ნიკოლოზ დუბროვინი საქართველოს რუსეთთან შეერთების შესახებ

(ნ ა წ ი ლ ი V)
(დასასრული)

თავი XI

დავით ბატონიშვილისა და დარეჯან დედოფლის წერილები იმპერატორ ალექსანდრე I-დმი. _ საკითხი საქართველოს შემოერთების შესახებ ხელახლა გადაეცა სახელმწიფო საბჭოს განხილვაზე. _ იმპერატორი ალექსანდრე I ეწინააღმდეგება თავისი დერჟავისადმი საქართველოს შემოერთებას. _ რესკრიპტი კნორინგისადმი და მისი გაგზავნა საქართველოში. _ რწმუნებულების მოსვლა ს.-პეტერბურგში და მათი თხოვნები. _ მოვლენები საქართველოში.

დავით ბატონიშვილი და დარეჯან დედოფალი, შეიტყვეს რა ტახტზე იმპერატორ ალექსანდრე I-ის ასვლის შესახებ, ჩქარობდნენ წერილების გაგზავნას თავიანთი თხოვნისა და სურვილების განცხადებით. დავითი სთხოვდა იმპერატორს დაემტკიცებინა იგი საქართველოს მეფედ (Письмо Давида отъ 8-го апреля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I); დარეჯან დედოფალი კი ითხოვდა, რომ ეს ტახტი გადაეცათ მისი უფროსი ვაჟიშვილის, ბატონიშვილ იულონისთვის (Письмо царицы отъ 15-го апреля 1801 г. Тамъ же). დავითი მიუთითებდა იმაზე, რომ იგი დამტკიცებულია მემკვიდრედ ჯერ კიდევ გარდაცვლილი ხელმწიფის პავლე პეტრეს ძის მიერ, ხოლო დარეჯან დედოფალი ემყარებოდა მისი გარდაცვლილი მეუღლის ერეკლე II-ის ანდერძს, რომელმაც განსაზღვრა ტახტზე მემკვიდრეობის წესი, რომლის მიხედვითაც ტახტი უნდა გადადიოდეს გიორგის ძმებზე გვარში უფროსობის მიხედვით.

“გვიხსენით ჩვენ ტყუილისგან – წერდა დედოფალი – და უღირსობისგან (უპატიობისგან), რომლებიც გამოიჩინა ჩვენს მიმართ ჩვენმა გერმა მეფე გიორგიმ, და კეთილინებეთ (соблаговолите) დამტკიცება ჩვენი უფლებებისა, რომლებიც ჩემი გარდაცვლილი მეუღლის ერეკლე მეფის მიერ თავის სამეფო სახლში არის დადგენილი წერილობით”.

დავით ბატონიშვილმა წერილი გამოგზავნა კნორინგის მეშვეობით, დარეჯან დედოფალმა კი იგი გადასცა თავის ვაჟს მირიანს, რომელიც პეტერბურგში მოემგზავრებოდა. იგი იმედოვნებდა, რომ მირიანი პირადად იშუამდგომლებს თავისი დედისათვის და მიაქცევს იმპერატორის ყურადღებას მის უნუგეშო მდგომარეობაზე. დედოფალი ჩიოდა არა მხოლოდ თავისი გერის გიორგის უსამართლო საქციელზე: იგი ჩიოდა აგრეთვე იმაზეც, რომ მას ჩამორთმეული აქვს მამულების უმეტესი ნაწილიც და არ გააჩნია სახსარი არსებობისთვის.

“ყველას საერთო გამოცდილებით ცნობილია – წერდა დედოფალი – რომ ცოცხალ არსებათა პირველი საზრუნავი არის საკვების ქონა თავისი სიცოცხლის გაგრძელებისთვის, რასაც უნდა მივყვე მეც, მაგრამ არ გამაჩნია შესაძლებლობა, რომ ჩემთან მყოფთ ვაკმაყოფილებდე ყოველდღიურად თუნდაც მხოლოდ პურით. შემოსავლებით, რომლებიც კანონიერად მე მეკუთვნის, სარგებლობენ სხვები, ხოლო მე კი, რომელსაც არა მაქვს ძალები და დავრჩი საკვების გარეშე, მუდმივად ცრემლსა ვღვრი და ჩემს ცხოვრებას ვატარებ უკიდურეს მწუხარებაში. ხოლო ჩემს მამულებს, ჩემს საკუთარ ნაშრომსა და შეძენილ კმაყოფას, ფლობენ სხვები...”

ორი პირის თხოვნა მათი ერთი და იგივეთი დაკმაყოფილების შესახებ სიძნელეებს უქმნიდა იმპერატორ ალექსანდრეს მათ აღსრულებაში და აიძულებდა, რომ, არ მიეცა რა უპირატესობა არც ბატონიშვილისთვის, და არც დედოფლისთვის, კვლავ გადაეცა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხი სახელმწიფო საბჭოსთვის განსახილველად.

არ იყო რა პირადად განწყობილი ქვეყნის შემოერთების სასარგებლოდ, ალექსანდრემ შესთავაზა საბჭოს საკითხი: საქართველოს მიღებით რუსეთის ქვეშევრდომობაში ხომ არ მოვიქცევით უსამართლოდ იმ სამეფოს ტახტის მემკვიდრეებთან მიმართებაში? (Реестръ протоколамъ государственнаго совета 1801 г. Государственный архивъ) ხელმძღვანელობდა რა უმკაცრესი მიუკერძოებლობით და “უარყო რა სრულებით ანგარების მიზანი”, სახელმწიფო საბჭომ მაინც აღიარა აუცილებლად რომ შეენარჩუნებინათ ქვეყანა რუსეთის იმპერატორთა სკიპტრის ქვეშ. სამი საფუძველია მოყვანილი საბჭოს ჟურნალში 1801 წლის 11 აპრილს. პირველი ის, რომ უთანხმოებანი სამეფო სახლში სუსტ სამეფოს ემუქრება დამღუპველი შინაომებით. მეორე, რომ მფარველობა, რომელსაც დიდი ხნიდან უწევს საქართველოს რუსეთი, მოითხოვს, რათა იმპერიის საკუთარი ღირსებისთვის, საქართველოს სამეფო შენარჩუნებულ იქნას მთლიანობაში, და, მესამე საფუძველია ის, რომ ქვეყნის შემოერთებით ხდება რუსეთის საკუთარი საზღვრების მშვიდობის უზრუნველყოფა და მთიელი ხალხების თვითნებობის ალაგმვისთვის სრული მოხერხებულობის შეძენა.

ემყარებოდა რა ამას, სახელმწიფო საბჭო ვარაუდობდა: 1) დაეტოვებინათ საქართველოში მთელი ჩვენი ჯარები, რომლებიც იქ უკვე იმყოფებოდნენ; 2) დაეწესებინათ ქვეყანაში დროებითი რუსული მმართველობა, დაჰყოფდნენ რა მთელ მიწას შვიდ მაზრად. სამოქალაქო ნაწილის მმართველობისთვის გაეგზავნათ საქართველოში გუბერნატორი, რომელიც საკუთარ თავში შეიერთებდა სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლებას.

იმპერატორის არაოფიციალური კომიტეტის* (*დაწვრილებითი ცნობები ამ კომიტეტის მოწყობისა და შემადგენლობის შესახებ იმყოფება მ. ი. ბოგდანოვიჩის წერილში “ალექსანდრე იმპერატორის გარდაქმნების პირველი ეპოქა”. «Вестнникъ Европы» 1866 г. Т. I, стр. 158) წევრები არ იზიარებდნენ სახელმწიფო საბჭოს დასკვნას; არ გაიზიარა იგი იმპერატორმა ალექსანდრემაც, რომელიც მათთან ერთად ვარაუდობდა, რომ მხოლოდ ძალა არ იძლეოდა არავითარ უფლებას იმპერიისთვის ამ ქვეყნის შემოერთებაზე, თუკი თავად მცხოვრებთ ეს არ სურდათ.

პოულობდნენ რა, ამაზე ზევით, ბევრ რამეს წამგებიანს მსგავსი შემოერთებისგან (Находя, сверхъ того, многiя невыгоды отъ подобного присоединенiя), კომიტეტის წევრებმა დაარწმუნეს იმპერატორი, რომ ეს საკითხი ხელმეორედ გადაეცა სახელმწიფო საბჭოსთვის განსახილველად, ამასთან ალექსანდრემ რწმუნება მისცა გენერალ-პროკურორ ბეკლეშოვს, რომ განეცხადებინა სენატისთვის “მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მიერ უკიდურესად თავიდან აცილების შესახებ იმისა, რომ მიიღოს ის სამეფო თავის ქვეშევრდომობაში, მიიჩნევს რა უსამართლოდ სხვისი მიწის მითვისებას” («о крайнем отвращенiи Е. И. В. поступить на принятiе царства того въ подданство Россiи, почитая несправедливым присвоенiе чужой земли») (Государственный архивъ).

თავისი პირველი დადგენილებიდან ოთხი დღის შემდეგ, სახელმწიფო საბჭო, 15 აპრილს, კვლავ განიხილავდა საკითხს საქართველოს შემოერთების შესახებ. საბჭო დარჩა თავის პირველ აზრზე.

მთელი ხალხის მიერ გამოთქმული სურვილი რუსეთის ქვეშევრდომობაში ყოფნაზე, ხსნიდა ძალადობის, თვითნებობისა და უსამართლობის ყოველგვარ შესახედაობას იმპერიისადმი მისი შემოერთების საქმეში. სპარსეთის შაჰების პრეტენზია უმაღლეს მმართველობაზე საქართველოში და ამის გამო ქვეყნის მუდმივად დარბევები აიძულებდა ხალხს, რომ ეძება რუსეთის მფარველობა და ამით აეცილებინა თავიდან ბარბაროსთა უღელი. და რისი მოლოდინი უნდა ჰქონოდა საქართველოს მაშინ, როდესაც მან საჯაროდ განაცხადა თავისი სიხარული ახალი მდგომარეობის გამო, რომელშიც გადავიდა იმპერატორ პავლეს მანიფესტის შედეგად და რომელშიც იმედოვნებდა დაცვისა და სიმშვიდის მიღებას? დატოვებდა რა ქვეყანას მის საკუთარ ნებაზე (на собственный ея произволъ) და უარს იტყოდა რა მფარველობაზე, რუსეთი გადასცემდა მას მტაცებელი მეზობლის – სპარსეთის მთელ სისასტიკესა და შურისმაძიებლობას, რომელიც მხოლოდ მოსახერხებელ შემთხვევას ელოდებოდა იმისთვის, რათა ჩაეგდო იგი საკუთარ ხელში. რუსეთის დიდება და სამართლიანობა მოითხოვდა, რათა საქართველო არ ყოფილიყო მიტოვებული მხოლოდ საკუთარი ძალების ანაბარად, ხოლო მისი დატოვება მხოლოდ მფარველობის ქვეშ არახელსაყრელი იქნებოდა თავად იმპერიისთვის (а оставленiе ея только под покровительсивомъ было бы невыгодно для самой имперiи).

მართლაც, მფარველობას გაუწევდა რა საქართველოს, რუსეთს უნდა შეენახა იქ საკმარისი ჯარები მოწინააღმდეგის თავდასხმებისგან მის დასაცავად. ამ ძალის შენახვა ითრევდა სახელმწიფოს ზედმეტ და უსარგებლო ხარჯებში. ხოლო ჯარების გაგზავნა საქართველოში მხოლოდ მაშინ, როდესაც მათში აუცილებლობა შეიქნებოდა, შეუძლებელი იყო. მხოლოდ გზის მომზადებაზე ჯარის მოძრაობაზე, მთების გადავლით, აუცილებელი გახლდათ იმდენად ბევრი დრო, რამდენიც სულაც არ იყო საჭირო მეზობლებისთვის, რათა მოესწროთ ქვეყანაში შემოჭრა და საბოლოოდ გაჩანაგება.

“მაგრამ თავად რუსეთისთვისაც მავნეა საქართველოს დატოვება – ნათქვამია სახელმწიფო საბჭოს ჟურნალში. – საკუთარი ბედისთვის მინდობილი ეს მიწა შეიქნება თავისი მეზობლების აუცილებელ მსხვერპლად, და ქრისტიანული მფლობელობა იმ ქვეყანაში მოისპობა. მარტო ეს ერთი უკვე ემუქრება რუსეთის საზღვრებს ყველაზე უფრო დამღუპველი შედეგებით. აქამდე მათი სიმშვიდე, თუკი გამოვრიცხავთ საკუთრივ საჯარისო თავდაცვას, იმით იყო მნიშვნელოვნად მოზღუდული (დაცული), რომ საქართველო, აქვს რა თავისი მდებარეობა მთიელი ხალხების შუაში, ჰყოფდა მათ ფიზიკურად, ეწინააღდეგებოდა რა მათ უმცირესი შეთანხმების დროსაც კი თავისუფლად შეერთებაში. არანაკლებ ამისა ის სამეფო პოლიტიკური მოსაზრებებითაც უშლიდა ხელს შეერთებაში იმ ხალხებს, რომლებსაც ასე ხშირად აქვთ ურთიერთ შორის დავები და მტრობა, მაგრამ ასევე ხალისით ერთიანდებიან მეზობელთა მიწებზე თავდასხმებისთვის, ძარცვის გულისთვის”...

“შესაძლოა კიდევ მოხდეს, რომ ქართველი ხალხი, რათა თავიდან აიცილოს საბოლოო გაჩანაგება თავისი მეზობლებისგან, შევიდეს პორტას (თურქეთის – ი. ხ.) მფარველობაში და უკვე ამ შემთხვევაში, შედეგები, რომლებიც ამას შეიძლება მოჰყვეს რუსეთისთვის, წარმოგვიდგენს ჭეშმარიტად საშინელ სურათს”* (*ყაინარჯის სამშვიდობო ხელშეკრულებამდე თურქები თუმცა კი მფლობელობდნენ კავკასიონის ჩრდილოეთ კალთებზე ტამანიდან თერგის შესართავამდე, მაგრამ მათი მფლობელბა იყო ნომინალური, ჩვენთვის არასაშიში. მხოლოდ რუსებმა მოახერხეს თავიანთი ძალაუფლების მტკიცედ დამკვიდრება კავკასიონის მთებში).

“ერთმორწმუნეობა შეაერთებს, რა თქმა უნდა, კავკასიონის მთების ყველა ხალხს თურქული მფლობელობის ქვეშ, და მაშინ რა უნდა დავუპირისპიროთ მათ ძალებს, პორტასთან ურთიერთობების გაწყვეტის შემთხვევაში, რომელსაც ყოველთვის შესაძლოა მოველოდეთ, საკუთრივ თურქების არამყარობისა და სხვა დერჟავების ჩაგონებებისგან? როგორი საშუალებებით მოვზღუდოთ (დავიცვათ) 800 ვერსზე მეტი სივრცე, სადაც რუსეთის მხრიდან მოწინააღმდეგეს წარმოუდგება თავისუფალი შემოსასვლელი სწორ, არაფრით არ დაფარულ ადგილებში; მოწინააღმდეგის მხრიდან კი პირველივე ნაბიჯზე გვხვდება მიუდგომელი მთები”.

მთელი გადმოცემული მიზეზები აიძულებდა სახელმწიფო საბჭოს ამჯერადაც გადახრილიყო საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების სასარგებლოდ. თავისი აზრის უცილობლობაში უფრო მეტად დარწმუნებისთვის, საბჭო აუცილებლად ვარაუდობდა, რომ გაეგზავნა კნორინგი საქართველოში იმისთვის, რათა მას ადგილზე შეძლებოდა ქვეყნის მდგომარეობისა და მისი მოთხოვნილებების განსაზღვრა და მიუკერძოებლად გამოკვლევა იმისა, შეიძლება თუ არა საქართველო დატოვებულ იქნას დამოუკიდებელ სამეფოდ.

იმპერატორ ალექსანდრეს ბრძანებით, რომელიც ახლა ეთანხმებოდა სახელმწიფო საბჭოს აზრს, კნორინგი გაემგზავრა საქართველოში, ჰქონდა რა ხელზე იმპერატორის შესანიშნავი (замечательный) რესკრიპტი.

“... ტახტზე ჩვენი ასვლისას – წერდა ალექსანდრე (Рескриптъ отъ 19-го апреля 1801 г. Весь рескриптъ этотъ напечатанъ вполне въ актахъ кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 419) – ვპოვეთ ჩვენ, რომ ეს სამეფო ყველა სახელმწიფო აქტის მიხედვით უკვე შემოერთებულია იმპერიასთან და ამ სახით (ამ ხარისხში) გარემოცულია იგი ჩვენი ახალი ყველა ქვეშევრდომის მიერ ჩვენდამი დადებული ფიცის მთელი სიწმინდით. საქმეთა ასეთი მდგომარეობისას და ამ ქვეყანაში ჩვენი სამხედრო ძალის განლაგების (პირობებში) შეგვეძლო ჩვენი ძალაუფლება მასში ურყევად დამყარებულად ჩაგვეთვალა, მით უმეტეს, რომ ჩვენამდე მოღწეული წიანსწარი ცნობებით დავეწმუნდით, რომ უკან დაბრუნებული ელჩების სურვილები და რწმუნებანი მიღებულ ზომებთან სავსებით შესაფერისია. არ დავმალავთ ასევე თქვენგან, რომ იმპერიის ღირსება, ჩვენი საზღვრების უსაფრთხოება, ოტომანის პორტას სურვილები, მთიელი ხალხების თავდასხმები და მისწრაფებანი, საკუთრივ რუსეთის სარგებლისადმი მთელი პატივისცემა ძველი დროიდან აიძულებდა მთავრობას, რომ ეფიქრა ამ შემოერეთებაზე და ჰქონოდა ამის სურვილი.

ვზომავთ რა მის არსს მხოლოდ ჩვენი სარგებლით, ჩვენ არ შეგვიძლია არ ვაღიაროთ მთელი მისი ძალა (ამ სარგებლისა), მაგრამ მიწიერ სამეფოთა სარგებლისათვის, მარადიულ წესებში, გათვალისწინებულია სხვა ზომა, ერთიანი, ჭეშმარიტი და გარდაუვალი: სამართლიანობა და საერთო-სახალხო სამართლის ხელშეუხებლობა. ჩვენს ყველა საშინაო და საგარეო საქმეში დავიდეთ რა უძრავ (ურყევ) საფუძვლად ეს ჭეშმარიტება, ამის შედეგად და საქართველოს შესახებ ახლანდელი განწყობის (დამოკიდებულების) დროს ჩვენ გვსურს უწინარეს ყოვლისა დანამდვილებით დავრწმუნდეთ:

“პირველი, მართლა ისეთია ამ ქვეყნის საშინაო მდგომარეობა, რომ მხოლოდ თავისი ძალებით არ შეუძლია მას წინ აღუდგეს სპარსეთის ძალაუფლების-მოყვარულ პრეტენზიებს, ვერც მოიგერიოს მის გარშემო მყოფი მთიელი ხალხების თარეშები, ვერც ჩააქროს შინაური მტრობანი, რომლებიც მას ძმათაშორისი ომით ემუქრებიან, რომ მისი დატოვება ცალკეულ და თვითმყოფად სამეფოდ ბედის ანაბარა იქნებოდა შეუსაბამო იმპერიის დიდებულებისთვის, რომელიც მას ძველი დროიდან მფარველობს, და ჩვენი დიდსულოვნებისთვისაც.

მეორე, აუცილებლობისა და მამულისთვის სარგებლის მოტანის საკუთარ რწმენას ემყარებოდა თუ არა ამ სამეფოს მიერ მუხლის მოყრა რუსეთის დერჟავის ქვეშ, და ერთსულოვნად აღიარეს თუ არა მთელმა მაღალმა წოდებამ და ხალხმა ეს საქციელი თავიანთ გადასარჩენად, თუ ადამიანთა ცნობილი გვარეობის გერგილიანობას მიყოლილებმა, მათ უფრო მეტად დაუთმეს ჩანაფიქრების წინაშე შიშსა და სხვათა შეგონებებს, ვიდრე საკუთარი სარგებლის ჭეშმარიტ შეგნებას.

გაკისრებთ რა თქვენ, რომ თავად ადგილზე შეაგროვოთ მთელი ეს ცნობები, და ამჯერად გავალებთ რა თქვენ საქართველოში გამგზავრებას, ჩვენ უეჭველად ვიმედოვნებთ, რომ განმსჭვალული იქნებით რა იმ საწყისებით, რომლებიც ჩვენ ამ საქმეში გვხელმძღვანელობს, თქვენ ახვალთ მათ სულ პირველ სათავეებამდე, აწონით ამ სამეფოს ძალას და შეადარებთ მას საგარეო და საშინაო წინააღმდეგობებთან; ჩაწვდით ხალხის გონების განწყობას, შეიტყვეთ მისი საჭიროებანი და ამ საჭიროებათა შედეგები მის სურვილებში; და ბოლოს, დარწმუნდით, გულწრფელად არიან თუ არა ისინი დარწმუნებულნი, და არიან თუ არა იმ აზრზე, რომ მათი მიღება რუსეთის დერჟავის ქვეშ არის ერთადერთი საშუალება მათი გადარჩენისთვის (…что прiятiе ихъ подъ россiйскую державу есть единое средство къ ихъ спасенiю), და მაშინ ამ დარწმუნებით შეუდექით თქვენ სამაგალითო დებულების (განხორციელებას) ამ ქვეყანაში მომავალი მმართველობის შესაქმნელად (…и тогда по удостоверенiю сему займитесь вы примернымъ положенiемъ для образованiя будущаго въ стране сей управленiя). თქვენ ამასთან მხედველობაში გექნებათ, რომ რუსეთისთვის კი არ უერთდება ეს ხალხი იმპერიას, არამედ საკუთრივ მისთვის, რომ ჩვენს სარგებელს კი არ ვეძიებთ ამაში, არამედ მხოლოდ მის სიმშვიდესა და უსაფრთხოებას, და ამიტომ თქვენს დებულებებში მისი მმართველობის შესახებ არ გამოგრჩეთ ის, რომ პატივი მიაგოთ მის უფლებებს (სამართალს), მიუსადაგოთ მის ზნე-ჩვეულებებს, ადათებსა და გონების მიდრეკილებებს (умоначертанiя); ერთი სიტყვით, თქვენ შეხედავთ ამ ქვეყანას არა ისე, როგორც ჩვენთვის სასარგებლო შენაძენების ქვეყანას, არამედ როგორც ხალხს, რომელიც ეძიებს იმპერიასთან შემოერთებას თავისი საკუთარი ბედნიერებისთვის და რათა მის წიაღში ჰპოვოს ამ ხალხმა მის თავს დატეხილ უბედურებათა დასასრული”.

შეკრებდა რა მთელ ცნობებს ადგილზე, კნორინგი უნდა ჩამოსულიყო პეტერბურგში იმპერატორისთვის (საქმის ვითარების) პირადად ასახსნელად. მის დაბრუნებამდე კი მთავრობა ვერ წყვეტდა საკითხს საქართველოს შემოერთების შესახებ, მიუხედავად იმისა, რომ ელჩები უკვე ჩამოვიდნენ ს.-პეტერბურგში ხალხისგან მიღებული რწმუნებით.

ეფუძნებოდა რა იმას, რომ საქართველო იმპერატორ პავლეს მანიფესტით უკვე მიღებულია რუსეთის ქვეშევრდომობაში “სამარადისოდ” («на вечныя времена»), რწმუნებულები ითხოვდნენ საზეიმო ორმხრივი აქტის დადებას, როგორც მათ მიღებული ჰქონდათ დაპირება გარდაცვლილი ხელმწიფისგან. ხალხის წარმომადგენლები ითხოვდნენ, რომ შეენახათ სამეფო “მამობრივი კეთილმზრუნველობით”, ეზრუნათ ხალხის კეთილდღეობაზე, რომელმაც ნებაყოფლობით მისცა თავი საუკუნო ქვეშევრდომობაში, მიეცათ მისთვის რუსეთის ძირძველ ქვეშევრდომთა უფლებები და უპირატესობანი, და, ბოლოს, დაეცვათ იგი გარეული და შინაური მტრებისგან”.

“ჩვენ კი, კისრად ვიღებთ რა ახალ ქვეშევრდომობას, ვალდებულებას ვიღებთ, რომ ამის მიხედვით ვეწეოდეთ და ვიცავდეთ, ჩვენი სამეფოს შესაძლებლობების თანახმად, ყველა იმ სამსახურს, რომლებიც ჩვენ გვექნება დავალებული” (Нота пословъ грузинскихъ въ апреле 1801 г. Арх. мин. иностр. делъ. 1-7, 1800-1805 г., № 1).

ემყარებოდნენ რა გიორგის სიგელსა და გრაფ როსტოპჩინის სიტყვებს, რომლებიც ელჩებს გადაეცა იმპერატორ პავლეს სახელით, რწმუნებულებმა მოიტანეს სათხოვარი, რომელშიც ითხოვდნენ ერთერთი ბატონიშვილის დანიშვნას მეფისნაცვლად, რომელსაც ეწოდებოდა საქართველოს მეფე, მისცემდნენ რა მას თანაშემწედ რუს მოხელეს. ახალ მმართებელს არ ჰქონდა უფლება, რომ გაეცა განკარგულება, ან გამოეცა კანონები თანაშემწის გარეშე და ვალდებული იყო ხელი მოეწერა ყველა ბრძანებისა და აქტისთვის მას შემდეგ, როცა ხელს მოაწერს მათ ის, ვინც იქნება დანიშნული მის თანაშემწედ. ზუსტად ასევე საქართველოს ყველა სხვა დანარჩენ დაწესებულებასა და მმართველობაში ნავარაუდევი ჰქონდათ ქართველებთან ერთად რუსი მოხელეების დანიშვნაც, როგორც ხელმძღვანელებისა.

რწმუნებულები ითხოვდნენ სამეფოში ხუთი სასამართლო ადგილის დაწესებას, რომელთაგან პირველს ეწოდებოდა საბჭო ან სენატის დეპარტამენტი, მეორეს სამეფოს მმართველობა, დანარჩენი სამი კი იქნებოდა პროვინციებში, უწოდებდნენ რა მათ სამაზრო სასამართლო ადგილებს.

ასეთი რიცხვი სასამართლოებისა მიიჩნეოდა საკმარისად “სამეფოს მცირე სივრცის” გამო, “ხოლო თუკი ვინმესთვის – წერდნენ რწმუნებულები – ვინც დედაქალაქის გარეთ ცხოვრობს, აუცილებელი შეიქნება, რომ რაიმე თხოვნით გამოემგზავროს დედაქალაქ ტფილისში, მაშინ არ არის ისეთი ადგილი, სადამდეც მანძილი აღემატებოდეს ოთხი დღის სავალს”.

ტფილისში ვარაუდობდნენ კიდევ ერთი სასამართლოს დაწესებას, სიტყვიერი სასამართლოს სახელწოდებით, კამათისა და სიტყვიერი თხოვნების სწრაფად გადაწყვეტისთვის. თავად ქართველებს შეგნებული ჰქონდათ პოლიციის მოწყობის აუცილებლობა იმისთვის, რათა ქალაქში “ღარიბ მაცხოვრებლებს შეეძლოთ მშვიდად ცხოვრება და გლეხებს აქ ქალაქისთვის საჭირო საქონლის მოტანა, ვინმესგან ყველანაირი შევიწროვების გარეშე, და თავისუფლად რეწოს ყველამ თავისი სარეწი, და არა ისე, როგორც ეს აზიური წეს-ჩვეულებით ხდება, ვინც უფრო ძლიერია, იმას მთელი ნავაჭრი რჩება, ხოლო უბრალო მაცხოვრებელს კი ავიწროვებენ”.

რადგანაც სასაზღვრო მამულების დიდი ნაწილი ეკუთვნოდა ბატონიშვილებს, ამიტომ ქვეყნის სიმშვიდისთვის სრულუფლებიანი წარმომადგენლები ითხოვდნენ, რომ ჩამოერთვათ მათთვის ეს მამულები და სანაცვლოდ მიეცათ სხვები საქართველოს შიდა მხარეებში. საზღვრების გაყოლებაზე აეგოთ ციხესიმაგრეები და საბაჟოები საბაჟო გადასახდელებისა და საქოლის შეკრებისთვის.

ქვრივი დედოფლებისა და მეფის ასულთათვის ითხოვდნენ პენსიების დანიშვნას, ხოლო მათი კუთვნილი მამულების სახაზინოდ მიღებას. ყველა იმ ბატონიშვილმა, “ვინც სუსტი ჯანმრთელობის ან მოხუცებულობის გამო დარჩება სამშობლოში, ისარგებლოს მისთვის კუთვნილი საკუთრებით, ხოლო ისინი კი, რომლებთაც ეჭვს გარეშე ექნებათ სურვილი, რომ ჩამოვიდნენ და პირქვე დაემხნენ თავიანთი ხელმწიფის ფეხებთან, მიღებულ იქნან სამსახურში და მათი იქაური მამულების სანაცვლოდ დასაჩუქრდნენ, რითაც კეთილსასურველი იქნება, ხოლო იქაური მამულები კი ჩაირიცხოს სახაზინოდ.

არ შეიძლება არ ითქვას, რომ ქართველებს სურდათ თავიანთი კეთილდღეობის მოწყობა რუსული ფულებით. ისინი ეძიებდნენ უფლებებსა და უპირატესობებს ძირძველი რუსი ქვეშევრდომების თანაბრად, და თუმცა კი უარს არ ამბობდნენ იმაზე, რომ სანაცვლოდ ეტვირთათ ზოგიერთი მოვალეობა, მაგრამ ამასთან ერთად ითხოვდნენ შეღავათებისა და პრივილეგიების მიღებასაც. შემოდიოდნენ რა ქვეშევრდომობაში, უწოდებდნენ რა საკუთარ თავს რუსეთის ქვეშევრდომებს, ისინი ითხოვდნენ გარკვეული დროით განთავისუფლებას ხარკისგან, რეკრუტების გაწვევისა და სამსახურში გამოყენებისგან “კავკასიონის მთების იქითა მხარეს, როგორც ეს არის შვედეთის, პრუსიისა და სხვათა მახლობლობაში სრულიად რუსეთის საზღვრებზე”.

ითხოვდნენ რომ თავადებისთვის, რომელთაც მეფეთა კარზე მნიშვნელოვანი თანამდებობები ეკავათ და რომლებიც მოხუცებულობის გამო აღარ მოისურვებენ სამსახურში შემოსვლას, ახალი მმართველობის დაწესებასთან ერთად, დაენიშნოთ პენსიები, ხოლო სამეფოს შემოსავლებზე კი ამბობდნენ, რომ მათ შესახებ ცნობებს გვიან მიაწვდიდნენ...

შემოსავლები იყო იმდენად უმნიშვნელო, რომ წარმოგზავნილები, როდესაც ითხოვდნენ საქართველოში 6.000-იანი რუსული ჯარის მუდმივად შენახვას, აუცილებლად მიიჩნევდნენ ეთქვათ, რომ პროვიანტი მათთვის მიღებულ უნდა იქნას რუსეთის მთავრობის განკარგულებით ფულადი საზღაურით და ბაზრებზე.

ქართველი ელჩების ყველა ეს თხოვნა და განცხადება დატოვებულ იქნა აღსრულების გარეშე კნორინგის ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში ჩამოსვლამდე. მის ანგარიშს უნდა გაეწია საფუძვლის სამსახური საქართველოს შემოერთების შესახებ საკითხის გადაწყვეტისას.

15 მაისს კნორინგი გაემგზავრა მოზდოკიდან საქართველოში. ხალხი, რომელიც ფიქრობდა, რომ კნორინგი გამოგზავნილია იმისთვის, რათა აღსრულებაში მოიყვანოს პავლე იმპერატორის წინასწარი მონახაზები, ყველგან ხვდებოდა მას სიხარულითა და აღტაცებით. დაწყებული საზღვრებიდან და თავად ტფილისამდე, გზაზე შეკრებილთა ბრბოები ხვდებოდნენ, მოელოდნენ და აცილებდნენ კნორინგს სიხარულის შეძახილებით (Донесенiе Кноринга государю императору 29-го iюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

მიიღო რა ცნობები კნორინგის გამომგზავრების შესახებ, ლაზარევმა შეკრიბა ტფილისში ქვეყნის ყველაზე უფრო ცნობილი პირები. მათ პასუხებსა და მითითებებს კნორინგის შეკითხვებზე უნდა გაეწიათ ძირითადი მასალის სამსახური ანგარიშისა და მხარის შესახებ ცნობების შედგენისას.

როგორც კი კნორინგი ჩამოვიდა ტფილისში, დავით ბატონიშვილმა მას მიმართა თავისი უფლებების ახსნითა და განმარტებით საქართველოს ტახტზე. ბატონიშვილი წერდა, რომ მისმა მამამ გიორგიმ “მსხვერპლად მიუტანა თავისი სამეფო” გარდაცვლილ იმპერატორ პავლეს მხოლოდ იმ განზრახვითა და თხოვნით, რომ მემკვიდრე, მისი ძე, დარჩეს თავის კანონიერ ტახტზე (Письмо Давида отъ 27-го мая 1801 г.).

დავითი ნებართვას სთხოვდა კნორინგს, რომ გაეგზავნა დესპანი პეტერბურგში, რადგანაც ავადმყოფობის გამო მას თავად იქ გამგზავრება არ შეუძლია, იმპერატორისთვის მისი სათხოვარის წარსადგენად, და რაც მთავარია, იმისთვის, რათა შეეტყო ქართველი ელჩების საქციელის შესახებ და იმის თაობაზეც, თუ რა სთხოვეს მათ ჩვენს მთავრობას.

არ დააკმაყოფილა რა ბატონიშვილის თხოვნა, კნორინგმა, პირიქით, აუცილებლად მიიჩნია დავითის ჩამოშორება სამეფოს მმართველობის მთელი საქმეებისგან.

“მოვედი რა საქართველოში უმაღლესი ბრძანებით – წერდა იგი სრულიად სახალხო მიმართვაში – საქმეების აღსრულებისთვის, რომლებიც მონარქის ნდობით მე დამეკისრა, და განსაკუთრებით საქართველოს მიწის შინაგანი მდგომარეობის ზუსტად შესწავლისთვის, ვპოვე მე მრავალი ცვლილება, შემოღებული ნეტარხსენებული მეფის გიორგი ირაკლის ძის გარდაცვალების შემდეგ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის საქართველოსადმი წმინდა მანიფესტისა და სხვა უმაღლეს ნებელობათა (соизволенiя) საწინააღმდეგოდ, რომლებიც ჩემდამი მოსულ რესკრიპტებში იყო ასახული.

“ზოგ მფლობელს წართმეული აქვს სამეფო ხელისუფლების მიერ მიღებული ღირსება; სხვებს იგი გამრავლებული აქვთ სოფლებისა და თანამდებობების ახალი დანიშვნით, რომლებიც შეუღლებულია შემოსავლებთან; ზოგმა დაკარგა თავისი ჩინი და მათი ადგილები სხვებმა დაიკავეს, და ერთი სიტყვით, გამოჩნდა ისეთი სიახლეები, რომლებიც, დამოკიდებული არიან რა მხოლოდ ხელმწიფის თვითმპყრობელობაზე, არღვევენ საიპერატორო ღირსებას სიტყვისა საქართველოს შესახებ, რომელიც უკვე მსოფლიოშია გამოცხადებული. აქ ადგილი არ არის იმისთვის, რათა დაწვრილებით აღვწეროთ მთელი შემოპარული უწესრიგობანი: საქათველოს ყველა მაცხოვრებლისთვის ისინი ცნობილია; მაგრამ, ვალად მედვა რა, რომ ზუსტად დამეცვა უზენაესი ნება და გამეუქმებინა ჩემამდე მოსული ცნობების მიხედვით ყველაფერი, რაც იმპერატორობითი უდიდებულესობის ბრძანებებისადმი საწინააღმდეგოა, საერთოდ ყველასი და განსაკუთრებით თითოეულის, საქართველოს მიწის ყველა მცხოვრების უფლებების უაღესად დამკვიდრებისთვის, ვუცხადებ მათ სრულიად სახალხოდ ცნობად, რომ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მომავალ ბრძანებებამდე საქართველოში ყველაფერი უნდა დარჩეს იმ მდგომარეობაში, როგორც იყო მისი უმაღლესობის საქართველოს მეფის გიორგი ერეკლეს ძის გარდაცვალებამდე უკანასკნელ საათს, და, ამის შედეგად, ყველა შემდგომში მოხდენილმა ცვლილებამ, აქამდე ხელისუფლების მიერ, რომელსაც საამისოდ უფლებანი არ ჰქონია, ამ შეტყობინების გამოცხადებასთან ერთად უნდა დაკარგოს თავის არსება. ამგვარი საქმეების განხილვა და დაუყოვნებლივ სათანადო წესრიგში მოყვანა მე დავაკისრე საგანგებო ჩინოსნებს, გენერალ-მაიორ ლაზარევის თავმჯდომარეობით...”.

თავადები მდივან-ბეგები: ზაალ ბარათაშვილი, ეგნატე თუმანიშვილი, იოანე ჩოლოყაშვილი, სულხან თუმანიშვილი და ტფილისის ობერ-პოლიცმეისტერი მელიქი დარჩია ბებუთაშვილი დანიშნულ იქნენ ახალი მთავრობის შემადგენლობაში. ეს მთავრობა ვალდებულებას კისრულობდა გაერჩია ყველა ის საქმე, რომელთა გადაწყვეტისთვისაც ქართველები უწინ მიმართავდნენ მეფეს. მას არ შეეძლო მხოლოდ სისხლის სამართლის საქმეების გადაწყვეტა, რომელთა შესახებაც ვალდებული იყო მიემართა კნორინგისთვის.

“საქართველოს მიწის ყველა მცხოვრებთაგანი – წერდა კნორინგი – იცის რა, რომ ხალხის სიმშვიდე ხელისუფლების გარეშე არ შეიძლება არსებობდეს, რა თქმა უნდა, დაასკვნის, რომ დაარსება მთავრობისა, შემდგარისა იმ მოხელეთაგან, რომლებმაც შეიძინეს თავიანთი სამშობლოს ნდობა, არის შედეგი აუცილებლობისა. და ამიტომ საქართველოს მიწის ხალხის თითოეული წოდება და მისი თითოეული მცხოვრები მოვალეა, უძველესი დროიდან დადგენილი წესრიგის მიხედვით, თავის საქმეებზე შედიოდეს არსად სხვაგან, თუ არა საქართველოს ამ მთავრობაში; იქცეოდეს მისი ბრძანებების მიხედვით და ყველა სხვა არასწორ მითვისებას იმ ძალაუფლებისა, რომელიც დაკისრებულია ამ მთავრობაზე, არ დაუჯეროს, ვინაიდან ეს ეწინააღმდეგება მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წმინდა ნებას”.

საქართველოს ახალ მთავრობს დაეკისრა ვალდებულებად ჩამოერთვა თავის განკარგულებაში მამულები, რომლებიც ეკუთვნოდა იმ ბატონიშვილებს, რომლებიც იმყოფებოდნენ იმერეთში, და დარიგებული იყო დავით ბატონიშვილის მიერ სხვადასხვა თავადისთვის. შემოსავლები ამ მამულებიდან, ბატონიშვილთა დაბრუნებამდე, შედიოდა საქართველოს საერთო შემოსავლებში საგანგებო მუხლით. გიორგი მეფის შვილებისთვის, რომელთაც არ ჰქონდათ სოფლები და შემოსავლები, ბრძანება გაიცა მიეცათ ას-ასი მანეთი თვეში. დავით ბატონიშვილს, მისი კუთვნილი მამულებიდან შემოსავლების უმნიშვნელობის გამო, დაენიშა 500 მან. წელიწადში დამატებით საერთო ქართული შემოსავლებიდან. ზუსტად ასევე, იმავე შემოსავლებიდან დარეჯან დედოფალს დაენიშნა პენსია 300-300 მან. თვეში (Предписанiе Кноринга Лазареву 2-го იюня 1801 г., № 1324).

ამასთან ერთად, სიჩუმისა და სიმშვიდის შენარჩუნებისთვის ტფილისში, მოწყობილ იქნა პოლიცია. მთელი ქალაქი დაიყო სამ ნაწილად: პირველი ორი თავად ქალაქში, მესამე კი შემოგარენში, რომელსაც ეწოდებოდა გარეთუბანი (Гаретубанъ). ავლაბარი კი, როგორც შემოგარენი, რომელიც ეკუვნოდა დარეჯან დედოფალს, მისდამი პატივისცემის გამო, დატოვებულ იქნა იმავე სახით, როგორიც იყო. თუმცა კი კნორინგმა უფლება მისცა ლაზარევს, რომ დედოფლის ნებაყოფლობით თანხმობის შემთხვევაში, დაეწესებინა იქაც ნაწილი (Предписанiе Кноринга Лазареву 31-го мая 1801 г.). წესდების მიხედვით, პოლიცია მოვალე იყო ჰქონოდა ზუსტი მონაცემები ქალაქის სახლებისა და მცხოვრებთა რიცხვის თაობაზე, აღმსარებლობის მიხედვით, ჩამოსულთა და გამგზავრებულთა რიცხვისა და წოდების შესახებ, მცხოვრებთა ჯანმრთელობის მდგომარეობის შესახებ.

საქმეებისგან ჩამოშორებული დავით ბატონიშვილი უკიდურესად უკმაყოფილო იყო კნორინგის განკარგულებებით. როდესაც იყო სამეფოს მმართველი, იგი თავის ინტერესებს აერთებდა (сливалъ) რუსეთის სარგებელთან. “თქვენთვის ცნობილია – წერდა იგი ერთ წერილში ლაზარევს (Отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 298) – რომ საქართველო ახლა უკვე არ არის საქართველო, არამედ რუსეთი, და მისი მცხოვრებნიც ამიერიდან იმპერიის ქვეშევრდომები არიან”. ახლა კი, მმართველობისგან ჩამოშორების შემდეგ, იგი გახდა ჩვენი მთავრობის აშკარა მოწინააღმდეგე და მთელი ძალებით ცდილობდა ზარალის მოყენებას როგორც რუსებისათვის, ისე ახლად წარმოქნილი მთავრობისთვისაც.

“ოთხი თაღლითი და ერთი სულელი მართავენ მთელს აქაურ მიწას – წერდა იგი თავად ბეგლარ ორბელიანს (Въ iюне 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника). – ამ სულელმა ორი ჭარელი ლეკის ბიჭი დაიჭირა, რის სამაგიეროდ მათ ერთი ჯარისკაცი შეიპყრეს, ხელები დააჭრეს, ცხვირი მოაჭრეს და გამოუშვეს* (*Всё это было несправедливо). ამას ლაზარევი მალავს. ამაზე ზევით რუსები გვჩაგრავენ (обижаютъ), ბაზარში ართმევენ, და თავადებს ცემენ. ახლა ბილეთებია დაწესებული, ვისაც ბილეთი არა აქვს, თავისთან არ იკარებენ* (*ბილეთები დადგენილი იყო იმ ოთახში შესაშვებად, სადაც იჯდა საქართველოს დროებითი მთავრობა). თავადები ქუჩებში ჰყრიან. ივანეს (ბატონიშვილ იოანეს) მისწერე, თუკი სექტემბრამდე არ იქნება, შემდეგ უკვე გუბერნია დარჩება, საქმე სამუდამოდ გაფუჭდება. აუცილებლად მისწერე, რათა შეცვალონ ძაღლის შვილი”.

ბატონიშვილი ჰყრიდა ხმებს ვითომდა მის მიერ პეტერბურგიდან მიღებული წერილის შესახებ, რომელშიც იმპერატორი ალექსანდრე ამტკიცებდა მას საქართველოს მეფედ; რომ კნორინგის მიერ გაკეთებული განცხადება თვითნებურია და ეწინააღმდეგება იმპერატორის სურვილს; რომ თავისი გამეფების შემდეგ შურს იძიებს იმათზე, ვინც ახლა მას არ ემორჩილებიან, და რომ, ბოლოს, ლეკები დაესხნენ თავს რუსულ ჯარებს, ბევრი დახოცეს და კიდევ უფრო მეტი ტყვედ წაიყვანეს. ერთი უკიდურესობიდან დავითი ვარდებოდა მეორეში: რუსეთის მომხრიდან, როგორიც იყო იგი დასაწყისში, ახლა იგი იქცა თითოეული რუსის შეურიგებელ მტრად. იგი ცილს სწამებდა კნორინგს იმის გამო, რომ მან ჩამოაშორა იგი მმართველობას; ცილს სწამებდა ლაზარევს, რომ მან გააჩანაგა და გაძარცვა მთელი საქართველო, რომ იგი წავიდა ერევნისკენ* (*ლაზარევის ერევნისკენ ამ მოძრაობის შესახებ იხ. ქვემოთ) თურქების, სპარსელებისა და ლეკების ამბოხებისთვის.

დავითი ჩიოდა ლაზარევზე, რომ იგი ართმევს მამულებს. ლაზარევი კნორინგის შეკითხვაზე (запросъ) პასუხობდა, რომ ამას აკეთებს საქართველოს მთავრობა, ართმევს რა მათ, რომლებსაც დაურიგა დავითმა თვითნებურად, და უბრუნებს მათ, რომელთაც გააჩნიათ გარდაცვლილი მეფისგან სიგელები მათი მფლობელობის უფლებაზე.

დავითი ჯერ კიდევ იმედოვნებდა დროებითი მთავრობის შემადგენლობაში მოხვედრის შესაძლებლობაზე. “გძინავთ თუ რა მოხდა მანდ, რომ არ ცდილობთ?” ეკითხებოდა იგი ნიკოლოზ ონიკაშვილს, რომელიც პეტერბურგში იმყოფებოდა ბატონიშვილებთან ერთად (Письмо царевича Давида Николаю Оникову 5-го iюня 1801 г.). “კნორინგი მოვიდა აქ და ჩამომაცილა მე ყველა საქმეს, ხოლო ლაზარევმა კი, აირჩია რა ოთხი თაღლითი, განამწესა ისინი საქართველოს მთავრობაში. საქმეებს ყველანი ისინი უძღვებიან, და მე კი ვერც ერთში ვერ ვერევი... ეგნატეს (თავად თუმანიშვილს) როგორც შეუძლია საქართველოს მართვა?”

აღელვებდა რა ხალხს ცრუ ხმების დაყრით, დავით ბატონიშვილი არწმუნებდა ყველას, რომ ლაზარევს აქვს, მაგრამ მალავს იმპერატორ ალექსანდრეს ბრძანებას, რომელიც უარყოფს გარდაცვლილი იმპერატორის პავლეს მანიფესტს. ადვილად დამჯერებელი ხალხი ღელავდა; ჩვენდამი ერთგული თავადები და აზნაურები შიშობდნენ თავიანთი ხვედრის გამო, და ლაზარევიც არ მალავდა თავის შეშფოთებას (опасенiя) საგანთა მსგავსი მდგომარეობისგან შესაძლო ცუდი შედეგების გამო.

“ჩემი აზრით საუკეთესო საშუალებაა – მოახსენებდა იგი (Письмо Лазарева Кнорингу 6-го августа 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 341) – რომ ბაგრატიონთა მთელი სახლი აქედან გავიყვანოთ; და სანამდე იგი აქ იქნება, უწესრიგობებს არ ექნებათ დასასრული”.

ბრალს დებდა რა რუსეთის წარმომადგენლებს, კნორინგსა და ლაზარევს, თვითნებურ ქცევებსა და შევიწროვებაში, დავითი ამბოხებდა ლეკებს და ურჩევდა მეზობელ ხანებს ემოქმედათ საქართველოს წინააღმდეგ, რომელშიც მეფობას აპირებდა.

ბატონიშვილის დარიგებანი და თხოვნები უსაქმოდ არ იკარგებოდა: ისინი აისახებოდა არახელსაყრელად ღარიბ ქართველებზე, რომლებიც განიცდიდნენ ძარცვა-რბევას თავისიანებისგანაც და მეზობლებისგანაც, რომელთაგან პირველთა რიცხვში, საქართველოსადმი არაკეთილმოსურნედ განწყობილთა, შეგვიძლია დავასახელოთ ერევნის ხანი.

ერევნის ხანის ქცევანი რუსეთთან მიმართებაში იყო განსაკუთრებულად წინააღმდეგობრივი. იგი ხან ეძიებდა იმპერატორის მფარველობას და გზავნიდა თავის ელჩებს (посланцевъ) ამ საქმეზე მოლაპარაკებებისთვის, ხან კიდევ არაკეთილმოსურნე მოქმედებებს მიმართავდა საქართველოს მიმართ, იცოდა რა, რომ იგი შედგება რუსეთის დაცვის ქვეშ (Рапортъ Лазарева Кнорингу 23-го марта 1801 г. Константиновъ , ч. I, 24 /рукопись/).

სარგებლობდა რა, ასე ვთქვათ, საქართველოს ორაზროვანი მდგომარეობით და მიჰყვებოდა რა ბატონიშვილთა თხოვნებს, მან თავისთან მოუწოდა ბამბაკის აღალარებს ანუ, (რუსულად) “სტარშინებს”, და დაიწყო მოხოვნა, რათა ყველა ბამბაკელი დაუყოვნებლივ შესულიყო მის ქვეშევრდომობაში। ერევნელმა მეჰმეტ-ხანმა იმდენი მოახერხა, რომ აღალარები დაეთანხმენ მის მოთხოვნას. ამის კვალდაკვალ ერევნის ხანმა ბამბაკში გამოგზავნა 400 ერევნელი მეომარი და თავის სამფლობელოებში გაიყვანა 14 სოფლამდე, რომლებშიც იყო დაახლოებით 6.000 მცხოვრები, მათ აღალარებთან ერთად (Рапортъ Лазарева Кнорингу 10-го iюня 1801 г. Константиновъ , ч. I, 138).

ბამბაკელთა წასვლის მიზეზი იყო შევიწროვებანი, რომლებსაც ისინი განიცდიდნენ მოურავისგან თავად ორბელიანისგან, რომელიც მათ მართავდა გარდაცვლილი მეფის სიმამრის თავად ციციშვილის იქ არყოფნის გამო, რომელიც მაშინ პეტერბურგს იყო გამგზავრებული.

ლაზარევმა, როდესაც შეიტყო ბამბაკში მიმდინარე მღელვარებათა შესახებ, მაშინვე მისწერა ერევნის მფლობელს, რათა მას თავი დაენებებინა თავისი თავხედური ჩანაფიქრებისთვის. მაგრამ არ ჰქონდა რა იმედი მისი მოთხოვნის აღსრულებისა და შემდგომი უწესრიგობების თავიდან ასაცილებლადაც, ლაზარევი გავიდა ტფილისიდან (30 ივნისს) თავისი პოლკის ეგერთა ბატალიონით, მუშკეტერთა გენერალ-მაიორ ლეონტიევის 1-ლი პოლკის ბატალიონით, 19-ე ეგერთა პოლკის სამი მსუბუქი ქვემეხით, 100 კაზაკითა და რამდენიმე ასეული (500-მდე) ქართველით, ერთი ქართული ზარბაზნით, სარდლის თავად ივანე ორბელიანის მეთაურობით (Рапортъ Лазарева Кнорингу 26-го iюня 1801 г., № 338).

ერევნისა და ნახჭევნის ხანები, და სახანოთა უმნიშვნელოვანესი მოხელეები, შეიტყვეს რა ამ მოძრაობის შესახებ, სათათბიროდ შეიკრიბნენ და ამბობდნენ, რომ არ შეიძლებოდა ქრისტიანთა მფლობელობის დაშვება მუსლიმანებზე და ამიტომ საჭირო იყო დაეცვათ რუსებისგან ბამბაკის პროვინცია. ამ საფუძველზე გადაწყვეტილ იქნა ჯარების შეკრება.

საბჭოს ერთსულოვანი სურვილის მიუხედავად ემოქმედათ მტრულად რუსეთის წინააღმდეგ, მეჰმეტ-ხანს უკეთესად და თავისთვის უფრო მომგებიანად მიაჩნდა რომ თავიდან მოლაპარაკებები დაეწყო ლაზარევთან და თავისი შეხედულებით ამ გაუგებრობებისთვის ბოლო მოეღო შესაძლებლად მშვიდობიანი გზით.

მან ლაზარევთან გამოგზავნა თავისი წარგზავნილი იმის განმარტებით, რომ ბამბაკის პროვინცია ეკუთვნის მას, ხანს, რადგანაც მას გააჩნია ფირმანი აღა-მაჰმად-ხანისგან ამ ოლქის მისთვის წყალობის შესახებ საქართველოს დარბევის დროს, და ამიტომ შედის მის მმართველობაში.

– ხანს არა აქვს განზრახული, რომ რუსებთან ჰქონდეს მტრული მოქმედებანი – ამბობდა ერევნელი წარმოგზავნილი – პირიქით, იგი ეძიებს ხელმწიფე იმპერატორის მფარველობას და გთხოვთ, რომ თქვენ ბამბაკის პროვინციას არ გამოექომაგოთ. იმპერატორისთვის გაცილებით უფრო უკეთესია, რომ ქვეშევრდომობაში ჰყავდეს თავად ხანი, ვიდრე ბამბაკის პროვინცია.

ლაზარევი სთხოვდა გადაეცათ ხანისთვის, რომ ვალდებულია რა თვალყურს ადევნებდეს, რათა საქართველოს ყველა ქვეშევრდომი იმყოფებოდეს სრულ სიმშვიდესა და უსაფრთხოებაში, და ამიტომ გამოვიდა საზღვრებს გარეთ და მოითხოვს ხანისგან, რომ მან თავი ანებოს თავის ხრიკებს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 13-го iюля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 617).

გამოცხადდა რა რაზმით ბამბაკში და დარწმუნდა რა, რომ ხალხმა, რომელმაც დაუთმო ხანის მუქარებს, დატოვა თავისი სახლები, ლაზარევმა 11 ივლისის მოწოდებით, მოითხოვა, რათა მცხოვრებნი, ურჩობისთვის მკაცრი სასჯლის მიღების შიშით, დაბრუნებულიყვნენ თავიანთ საცხოვრებლებში.

მაშინვე მოწოდების შემდეგ გამოცხადდნენ ხუთი სოფლის მცხოვრებნი. დანარჩენთა უფრო მეტად გამხნევებისთვის, რაზმი დაიძრა უფრო შორს და გადავიდა ერევნის სახანოს საზღვარზე (Рапортъ Лазарева Кнорингу 15-го iюля 1801 г.). აქ ლაზარევთან გამოცხადდა მეორე წარმოგზავნილი მეჰმეტ-ხანისგან ახალი დარწმუნებებით იმაში, რომ ხანს არ სურს ჰქონდეს მტრული მოქმედებები რუსეთთან. თავადი თარხნიშვილი გაგზავნილ იქნა ერევანში დავალებით, რომ მოეთხოვა ხანისგან ერევანში მყოფი დანარჩენი აღალარების დაბრუნებაც. ერევნის ხანმა მაშინვე გაათავისუფლა პატიმრები და გამოუცხადა თარხნიშვილს, რომ აქვს რა უფლება ბამბაკზე, აღა-მაჰმად-ხანის ფირმანის საფუძველზე, მისი დაუფლებისთვის წაქეზებული გახლდათ ქართველი ბატონიშვილების მიერ.

ნამდვილად, დავით ბატონიშვილმა შეატყობინა ხანს, რომ მის წინააღმდეგ გაგზავნილია რუსული ჯარის 400 ადამიანი და არწმუნებდა მას არ მიეცა რუსებისთვის ბამბაკის პროვინცია, რომელსაც დავითი უთმობდა ხანს. ბატონიშვილი ითხოვდა ერევნის ხანის თანადგომას ტახტის დაუფლებაში, ჰპირდებოდა რა მას გადაეხადა მისთვის სწორედ ის ხარკი, რომელსაც ხანი უწინ უხდიდა საქართველოს მეფეებს. ვახტანგი, იულონი და ალექსანდრე ასევე სთხოვდნენ დახმარებას საქართველოს განთავისუფლებაში რუსებისგან. ერევნიდან ჩამოსული სომეხთა მთავარეპისკოპოსი გრიგოლი, რომელსაც მეჰმეტ-ხანი უჩვენებდა ბატონიშვილთა წერილებს, ადასტურებდა ამ მიმოწერის სარწმუნოებას (Рапортъ Лазарева Кнорингу 4-го августа и письмо его же 5-го августа).

ბატონიშვილები აიმედებდნენ ხანს, რომ თუკი იგი წინააღმდეგობას გაუწევს რუსეთს, მაშინ მიიღებს დახმარებას იმერეთიდან; რომ იულონი და ალექსანდრე, შეუერთდებიან რა ახალციხელ შერიფ-ფაშასა და იმერეთის მეფეს, იმოქმედებენ ერთი მხრიდან, ხოლო ლეკები კი მოახდენენ თავდასხმას მეორე მხრიდან.

დავითი არ ურჩევდა ხანს რუსეთის მფარველობის ძიებას.

– შენ ხედავ რას უკეთებენ საქართველოს: შენც ასევე გაგაგდებენ, ეუბნებოდა ხანს ბატონიშვილის მიერ წარგზავნილი.

მაგრამ ჩვენი ჯარების სიახლოვემ აიძულა ხანი, რომ უარი ეთქვა ბატონიშვილთა თხოვნაზე და ლაზარევთან კიდევ ერთხელ გამოეგზავნა თავისი რწმუნებული დაპირებით, რომ შეწყვეტდა ყველანაირი პრეტენზიების წამოყენებას ბამბაკს პროვინციაზე.

დატოვა რა კარაკლისში მუშკეტერთა ბატალიონი, ეგერთა ასეული, არტილერია და კაზაკები, ლაზარევი ბორჩალოსა და ყაზახის გამოვლით დაბრუნდა ტფილისში. თავისი დაბრუნების წინ მას უნდა გაეგზავნა ყაზახებისგან შემდგარ რაზმი. თავად ჭავჭავაძისა და თავად სოლომონ ავალიშვილის უფროსობით, შამშადილელთა მორჩილებაში შენარჩუნებისთვის, რომლებიც დაიყოლია განჯის ხანმა, რომ მასთან გადასახლებულიყვნენ (Рапортъ Лазарева Кнорингу 18-го iюля 1801 г.).

ახალციხის მხრიდან საქართველოს საზღვარი ასევე არ იყო უზრუნველყოფილი.

1801 წლის მარტში საბუდ-ფაშა ახალციხელი, რუსეთისადმი კეთილად განწყობილი ადამიანი, რომელიც ლეკებსა და თურქებს აკავებდა საქართველოში მტაცებლური შემოჭრებისგან, განდევნილ იქნა ახალციხიდან თავისი ნათესავის შერიფ-ფაშას მიერ (Рапортъ Кноринга государю императору 19-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

საბუდ-ფაშა წავიდა არზრუმში, სადაც იქნა კიდეც დანიშნული არზრუმისა და ჩილდირის გუბერნატორად.

ახალციხიდან შერიფ-ფაშას განდევნისთვის საბუდ-ფაშამ თხოვნით მიმართა დავით ბატონიშვილს, რომელმაც მას დასახმარებლად გაუგზავნა საქართველოდან ყაზახელნი, მელიქ აბოვის უფროსობით.

შეიტყო რა ამის შესახებ, კნორინგმა ბრძანა დაებრუნებინათ ქართული ჯარები და ურჩევდა დავით ბატონიშვილს არ ჩარეულიყო თურქულ საქმეებში (Предписанiе Кноринга Лазареву 31-го мая. № 1295).

დახმარებას მოკლებული საბუდ-ფაშა პაემანს ითხოვდა ლაზარევთან, რომელიც შედგა კიდეც 11 ივლისს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 12-го iюля . № 325).

ცდილობდა რა დაერწმუნებინა ყოველთვის რუსეთისადმი თავის ერთგულებაში და უჩვენა რა სულთნის ფირმანი, რომელიც მას უბრძანებდა შერიფ-ფაშას თავის მისადმი გაგზავნას, საბუდი სთხოვდა ლაზარევს, რომ აღმოეჩინა მისთვის დახმარება ჩვენი ჯარებით და ამით სასურველი საქმე გაეკეთებინა რუსეთის მოკავშირე ოტომანის პორტასთვის.

ვერ მიიღო რა დროზე ლაზარევისგან პასუხი, საბუდ-ფაშას მოუხდა გადაეტანა ახალი განსაცდელები და დევნა.

ჰყავდა რა პირადი მტერი იუსუფ-ფაშას სახით, ჯარების უფროსისა, რომლებიც მაშინ მოქმედებდნენ საფრანგეთის წინააღმდეგ და რომლის მომადლიერებასაც (მოალერსებასაც) პორტა მთელი ძალებით ცდილობდა (Письмо Сабуда-паши Лазареву безъ числа. Тифл. арх. канц. нам.), საბუდმა მალევე, იუსუფის ხრიკებით დაკარგა გუბერნატორის ადგილი და იძულებული შეიქნა ეთხოვა ნებართვა, რომ საქართველოში დასახლებულიყო. ვერ მიიღო რა ამაზე ნებართვა, იგი წავიდა იმერეთში, მეფის სოლომონ II-ის მფარველობის ქვეშ. ფულების დახმარებით, შერიფ-ფაშამ მოახერხა იმერეთის მეფისა და ალექსანდრე ბატონიშვილის მოსყიდვა. ლაზარევის დაჟინებული თხოვნის მიუხედავად, საბუდსა და მასთან ყოფ ექვს ადამიანს თავები მოჰკვეთეს და გაუგზავნეს შერიფ-ფაშას. იმერეთის მეფემ ამ ვერაგული მოქმედებისთვის (злодейскiй поступокъ) მიიღო ათი ქისა პიასტრებით; დედოფალმა – ძვირფასი თვლებით მოჭედილი ხატი; ალექსანდრე ბატონიშვილმა – ხუთი ქისა, და ორმა იმერელმა ჩინოსანმა – ოთხ-ოთხი ქისა პიასტრებით. გარდა ამისა სოლომონმა გაგზავნა შერიფ-ფაშასთან თავისი მოხელე, რომელსაც პირობის მიხედვით უნდა მიეღო კიდევ ოთხმოცი ქისა (Изъ рапорта Кноринга государю императору 26-го марта 1802 г.).

საბუდ-ფაშას განდევნა ახალციხიდან მეტად უსიამოვნო იყო ჩვენი მთავრობისთვის. მან დაკარგა მისი სახით რუსეთისადმი ერთგული ადამიანი, რომელიც აკავებდა ლეკებს მტაცებლური შემოჭრებისგან საქართველოში. საბუდ-ფაშისთვის ხანობის ღირსების ჩამორთმევა ხელებს უხსნიდა ლეკებს, რომლებიც უწინდებურად თავს არ ანებებდნენ მთელ საზღვრებზე თავდასხმების მოწყობასა და მტაცებლობას. ასე, 1801 წლის 29 მაისს ლეკების პარტიამ გაძარცვა ქართული სოფლები მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, არცთუ შორს ტფილისიდან, ამასთან მათ ტყვედ წაიყვანეს მამრობითი და მდედრობითი სქესის 80 ადამიანი და გაირეკეს 300 თავი საქონელი.

6 ივნისს ლეკებმა თავდასხმა მოაწყვეს კაზაკთა რემაზე და გაირეკეს ცხენები.

დევნის შედეგად მათ ორივე შემთხვევაში მიატოვეს თავიანთი ნადავლი და ტყვეები, რომლებიც დაბრუნებულ იქნენ თავიანთ სახლებში (Рапортъ капитана Савельева Кнорингу 31-го мая, № 100, и рапортъ Лазарева 8-го iюня, № 317).

6 ივლისს ლეკების პარტიამ ხშირი ტყის გამოვლით ალაზნის მხრიდან შემოაღწია სოფელ ველისციხიდან ხუთ ვერსზე ყაბარდოს მუშკეტერთა პოლკის საძოვარზე მყოფ ცხენებამდე, მაგრამ, ვერ მოასწო რა მათი გარეკვა, მიიმალა, და გაიმეორა, თუმცა კი ასევე წარუმატებლად, თავისი თავდასხმა 8 ივლისს, 400 ადამიანის რიცხვით.

იმყოფებოდნენ რა ახალციხის ფაშის სამსახურში და ღებულობდნენ მისგან ჯამაგირს, ლეკები ყველაზე უფრო ხშირად ახდენდნენ ამ მხრიდან შემოჭრას საქართველოში. 20 ივნისს მიღებულ იქნა ცნობა, რომ ლეკების მნიშვნელოვანი პარტია შემოიჭრა საქართველოს ფარგლებში იმ სოფლების დასარბევად, რომლებიც მდებარეობდა მტკვრის მანჯვენა ნაპირზე, ახალქალაქის მახლობლად. იმერეთის საზღვრებზე მდგარი ჯარების მეთაურმა, პოდპოლკოვნიკმა სიმონოვიჩმა, უბრძანა თავისი სახელობის ასეულს სოფელ ბრეთიდან წასულიყო ქარელში, ხოლო კაპიტან რეიხის ასეულს – გორიდან სოფელ დოესში. წაიყვანა რა ასეული ქარელიდან და მაიორ პლესტის 17-ე ეგერთა პოლკის ასეული, მასთან მყოფი კაზაკებითა და ქართველი თავადებით, სულ 79 გრენადერი, 48 ეგერი, 22 კაზაკი და 100 ქართველი, სიმონოვიჩი, გადაიარა რა მამცულარისა და გუჯარეთის ქედების მთებზე, ფიქრობდა კვალდაკვალ მიჰყოლოდა ლეკებს, ხოლო კაპიტან რეიხს დაავალა მეთვალყურეობა ახალქალაქის მხრიდან. 21 ივნისს სიმონოვიჩი რაზმით მოვიდა დარბეულ ქართულ სოფელ ზღუდერში, ხოლო შემდეგ კი, გაიარა რა მდინარე გუჯარეთი და გვერდი აუარა თურქეთის საზღვარს მდ. ქციას სათავესა და ბისკურის ტბასთან, მან მიაღწია ქართულ სოფელ სანიტსალომდე (Санитсало). 24 ივნისს, ავიდა რა სოფლის ზემოთ, მდინარე ქციის სათავეებთან, შეხვდა ლეკებს, რომლებიც ბრუნდებოდნენ ახალციხეში, 760 კაცს რიცხოვნებით.

ლეკები მდინარის კალაპოტისკენ გაუყვნენ. სიმონოვიჩი თავიდან მათ დაედევნა, მაგრამ შემდეგ თავი დაანება და თრიალეთის ველების გავლით მიმავალ დიდ გზაზე დაიკავა ხელსაყრელი პოზიცია. დაისვენა რა აქ, მდინარე ქციის გადალახვით იგი დაიძრა კოხადშების (Кохадшеби) სიმაღლეებისა და დეფილესკენ (ვიწრობისკენ), სადაც ერთად იყრის თავს ტფილისიდან, მანგლისიდან, მცხეთიდან, ახალქალაქიდან, ხოვლედან და სხვა ადგილებიდან მომავალი გზები. ეს მოძრაობა ლეკებმა მიიღეს უკანდახევად და შემოუტიეს სიმონოვიჩს, მაგრამ მოგერიებულ და უკუქცეულ იქნენ ახალციხის სამფლობელოებში, თავიანთ ბანაკში, რომელიც იმყოფებოდა არტაიურტის დეფილეში, ქალაქ ხერთვისის (Гертвизъ) მახლობლად, სადაც ისინი ინახავდნენ ტყვე ქართველებსა და საქონელს (Рапортъ Симоновича Лазареву 28-го iюня, № 361).

8 და 10 აგვისტოს ლეკები შემოიჭრნენ საქართველოში და, დაეშვნენ რა ხიობის ხეობაში (въ урочище Хiоби), ფიქრობდნენ თავს დასხმოდნენ სოფელ ხერცხიულის (Херцхiулы), მაგრამ, ჩვენი ჯარების მხრიდან დევნის გამო უკანვე გაბრუნდნენ (Рапортъ Кноринга государю императору 1-го октября 1801 г.).

თუმცა კი ლაზარევი სთხოვდა ფაშას, რომ აეკრძალა ლეკებისთვის მსგავსი თარეშები, მაგრამ შერიფ-ფაშა, მიიღებდა რა მსგავს წერილებს, მხოლოდ გამოსცემდა სხვადასხვანაირ ამკრძალავ ბრძანებებს, საქმით კი თავად ყიდულობდა მათგან ტყვეებს და ამარაგებდა მტაცებლებს პროვიანტით (სურსათით), საჩუქრებს აძლევდა ბელადებს, ლაზარევს კი სწერდა, რომ მას არ გადაეშვა ლეკები საზღვარზე (Рапортъ Лазарева Кнорингу 20-го сентября 1801 г.). ფაშა იტყობინებოდა, რომ მან გააძევა ლეკები, მაგრამ მათი ნაწილი ყარსის ფაშამ დაიქირავა თავისთვის (Письмо Лазарева Кнорингу 5-го августа).

ლეკები მტაცებლობდნენ და იმავე დროს ეძიებდნენ რუსეთის მფარველობას. სექტემბერში მათ რამდენჯერმე მოგვმართეს თხოვნით ქვეშევრდომობაზე და ბოლოს ლაზარევის მიერ კახეთის საზღვრის შემოვლისას ამავე თხოვნით გამოგზავნეს ორი დეპუტატი და ითხოვდნენ, რომ ლაზარევს მიეცა მთთვის წერილობითი პასუხი. ლაზარევი არ თანხმდებოდა და თავის აზრს ეუბნებოდა ზეპირად; მაგრამ დეპუტატებს არ უნდოდათ მისგან გამგზავრება წერილის გარეშე. მაშინ, დაუწერა რა მათ წერილი, ლაზარევი მოითხოვდა ამანათებს (მძევლებს) ერთგულების საწინდრად. წაიკითხეს რა წერილი, ლეკთა ბელედებმა დახიეს იგი, დაწვეს თავიანთ წარმოგზავნილთა სახლები, ერთი მათგანი მოკლეს და უარი თქვეს ჩვენი მოთხოვნების შესრულებაზე.

მიიღეს რა დაიმედება დახმარებაზე შუშის, შემახიისა და სხვა ხანებისგან, და იცოდნენ რა, რომ მსგავსი საქციელი არ შეიძლებოდა დარჩენილიყო სასჯელის გარეშე, ლეკებმა ქონების დიდი ნაწილი გაგზავნეს დაღესტანში და ნაწილიც მიწაში ჩამარხეს, ხოლო თავად გადაწყვიტეს რომ გაეწიათ წინააღმდეგობა. ლაზარევი ითხოვდა კნორინგის ნებართვას, რომ დაძრულიყო ჭარ-ბელაქანზე, მტაცებელთა გადაუდებლად დასჯისთვის, მით უმეტეს, რომ თოვლით დაფარული მთები არ აძლევდა მათ საიდანმე გარეშე დახმარების მიღების შესაძლებლობას (Рапортъ Лазарева Кнорингу 19-го ноября 1801 г., № 478. Тифл. арх. канцелярiи наместника). კნორინგმა უარყო ეს წინადადება და ურჩევდა ლაზარევს, რომ არ გაეკეთებინა არანაირი “მოპატიჟებანი ქვეშევრდომობისკენ, მით უმეტეს ლეკთა საზოგადოებებისთვის, როგორც არამდგრადი (непостоянный) ხალხისთვის” (Предписанiе Кноринга Лазареву 5-го декабря. Тамъ же).

ხედავდნენ რა ლეკების შემოსავლიან ხელობას, თურქებმაც ასევე დაიწყეს მონაწილეობა ლეკების ძარცვასა და თავდასხმებში ქართლზე. იმპერატორმა ალექსანდრემ ბრძანა ეცნობებინათ პორტასთვის, რათა მას აეკრძალა შერიფ-ფაშასთვის თვითნებობანი; საქართველოში ჯარების უფროსს კი ებრძანა, რომ თუკი შემდეგშიც მტაცებლობანი არ შეწყდებოდა, მაშინ შემოჭრაზე ლეკების ყოველი მცდელობისას შურისძიებისთვის გადასულიყვნენ ფაშას მიწებზე (Высочайшiй рескриптъ Кнорингу 15-го октября 1801 г.).

დარეჯან დედოფალმა გამოაცხადა, რომ ხელმწიფისადმი გულმოდგინების გამო მას სურს დაიყოლიოს რუსეთის მფარველობაში შემოსვლაზე თავისი შვილიშვილი, იმერეთის მეფე სოლომონ II. ლაზარევი პასუხობდა, რომ ნებართვის გარეშე არ შეუძლია ამაზე დათანხმება. მაშინ სოლომონმა თავად მიმართა თხოვნით ლაზარევს და სთხოვდა ნების მიცემას, რათა თავისი წარგზავნილი გაემგზავრებინა პეტერბურგში. იმპერატორმა ალექსანდრემ ბრძანა უარი ეთქვათ იმერეთის მეფის ასეთ განზრახვაზე (Высочайшiй рескриптъ Кнорингу 17-го сентября 1801 г. Протоколъ государственнаго совета 9-го сентября 1801 г. Госуд. арх.), პორტასთან თანხმობის შენარჩუნებისთვის, რომლისადმი დამოკიდებულებაშიც ითვლებოდა იმერეთი. იმპერატორმა დაავალა კნორინგს, რომ საერთოდ ყველა გარეშემო მყოფ ხანთან შეენარჩუნებინა მხოლოდ მეგობრული ურთიერთობები.

იმერეთის მეფის, ერევნისა და ნახჭევნის ხანების გარდა, ხოელმა ჯაფარ-ყული-ხანმაც, რომელიც ბაბა-ხანის მიერ ჩამოშორებული იყო ხოის სახანოს მმართველობისგან, ლაზარევს გამოუგზავნა დესპანი რათა გამოეცხადებინა, რომ ეძიებს რუსეთის იმპერატორის მფარველობას ისე, რომ არ სურს თავისთვის არც ჯარებით დახმარება და არც ფულადი საზღაური (Рапортъ Лазарева Кнорингу 4-го февраля 1801 г. /თუ 1802 г. ?/).

ელისუს სულთანიც ასევე იწერებოდა, რომ სურს ემსახუროს რუს ხელმწიფეს, როგორც ემსახურებოდა გრაფ ვალერიან ზუბოვის დროს (Рапортъ Лазарева 7-го декабря).

კნორინგმა, მიიღო რა ცნობა ხანების სურვილის შესახებ, შეატყობინა ლაზარევს, არა თუ თავი შეეკავებინა ყველანაირი მოპატიჟებისგან ქვეშევრდომობაზე, არამედ მთიელი ხალხების დასჯისთვისაც კი სამეფოს საზღვრებზე თავდასხმების გამო თავი დაენებებინა იმ დრომდე, როდესაც თავად საქართველოში დამყარდება წესრიგი და ჩვენ უფრო მყარად გავამაგრებთ მასში ჩვენს მფლობელობას (Предписанiе Кноринга Лазареву 5-го декабря 1801 г.).

ამრიგად, ჯარების სარდლის მთავარ ამოცანას წარმოადგენდა საზღვრების სრული უზრუნველყოფა და მათი დაცვა.

მოახდინა რა ჯარების სრული განთავსება მოთხოვნილებათა შესაბამისად, კნორინგმა* დატოვა საქართველო და გაემგზავრა ს.-პეტერბურგში. (შენიშვნა:*ჯარები განთავსებული იყო შემდეგნაირად:

კავკასიის გრენადერთა პოლკი: საშეფო ბატალიონი სამი ასეულით ტფილისში; პოდპოლკოვნიკ სიმონოვიჩის ბატალიონმა, სამი ასეულითა და ერთი ქვემეხით, დაიკავა გორი; თითო-თითო ასეული განლაგებული იყო სურამსა და ცხინვალში; სურამში იმყოფებოდა ერთი საველე ქვემეხიც.

ტფილისის მუშკეტერთა პოკლი: საშეფო ბატალიონის ერთი ასეული საგარეჯოში და თითო-თითო ასეული სოფლებში: ხაშმში, პატარძეულში, მარტყოფსა და მანავში; პოდპოლკოვნიკ კუზენევის ბატალიონი ბორჩალოში და შულავერის სოფლებში.

ყაბარდოს მუშკეტერთა პოლკი: საშეფო ბატალიონის ერთი ასეული ქვემეხით ქ. თელავში, ერთი ასეული სოფელ ველისციხეში, ერთი ასეული ქვემეხით სოფელ ყვარელში და ერთი ასეულიც სოფელ შილდაში. პოდპოლკოვნიკ სოლენიუსის ბატალიონის: ასეული ქვემეხით სოფელ ჯიგანში (Джиганахъ, ჯუგაანი ?), თითო-თითო ასეული სოფლებში Сокаби, Мошнаре, Онаги (ანაგა) и Кардинаге (კარდენახი); უკანასკნელ სოფელში იმყოფებოდა ერთი ქვემეხიც.

17-ე ეგერთა პოლკი: საშეფო ბატალიონი ორი ქვემეხით ტფილისში. პოლკოვნიკ კარიაგინის ბატალიონისა: ორი ასეული დუშეთში, თითო-თითო ასეული სოფლებში ქარელსა (ქ. გორის ახლოს) და ფარსიანში (Парсiани) და ერთი ასეული ქვემეხით სოფელ კოდაში (ტფილისის ქვემოთ).

დონელ კაზაკთა შჩედროვ მე-2-ის პოლკი განთავსებული იყო იმავე ქალაქებსა და ადგილებში, სადაც იდგა სხვა ჯარებიც. კაზაკები გაფანტული იყვნენ მცირე პარტიებად – 10-დან 40 კაცამდე – და გამოიყენებოდნენ სხვადასხვა გვარი გაგზავნებისა და სადარაჯო სამსახურისთვის.)

თავი XII

კნორინგის აზრი საქართველოს საშინაო და საგარეო მდგომარეობის შესახებ. _ სახელმწიფო საბჭოს 1801 წ. 8 აგვისტოს სხდომა. _ მისი წევრების აზრი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. _ მანიფესტი საქართველოს შემოერთების შესახებ. – დებულება საქართველოს საშინაო მმართველობის შესახებ.

ოცდაორ დღეს იმყოფებოდა კნორინგი საქართველოში.

15 ივნისს იგი უკვე იყო კავკასიის ხაზზე და ემზადებოდა ს.-პეტერბურგში გამომგზავრებისთვის.

მისი აზრით, საქართველოს საშინაო და საგარეო მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ მხოლოდ თავისი ძალებით იგი ვერ შეძლებდა ვერც წინააღმდეგობის გაწევას სპარსეთის ძალაუფლებისმოყვარე პრეტენზიებისადმი, და ვერც მისი გარემომცველი მთიელი ხალხების თავდასხმების მოგერიებას. აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის შემდეგ საქართველო იმდენად სუსტი იყო, რომ 61.000 ოჯახიდან, რომლებიც მოითვლებოდა შემოსევამდე, ახლა მასში ძლივს თუ მოიძებნებოდა 35.000 ოჯახი (Рапортъ Кноринга государю императору 28-го iюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела грузинскiя. Кн. I. См. также акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 425).

საქართველოს გარეშე მტრების მოქმედებანი და საქციელი არ შეიძლებოდა რომ საგანგებო ყურადღებით არ ყოფილიყო მიღებული ჩვენი მთავრობის მიერ. სამეფო ემიჯნებოდა: აღმოსავლეთში ავარებს, ლეკებსა და სხვა დაღესტნელ ეხალხებს; დასავლეთში ესაზღვრებოდა თურქულ საფლობელოებსა და იმარეთს; სამხრეთში ემიჯნებოდა განჯისა და ერევნის სახანოებს; ჩრდილოეთში გარშემორტყმული იყო სხვადასხვა კავკასიელი ხალხებით, ჩვენი კავკასიის ხაზის მეზობლებით.

ჩრდილოეთიდან საქართველოს არ გააჩნდა დიდი საფრთხე; მაგრამ აღმოსავლეთისა და სამხრეთის მხრიდან მას ჰქონდა განუწყვეტელი თავდასხმების მუქარა დაღესტნელი ხალხებისა და განჯის ხანის მხრიდან. უკანასკნელი ეძიებდა თავის უფლებებს შამშადილის პროვინციაზე, რომელიც დიდი ხანია ქართველებს ჰქონდათ შეძენილი იარაღის ძალით. ავარებისა და ლეკების მრავალრიცხოვანი ძალები ყოველთვის მავნე იყო საქართველოსთვის. ცხოვრობდნენ რა ძარცვითა და თარეშით, და შეუჩერებლად იყვნენ რა დაკავებულნი ომით – ან დაქირავებულად, ან კიდევ ნადავლის მიღებაზე დაიმედებით – ეს ხალხები მრავალრიცხოვანი ბრბოებით იჭრებოდნენ საქართველოში, რომლის ღია საზღვრებიც ამას ვერანაირ სიძნელეებს ვერ უქმნიდა. მთები და ტყეები ქვეყნის შიგნით და მზადმყოფი ჯარების არყოლა ახალისებდა ლეკების ქურდულ შემოჭრებს. მაცხოვრებლებს, რომელთაც ჰქონდათ დამაკმაყოფილებელი იარაღი, თავად უნდა მოეგერიებინათ თარეშები. განჯის მხრიდან საქართველო ასევე ვერ წარმოადგენდა დაბრკოლებებს, ვერც ბუნებრივსა და ვერც ხელოვნურს. გზა სპარსელებისთვის იმდენად მოსახერხებელი და ღია იყო, რომ ისინი ერთ დღეღამეში შესაძლო იყო განჯიდან გამოცხადებულიყვნენ ტფილისის კედლებთან. განჯის ხანი ითვლებოდა სპარსელთა საუკეთესო მეგზურად: მან ტფილისთან მოიყვანა აღა-მაჰმად-ხანი საქართველოში მისი შემოჭრისას.

თურქები თუმცა კი თავად არ ახდენდნენ თავდასხმებს, მაგრამ მოსაზღვრე ფაშები, რომლებიც უფროსობდნენ ოლქებში მემკვიდრეობითად და ინახავდნენ თავიანთ საკუთარ ჯარებს, აკომპლექტებდნენ მათ ლეკებითა და სხვა დაღესტნელი ხალხებით. თავიანთი ბუნებრივი თვითნებობისა და მოუთვინიერებლობის გამო, ლეკები ზოგჯერ თავს ესხმოდნენ ახალციხის მხრიდან ქართლს და არბევდნენ მის სოფლებს. მათ მოგერიებაში საქართველოს არ შეიძლება ჰქონოდა თვით თავიანთი თანატომელების, იმერლების იმედიც კი, რომლებიც მათ უფრო მეტ მავნებლობას აყენებდნენ, ვიდრე სარგებელი მოჰქონდათ. იმერელთა საქციელი აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევისას, რაზედაც დასაწყისში მოგითხრეთ, მოწმობს, თუ რამდენად შეეძლო საქართველოს რომ დაყრდნობილი ყოფილიყო მათ თანადგომაზე.

თავად ქართველებს კი არ შეეძლოთ წინ აღდგომოდნენ მოწინააღმდეგეს. ხალხი უკიდურესად იყო დამონებული თავადაზნაურობის მიერ, რომელიც მხოლოდ საკუთარი სარგებლისთვის ზრუნავდა. თავადთა და აზნაურთა უმრავლესობა გაყოფილი იყო ორ მტრულ პარტიად. ბატონიშვილები იულონი და დავითი გახლდნენ ამ ორი პარტიის წარმომადგენლები, რომელთაგან უფრო მრავალრიცხოვნად მოჩანდა იულონის პარტია. ორივე მხარეს არ სურდა დაეთმო ერთი-მეორისთვის, და საქართველოს, როდესაც ერთერთ ამ ბატონიშვილთაგანს მიეცემოდა ტახტი, მოუხდებოდა წინასწარ სასტიკი სისხლისღვრისა და ძმათაშორისი ომის გადატანა, და მხოლოდ ამის შემდეგ “თავისი სამწუხარო ნარჩებებისგან უნდა შეედგინა სუსტი აჩრდილი თვითმყოფადი სამეფოსი”, იმისთვის, რათა დაქვემდებარებოდა ან სპარსელთა თვითმპყრობელობას, ან კიდევ სხვა მტაცებელი ხალხების ძარცვა-რბევას.

გასაკვირი არ არის, რომ მოწინავე ადამიანებს, ქართველი ხალხის წარმომადგენლებს, დიდი ხანია სურდათ გადმოეცათ ქვეყანა რუსეთის დაცვის ქვეშ. ერეკლე II გახლდათ ერთერთი პირველთაგანი, რომელმაც წინასწარ განჭვრიტა თავისი საეფოს დაღუპვა. იგი სთხოვდა ჯერ კიდევ იმპერატრიცა ეკატერინე II-ს ნებართვას, რომ პირადად ენახა გრაფი გუდოვიჩი, რათა განმარტებანი მიეცა და მოესმინა საქმეებზე, რომლებიც შეეხებოდა რუსეთისა და “კავკასიის ქვეყნის” ინტერესებს. აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის გამო ეს პაემანი ვეღარ შედგა. ერეკლე II-ის მენაცვალე, მისი ვაჟი გიორგი, იზიარებდა თავისი მამის სურვილებსა და შეხედულებებს და, კარგად იცოდა რა ქვეყნის მდგომარეობა, თავისი ხალხის თვისებები, უთანხმოებანი, რომლებმაც უკვე თავი იჩინეს სამეფო ოჯახში, ესმოდა, რომ საქართველო გარედან დახმარების გარეშე ჩაიღრჩობა ძმათა სისხლის ნაკადებში. გიორგიმ ამჯობინა, რომ არ მიეტანა საერთო კეთილდღეობა მსხვერპლად თავისი ძმებისა და ნათესავების ძალაუფლების მოყვარულობისთვის, არამედ მოეცა ქვეყანა რუსეთის ქვეშევრდომობაში. მოუწოდა რა თავის ახლობელთაგან საიდუმლოდ, თავადებს ჭავჭავაძეს, ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს, მან გადასცა მათ თავისი გულითადი სურვილი, მოქმედებათა ინსტრუქცია და გამოგზვნა ისინი პეტერბურგში...

და თავად ბატონიშვილებსაც კარგად ჰქონდათ შეგნებული როგორც თავიანთი მაშინდელი მდგომარეობა, ასევე ქვეყნის მდგომარეობაც, რომლებსაც ისინი არბევდნენ. ჯერ კიდევ 1801 წლის დასაწყისში ვახტანგ ბატონიშვილი, რომელმაც შეიტყო იმპერატორის სურვილის შესახებ, რათა არავინ არ ყოფილიყო დამტკიცებული საქართველოს მეფედ, სხვათა შორის წერდა კნორინგს, “რომ ასეთი სურვილი მისთვის მეტად სასიამოვნოა”. “და ამის გარეშეც – დაუმატა მან – რუსეთის იმპერატორი არის ჩვენი ხელმწიფე, ჩვენ კი მისი ქვეშევრდომები და მონები ვართ, და მე ჩემთვის დიდ ბედნიერებად მივითვლი იმას, რომ არავინ არ იქნება საქართველოს მეფედ” («И безъ того – прибавилъ онъ – русскiй императоръ есть наш государь, а мы его подданные и рабы, и я считаю за большое себе счастiе, чтобы никому не быть въ Грузiи царёмъ»).

ბატონიშვილი მიუთითებდა იმაზე, რომ თუკი იგი იქცევა კიდეც იმპერატორის ნების საწინააღმდეგოდ, საამისოდ მას აიძულებენ მისი მოწინააღმდეგენი, დავით ბატონიშვილი და მისი ნათესავები.

“ეს რომ არ ყოფილიყო – წერდა იგი – და ჩვენ რომ გვცოდნოდა საგანთა ნამდვილი მდგომარეობა, მე არ გავუწევდი წინააღმდეგობას არაფერში, არამედ, პირიქით, მოხარული ვიქნებოდი ამ საქმისა; და ჩემი სხვა ძმებიც, ვფიქრობ, ასევე მიიღებენ თქვენს მიერ შეტყობინებულ უზენაეს ნებას” (Изъ письма царевича Вахтанга Кнорингу 7-го февраля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 263).

“მე ვერ გავბედავ ვამტკიცო – მოახსენებდა კნორინგი (Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I) – რომ უმაღლესი წოდების ყველა ადამიანი იმპერიისადმი საქართველოს შემოერთებას უწინ და ახლა უყურებდეს გულგრილად. საქართველოს თავადაზნურობაში აღმოჩნდება ნახევარი, რომელთაც სურვილი აქვთ, რომ იხილონ თავიანთ თავზე მეფე და თავიანთი უწინდელი მმართველობის წესი, რათა მხოლოდ შეინარჩუნონ ის უფლებები, მემკვიდრეობითად მიღებული ღირსება და მასთან შეუღლებული შემოსავლები, რომლებითაც ერთის მხრივ აცდუნებდნენ მათ ბატონიშვილები, ხოლო მეორეს მხრივ კი მოჩვენებითად აშინებდნენ მოსალოდნელი ცვლილებებით, მაგრამ ესენი საქართველოში მთელი ჩემი ყოფნის დროს თავიანთ გრძნობებს უსიტყვოდ ინახავდნენ (…чувствованiя свои хранили безмолвно). მაგრამ ყველა დანარჩენს, რომლებიც უფრო საფუძვლიანად ფიქრობენ, ხედავენ თავიანთი სამშობლოს საშინაო და საქარეო მდგომარეობას, და იციან, თუ რამდენად არამყარია თითოეულის მონაპოვარი ასეთ მმართველობაში, რომელშიც არ არის არც მყარი საფუძვლები, არც მოწყობის შენახვის ხერხები (…ни способовъ къ содержанiю устройства), ფიქრობენ, რომ უმჯობესია დათმონ ნაწილი თავიანთი უპირატესობებიდან და იყვნენ განუხრელი კეთილდღეობის ჩრდილქვეშ, ვიდრე, ყოველწუთიერად იმყოფებოდნენ შიშში, მოელოდნენ სიცოცხლისა და საკუთრების დაკარგვას ან საშინაო მღელვარებების და ან კიდევ მტაცებელი მეზობლებისგან, – გულწრფელად სურთ იყვნენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ქვეშევრდომობაში.

ასე რომ, თუკი თავიანთი სამშობლოსათვის არაკეთილისმოსურნეთა ნაწილს – რომელშიც ვგულისხმობ ზოგიერთ ბატონიშვილსა და თავადაზნაურს – პირისპირ დავუყენებთ მეორეს, რომელიც უკეთესად მსჯელობს თავის და საკუთარი სამშობლოს სარგებელზე, და ამას მივუმატებთ მთელ ხალხს, რომელსაც სწყურია სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ ყოფნა, მაშინ ამ უბედურ ადამიანთა გულითადი სურვილი, რომლებიც მთელ თავიანთ სასოებას ამყარებენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის დიდსულოვნებაზე, იმსახურებს პატივისცემას”.

კნორინგის სიტყვები მალევე გამართლდა. პირველი ცნობებისთანავე იმის შესახებ, რომ საქართველო შემოდის რუსეთის ქვეშევრდომობაში, 17-მდე ქართული ოჯახი, რომლებსაც დროებით დატოვებული ჰქონდათ თავიანთი სამშობლო, მოვიდა ლაზარევთან თხოვნით, რომ დაესახლებინათ ისინი საქართველოში და გამოეყოთ მათთვის მიწა. იმპერატორმა ალექსანდრემ ნება მისცა, რომ მიეღოთ და მიწა გამოეყოთ არა მხოლოდ მათთვის, არამედ ყველა იმისთვისაც, ვინც მომავალშიც დაბრუნდებოდა სამშობლოში (Рескриптъ Кнорингу 28-го августа 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 431).

ამრიგად კნორინგის მიერ ადგილზე დაკვირვება მეტყველებდა საქართველოს შემოერთების აუცილებლობის შესახებ. იგი არ მოიხსენიებდა ამ დროს არც სარგებლისა და არც მოუხერხებლობათა შესახებ, რომლებიც შესაძლო იყო დამდგარიყო რუსეთისთვის, რომელიც ღებულობდა ახალ ქვეშევრდომებს. კნორინგმა ჩვენი საკუთარი ინტერესები გვერდზე დატოვა. ამის საწინააღმდეგოდ, გრაფმა მუსინ-პუშკინმა, რამდენიმე დღით ადრე, მიართვა ახალი წერილი (Письмо гр. Мусина-Пушкина Беклешову 11-го iюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела грузинскiя. Кн. I), რომელშიც ცდილობდა წინ წამოეწია ყველა სარგებელი შემოერთებისა რუსეთის შინაგანი კეთილდღეობისთვის.

მისი აზრით, მოსახერხებლობა შეტყობინებისა, მდინარეების ვოლგის, დონის, დნეპრისა და ურალის გავლით შავ და კასპიის ზღვებთან, და ამ უკანასკნელთა სიახლოვე საქართველოსთან იძლეოდა იმედს ჩვენი ვაჭრობის მნიშვნელოვან გაფართოებაზე, განსაკუთრებით სპარსეთთან და საერთოდ აზიასთან კასპიის ზღვის გავლით.

გასული საუკუნის დასაწყისში მთელი აბრეშუმი, რომელიც მოდიოდა აზიიდან ევროპაში, მიდიოდა აუცილებლობის და მიხედვით, არხანგელსკის გავლით, რომელიც თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის მთელი მოუხერხებლობის მიუხედავად, გადაქცეულ იქნა სავაჭრო ქალაქად. არხანგელსკის გავლით შეტყობინების მოუხერხებლობამ აიძულა იმპერატორი პეტრე I ეძია სხვა გზა – კასპიის ზღვის სიახლოვეში. ინგლისელებიც ასევე თანაუგრძნობდნენ რუსეთის დიდი გარდამქმნელის აზრებს, თანაც ცდილობდნენ მისი მეშვეობით მოეძებნათ უსაფრთხო გზა კასპიის ზღვის ფარგლებამდე, რათა შემდეგ ვოლგითა და ბალტიის ზღვით ჰქონოდათ უმოკლესი სავაჭრო გზა აზიაში. მათმა წარუმატებელმა მცდელობებმა ამ მიმართებით დასაწყისი დაუდეს ინდოეთის კომპანიას და გამოიწვიეს უზარმაზარი ხარჯები ჯარების შენახვაზე ინდოეთში* (“რუსეთის ისტორიისა და სიძველეთა საზოგადოების საკითხავებში” /1862 წ., წიგ. 2/ მოთავსებულია წერილი სათაურით: “იმერეთის, სამეგრელოს, გურიისა და აფხაზეთის პოლიტიკური მდგომარეობა და ცვლილება, რომელიც შედეგად მოჰყვა რუსეთის ჯარების მოსვლას”. ასეთი ვრცელი სათაურის ქვეშ მოთავსებულია შვიდი გვერდი ტექსტისა, რომელიც შეადგენს ექსტრაქტს, თუმცა კი ძალზედ ზედაპირულს, ლიტვინოვის ჩანაწერებისგან, რომელიც გაგზავნილ იქნა თავად ციციანოვის მიერ იმერეთსა და სამეგრელოში იმერეთის მეფესა და სამეგრელოს დადიანს შორის შუამავლობისთვის. /იხ. «Закавказье отъ 1803 до 1806 года»./

ლიტვინოვი მსახურობდა შინაგან საქმეთა სამინისტროში, გაგზავნილ იქნა საქართველოში, თავად ციციანოვის თხოვნით, მისი კანცელარიის გასაძლიერებლად, იყო ამ კანცელარიის მმართველი, ხოლო შემდგომში კი დანიშნულ იქნა საქართველოს მმართველად. მან თავის შემდეგ დატოვა მეტად საყურადღებო ჩანაწერები, რომელთა კარგი ასლიც ინახება მთავარი შტაბის არქივში. ამ ჩანაწერების ორიგინალი მე ხელთ არა მქონია. “საკითხავებში” მოთავსებული წერილი, მასში აღწერილი მოვლენების სიმოკლისა და არათანამიმდევრულობის გამო, არ შეიძლება გამოდგეს დამაკმაყოფილებელ წყაროდ, მაგრამ სასარგებლოა პირთა გარკვეული დახასიათებისთვის. როგორც ჩანს, ეს გახლდათ ლიტვინოვის მიერ შავად გაკეთებული ჩანაწერები.

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ “საკითხავების” იმავე წიგნაკში მოთავსებული შემდეგი წერილიც: “მსჯელობა საქართველოს, იმერეთისა და ოდიშის (სამეგრელოს) შეძენის სარგებლისა და წამგებიანობის თაობაზე მთელი მოსაზღვრე ხალხებით”, ეკუთვნის ასევე ლიტვინოვს. ამ სათაურის ქვეშ, ასევე მეტად ვრცელისა, შვიდ გვერდზეა განთავსებული უარყოფა გრაფ მუსინ-პუშკინის მოსაზრებისა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების სარგებლიანობის შესახებ. პუშკინის მოსაზრება მირთმეულ იქნა ორჯერ: პირველად იმპერატორ პავლე I-სადმი 1800 წ., ხოლო მეორედ კი – ალექსანდრე I-დმი 1801 წ. უარყოფა, შინაარსის მიხედვით თუ ვიმსჯლებთ, დაწერილია 1808 წელზე უფრო მოგვიანებით. შუალედმა მათ შორის ბევრი რამ აგვიხსნა ჩვენ, ბევრი რამ გვასწავლა, და იმ ქვეყნებშიც მოხდა მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენები, რომელთა შესახებაც მე იმედი მაქვს მოვყვები შემდგომში. საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ საკითხის გადაწყვეტისას კი არავის არ შეეძლო უარეყო გრაფ მუსინ-პუშკინის მოსაზრება, იქაური საქმეებისა და ხალხების სრულებით არცოდნის გამო).

თუკი, ერთის მხრივ, იყვნენ პირები, გატაცებულნი სარგებლით, რომელიც სინამდვილეში არ ყოფილა, თუკი საქართველოს გეოგრაფიული მდებარეობა და მისი სიმდიდრენი ძალზედ იყო გადიდებული და შემდგომში აღმოჩნდა არც იმდენად მნიშვნელოვანი, როგორც ვარაუდობდნენ, მეორეს მხრივ, იყვნენ მოწინააღმდეგენიც, რომლებიც უარყოფდნენ ასეთ სარგებელს. გრაფები ვორონცოვი (ს. რ.), კოჩუბეი და თავადი ჩარტორიისკი იყვნენ საქართველოს შემოერთების წინააღმდეგ. ამ შემთხვევის გამო მათ მიერ შედგენილი მოხსენება იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ გადაცემულ იქნა განსახილველად სახელმწიფო საბჭოსთვის კნორინგის ანგარიშთან ერთად.

ხმაურიანი გახლდათ სახელმწიფო საბჭოს 1801 წლის 8 აგვისტოს სხდომა. წევრთა უმრავლესიბა გახლდათ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მხარეზე. გრაფები ვორონცოვი, კოჩუბეი და თავადი ჩარტორიისკი არა მხოლოდ უარყოფდნენ ახალი შენაძენის სარგებლიანობას, არამედ ამბობდნენ, რომ საქართველოს იმპერიისადმი შემოერთება რუსეთის სარგებლიანობის საწინააღმდეგოაო. ჩარტორიისკი ამბობდა, რომ ქვეყნის ქვეშევრდომობაში მიღებით კიდევ უფრო მეტად გაიზრდება რუსეთის ისედაც ძალზედ ვრცელი საზღვრები, რომ მათ დასაცავად საჭირო იქნება მეტად მნიშვნელოვანი ხარჯები და სახსრები.

იცოდნენ რა, რომ საქართველო უშუალოდ არ ებჯინებოდა რუსეთის საზღვრებს, არამედ, ამის საპირისპიროდ, იმყოფებოდა ჩვენდამი მტრული მოსახლეობის შუაგულში, შეეძლოთ დათანხმებოდნენ მისი შემოერთების მოწინააღმდეგეთა მოსაზრებას იმაში, რომ ქვეყნის დაცვა რუსეთს ითრევდა (вовлекала) მნიშვნელოვან ხარჯებში. ხოლო მათ მიერ ამის სანაცვლოდ შემოთავაზებული ზომები კი ვერ უძლებდა კრიტიკას.

ვიცე-კანცლერი (ე. ი. გრაფი ს. რ. ვორონცოვი) უხსნიდა, რომ ასეთი შემოერთება მიაჩნია უსამართლოდ, იმიტომ რომ ბაგრატიონთა საგვარეულო მეფობს საქართველოში არა არჩევითი წესით, არამედ მემკვიდრეობითად, რომ ამიტომ სამეფოს შემოერთებას ექნება ძალადობის შესახედაობა.

თავადი ჩარტორისკი უარყოფდა ხალხის სამართლიან სურვლებს; იგი არ აღიარებდა მისთვის ხმის უფლებას, არ აქცევდა ყურადღებას მის უბედურ მდგომარეობას. ამბობდა რა, რომ მნიშვნელოვანი საზღვარი მოითხოვს მნიშვნელოვან სახსრებს თავდაცვისთვის, იგი სთავაზობდა საქართველოს შენარჩუნებას ვასალობაში, რომელშიც იგი მიღებულ იქნა იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ; სთავაზობდა დაეტოვებინათ იქ ყველა ის ჯარები, რომლებიც ამ დრომდე იქ იმყოფებოდნენ, და დაენიშნათ ტფილისში სრულუფლებიანი წარმომადგენელი, რათა მას გაეწია უფროსობა საქართველოში განლაგებული ჯარებისთვისაც. ახალგაზრდა და გამოუცდელი დიდგვაროვანი ადვილად მსჯელობდა ხალხის ბედის შესახებ და, უარყოფდა რა ერთ წინადადებას, როგორც უვარგისს, სთავაზობდა თავისას კიდევ უფრო მეტი ნაკლოვანებებით.

არ ვიტყვით რა იმის შესახებ, თუ რა სახსრები დაუჯდებოდა რუსეთს, თუკი აღიარებდა საქართველოს ვასალურ ქვეყნად, დაეცვა იგი შინაგანი მოუწყობლობისა და გარეშე შემოჭრებისგან, ჩვენ მოვიყვანთ ჩარტორიისკის სიტყვებს, რომლებიც თავად მიგვითითებენ მისი მოსაზრების მცდარობაზე. იგი სთავაზობდა, რათა ჩვენს რწმუნებულს ჰქონოდა “მეურვეობა კეთილ თანხმობაზე სამეფო საგვარეულოს წევრებს შორის და ყველა მცხოვრების დაცვაზე თვითნებობათა და მეფეთა სასჯელისგან (отъ самопроизвольныхъ подвиговъ и взысканiй царей). ხოლო დავით ბატონიშვილსა და მის ბიძებს, ერეკლე მეფის შვილებს შორის არსებული მტრობა დაეწყნარებინათ ერეკლეს ანდერძის აღსრულებით, რომელიც მისი ოჯახისა და ქვეყნისთვის კეთილსასურველია, ვინაიდან მის მიხედვით მემკვიდრეობის წესზე, რომელიც მასშია გამოხატული, ჯერ კიდევ მისი სიცოცხლის დროს, საქართველოს ყველა ჩინოსანმა საზეიმოდ დადო ფიცი”.

საბჭოს წევრებს არ შეეძლოთ დათანხმებულიყვნენ ასეთ მოსაზრებაზე. დატოვებდნენ რა საქართველოს დამოუკიდებლად, შეუძლებელი იქნებოდა ისეთი საშუალებების მოძიება, რომლებსაც შეეძლებოდათ შეერიგებინათ სამეფო საგვარეულოს წევრები როგორც ურთიერთ შორის, ისე ხალხთანაც. ხალხს, რომელმაც გამოხატა სურვილი რომ იყოს რუსეთის ქვეშევრდომი და ამით საკუთარი თავის წინააღმდეგ განაწყო ბატონიშვილები, უნდა ჰქონოდა კიდევ უფრო მეტ შევიწროვებათა მოლოდინი. შეძლებდა კი ჩვენი რწმუნებული, რომ მხოლოდ სიტყვებით, ძალაუფლების გარეშე დაეცვა იგი ძარცვისა და რბევისგან? შეეძლო კი რუსეთის იმპერატორს, რომელმაც ერთხელ განაცხადა თანხმობა ქვეყნის თავის ქვეშევრდომობაში მიღებაზე, უარი ეთქვა ხალხზე, რომელიც ელოდებოდა მხოლოდ ერთგულებაზე ფიცის დადებას? მისი უარყოფითი პასუხი ხალხის ყველაზე უფრო მრავალრიცხოვან და უკეთეს ნაწილს მისცემდა ბატონიშვილთა შურისძიებისა და ძმათაშორის ომის მსხვერპლად.

ერთის მხრივ კნორინგის მოხსენება და გრაფ მუსინ-პუშკინის წერილი, რომელიც დაფუძნებული გახლდათ ფაქტებზე, თუმცა კი მცდარსა და გაზვიადებულზე, ხოლო მეორეს მხრივ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მოწინააღმდეგეთა უსაფუძვლო მოსაზრებანი გულდასმით იქნა განხილული სახელმწიფო საბჭოს მიერ. პირველთა მოსაზრებამ უპირატესობა მიიღო მეორეთა წინაშე.

სახელმწიფო საბჭოს მიაჩნდა, რომ პროტექციამ, რომელსაც აღმოუჩენდა რუსეთი საქართველოს 1783 წლიდან, “ჩაითრია ეს უბედური ქვეყანა ბოროტებათა უფსკრულში, რომლებითაც იგი მოყვანილია სრულ დაუძლურებაში, და ამის გაგრძელება იმავე საფუძვლებზე გარდაუვალად ჩააგდებს მას სრულ დაღუპვაში”. («вовлекла сiю несчастную землю въ бездну золъ, которыми она приведена въ совершенное изнеможенiе, и продолженiе оной на техъ же основанiяхъ неминуемо ввергнетъ её въ совершенную погибель».)

“თუკი საქართველოს გადარჩენისთვის – ნათქვამია საბჭოს ჟურნალში (Отъ 8-го августа 1801 г. Госуд. арх.) – უნდა გვყავდეს იქ იმდენივე ჯარი, რამდენიც იქ ახლა იმყოფება, ამისგან რუსეთს მოუწევს მნიშვნელოვანი და სრულებით უსარგებლო ხარჯი. ხოლო მისი მცირე ლაშქრით კი როგორც შინაგანი მოუწყობლობისგან, ისე გარეშე მტრებისგანაც მისი დაცვა შეუძლებელია. საჭირო იქნება მივცეთ მას მეფე, დავატკიცებთ რა ტახტზე ერთერთ ბატონიშვილს, რომელიც თვლის რომ ამაზე უფლება გააჩნია. პირველი ბატონიშვილი, იულონი, დადგენილია ერეკლე თეიმურაზის ძის ანდერძის მიხედვით; მეორე ბატონიშვილი, დავითი, მისი ვაჟის გიორგის ანდერძის მიხედვით. მართალია, რომ გიორგიმ დაარღვია მშობლის ანდერძი, მაგრამ, შესაძლოა ბატონიშვილებმა, მისმა ძმებმა მისცეს მას საამისოდ მიზეზი, და, უფრო მეტიც, დავით ბატონიშვილი, დანიშნული მის მიერ საქართველოს სამეფოს მემკვიდრედ, დამტკიცებულია გარდაცვლილი იმპერატორის მიერ, რომელსაც ჰქონდა ასეთი დამტკიცების უფლება. ამრიგად, არჩევანი ამ ორ კანდიდატს შორის საკუთარ თავში იანახავს, ერთის მხრივ, წინააღმდეგობას დავით ბატონიშვილის სასარგებლოდ უკვე მომხდარ დამტკიცებასა და, მეორეს მხრივ კი, ხალხის უკმაყოფილებას ერეკლე მეფის ანდერძის დარღვევითა და სამეფო ტახტზე იმ თავადის (მთავრის) აყვანით, რომელმაც თავისი საქციელით ხალხი თავის წინააღმდეგ აამხედრა. თუმცა კი, საქართველო ვერც ერთი მათგანისგან თავის გადარჩენას ვერ იმედოვნებს, და თავად მეფემ გიორგი ერეკლეს ძემაც, ითვალისწინებდა რა მთელ უბედურებებს, რომლებიც სამეფო საგვარეულოს გახრწნისგან ხალხს უნდა დასტყდომოდა თავზე, სხვა ხსნა მისთვის ვერ გამოძებნა, თუ არა ის, რომ დაემკვიდრებინა იგი რუსეთის ქვეშევრდომობაში, მიჰყვებოდა რა თავისი მშობლის შეხედულებებს, რომელსაც ასეთივე განზრახვა ჰქონდა, როდესაც თხოულობდა თავისი ელჩის თავად ჭავჭავაძის მეშვეობით, 1795 წელს, ნებართვას, რათა შეხვედროდა მოზდოკში ან რომელიმე სხვა ადგილას კავკასიის ხაზზე ჯარების სარდალს გენერალ გრაფ გუდოვიჩს, რაც ვლინდება იმდროინდელი ქაღალდებიდან. მთელი ეს ხელახლა გამოვლენილი გარემოებანი ვერ წარმოუდგენს საბჭოს საქართველოს შემოერთებაში ვერანაირ უსამართლობას, და ხედავს იგი (საბჭო – ი. ხ.) მასში მთელი იმ მხარის გადარჩენას, რუსეთისთვის კი არსებით სარგებელს მისი საზღვრების საიმედოდ მოზღუდვაში (დაცვაში) მტაცებელი მთიელი ხალხებისგან, რომელთა ალაგმვაც უფრო მოსახერხებელი იქნება, ხოლო მომავალი დროისთვის კი თვით თავად თურქებისგანაც, რომ არაფერი ვთქვათ უკვე სპარსელებზე, რომლებიც, ეჭვს გარეშეა, როგორც კი დატოვებული იქნება საქართველო, მას თავს დაესხმიან და დაეუფლებიან”.

სამეფო საგვარეულოს პირებთან და მათ შენახვასთან მიმართებაში სახელმწიფო საბჭო ვარაუდობდა დაეტოვებინა საქართველოში მათგან ისინი, რომლებიც, “მოკრძალებული ზნითა და საქციელით არ მოგვცემენ ეჭვის საბაბს, რომ დაიწყებენ მეზობლების აღელვებას ან სხვა არეულობათა მოწყობას; ყველა დანარჩენი კი გამოგზავნილ იქნას რუსეთში, სადაც თითოეულისთვის მისი ოჯახის შესაბამისად პენსიის განსაზღვრით ადვილად შეიძლება იქნას მოწყობილი მათი ხვედრი”.

საბჭოს აზრი ამჯერად მიღებულ იქნა იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ ისეთი გადამჭრელობით, რომ მისი გადარწმუნება უკვე არაოფიციალური კომიტეტის თვით ყველა წევრსაც კი აღარ შეეძლო.

პატივს სცემდა რა იმპერიის პატივსა და ღირსებას, ჩამოდიოდა რა ქართველი ხალხის თხოვნამდე, იმპერატორმა გაბედა და გადაწყვიტა, რომ “საქართველოს სამეფოში, საკუთრივ მისი სიკეთისთვის, დაემყარებინა მმართველობა და წესრიგი” (Рескриптъ Кнорингу 12-го сентября 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

გენერალი კნორინგი დანიშნულ იქნა მთავარსარდლად იმ მხარეში. მას დაავალეს ახალი მმართველობის მოწყობა და საპოლიციო ნაწილისაც ისე, რომ ხალხს შეძლებოდა “არა მხოლოდ მორჩილება მისდამი, არამედ მისი შეყვარებაც”, ხოლო მმართველობის შექმნისას კი ურჩევდნენ შესაბამისობაში ყოფილიყო ხალხის ზნეობასთან, წეს-ჩვეულებებთან და “გონება-განწყობილებასთან” («умоначертанiя») და ეზრუნა სასულიერო სასწავლებლების დაარსებაზე, იმისთვის, რათა მათი მეშვეობით “შეეტანა იქ საწყისი განათლება” ხალხისა.

ტფილისში საქმეს სხვანაირად უყურებდნენ. თავადთაგან ზოგიერთმა, რომლებიც რუსეთის მომხრეები იყვნენ, შეატყობინა ლაზარევს, რომ დავით ბატონიშვილთან საიდუმლოდ არის გამოგზავნილი პეტერბურგიდან მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც საქართველო შეადგენს გუბერნიას და ასეთი სახით იქნება შეერთებული რუსეთთან.

მიიღო რა ეს ცნობები, დავით ბატონიშვილი, თავისი ძმის იოანეს რჩევით, რომელიც იმ დროს ჩვენს დედაქალაქში იმყოფებოდა, აგროვებდა თავადების ბეჭდებს (ხელმოწერებს) (Донесенiе Лазарева Кнорингу 18-го и 19-го ноября 1801 г.) სათხოვარზე იმპერატორისადმი ქართველთა საყოველთაო სურვილის შესახებ, რომ მეფედ ჰყოლოდათ დავითი. არა მხოლოდ იოანე ბატონიშვილი, არამედ ბევრი თავადთაგანიც, რომელიც პეტერბურგში იმყოფებოდა ჩქარობდა შეეტყობინებინა თავისი მეგობრებისთვის ამ მნიშვნელოვანი მოვლენის შესახებ. თავადი ზაალ ანდრონიკაშვილი წერდა (Письмо Кн. Андроникова къ Iоанну Орбелiани и Соломону Тарханову 12-го октября 1801 г. Константиновъ, ч. I, стр. 210 /рукопись/), რომ საქმე სამშობლოს ხვედრის შესახებ მათ მიერ მოწყობილი იყო ჩინებულად, მაგრამ უეცრად გამოცხადდა კნორინგი და დაარწმუნა იმპერატორი, რომ თითქოს და ხალხს არ სურს მეფის ყოლა.

“ამ შემთხვევის გამო – წერდა იგი – საქმე გაჩერდა და გამოგვიცხადეს, რომ საქართველოში არ უნდა იყოს მეფე, და არც რუსეთის ქვეშევრდომი არ უნდა იყოს. იფიქრეთ, რა იქნებით და ვისად იქნებით წოდებული? მანდაურმა უსაქმო ლაყბობამ აი რა შეგძინათ თქვენ! განა თქვენ იქ არ იყავით? რისთვის დაიდეთ ხალხის ცოდვა კისერზე და საკუთარ თავსაც ეს რატომ გაუკეთეთ? განა არა რცხვენიათ მათ, რომლებმაც ეს ჩაიდინეს, და დარჩნენ სივრცეში: არც ბატონი არა გვყავს, და არც პატრონი”.

იგი ამბონდა, რომ როდესაც საქართველოს წარგზავნილთათვის გამოცხადებულ იქნა ეს განსაზღვრება, მაშინ ყველამ მათ, არ დაეთანხმნენ რა ამას, სათხოვარი მიართვეს იმპერატორს. თავადი ანდრონიკაშვილი აიმედებდა თავის ტფილისელ მეგობრებს საქმის კეთილსასურველი შემობრუნებით და მხოლოდ ურჩევდა, რომ რაიმენაირი კითხვის შემთხვევაში ეპასუხათ იმით, რომ ჰყავთ პეტერბურგში თავიანთი წარგზავნილები და ბატონიშვილები, რომელთაც დაეთანხმებიან ყველაფერ იმაში, რასაც ისინი აღიარებენ სასარგებლოდ.

ქვეყნის მდგომარეობა ითვლებოდა იმდენად ცნობილად და ნათლად, რომ ჩვენმა მთავრობამ საჭიროდ ვერ ჰპოვა რაიმენაირი შეკითხვის დასმა. იგი მიიჩნევდა საქართველოს ერთადერთ სიკეთედ და სარგებლად მის შემოერთებას რუსეთთან და სამეფო სახლის ხელისუფლებისა და თვითნებობის მოსპობას (Оно признавало единственнымъ благомъ и пользою Грузiи присоединенiе ея къ Россiи уничтоженiе власти и своеволiя царскаго дома).

იმპერატორ ალექსანდრეს, ღებულობდა რა საქართველოს ქვეშევრდომობაში, თავიდან აუცილებლად მიაჩნდა, “რათა ორივე დედოფალი და ყველა ბატონიშვილი გამოძახებულნი ყოფილიყვნენ რუსეთში”, და უბრძანა კნორინგს გამოეცხადა მათთვის, რომ ისინი მიიღებენ სრულ უზრუნველყოფას და შენარჩუნებული ექნებათ ყველა პატივი, მათი საგვარეულოსადმი შესაფერისი, რომ მათ დაენიშნებათ პენსიები, საქართველოში მათ მიერ თავიანთი მამულებიდან მიღებული შემოსავლების ტოლად. ამ მიზნით მთავარსარდალს საქართველოში დაევალა გაერკვია და ცნობილი გაეხადა ქვეყნის შემოსავალი და ხარკი (подати), რომელსაც ამ დრომდე იხდის ხალხი. ანაკრეფებისა და ხარკის მრავალნაირობამ აიძულა ჩვენი მთავრობა ესურვა, რომ ხარკის ყველა სახეობა გადაყვანილი ყოფილიყო ფულად და პურით გადასახადში.

საქართველოს უმნიშვნელო მოსახლეობა, რომელმაც ბევრი დაკარგა უკანასკნელი შემოჭრებისგან, იყო მიზეზი იმისა, რომ ქვეყნის საკუთარი კეთილდღეობისთვის აღიარებულ იქნა აუცილებლად მისი მოსახლეობის გაზრდა მოწოდებით გადმოსახლებისკენ უპირატესად ქრისტიანებისა მეზობელი სახანოებიდან. კნორინგს მიეცა რწმუნება, რომ გამოეყო მათთვის მიწის საკმარისი რაოდენობა და აღმოეჩინა მატერიალური დახმარება საშინაო მეურნეობის პირველად მოწყობისას.

ამასთან ერთად კნორინგს უნდა ეზრუნა კავკასიის ხაზის უსაფრთხო შეტყობინების მოწყობისთვის საქართველოსთან, მისი უზრუნველყოფისთვის გარეშე თავდასხმებისგან და ერევნის, განჯის, შაქის, შირვანის, ბაქოსა და სხვა ხანების გადმოხრისთვის რუსეთის მხარეზე, რომლებზედაც ბაბა-ხანის ძალაუფლება ჯერ კიდევ არ იყო განმტკიცებული.

მათგან იმათთან ურთიერთობების მეშვეობით, რომელთა სამფლობელოებიც იდო არაქსის მარცხენა ნაპირზე და ებჯინებოდა მდინარე მტკვარს, ჩვენი მთავრობა ფიქრობდა მიეღწია იმ შესაძლებლობისთვის, რომ მიეწოდებინა პროვიანტი და მძიმე ტვირთები ჯარებისთვის წყლით, ასტრახანის გავლით, და არა მშრალი გზით, კავკასიონის მთებზე გადავლით. ამ შემთხვევაში ყველაზე უფრო მეტ ყურადღებას იქცევდა ბაქოს ხანი, რომელიც ფლობდა როგორც მდინარე მტკვრის შესართავს, ისე საუკეთესო პორტსაც კასპიის ზღვაში. უწინარეს ყოვლისა სწორედ მისი დაყოლიება იყო საჭირო ჩვენს მხარეზე. წარუმატებლობის შეთხვევაში პეტერბურგის კაბინეტი კნორინგის ყურადღებას აქცევდა შეტყობინების შესაძლებლობაზე შავი ზღვით და შემდეგ იმერეთის გავლით მდინარე რიონის გაყოლებაზე.

“იმერეთის მეფესთან – წერდა იმპერატორი ალექსანდრე კნორინგს (тамъ же) – და ოდიშის ოლქის მფლობელ დადიანთან (სამეგრელოსი) თქვენ უნდა გქონდეთ კარგი (прiязненное) ურთიერთობა, მაგრამ ამავე დროს არ უნდა მისცეთ ეჭვის საბაბი ოტომანის პორტას მოხელეებს, რომლებიც იმ მხარეში უფროსობენ”.

შეაერთა რა კნორინგის სახით სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლება, იმპერტორმა დაავალა მას თვალი ედევნებინა, რათა კავკასიაში მომსახურე ყველა რუსს “საკუთარი საქცილით გამოეხატა უანგარობა, პატიოსნება, სიმართლის სიყვარული, მიუკერძოებლობა, თავისუფლად ხელმისაწვდომი ყოფილიყო მთხოვნელთათვის, ალერსიანი, ყოფილიყო შემწყნარებელი და მზად ყოფილიყო ყველასთვის ეჩვენებინა, თუ სად უნდა ეძება მას სამართალი”.

თავის ახალ ქვეშევრდომებს კი იმპერატორმა მიმართა მანიფესტის ასეთი სიტყვებით (П. С. З. Т. XXVI, стр. 782, № 20.007).

“მფარველობა და უმაღლესი ძალაუფლება რუსეთის იმპერიისა საქართველოს სამეფოზე ყოველთვის აკისრებდა რუსეთის მონარქებს დაცვის მოვალეობას. 1796 წელს, აღა-მაჰმად-ხანის თქვენზე ძლიერი თავდასხმის წინააღმდეგ, въ Бозе почивающая დიდმა ხელმწიფემ იმპერატრიცა ეკატერინემ ალექსის ასულმა გამოგზავნა თავისი ჯარების ნაწილი. ასეთი წარმატებული მაშინ არა მხოლოდ გადარჩენა საქართველოს სამეფოსი, არამედ ყველა მხარისა და ხალხის ბედნიერი დამორჩილებაც კასპიის ზღვიდან მდინარე მტკვრამდე და არაქსამდე გიცავდნენ თქვენ ყველანაირ საფრთხეთაგან. რჩებოდა მხოლოდ შინაგანი ცხოვრების კეთილად მოწყობით თქვენი კეთილდღეობა დამკვიდრებულიყო საუკუნოდ. მაგრამ რუსეთის ჯარების მოულოდნელმა და სწრაფმა უკანდახევამ სპარსეთიდან, სომხეთიდან და თქვენი საზღვრებიდნ ქვე დაამხო თქვენი სამართლიანი მოლოდინები. თქვენს მიერ შემდეგ გადატანილი მთელი უბედურებანი: ურჯულო და უცხოტომელი ხალხების შემოსევა, ქალაქებისა და სოფლების დარბევა, თქვენი მამების, დედების, ცოლებისა და შვილების დამონება და ტყვედ წყვანა, დაბოლოს, უთანხმოება სამეფო სახლში და ხალხის გაყოფა სამეფო ღირსების სხვადასხვა მაძიებელთა შორის გითრევდნენ თქვენ ძმათაშორის ომებში. თქვენი გარემომცველი მტაცებელი ხალხები მზად იყვნენ თავს დასხმოდნენ თქვენს სამეფოს და დაუსჯელად გაეძიძგნათ მისი ნარჩენები. მთელ ამ ბოროტებათა შეერთებით არა მხოლოდ ხალხი, არამედ სახელიც კი ქართველი ხალხისა, რომელიც უწინ სიმამაცით გახლდათ სახელგანთქმული მთელს აზიაში, აღიგვებოდა პირისაგან მიწისა. იდექით რა ამ უფსკრულის პირას, არაერთხელ მოგიწოდებიათ თქვენ რუსეთის მფარველობისთვის. ჩვენი ჯარების შემოსვლამ და ავარელი ომარ-ხანის დამარცხებამ შეაჩერა თქვენი დაღუპვა, დააშინა რა ყველა მტაცებელი, რომლებიც ავსებენ კავკასიის მთებს, და ისინიც, რომლებიც სძიძგნიან სპარსეთისა და დიდი სომხეთის მხარეს. დაწყნარდა ბრძოლებიც თქვენს შორის, და თქვენ ყველამ ერთსულოვნად და საზეიმოდ მოუწოდეთ რუსეთის ხელისუფლებას, რათა უშუალოდ დაეწყო თქვენი მმართველობა. ჩვენ, ავედით რა სრულიად რუსეთის ტახტზე, საქართველოს სამეფო ვპოვეთ შემოერთებულად რუსეთისადმი, რის შესახებაც უკვე 1801 წლის 18 იანვრის მანიფესტი გამოცემული იყო სრულიად სახალხოდ გაცნობისთვის. ვსწავლობდით რა თქვენს მდგომარეობას და ვხედავდით, რომ მხოლოდ რუსეთის ჯარების მეშვეობა და ყოფნა საქართველოში აქამომდეც აკავებს ჩვენი ერთორწმუნე ხალხის სისხლის დაღვრასა და საბოლოო დაღუპვას, რომელიც გამზადებული აქვთ თქვენთვის თქვენს მომიჯნავე მტაცებელ და ურწმუნო ხალხებს, გვსურდა ჩვენ კიდევ გამოგვეცადა, ხომ არ არის შესაძლებლობა, რათა აღდგენილ იქნას პირველი მმართველობა ჩვენი მფარველობის ქვეშ და შეგინარჩუნოთ თქვენ სიმშვიდესა და უსაფრთხოებაში. მაგრამ ამ საკითხში უახლოესმა გამოძიებამ დაგვარწმუნა ჩვენ, რომ ქართველი ხალხის სხვადასხვა ნაწილები, რომლებიც თანაბრად ძვირფასი არიან ჩვენთვის ადამიანობის გულისთვის, სამართლიანად შიშობენ დევნისა და შურისძიების გამო იმისგან, ვინც სამეფო ღირსების მაძიებელთაგან შეძლებდა ამ ძალაუფლებისთვის მიეღწია, რამდენადაც ყველა მათგანის წინააღმდეგ ხალხის უდიდესმა ნაწილმა ასე აშკარად გამოავლინა საკუთარი თავი. მხოლოდ ეჭვი და შიში ამ შედეგების გამო, წარმოშობდა რა შეშფოთებას, გარდაუვალად იქნებოდა ურთიერთშორის ბრძოლისა და სისხლისღვრის წყარო. ამაზე ზევით, ყოფილ მმართველობას, თვითონ ერეკლე მეფის მეფობის დროსაც კი, რომელმაც თავისი სულისკვეთებითა და ღირსებით შეაერთა ყოველივე თავისი ძალაუფლების ქვეშ, არ შეეძლო არც საგარეო, არც საშინაო უსაფრთხოების დამკვიდრება. პირიქით, ამდენად მრავალჯერ ჩაუთრევიხართ ბოროტებათა უფსკრულში, რომლის პირას ახლაც დგეხართ, და რომელშიც, ყველა მოსაზრების მიხედვით, უნდა იქნათ ჩაცვენილი, თუკი ძლიერი ხელი სამართლიანი ხელისუფლებისა ამ დაცემისგან თქვენ არ შეგაკავებთ. ამ გარემოებათა ძალამ, ამაზე თქვენმა საერთო გრძნობამ და ქართველი ხალხის ხმამ განგვაწყო ჩვენ რომ არ მივატოვოთ და უბედურებას მსხვერპლად არ მივცეთ ერთმორწმუნე ხალხი, რომელმაც თავისი ხვედრი ჩააბარა რუსეთის დიდსულოვან დაცვას. აგზნებული იმედი თქვენი ამჯერად მოტყუებული არ იქნება. არა ძალის მომატებისთვის, არა ანგარებისთვის, არა დედამიწაზე ისედაც უვრცელესი იმპერიის საზღვრების გაფართოებისთვის ვღებულობთ ჩვენ საკუთარ თავზე საქართველოს სამეფოს მმართველობის ტვირთს. მხოლოდ ღირსება, პატივი და ადამიანობა გვაკისრებს ჩვენ წმინდა მოვალეობას, ყური ვუგდოთ რა ტანჯულთა ვედრებას მათი წუხილის თავიდან აცილებაზე, დავაარსოთ საქართველოში მმართველობა, რომელიც შეძლებდა მართლმსაჯულების, პირადი და ქონებრივი უსაფრთხოების დამკვიდრებასა და თითოეულისთვის კანონის მიერ დაცვის მიცემას. და ამიტომ, ავირჩიეთ რა ჩვენი გენერალ-ლეიტენანტი კნორინგი, რომ იყოს მთავარსარდალი თქვენს შორის, მივეცით ჩვენ მას სრული დარიგებანი, რათა გახსნას ეს მმართველობა ჩვენი სახელით გაკეთებული საგანგებო გამოცხადებით და ძალასა და მოქმედებაში მოიყვანოს ჩვენს მიერ წინასწარ მოხაზული დადგენილება, რომლის აღსრულებისთვისაც მოიწვევს თქვენგან ღირსებითა და საერთო ნდობით არჩეულ პირებს, ვიმედოვნებთ, რომ თქვენ, მიენდობით რა ამ მმართველობას, უეჭველად მისი ჩრდილქვეშ დასაწყისშივე სიმშვიდესა და უსაფრთხოებას ჰპოვებთ, ხოლო შემდეგ კი კეთილდღეობასა და სიუხვესაც.

ჩვენ ვბრძანეთ, რომ მთელი ხარკი თქვენი მიწიდან მოხმარებულ იქნას თქვენს სასარგებლოდ, და რაც ჯარების შენახვის შემდეგ დარჩება, გამოყენებულ იქნას დარბეული ქალაქებისა და სოფლების აღდგენისთვის. თითოეული იქნება თავისი წოდების უპირატესობებში, საკუთარი სარწმუნოების თავისუფლად აღსარებასა და თავის საკუთარ ხელშეუხებლობაში. ბატონიშვილები შეინარჩუნებენ თავიანთ სამემკვიდრეო მამულებს, წასულების გარდა, ხოლო ამათ კი წლიური შემოსავალი მათი მამულებიდან ყოველწლიურად მიეცემათ ფულით, სადაც არ უნდა იყვნენ ისინი, ოღონდ კი ინარჩუნებდნენ ფიცით დაკისრებულ მოვალეობას. ჩვენი ამ დიდსულოვანი მზრუნველობის სანაცვლოდ თქვენგან ყველას და თითოეულის სიკეთის შესახებ, ჩვენ მოვითხოვთ, რათა თქვენ, თქვენს თავზე დაყენებული ხელისუფლების დამტკიცებისთვის, მოგვცეთ ერთგულების ფიცი ამასთან დართული ფორმის მიხედვით. სასულიერო წოდებამ, როგორც როგორც სულიერმა მწყემსებმა, პირველებმა უნდა მისცენ მაგალითი.

დაე საბოლოოდ თქვენც შეიცანით კეთილი მმართველობის ფასი, დამყარებულ იქნას თქვენს შორის მშვიდობა, მართლმსაჯულება, დაჯერებულობა (დარწმუნებულობა) როგორც პირადი, ისე ქონებრივიც. დაე აღმოიფხვრას თვითნებობანი და საშინელი ტანჯვა-წამებანი, დაე მიუბრუნდეს თითოეული უკეთეს სარგებელს, საკუთარსაც და საზოგადოებრივსაც, თავისუფლად და დაუყვედრებლად იქნება რა დაკავებული მიწათმოქმედებით, რეწვით, ვაჭრობით, ხელსაქმით, კანონების ჩრდილქვეშ, რომლებიც ყველას თანაბრად გაუწევენ მფარველობას. თქვენი შეძლება და კეთილდღეობა იქნება ჩვენთვის ყველაზე უფრო სასიამოვნო და ერთიანი (ერთადერთი, единый) საჩუქარი”.

მანიფესტთან ერთად დაწესებულ იქნა საქართველოს უმაღლესი მთავრობა, და საქართველომ მიიღო თავისი ახალი დაყოფა. იგი დაყოფილ იქნა ხუთ მაზრად, რომელთაგან სამი იყო ქართლში: გორის, ლორესა და დუშეთის, ორიც კახეთში: თელავისა და სიღნაღის. მმართველობა იყოფოდა ოთხ ექსპედიციად (Высочайше постановленное внутреннее въ Грузiи правленiе. П. С. К. Т. XXVI): პირველი სააღმსრულებლო საქმეებისთვის ანუ მმართველობისა; მეორე სახაზინო და ეკონომიკური საქმეებისთვის; მესამე სისხლის სამართლის საქმეებისთვის; მეოთხე სამოქალაქო საქმეებისთვის. დაწესებულ იქნა სამედიცინო გამგეობა (управа). თითოეულ მაზრაში დაარსდა სამაზრო სასამართლო, საერო პოლიციის გამგეობა, კაპიტან-ისპრავნიკით სათავეში. ქალაქებში დანიშნულ იქნა ხაზინადარები (казначеи или хазнадары), კომენდანტები და მათ დასახმარებლად პოლიცმაისტერები ანუ ნაცვლები. პირველები დანიშნული იყვნენ რუსი მოხელეებისგან, უკანასკნელნი კი ქართველი აზნაურებისგან. საქართველოში მცხოვრები თათრებისთვის: ყაზახისა, ბორჩალოსი და ბამბაკისა, განსაზღვრულ იქნა თითო-თითო პრისტავი ანუ მოურავი, ქართველი თავადებისგან, ხოლო ხევსურების, ფშავლებისა და თუშების ტომთათვის ერთი (მოურავი) ყველაზე. თითოეულ მოურავთან დაინიშნა თანაშემწე რუსი მოხელეებისგან. ყარაბაღიდან ახლად გამოსული სომხები დატოვებულ იქნენ თავიანთი მელიქების მმართველობის ქვეშ.

საქართველოს მმართველი, ექსპედიციების უფროსები და მრჩევლები* (ოთხი ექსპედიციიდან თითოეულში თავმჯდომარეობდნენ: პირველში – საქართველოს მმართველი და ორი მრჩეველი ანუ მდივან-ბეგი, ერთი რუსი მოხელეებისგან და ერთი ქართველი თავადებისგან; მეორეში – უფროსი რუსი მოხელეებისგან, ოთხი მრჩეველი ქართველი თავადებისგან /ორი ქართლელისა და ორიც კახელის/, საგუბერნიო ხაზინადარი ანუ სალთხუცესი; მესამესა და მეოთხეში – უფროსი რუსი ოფიცრებისგან და ოთხი მრჩეველი ქართველი თავადებისგან) გახლდნენ საქართველოს უმაღლესი მთავრობის წევრები. ქართველი თავადების თანამდებობაზე დანიშვნა, მმართველობის გახსნისას, გადასაწყვეტად მიეცა კნორინგს, ხოლო ერთი წლის გავლის შემდეგ იმპერატორმა ალექსანდრემ ამ არჩევანის გაკეთების უფლება გადასცა თვითონ თავადებსა და აზნაურებს.

სამოქალაქო საქმეები უმაღლესად ებრძანათ ეწარმოებინათ “ამჟამინდელი ქართული წეს-ჩვეულებებისა” და ვახტანგ მეფის მიერ გამოცემული სამართლის წიგნის მიხედვით, როგორც ძირეული ქართული კანონისა. ამ კანონებისა და ხალხური წეს-ჩვეულებების საფუძველზე, კნორინგს, მმართველ კოვალენსკისთან ერთად უნდა მოემარაგებინათ მთელი სამთავრობო ადგილები და პირები დაწვრილებითი დარიგებებითა და ინსტრუქციებით, თუ როგორ მოქცეულიყვნენ ისინი თავიანთი თანამდებობების აღსრულებისას.

თავად მთავარსარდალს დაეკისრა მოვალეობად “ფხიზლად ადევნოს თვალყური, რათა ყველა მხარეში, რომლებიც იმართება იმპერატორობითი უდიდებულესობის სახელითა და ძალაუფლებით, აღკვეთილ იქნას ყველანაირი ბოროტად გამოყენებანი, უსამართლობა, ჩაგვრა, ყაჩაღობა, მკვლელობა და ასევე წამებანი სისხლის სამართლის საქმეებზე. “მთავარსარდლის მოვალეობაა – შეამციროს თავად ბოროტმოქმედთა ხვედრიც კი რუსეთის კანონების წყალობით და მოსპოს წამება და სიკვდილით დასჯა” (Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I).

გადაწყვიტა რა საკითხი საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ, იმპერატორ ალექსანდრეს, თავისი დიდსულოვნების მიხედვით, არ შეეძლო არ გადახრილიყო ბატონიშვილთა თხოვნებისკენ პეტერბურგიდან საქართველოში გამგზავრების თაობაზე.

გამოთქვა რა თავიდან კნორინგთან თავისი სურვილი, რომ გამოეწვიათ საქართველოდან სამეფო სახლის ყველა დანარჩენი წევრიც, იმპერატორმა ახლა დაუთმო მათ თხოვნებს სამშობლოში დაბრუნების თაობაზე. სახელმწიფო საბჭომ, რომლის მიერ დასამტკიცებლადაც იქნა შეტანილი წერილი ბატონიშვილთა საგზაო ხარჯებისთვის აუცილებელი სახსრების დანახარჯის შესახებ, შეუძლებლად მიიჩნია ნებართვის მიცემა მათთვის უკან საქართველოში გამგზავრებაზე. 28 ნოემბრის სხდომაზე (Протоколъ государственнаго совета 28-го ноября 1801 г. Госуд. арх.) დაადგინეს გაეჩერებინათ ბატონიშვილები რუსეთში, მისცემდნენ რა მათგან თითოეულს 10.000 მანეთს წელიწადში. უკეთესი მატერიალური უზრუნველყოფისთვის კი თითოეულ ბატონიშვილს ეძლეოდა ნება აერჩია ერთერთი საგუბერნიო ქალაქებიდან, როგორებიც იყო: კიევი, კალუგა, კურსკი, ვორონეჟი, ხარკოვი ან ასტრახანი, სადაც ცხოვრება არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ისე ძვირი, როგორც დედაქალაქში. ხაზინიდან დანიშნული ანაზღაურება შეუნარჩუნდეს მათ შემდგომშიც შემოსავლების განსაზღვრამდე, რომელსაც ღებულობდა თითოეული ბატონიშვილი საქართველოში. აუცილებლობის შემთხევაში დაიმედებულ იქნან, რომ იმ საგუბერნიო ქალაქებში, რომლებშიც ისინი მოისურვებენ დასახლებას, მოძიებულ იქნება სახლები და მომზადებულ მათი პირველი მოწყობილობა. ბატონიშვილთა ამალას კი მიეცეს ნება დარჩეს რუსეთში ან დაბრუნდეს საქართველოში და უკანასკნელ შემთხვევაში მიეცეთ სახსრენი მგზავრობისთვის.

სახელმწიფო საბჭოს განსაზღვრება დამტკიცებულ იქნა იმპერატორის მიერ და ბატონიშვილები დატოვეს რუსეთში.

საქართველოს ყოფილ ელჩებს მიეცათ ჩინები: თავად ჭავჭავაძეს ნამდვილი მრჩევლისა, ხოლო თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს სახელმწიფო მრჩევლისა (Протоколъ государственнаго совета 9-го декабря 1801 г. Госуд. арх. Указъ 16-го декабря 1801 г. С.-Петербургский арх. мин. иностр. делъ).

ნავარაუდევ იქნა, რომ სამეფო სახლის საქართველოში დარჩენილი პირებიც დაეყოლიებინათ რუსეთში გამომგზავრებაზე; მაგრამ ყველა ძალისხმევა ამაო აღმოჩნდა. დედოფლები გაბედულად და გადაჭრით უარს ამბობდნენ ტფილისის დატოვებაზე. დავითი გამოთქვამდა სურვილს, რომ მიეცა თხოვნა თადარიგში განთავისუფლების შესახებ და სამოგზაუროდ გამგზავრებულიყო აზიის სხვადასხვა ქალაქებში. ლაზარევი და ტუჩკოვი ურჩევდნენ მას გამომგზარებულიყო პეტერბურგში და იქიდან წასულიყო სამოგზაუროდ ევროპაში; “მაგრამ – მოახსენებდა ლაზარევი – როგორც ჩანს, საამისოდ იგი არც თუ ძალიან არის განწყობილი” (Письмо Лазарева Кнорингу 11-го января 1802 г. Тифл. арх. канц. нам.).

ტფილისში მოღწეულმა ცნობამ იმის შესახებ, რომ რუსეთში გამგზავრებულ ბატონიშვილებს არ ეძლევათ საქართველოში დაბრუნების ნება, კიდევ უფრო გაამყარა დავითი იმ სურვილში, რომ არ გამომგზავრებულიყო ჩვენს დედაქალაქში. თავად ორბელიანის მიერ უცნობი პირისგან პეტერბურგიდან მიღებულმა წერილმა სამეფო სახლის წევრებს შორის მოახდინა ყველაზე უფრო არახელსაყრელი შთაბეჭდილება.

“თუკი შენ გაინტერესებს აქაური ცნობები – წერდა უცნობი (Кн. Орбелiани, 3-го января 1802 г. Тамъ же) – მაშინ მანიფესტი, რა თქმა უნდა, შენ უკვე ნახე, ახლა დიმიტრი ორბელიანს მისცეს სარდლობა, შენ კი ეს უკვე აღარა გაქვს. ბატონიშვილებს უკან აღარ უშვებენ, და ისიც მოვისმინე, რომ იმათაც, რომლებიც თქვენთან იმყოფებიან, აქეთკენ მოითხოვენ; ხოლო როდესაც ისინი გადმოყვანილნი იქნებიან, მაშინ საქმე ისეა განკარგული, რომ ბაგრატიონთა ყველა ნათესავი და მახლობელი აქეთკენვე ჩამოიყვანონ, და მათთან ერთად უნდათ, რომ ყველა მანდაური გამოჩენილი ადამიანი, თავადი, აზნაური გლეხი აქეთ ჩამოიყვანონ და დაასახლონ, აქაური კაზაკები კი, 1.400 კომლი გადმოჰყავთ საქართველოში”.

ამ წერილის შემდეგ დავით ბატონიშვილმა მაშინვე მისცა თხოვნა თადარიგში განთავისუფლების შესახებ (Прошенiе Давида 15-го января. Рапортъ Кноринга государю императору 5-го февраля 1802 г. Тамъ же); მაგრამ თადარიგში გადადგომა არ იქნა მიღებული იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ, და ბატონიშვილი უნდა დარჩენილიყო სამსახურში.

---------------

ასე შემოუერთდა წერილობითი აქტებით საქართველო რუსეთს. მე ჩავთვლიდი, რომ ბოლომდე არ ვთქვი სათქმელი, თუკი არ გავაკეთებდი საერთო შეჯამებას და არ მოვიხსენიებდი იმის შესახებ, რომ ურთიერთობანი ახლად შემოერთებულ ხალხსა და ჩვენს მთავრობას შორის განსაკუთრებულად გაურკვეველი იყო. ჩვენ სულაც არ ვიცნობდით ქვეყანას, რომელიც შემოერთებულ იქნა რუსულ დერჟავასთან. ქართველები უფრო მეტს მოელოდნენ. ისინი იმედს ამყარებდნენ პავლე I-ის დაპირებათა შესრულებაზე, ფართო შეღავათებისა და პრივილეგიების მიღებაზე, რომელთა მიცემასაც ფიქრობდა განსვენებული იმპერატორი, და ბოლოს იმაზეც, რომ შემდგარი იქნებოდნენ რა რუსეთის ქვეშევრდომობაში, მმართველად მათ ეყოლებოდათ თავიანთი ბუნებრივი მეფე ბაგრატიონთა გვარიდან.

განათლების არასაკმარისობა, სახალხო განვითარების დაბალი ხარისხი არ აძლევდა ქართველებს იმის დანახვის საშუალებას, რომ მათი ასეთი სურვილის აღსრულება დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ ხალხი დარჩა არცთუ სავსებით დაკმაყოფლებული თავისი ახალი ბედით. ქართველები იყვნენ როგორღაც გაურკვეველ მდგომარეობაში, თითქოს და კმაყოფილნი, თითქოს და უკმაყოფილონი (не то довольные, не то недовольные). გამოჰყოფდა რა კერძო ინტერესს საზოგადოებრივისგან, თითოეულს სურდა უწინარეს ყოვლისა განთავისუფლება ხარკისა და ბეგარისგან (ვალდებულებებისგან), და როდესაც შეიტყვეს, რომ ქვეყნის შემოერთების შესახებ მანიფესტში ამის თაობაზე არაფერია ნათქვამი, ქართველებს გული აუცრუვდათ თავის მოლოდინში.

საგანთა ასეთი მდგომარეობის დროს, ახალ მთავრობას შეეფერებოდა რომ მოქცეულიყო განსაკუთრებით ფრთხილად, გულისხმიერად და დელიკატურად. საქმეების კეთებისას აუცილებელი იყო, რომ მწვავე საკითხები მოეგვარებინათ ფარულად, რბილად და თანაბრად, ისე რომ არ აღეგზნოთ ვნებათაღელვანი და არ დარღვიათ ხალხის სიამაყისა და ღირსების ნორმები...

თავის მხრივ, პეტერბურგის კაბინეტმა, და მის სათავეში იმპერატორმა ალექსანდრემ, გააკეთა ყველაფერი, რასაც შეეძლო ხელის შეწყობა საქართველოს კეთილდღეობისთვის. რუსეთი, არ ღებულობდა რა დიდი ხნის მანძილზე არანაირ შემოსავალს ახლად შემოერთებული ქვეყნიდან, იყენებდა თავის საკუთარ ფულებს ქართველთა როგორც კერძო, ისე საზოგადო საკუთრების მოწყობისა და უზრუნველყოფისთვის. უერთებდა რა თავის სამფლობელოებს მისთვის ერთმორწმუნე ხალხს, რუსეთი იქცეოდა სავსებით უანგაროდ, ჰქონდა რა მხოლოდ ერთი მიზანი – თავისი შესაწირავით დაემკვიდრებინა კეთილდღეობა ახალ თანამემამულეთა და ერთი დიდი სახელმწიფოს ერთმორწმუნე ძმებისა (своими пожертвованiями утвердить благосостоянiе новыхъ соотечественниковъ и единоверныхъ братьевъ одного великого государства).

საუბედუროდ, დიდსულოვნება და კეთილი განზრახვები იმპერატორისა ვერ აისახა სავსებით მისი ნებისა და წინასწარ მოხაზულობათა ზოგიერთ შემსრულებელში. იმედოვნებდა და სჯეროდა რა თითოეული იმ პირთაგანის პატიოსნების და კეთილგონიერებისა, რომლებიც მოწოდებულნი იყვნენ ქვეყნის მმართველობისთვის, ალექსანდრე I-მა უნებურად დაუშვა თავის წინასწარ მოხაზულობათა ცვლილების შესაძლებლობა “ნებას აძლევდა რა მთავარსარდალს, მმართველთან ერთად, შეეხამებინათ ისინი იქაური ხალხის ადათებთან და გონება-განწყობილებასთან” («сообразить ихъ съ умоначертанiями тамошняго народа»).

სწორედ ეს ნებართვა იქცა კიდეც შემდგომში საბაბად ზოგიერთი უწესრიგობისა საქართველოში, მოწყობილისა იმ ადამიანთა მიერ, რომლებიც არ მიჰყვებოდნენ უპირობოდ რუსეთის მთავრობის მითითებებს, არამედ ისახავდნენ მხოლოდ თავიანთ პირად ინტერესებს.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა