულ დარიალის ციხესიმაგრემდე იწყებოდა მთელი სიძნელეები, რომლებსაც წარმოუქმნიდნენ კავკასიონის უზარმაზარი მთები ჩვენს რაზმს. ზამთრის დრო კიდევ უფრო მეტად აძლიერებდა სიძნელეებს. ექვსი ქვემეხი* (სამი 12-გირვანქიანი ზარბაზანი და სამი 24-გირვანქიანი მარტორქა /единороги/), რომლებიც იყო რაზმში, შეადგენდა ტუჩკოვ მე-2-ის მთავარ საზრუნავს. აღალი უკან იქნა დატოვებული; ცხენების უმეტესი ნაწილი შებმული იყვნენ ქვემეხების საზიდრებში, და, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ამის გარდა ეხმარებოდნენ ადამიანებიც, რაზმს არ შეეძლო სამ ვერსზე მეტის გავლა დღეში. მიაღწია რა ასეთი სიძნელეებით დარიალს, ტუჩკოვი აქ გაჩერდა, რათა დასვენება მიეცა ხალხისთვის და დალოდებოდა აღალს.

აქ მოუსწრო რაზმს კნორინგის მიერ გამოგზავნილმა შიკრიკმა ცნობით პავლე I-ის გარდაცვალებისა და ალექსანდრე I-ის ტახტზე ასვლის შესახებ. მისცა რა გზაში ფიცი ახალ იმპერატორს, პოლკი დაიძრა დარიალიდან სოფელ ყაზბეგისკენ, რომელიც მდებარეობს კავკასიონის ქედის იმავე სახელწოდების ერთი უდიდესი მთის შორიახლოს. რაზმი ამ გზაზე განიცდიდა ნაკლებ სიძნელეებს: მთათა ხეობები უფრო მეტად ვრცელი ხდებოდა, აღმართები და დაღმართები უკვე ისეთი მაღალი და ციცაბო აღარ იყო, ხოლო გზაზე მდებარე ქვები ნაკლებად იყო მსხვილი.

“მოვედი რა ყაზბეგში – წერს ტუჩკოვი თავის ჩანაწერებში (Записки Тучкова. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге) – მოვისურვე ვსტუმრებოდი მონასტერს, რომელიც მთის წვერზე მდებარეობს. დავპატიჟე ჩემთან პოლკოვნიკი სიმონოვიჩი და ჩემი პოლკის რამდენიმე ოფიცერი და ცხენებით გავემგზავრეთ ბანაკიდან. მოვედით რა სოფელში მთაზე ასასვლელის დასაწყისში, სადაც ცხოვრობდა მღვდელმსახური, რომელსაც ებარა მონასტრის გასაღები, ჩვენ უნდა დაგვეტოვებინა ცხენები და ავსულიყავით მთაზე ფეხით მიხვეულ-მოხვეული ბილიკით, რომელიც უსაშინლეს ხრამებს მიუყვებოდა. რამდენჯერმე დასვენებით ბოლოს მაინც მივაღწიეთ მონასტერს. მის წინ იშლებოდა მინდორი, გლუვ სწორ ადგილზე, რომელიც მთავრდებოდა მაღალი ნაძვების ტყით. ჩვენ ცნობისმოყვარეობით დავათვალიერეთ ამ შენობის შიდა მხარე, და, შევედით რა ეკლესიაში, მღვდელმსახურმა გადაიხადა ჩვენთვის ლოცვა (отслужилъ нам молебень). ჩვენი ლოცვის დროს, რომელიც ნახევარ საათზე მეტ ხანს არ გაგრძელებულა, ამინდი განუწყვეტლივ იცვლებოდა: თოვლი, წვიმა, სეტყვა, ქარიშხალი, მზის დიდებული ბრწყინვალება ერთიმეორეს ენაცვლებოდა”.

მონასტრიდან დაბრუნების შემდეგ, რაზმი ადგილიდან დაიძრა და მოვიდა სოფელ სიონში, სადაც განლაგდა კიდეც ბანაკად. რამდენიმე საათის შემდეგ, ნახავდით რა ბანაკს, ძნელი იქნებოდა იმის თქმა, რომ ჯარისკაცები დაიღალნენ. ბანაკში მოხდა განგაში. ჯარისკაცები რაც შეიძლებოდა სწრაფად და სიჩქარით ეზიდებოდნენ უახლოესი მაღლობებისკენ კარვებს, პროვიანტს, ეკიპაჟებსა და ყველანაირ ბარგს. ყველაფერი გარბოდა მთაში გაცოფებული თერგისგან, რომელიც ნაპირებზე გადმოვიდა თოვლის სამი ზვავის ჩამოწოლის გამო, ერთიმეორის მიყოლებით, მაგრამ, საბედნიეროდ, მნიშვნელოვან მანძილზე სოფ. სიონიდან, სადაც განლაგებული იყო ჩვენი ბანაკი.

ერთი საათის შემდეგ წყალმა კლება დაიწყო და მალევე ამის მერე ცოფიანი მდინარე თავის ნაპირებს დაუბრუნდა. გაჩერდა რა სამ დღეს ბანაკად, რათა მოემარაგებინა მარხილები კავკასიონის მთების თოვლიან ქედზე არტილერიისა და აღალის გადასატანად, ტუჩკოვი წინ წამოვიდა და მოაღწია სოფ. კობამდე, უკანასკნელ სოფლამდე, რომელიც ქედის ჩრდილოთ მხარეზე მდებარეობს. აქ რაზმი უნდა დალოდებოდა ცნობას თოვლიანი მთების გავლით მოძრაობის შესაძლებლობის შესახებ. არაუადრეს ხუთი დღისა შეატყობინეს, რომ შესაძლებელი იყო შესდგმოდნენ გზის გაწმენდას ჩამოწოლილი ზვავებისგან. სამი დღეღამის მანზილზე 800 ოსი ადამიანი დაკავებული გახლდათ ამ სამუშაოთი და მათ იმდენი მოახერხეს, რომ შესაძლებელი შეიქნა მთებზე გადასვლის დაწყება პოლკის მცირე ნაწილებით.

თავიდან ტუჩკოვმა გაგზავნა ორი ასეული კაიშაურის დაკავებისთვის, პირველი სოფლისა, რომელიც მდებარეობს ქედის სამხრეთ კალთებზე. შემდეგ მან აქ გამოგზავნა მთელი ბატალიონი და არტილერია, რომელიც წინასწარ დაშლილი და მარხილებში ჩალაგებული გახლდათ. პირველი ეშელონი მშვიდობიანად მოვიდა დანიშნულების ადგილამდე; მაგრამ როგორც კი თვალს მიეფარა მეორე რაზმი, ბანაკში გაიგონეს თოვლის ახალი ზვავის ჩამოწოლის ქუხილი.

“ჩვენ დიდად შეშფოთებულნი ვიყავით – წერს ტუჩკოვი – მანამდე, სანამ ჩემს მიერ იქ გაგზავნილმა მაცხოვრებლებმა არ მომიტანეს ცნობა, რომ ბატალიონმა და ზარბაზნებმა მშვიდობიანად მიაღწიეს სოფლამდე; რომ ზვავი ჩამოწვა ზარბაზნებსა და უკან ჩამორჩენილ აღალს შორის და გზა დაფარა სამ ვერსზე თოვლის უზარმაზარი გორებით”.

ორ დღეს გრძელდებოდა მუშაობა კობში დარჩენილი ჯარებისთვის გზის გასაწმენდად. გადმოვიდა რა ბოლოს და ბოლოს მთელი რაზმით კაიშაურში, ტუჩკოვმა დაასვენა ჯარისკაცები, შეაკეთებინა აღალში დაზიანებები და შედეგ დაიძრა კიდეც მდ. არაგვის ნაპირის გაყოლებაზე და მოაღწია სოფელ ანანურამდე, შემდეგ კი დუშეთისა და მცხეთის გამოვლით, ცერემონიით შემოვიდა ტფილისში* (რაზმში შედგებოდა: 3 შტაბ-ოფიცერი, 22 ობერ-ოფიცერი, 4 მოხელე /чиновникъ/, 54 უნტერ-ოფიცერი, 616 რიგითი, 105 არასამწყობრო ადამიანი. 4 ქვემეხი და მათთან 2 ობერ-ოფიცერი, 10 უნტერ-ოფიცერი, 63 კანონირი (მეზარბაზნე – ი. ხ.) და 42 არასამწყობრო. 162 ცხენი და 41 სხვადასხვა საზიდარი. იხ. Рапортъ Тучкова Лазареву 28-го марта 1801 г., № 259. Тифл. арх. канц. нам.).

ახალი ჯარების მოსვლა საქართველოში ზუსტად საჭირო დროს მოხდა (было как нельзя более кстати) და დიდად შეუწყო ხელი მხარეში სიმშვიდის დამყარებას.

გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკი განლაგდა გორში, სურამსა და ცხინვალში (Рапорты Лазарева Кнорингу 7-го и 26-го апреля 1801 г.). ამ პუნქტების დაკავებამ აიძულა იმერეთის მეფე სოლომონი რომ დაეშალა თავისი ჯარები, რომლებიც შეკრებილი ჰყავდა პირველივე ცნობის მიღების შემდეგ იმის თაობაზე, რომ რუსები ტოვებენ საქართველოს. გაქცეული ბატონიშვილების მიერ წაქეზებული მეფე ფიქრობდა საქართველოში შემოჭრასა და ქართლის დარბევას. ბატონიშვილთა განზრახვები აღუსრულებელი დარჩა. მათი იმედი მიეღწიათ რაიმე დადებითისთვის კიდევ უფრო მეტად დაეცა, როდესაც, ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკის კვალდაკვალ, გამოგზავნილ იქნენ მუშკეტერთა ლეონტიევისა და ერთი კაზაკთა პოლკებიც, რომლებიც თუმცა კი საქართველოში მოვიდნენ მხოლოდ მაისის თვეში (Предписанiе Кноринга Лазареву 23-го марта 1801 г., № 649).

ჯარების მოსვლასთან ერთად, უკვე გამოჩნდა იმის შესაძლებლობა, რომ უზრუნველეყოთ ქვეყანა მისი მეზობლების საგარეო შემოჭრებისგან, რომლებიც უმეტეს წილად იყვნენ ვერაგები და მიჰყვებოდნენ საკუთარ ინტერესებს. მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი ჩაყენებულ იქნა, დაწყებული სიღნაღის ციხესიმაგრიდან, სოფლებში, მდ. ალაზნის გაყოლებაზე, “რომლებიც 15 ვერსზე საკმარისად იყო ჩარიგებული”. ყარაღაჩის ციხესიმაგრიდან მდ. მტკვრამდე, რომელიც სოფელ შიქალოს მახლობლად მიედინებოდა, ებრძანათ დაეყენებინათ კაზაკთა ბეკეტები, და მათ მოვალეობად დაეკისრათ ცხენოსანი პატრულების ხშირად დაგზავნა (… делать частые разъезды). ამ ჯაჭვის გაძლიერებისთვის, ლეკების მიერ მისი გარღვევის შემთხვევაში, იმავე პოლკის მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი უნდა დამდგარიყო სოფლებში მარტყოფიდან კაკაბეთამდე და შეედგინა, ამგვარად, მეორე ჯაჭვი.

ამდენად ძლიერი კორდონი აღიარებულ იქნა აუცილებლად იმისთვის, რომ ლეკები, საქართველოში მათი შემოჭრების დროს, უმეტეს წილად გადმოლახავდნენ ხოლმე მდ. ალაზანს დანგრეული ციხესიმაგრის კარაგოს (სიღნაღის მახლობლად) ცოტათი ქვემოთ და, მოჰყვებოდნენ რა მდ. იორის ხეობას, აღწევდნენ საგურამოს დანგრეულ ციხესიმაგრემდე. აქ შექმნიდნენ რა თავიანთ ბანაკს, ისინი გზავნიდნენ ცალკეულ პარტიებს ქართლში და წყვეტდნენ შეტყობინებას დუშეთიდან მცხეთამდე, გადააქცევდნენ რა მას მეტად სახიფათოდ მგზავრებისთვის.

შეწყვიტეს რა ლეკების შემოჭრის შესაძლებლობა ამ მხრიდან, არ შეიძლებოდა დარწმუნებული ყოფილიყვნენ იმაში, რომ საქართველო სრულიად დაცული იყო მათი თავდასხმებისგან. ლეკებს შეეძლოთ აერჩიათ სხვა გზაც. გადმოლახავდნენ რა მდინარეებს ალაზანსა და მტკვარს, ისინი გვერდით ჩაუვლიდნენ განჯისა და ერევნის ხანების სამფლობელოებს და ჩავიდოდნენ ახალციხეში, ხოლო იქიდან კი შეეძლოთ თავდასხმების მოხდენა როგორც ქართლზე, ისე კახეთზეც. განვალაგეთ რა ბატალიონი, გარკვეული რიცხვის კაზაკებით, ბამბაკის პროვინციის სოფლებში, ჩვენ ვუსპობდით ლეკებს უკანასკნელ შესაძლებლობასაც საქართველოში შემოსაჭრელად. ამ ბატალიონს იმავე დროს შესაძლო იყო გაეწია ავანგარდის სამსახურიც მოქმედებებისთვის ბაბა-ხანის ყოველგვარი თავდასხმების წინააღმდეგ.

ერთი გრენადერთა ბატალიონი დატოვებულ იქნა ტფილისში, მეორე კი განლაგდა გორში, რომელმაც თავისი შემადგენლობიდან გამოყო თითი-თითო ასეული სურამისა და ცხინვალის ციხესიმაგრეებში ჩასაყენებლად. ეს პოსტი აუცილებელი გახლდათ როგორც სასაზღვრო მაცხოვრებლებზე მეთვალყურეობისთვის, ისე ძარცვა-რბევისგან დასაცავადაც, რასაც ხშირად მიმართავდნენ ოსები და იმერლები.

ოსები, რომლებიც სხვადასხვა ქართველი თავადების ძალაუფლების ქვეშ იმყოფებოდნენ, ახდენდნენ, როგორც გამოთქვამდა ლაზარევი, “ყველანაირ ჩხუბსა და შფოთს” («всякiя озорничества») (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 381), მიჰყავდათ ადამიანები, ძარცვავდნენ და სრულებით არ ემორჩილებოდნენ თავიანთ მემამულეებს. წაქეზებულები იმერეთში მყოფ ბატონიშვილთაგან, ისინი დარწმუნებულები იყვნენ, რომ რუსული ჯარები დაბრუნდებიან კავკასიის ხაზზე. მათი დაწყნარებისთვის ლაზარევი ითხოვდა ნებართვას იმაზე, რომ გამოეყენებინა იარაღი (Тамъ же, стр. 382).

შამშადილში განჯის ხანის შემოჭრებისგან უზრუნველყოფისთვის, ეგერთა პოლკის ერთი ბატალიონი განლაგდა ბორჩალოში. იმავე პოლკის მეორე ბატალიონის ორი ასეული განლაგებული გახლდათ დუშეთში კავკასიის ხაზის საქართველოსთან შეტყობინების შენარჩუნებისთვის, ხოლო დანარჩენ სამ ასეულს კი უნდა შეენახა პოსტები (საგუშაგოები) მთელ სივრცეზე დუშეთიდან მცხეთამდე.

“სურამის ციხესიმაგრიდან მდინარე ალგეთის სათავეებამდე, და იქიდან მდინარე მატავერას სათავეებამდე, ხოლო იქიდან კი ბამბაკამდე დაწესებული უნდა იქნას ქართული ან კაზაკთა ბეკეტები” (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу 8-го апреля 1801 г., № 200).

ჯარების ასეთი განთავსების დროს შესაძლო იყო იმედი ჰქონოდათ ლეკებისა და მომიჯნავე ხანების მოგერიებაზე, რომლებიც იჭრებოდნენ საქართველოში მტაცებლობის, ძარცვისა და მცხოვრებთა ტყვედ წაყვანისთვის.

(დასასრული იხილეთ ნაწილი V)