ლევან თოიძე – როგორ შეიქმნა სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი

(ქვემოთ შემოგთავაზებთ ტექსტს ლევან თოიძის წიგნისა – როგორ შეიქმნა სამხრეთ ოსეთის ავტონომიური ოლქი, თბილისი, „მეცნიერება“, 1991; ეს წიგნი მეტად საინტერესო, საყურადღებო და სასარგებლოა როგორც ამ თემით დაინტერესებული მკითხველებისთვის, ისე საქართველოს სამართლიანი ეროვნული ინტერესების დასაცავად)

(ნაწილი I)


თ ა ვ ი   პ ი რ ვ ე ლ ი

ქართველ და ოს ხალხთა ურთიერთობის ისტორიიდან 
(1917–1920 წწ.) 

ჩვენს ისტორიოგრაფიაში ბოლო დრომდე თითქმის დამკვიდრებული იყო აზრი, რომ ამიერკავკასიის კომისარიატისა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის პერიოდისათვის დამახასიათებელი იყო ქართველთა მიერ ეროვნულ უმცირესობათა უფლებების შელახვა, მათი განუსაზღვრელი [უფრო სწორად: შეუზღუდავი, უსაზღვრო – ი. ხ.] ჩაგვრა. ამის შესახებ ბევრს წერდნენ ქართველი და არაქართველი ბოლშევიკები, ქართველი და არაქართველი საბჭოთა ისტორიკოსები. ამასვე ამტკიცებდა ი. ბ. სტალინი, რომელიც გაზეთ პრავდაში 1921 წლის 10 თებერვალს გამოქვეყნებულ სტატიაში – „პარტიის მორიგ ამოცანებზე ნაციონალურ საკითხში. თეზისები რკპ (ბ) X ყრილობისათვის, დამტკიცებული პარტიის ცენტრალური კომიტეტის მიერ“ – აღნიშნავდა: „...კერძო საკუთრებაზე და კლასობრივ უთანასწორობაზე დაფუძნებულ ახალ ნაციონალურ სახელმწიფოებს არ შეუძლიათ არსებობა:

ა) თუ თავიანთ ეროვნულ უმცირესობებს არ დაჩაგრავენ (პოლონეთი, რომელიც ჩაგრავს ბელორუსებს, ებრაელებს, ლიტველებს, უკრაინელებს; საქართველო, რომელიც ჩაგრავს ოსებს, აფხაზებს, სომხებს; იუგოსლავია, რომელიც ჩაგრავს ხორვატებს, ბოსნიელებს და სხვა);

ბ) თუ მეზობლების ხარჯზე თავიანთ ტერიტორიას არ გააფართოებენ, რაც იწვევს კონფლიქტებსა და ომებს (პოლონეთი ლიტვის, უკრაინის, რუსეთის წინააღმდეგ; იუგოსლავია – ბულგარეთის წინააღმდეგ; საქართველო – სომხეთის, თურქეთის წინააღმდეგ და სხვა);

გ) თუ არ დაემორჩილებიან „დიდ“ იმპერიალისტურ სახელმწიფოებს ფინანსურ, ეკონომიკურ და სამხედრო დარგებში“ (ი. ბ. ს ტ ა ლ ი ნ ი, თხზულებანი, ტ. 5, გვ. 19). ამ თეზისების საბოლოო რედაქტირებაში მონაწილეობა მიიღო ვ. ი. ლენინმაც (იქვე, გვ. 443, მე-5 შენიშვნა).

მაშასადამე, ი. ბ. სტალინსაც მიაჩნდა, რომ დამოუკიდებელ საქართველოში იჩაგრებოდნენ ოსები, აფხაზები, სომხები და მას ბუნებრივადაც თვლიდა, რადგან კერძო საკუთრებასა და კლასობრივ უთანასწორობაზე დაფუძნებულ ახალ ეროვნულ სახელმწიფოებს (მათ შორის საქართველოსაც), მისი აზრით, არ შეეძლოთ ეროვნული უთანასწორობისა და ეროვნული ჩაგვრის მოსპობა. მისივე აზრით, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა მეზობლების – სომხეთისა და თურქეთის  ხ ა რ ჯ ზ ე ცდილობდა თავისი ტერიტორიის გაფართოებას. რა დავარქვათ ამას, განსაკუთრებით უკანასკნელ დებულებას? ისტორიის უცოდინარობა თუ სხვა რამ მიზნით განპირობებული პოლიტიკური სვლა? მკითხველი თვითონ განსჯის.

ერთი კი ცხადია. გადაუდებელ ამოცანად უნდა მივიჩნიოთ ამ პრობლემის ღრმა და ობიექტური კვლევა, მისი საფუძვლიანი შესწავლა სიმართლისა და მხოლოდ სიმართლის დადგენის მიზნით. სიმართლისა, რომელსაც დაგვიჯერებს ქართველიც, რუსიც, აფხაზიც, ოსიც და სხვა. დღეს არც ერთი არ გვიჯერებს. ეს კი რამდენადმე ჩვენი (ისტორიკოსების) ბრალიც არის. ჩვენი ისტორიოგრაფია ხომ გარკვეული პოლიტიკური მოსაზრების გამო საკითხს, უმთავრესად, ცალმხრივად აშუქებდა, რითაც სცოდავდა ისტორიის და არა მარტო ისტორიის წინაშე. ჩვენ ხომ 1918–1920 წლებში ქართველებსა და არაქართველებს შორის წარმოქმნილ კონფლიქტებს მხოლოდ და მხოლოდ კლასობრივი ბრძოლის კუთხითა და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის ეროვნული პოლიტიკის კრიტიკის ნიშნით განვიხილავდით (იყო, რასაკვირველია, გამონაკლისებიც). სამხრეთ ოსეთის შეიარაღებულ გამოსვლებში, მაგალითად, ჩვენ მხოლოდ და მხოლოდ საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების, ოსთა ეროვნული უფლებების გაფართოების, მათი ნორმალური სოციალურ-ეკონომიკური და კულტურული განვითარებისათვის სამართლიან ბრძოლას ვხედავდით. ყურადღება არ ექცეოდა იმას, რომ აჯანყებულთა მესვეურები ფაქტობრივად საქართველოს ამ განუყოფელი ნაწილის საქართველოდან ჩამოცილებას მოითხოვდნენ და ასეთ საფრთხეს რეალურადაც ქმნიდნენ. წარმოიდგინეთ რა დღეში ჩავარდებოდა საქართველო, თუ მასში მოსახლე სხვა ეროვნული უმცირესობებიც მსგავს მოთხოვნებს წამოაყენებდნენ და შეისრულებდნენ კიდეც. სხვას ეს, შეიძლება, ეროვნული საკითხის დემოკრატიულ გადაწყვეტად, ერთა თვითგამორკვევის უფლების იდეალურ განხორციელებად მიეჩნია. საქართველოსთვის კი ეს დიდი უსამართლობა და ფაქტობრივად დაღუპვა იქნებოდა. უსამართლობა იქნებოდა იმიტომ, რომ საქართველოს მის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ეროვნულ უმცირესობათა მიწები არ დაუპყრია, სხვისთვის კი არ წაურთმევია, არამედ, სხვადასხვა დროს თვით ეროვნული უმცირესობები დასახლდნენ ამ ისტორიულ ქართულ მიწებზე, რაც რიგი პოლიტიკური, ეკონომიკური და საერთაშორისო ფაქტორებით იყო განპირობებული (აფხაზეთისა და აფხაზების პრობლემა, ცხადია, სხვა კუთხით უნდა განვიხილოთ, რადგან აფხაზები საქართველოს უძველესი ბინადარნი არიან).

არაქართველებით დასახლებული ქართული ტერიტორიების საქართველოდან ჩამოცილება და სხვა სახელმწიფოებთან შეერთება დანაშაული იქნებოდა და არა ერთა თვითგამორკვევის უფლების იდეალური რეალიზაცია. სწორედ ეს მიიყვანდა საქართველოს დაღუპვამდე.

ამიტომ ეროვნულ უმცირესობათაგან არავინ უნდა იკადროს, თუ გნებავთ, არავინ უნდა გაბედოს ქართული მიწების ბედის ცალმხრივი, თავისი სურვილისდა მიხედვით გადაწყვეტა, სხვა სახელმწიფოებთან მათი შეერთების მცდელობა. და თუ ვინმე მაინც იკადრებს, მას სწორედ რომ საკადრისი პასუხი უნდა გაეცეს. ეს უნდა იყოს საქართველოში მცხოვრებ არაქართულ მოსახლეობასთან ქართველი ხალხის ურთიერთობის ამოსავალი წერტილი. ეროვნულ უმცირესობათა მხრივ ქართული მიწების სხვა სახელმწიფოებისათვის გადაცემის მოთხოვნის გამართლება არ შეიძლება არც კლასობრივ-პოლიტიკური, არც ეკონომიკური, არც მორალურ-ზნეობრივი (განსაკუთრებით, მადლისა და ამაგის დაფასების) და არანაირი თვალსაზრისით.

ეროვნულმა უმცირესობამ, ქართული ენისა და კულტურისადმი პატივისცემასთან ერთად, ბუნებრივია, უნდა იზრუნოს თავისი სოციალურ-ეკონომიკური აღორძინების, ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისა და ეროვნული კულტურის განვითარებისათვის. ამაში მას ხელი უნდა შეუწყოს ყველამ, უწინარეს ყოვლისა, თვით ქართველმა ხალხმა, მისმა მთავრობამ. ქართველ ხალხს ამ მხრივ, ალბათ, ნაკლებად მოეძებნება სასაყვედურო. ავიღოთ თუნდაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის პერიოდი, რომელსაც ჩვენი ისტორიოგრაფია ეროვნულ უმცირესობათადმი ქართველი ხალხისა და მისი მთავრობის დამოკიდებულების თვალსაზრისით ერთობ ოდიოზურად წარმოაჩენს. დავიმოწმოთ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის კონსტიტუცია, რომლის მეთოთხმეტე თავი – „ეროვნულ უმცირესობათა უფლებები“ – 9 მუხლს შეიცავს:

მ უ ხ ლ ი 129

არ შეიძლება შეიზღუდოს საქართველოს რესპუბლიკის რომელიმე ეროვნული უმცირესობის თავისუფალი სოციალურ-ეკონომიური და კულტურული განვითარება, განსაკუთრებით მისი დედა-ენით სწავლა-აღზრდა და ეროვნულ-კულტურულ საქმეთა შინაური მართვა-გამგეობა.

ყველას აქვს უფლება სწეროს, ჰბეჭდოს და ილაპარაკოს დედა-ენაზე.

მ უ ხ ლ ი 130

ეროვნულ უმცირესობისაგან შემდგარი ადგილობრივი თვითმმართველოს ერთეულებს (თემი, ერობა, ქალაქი) უფლება აქვთ შეერთდნენ და დააარსონ ეროვნული კავშირი თავის კულტურულ-განმანათლებელი საქმეების უკეთ მოსაწყობად და გასაძღოლად კონსტიტუციისა და კანონის ფარგალში.

ეროვნულ უმცირესობას, რომელსაც ასეთი თვითმმართველობის ორგანოები არ მოეპოვება, შეუძლია ამის გარეშეც შეადგინოს ეროვნული კავშირი ამ მუხლში აღნიშნული უფლებითა და კომპტენციით.

ეროვნულ კავშირში შესვლა ხდება სალაპარაკო ენის მიხედვით.

ეროვნულ უმცირესობათა კულტურულ-განმანათლებელ საჭიროებათა დასაკმაყოფილებლად სახელმწიფო და თვითმმართველობათა ბიუჯეტიდან გადაიდება ფინანსური საშუალებები პროპორციულად მცხოვრებთა რაოდენობისა.

მ უ ხ ლ ი 131

არ შეიძლება შეიზღუდოს ვისიმე პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი უფლება ეროვნულ კავშირში მონაწილეობისათვის.

მ უ ხ ლ ი 132

ყოველ ეროვნულ კავშირს შეუძლია აღძრას და დაიცვას სასამართლოს წინაშე ის საქმე, რომელიც ეხება კონსტიტუციითა და კანონით მინიჭებულ ეროვნულ უმცირესობის უფლების დარღვევას.

მ უ ხ ლ ი 133

საქართველოს რესპუბლიკის ყოველ მოქალაქეს თანასწორი უფლება აქვს მიიღოს სახელმწიფო, სამოქალაქო, სამხედრო და საქალაქო თუ საერობო სამახური.

მ უ ხ ლ ი 134

ეროვნულად ნარევი ადგილობრივი მმართველობა ვალდებულია სწავლა-განათლებისათვის გადადებული თანხით დააარსოს საკმაო რიცხვი სკოლების და კულტურულ-განმანათლებელ დაწესებულებისა მოქალაქეთა ეროვნულ შემადგენლობის პროპორციის მიხედვით.

მ უ ხ ლ ი 135

ეროვნულ უმცირესობის სკოლაში სწავლება იწარმოებს ბავშვის სალაპარაკო ენაზე.

მ უ ხ ლ ი 136

ადგილობრივ მმართველობის ფარგლებში, სადაც ერთი რომელიმე ეროვნული უმცირესობა აღემატება ყველა მოქალაქეთა 20 %-ს, ამ ეროვნულ უმცირესობის მოთხოვნათა მსჯელობა და საქმის წარმოება სახელმწიფო და საზოგადოებრივ დაწესებულებაში შემოღებულ უნდა იქნეს სახელმწიფო ენასთან ერთად მის დედა-ენაზედაც.

მ უ ხ ლ ი 137

არაქართველ დეპუტატს, რომელმაც სახელმწიფო ენა საკმაოდ არ იცის, შეუძლია პარლამენტში სიტყვა წარმოსთქვას დედა-ენით, რომლის სწორ თარგმანს წინასწარ წარუდგენს პარლამენტის პრეზიდიუმს.

დაწვრილებით წესს განსაზღვრავს კანონი“ (საქართველოს კონსტიტუცია, მიღებული საქართველოს დამფუძნებელი კრების მიერ 1921 წლის თებერვლის 21, ბათომი, 1921, გვ. 36–37).

ციტირებულ მუხლთა შინაარსი უთუოდ მიგვანიშნებს, რომ საქმე გვაქვს ცივილიზებული ხალხისა და ქვეყნის კონსტიტუციასთან, რომლისთვისაც უცხოა ეროვნულ უმცირესობათა ინტერესების შელახვა. აქ აშკარად ჩანს კონსტიტუციის შემოქმედთა ზრუნვა ეროვნულ უმცირესობათა სოციალურ-ეკონომიკური და ეროვნულ-კულტურული განვითარებისათვის.

შეიძლება გვითხრან, ეს მხოლოდ კონსტიტუციაში ჩაწერეს ასე, თორემ პრაქტიკულად კონსტიტუციას არავინ იცავდა და სინამდვილეში ქართველები ეროვნულ უმცირესობებს ჩაგრავდნენო. კონსტიტუციის დაცვისათვის მართლაც აღარ დარჩა დიდი დრო დამოუკიდებელ საქართველოს, რადგანაც იგი 25 თებერვლამდე მხოლოდ რამდენიმე დღით ადრე მიიღეს. ხოლო რაც შეეხება ეროვნულ უმცირესობებისადმი ქართველთა იმდროინდელ დამოკიდებულებას, ამას ქვემოთ ოსების მაგალითზე დავინახავთ.

ოსები საქართველოში ჩრდილოეთიდან ჩამოვიდნენ. საუკუნეთა მანძილზე ოსთა მასა თანდათანობით იკავებდა ქართულ მიწებს და ალაგ-ალაგ ოსთა კომპაქტურ დასახლებებსაც ქმნიდა. საქართველოს ტერიტორიაზე ოსთა ჩამოსახლების თეზისი საკამათო არ უნდა იყოს. კამათი შეიძლება მხოლოდ იმაზე, თუ პირველად როდის, რომელ საუკუნეში და რა რაოდენობით დაიკავეს ოსებმა ქართული მიწები (ამ საკითხზე დაწვრილებით იხ. ჯ. გვასალია «К вопросу переселения осетин в Картли». – წიგნში: Библиотека общества Руставели. გამომცემლობა „სარანგი“, 1990, თბ., გვ. 29–39; მისივე, ქართველი და ოსი ხალხების ურთიერთობის საკითხისათვის, საქ. მეცნ. აკად. „მაცნე“, ისტორიის სერია, 1990, # 3, გვ. 7–16).

ოსთა მიერ დაკავებული ქართული მიწები ქართული ეთნოსის ერთ-ერთი უძველესი კერა იყო. ქართული ეთნოსი აქ ჩამოყალიბდა და ვითარდებოდა ჯერ კიდევ ძველი წელთაღრიცხვის საუკუნეებიდან, რა დროიდანაც შეიძლება საქართველოს ტერიტორიაზე ეთნო-კულტურული პროცესებისათვის თვალის მიდევნება (იხ. ა პ ო ლ ო ნ ს ი ლ ა გ ა ძ ე, შ ო თ ა ბ ა დ რ ი ძ ე, როდემდე კატილინა?!. – გაზ. „სახალხო განათლება“, 1989 წლის 25 ოქტომბერი).

საქართველოში დასახლებულო ოსები საუკუნეების მანძილზე საერთო ქართული ცხოვრებით ცხოვრობდნენ. ემორჩილებოდნენ საქართვერლოში მოქმედ კანონებს, საქართველოს ლხინი თუ გასაჭირი, ძირითადად, მათი ლხინიც და გასაჭირიც იყო. ყოფითს საკითხებზე ყველა დროისა და ხალხისათვის დამახასიათებელ ცალკეულ უთანხმოებებს, რასაც, უნდა ვიგულისხმოთ, ვერც ოსები და ქართველები ასცდებოდნენ, იშვიათად თუ მიუღიათ ეროვნული შეფერილობა. სადავო საკითხები უომრად წყდებოდა. ამ საერთო ვითარებას ვერ ცვლიდა ოსი გლეხისა და ქართველი მემამულის ურთიერთდამოკიდებულება, რადგანაც ქართველი მემამულე იმდროინდელი, შეიძლება ითქვას, უკანონო კანონებით მინიჭებულ უფლებებს ერთნაირად იყენებდა როგორც ოსი, ისე ქართველი გლეხების მიმართ. თუმცა არც ის არის სავსებით გამოსარიცხავი, რომ ამ ორი ერის ურთიერთობის ფსიქოლოგიურ ასპექტს გარკვეულ დაღს მაინც ასვამდა საზოგადოებაში სოციალურ-კლასობრივი ასპექტების ასეთი განაწილება: გლეხი – ოსი, მემამულე – ქართველი (ცხადია, იგულისხმება ოსებით დასახლებული შიდა ქართლის რაიონები), ე. ი. ოს გლეხს ქართველი და მემამულე, შესაძლოა, ადეკვატურ ცნებებად წარმოესახებოდა. მაგრამ ამაში ხომ ქართველთა დადანაშაულება საერთოდ აბსურდულია. ქართველ თავადებს ხომ ოსები თავიანთ მამულებზე ძალით არ დაუსახლებიათ. ეს ურთიერთობა ხომ თვით ოსებმა აირჩიეს, იგი ხომ თვით ცხოვრებამ განსაზღვრა. ამიტომ ოსი გლეხები უნდა შერიგებოდნენ იმ ხვედრს (შეურიგდნენ კიდეც), რომელიც მათ ცხოვრებამ არგუნა. სოციალური სამართლიანობისათვის კი მათ ქართველ გლეხებთან ერთად უნდა ებრძოლათ. ოსი გლეხების კლასობრივი მოძრაობის მესვეურებს, უწინარეს ყოვლისა, იმაზე უნდა ეზრუნათ, რომ სოციალური თავისუფლებისათვის მათს ბრძოლას ანტიქართული ხასიათი არ მიეღო. ეს იქნებოდა საკითხის იდეალური გადაწყვეტა.

ოსებს შესაძლებლობა ჰქონდათ საუკუნეების მანძილზე ზიარებოდნენ მდიდარ ქართულ კულტურას (თუმცა ამ შესაძლებლობას ბოლომდე როდი იყენებდნენ), განუწყვეტლივ ეზრუნათ მშობლიური ენის, კულტურის განვითარებისათვის, ეროვნული თვითმყოფადობის შენარჩუნებისათვის, არსად დედამიწის ზურგზე ოსებს მსგავსი შესაძლებლობანი სხვაგან არა ჰქონიათ. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ მათ საკუთარი წვლილი შეჰქონდათ ქვეყნის საერთო განვითარებაში.

ქართველები არასოდეს გამოსულან ოსების მიმართ ძალმომრეობის, მათ წინააღმდეგ ბრძოლის პირველდამწყების როლში. ეს რეალობაა.

ქართველთა და ოსთა საუკუნეობრივი მეგობრობა სერიოზულად შეიალახა 1918–1920 წლებში. სწორედ ამ დროს დაიღვარა სისხლი მათ შორის. ყველამ უწყის, რომ ეს მოხდა არა ქართველთა ინიციატივით. მაშინდელი ჭრილობები დღესაც მოუშუშებელია. ესეც რეალობაა.

აღნიშნულ პერიოდში ქართველთა და ოსთა ურთიერთობას საბჭოური ისტორიოგრაფია არაობიექტურად აშუქებდა. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ შიდა ქართლში მოსახლე ოსთა ბრძოლას იგი ყალბად გაგებული კლასობრივი პოზიციებიდან განიხილავდა. ამ ბრძოლაში დაღვრილი სისხლისათვის პასუხისმგებლობას მხოლოდ და მხოლოდ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და მის შეიარაღებულ ძალებს აკისრებდა. იგივე ითქმის აფხაზების აჯანყების შესახებაც. საქმე ის გახლავთ, რომ აჯანყებული ოსებიცა და აფხაზებიც საბჭოთა ხელისუფლებისათვის იბრძოდნენ. მათ სწამდათ, რომ ეს ხელისუფლება არსებულზე უფრო პროგრესული იყო. ამის უფლებას მათ ვერავინ წაართმევდა. არც ის უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ამ ბრძოლას კომუნიზმის იდეების ფანატიკურად ერთგული ქართველი ბოლშევიკები წარმართავდნენ, არც ის, რომ აფხაზ და ოს მეამბოხეთა შორის ქართველი გლეხებიც ერივნენ. აჯანყებულთა სოციალური და ეროვნული შემადგენლობა სპეციალური შესწავლის საგანი უნდა გახდეს. ამჟამად კი ჩვენი მსჯელობისათვის მთავარი ის არის, რომ აჯანყებულებმა პირველებმა აღმართეს ხელი საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ. ესეც ისეთი რეალობაა, რომელსაც ვერავინ უარყოფს. ასეთ ვითარებაში განა ამიერკავკასიის კომისარიატს, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და მათს შეიარაღებულ ძალებს აღარა ჰქონდათ თავდაცვის უფლება? ჰქონდათ, რასაკვირველია, გამოიყენეს კიდეც. ამას ის მოჰყვა, რომ ოსთა მიერ დაღვრილ ქართულ სისხლს, შემდეგ ქართველთა მიერ დაღვრილი ოსური სისხლიც მიემატა. არ აღმოჩნდა გონიერი ორგანიზებული ძალა, რომელიც ხალხებს ამ უბედურებას ააცდენდა. თავიდათავი ის იყო, რომ ოსი გლეხების კლასობრივი ბრძოლის ფორმით მოვლენილ დრამატულ (ფაქტობრივად ანტიქართულ) აქციებს მესვეურობდნენ პოლიტიკურ სიბრძნეს მოკლებული პირები, რომლებმაც, უწინარეს ყოვლისა, საკუთარ ხალხს ავნეს.

როგორც ითქვა, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ არაქართული მოსახლეობის აჯანყებებს ჩვენი ისტორიოგრაფია ამ ასპექტით არ განიხილავდა. ეს აჯანყებები სავსებით სამართლიანად შეფასებულია როგორც კლასობრივი ბრძოლის, სამოქალაქო ომის გამოვლენა, რომლის საბოლოო მიზანი იყო სოციალისტური რევოლუციის გამარჯვება. მაგრამ, ამასთან ერთად, ეს აჯანყებები რომ ფაქტობრივად საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ მიმართული და, ამდენად, გაუმართლებელი იყო, ამის აღიარებას ჩვენი ისტორიოგრაფია ერიდებოდა. ეს იყო პოლიტიკა, რომელიც მიზნად ისახავდა, როგორმე არ გაემწვავებინათ ეროვნული შუღლი, რაც 1918–1920 წლებში დაითესა, როგორმე დაეშოშმინებინათ აჯანყების გამო თავის დროზე რეპრესირებული არაქართული მოსახლეობა. მიზანი კეთილშობილურად ჩაითვლებოდა, თუკი მას მოვლენათა ყოველმხრივი და ობიექტური შეფასების საფუძველზე მიაღწევდნენ, რეპრესიები, თანაც ისეთი მკაცრი, როგორიც, მაგალითად, 1920 წელს აჯანყებული ოსების წინააღმდეგ განახორციელეს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებულმა ძალებმა, ცხადია, არ შეიძლება არ იწვევდეს ისტორიკოსის, უწინარესად, ქართველი და ოსი ისტორიკოსების გულისტკივილს. ვინ ვინ და ისტორიკოსმა კარგად იცის, რომ დაღვრილ სისხლს, მით უფრო თუ ეს ეროვნული კონფლიქტის დროს მოხდა, საუკუნეობით არ ივიწყებენ თაობები.

ამიტომ მთელი ყურადღება ექცეოდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის ლანძღვა-გინებასა და აჯანყებულთა წინააღმდეგ მის მიერ განხორციელებული რეპრესიების დაგმობას. ამ რეპრესიებში კი მხოლოდ და მხოლოდ საქართველოს მთავრობას ამტყუნებდნენ. მცდარი აღმოჩნდა ეს გზა. მან მიზანს ვერ მოაღწია. ზიანი კი დიდი მოგვაყენა. დროა, დიდი ხანია დროა, დაიწეროს მხოლოდ სიმართლე.

ანალოგიური მდგომარეობა გვქონდა წითელი არმიის მიერ 1921 წელს საქართველოში განხორციელებული აქციის შეფასებაშიც. მთელ მსოფლიოს ვარწმუნებდით, რომ 1921 წლის თებერვალ-მარტში საქართველო აღსდგა საკუთარი მთავრობის დასამხობად და საბჭოთა ხელისუფლების დასამყარებლად. ვიშველიებდით დოკუმენტებსაც, რომელთა სანდოობის შესამოწმებლად თავს არავინ იწუხებდა.

ნაცვლად იმისა, რომ დაედასტურებინა წითელი არმიის მიერ დამოუკიდებელი საქართველოს დაპყრობისა და მისი ძალით გასაბჭოების ფაქტი, ჩვენი ისტორიოგრაფია ამკვიდრებდა საქართველოს მშრომელებისათვის წითელი არმიის უანგარო დახმარების, აჯანყებულთა (?!) წინაშე წითელი არმიის მიერ ინტერნაციონალისტური მოვალეობის მოხდისა და საქართველოში წითელი არმიის განმათავისუფლებელი მისიის ყალბ თეზისს. ყოველივე ეს პარტიის პოლიტიკისაგან გამომდინარეობდა. ან კიდევ რამდენი შრომა დაიწერა საბჭოთა საქართველოსადმი საბჭოთა რუსეთის უანგარო დახმარების შესახებ (ფულით, სურსათით, ყველაფრით). არადა ყველასათვის ცნობილი იყო, რომ სამოქალაქო ომისა და უცხოეთის სამხედრო ინტერვენციის შედეგად, დანგრევის პირას მიყვანილ რუსეთს, სხვებისათის უანგარო დახმარება მაშინ (მაგალითად, 1921 წელს) ნამდვილად აღარ შეეძლო. ეს ის პერიოდია, როცა სწორედ რუსეთს გაუჭირდებოდა, ვთქვათ, უკრაინის, ამიერკავკასიისა და სხვა რეგიონთა მატერიალური რესურსების გარეშე. ჩვენ კი საქმეს ისე წარმოვაჩენდით, თითქოს საბჭოთა რუსეთი იმიტომ იპყრობდა ქვეყნებს, რომ შემდეგ თვითონ ერჩინა ისინი. კურიოზულია ნამდვილად.

შედეგად ის მივიღეთ, რომ ზოგიერთებმა მართლა ირწმუნეს ჩვენს მიერვე გაყალბებული ჩვენი ისტორია და ახლა აქეთ გვსაყვედურობენ: ყველაფერში უანგაროდ გეხმარებოდით, ჩვენ გაგაძლებინეთ და არ გვიფასებთო. ამას გვეუბნებიან ცენტრში გამართულ ლიტერატურულ თუ სხვა ფორუმებზე, იგი გვსმენია ზოგიერთთაგან თბილისშიც, სხვაგანაც. უცოდინართა უტაქტობას ნუ გამოვედევნებით, ვაპატიოთ, მაგრამ ძირითადად მათი გამტყუნება არ შეიძლება. ისინი ხომ ისტორიის მკვლევარები არ არიან და ამიტომ იმეორებენ იმას, რასაც ჩვენ თვითონ ათეული წლების მანძილზე ვწერდით და ვასწავლიდით. ცუდი ის არის, რომ მათ საკუთარი ისტორიული ცოდნის გადასინჯვა არ სურთ. მაგალითად, როცა გარდაქმნამ, საჯაროობამ და ეროვნული მოძრაობის არნახულმა აზვირთებამ ისტორიკოსებს ძველი სტერეოტიპების დაძლევა გაუადვილეს და ზოგიერთმა ქართველმა ისტორიკოსმა მართლაც სცადა სანდო დოკუმენტების საფუძველზე მართალი ისტორია დაეწერა, ზემოთ აღნიშნული კატეგორიის ხალხი მაინც ძველი წარმოდგენების ტყვეობაში დარჩა. ამ მხრივ განსაკუთრებით გამოიჩინეს თავი გაზეთ „ლენინსკოე ზნამიას“ ჟურნალისტებმა, რომლებიც 9 აპრილის ტრაგედიის ორგანიზატორთა ქომაგებად და ანტიქართული ისტერიის გამჩაღებლებად მოგვევლინენ. ყველაზე საკვირველი მაინც ის იყო, რომ ჟურნალისტებმა თ. კოსტენკომ, ლ. ლევიტინამ და სხვებმაც, საქართველოს 1918–1921 წლების ისტორიის ცოდნა დაიჩემეს და უცოდინარის თავხედობით შეუტიეს ქართველ მკვლევარებს, რომლებმაც, მართალია, მოგვიანებით, მაგრამ მაინც სცადეს თავიანთი წვლილი შეეტანათ ისტორიული სიმართლის დადგენაში. მოტივი? მავანისა და მავანის ადრინდელ გამოცემულ წიგნებში სხვანაირად წერია და ისაა სწორი, ახლა რასაც წერთ (მაგალითად, 1921 წელს საქართველოს ოკუპაციის შესახებ), სულ ტყუილიაო.

1989 წლის 10 ივნისს გაზეთ „კომუნისტში“ გამოვაქვეყნეთ სტატია „ოკუპაცია, ინტერვენცია, ძალდატანებითი გასაბჭოება თუ...“, რომელშიც მცირეოდენი კომენტარებით გადმოცემული იყო ი. ბ. სტალინის, ლ. დ. ტროცკის, ფ. ე. მახარაძისა და გ. კ. ორჯონიკიძის გამონათქვამები წითელი არმიის მიერ საქართველოში 1921 წელს განხორციელებული აქციის შესახებ. მკითხველს ახსოვს, ი. ბ. სტალინი ამ აქციას ოკუპაციას უწოდებდა, ლ. დ. ტროცკი – ინტერვენციას; ფ. ე. მახარაძე აღნიშნავდა, რომ 1921 წლის თებერვალ-მარტში არათუ არავითარი აჯანყება არ ყოფილა საქართველოში, არამედ ადგილობრივად მომუშავე კომუნისტებმაც კი არაფერი იცოდნენ წითელი არმიის შემოსვლის თაობაზეო; გ. კ. ორჯონიკიძემ აღიარა, რომ 1921 წლის თებერვალში თითქმის მთელი საქართველო აღსდგა ჩვენს (ე. ი. წითელი არმიის) წინააღმდეგო. ამ ოთხი მოღვაწის გამონათქვამები ბრჭყალებში ჩასმული, ყოველგვარი ცვლილებების გარეშე იქნა გამოქვეყნებული. ასე რომ, გამომცემელთან შემოდავებისათვის აღარავითარი საფუძველი არ რჩებოდა. ციტატები ზუსტად იყო მოყვანილი. მაგრამ ლენინსკოეზნამიელებმა ამაზე თვალი დახუჭეს და ციტირებულ დოკუმენტთა სანდოობის შეუმოწმებლად აღნიშნულ პუბლიკაციას „გრუბაია ფალშივკა“ უწოდეს (იყო სხვა ეპითეტებიც). ამ პრობლემაზე პერსონალურად ლენინსკოეზნამიელებთან სპეციალური კამათის გამართვა, ალბათ, დროის დაკარგვა იქნებოდა. მით უფრო, რომ გაზეთ „კომუნიტის“ ფურცლებზე 1989 წლის ნოემბრის პირველ ნახევარში გამოქვეყნებული წერილების სერია სათაურით „მხოლოდ სიმართლე“ სწორედ იმ პოზიციისა და არგუმენტების დოკუმენტურ კრიტიკას ისახავდა მიზნად, რომლებსაც „ლენინსკოე ზნამიაც“ ეფარება. სხვათა შორის, რედაქციასთან მცირე დიალოგის გამართვაც ვცადეთ. ვთხოვეთ გამოეყოთ მაქსიმუმი ერთი საათი, ბოლოს ოცი წუთითაც ვკმაყოფილდებოდით. იმედი გვქონდა, ადვილად დავარწმუნებდით იმაში, რომ დოკუმენტები ზუსტად არის გამოქვეყნებული, სიყალბე არავის ჩაუდენია, და თუ მათ, მართლაც, ჭეშმარიტება აინტერესებთ, მაშინ ჩვენს ხელთ არსებული დოკუმენტების გაცნობის შემდეგ, ვფიქრობდით, პოზიციას შეიცვლიდნენ, ბოდიშსაც მოიხდიდნენ და „კონფლიქტიც“ ამოიწურებოდა, მომავალში იმას მაინც გააკეთებდნენ, რომ ქართველ მკვლევართა შეურაცხმყოფელი სტატიების გამოქვეყნებას მოერიდებოდნენ. ამაოდ დავშვრით. სამართლიანობა მოითხოვს ითქვას, რომ მეტად თავაზიანად მიგვიღეს, მაგრამ თანამშრომლებთან საუბარზე მავანთა და მავანთა „მოუცლელობისა“ თუ თბილისში „არყოფნის“ გამო, რედაქცია ვერაფრით დავითანხმეთ. ისე, მოცლილი კაცი შეურაცხყოფისათვის ოფიციალურ პასუხსაც მოსთხოვდა გაზეთის მესვეურებს, მაგრამ, ალბათ, ესეც უნაყოფო და მიამიტური საქციელი იქნებოდა.

სტატიაში „ველიკორუსების ეროვნული სიამაყის შესახებ“ (1914 წ. /??/) ვ. ი. ლენინი წერდა: „არავინ არის დამნაშავე იმაში, თუ ის მონად დაიბადა; მაგრამ მონა, რომლისთვისაც არა თუ უცხოა მისწრაფება თავისი თავისუფლებისაკენ, არამედ კიდეც ამართლებს და აფერადებს თავის მონობას (მაგალითად, პოლონეთის, უკრაინის და სხვათა ჩახშობას უწოდებს ველიკორუსთა „სამშობლოს დაცვას“), ასეთი მონა არის გულისწყრომის, ათვალწუნებისა და ზიზღის კანონიერი გრძნობის გამომწვევი ტუტუცი და ხეპრე“ (ვ. ი. ლ ე ნ ი ნ ი, თხზულებანი, ტ. 21, გვ. 112–113). ვ. ი. ლენინის ეს გამონათქვამი უმთავრესად, დამპყრობელი ერის რეაქციულ-შოვინისტურ ფრთას ეხება, მისი ადრესატი დაპყრობილ ერებშიც მოიძებნება. ამჯერად ამით დავკმაყოფილდეთ. ჩავთვალოთ, რომ ჩვენს ნაცვლად თვით ვ. ი. ლენინმა გასცა პასუხი იმ კატეგორიის ხალხს, რომელსაც ჩვენ ლენინსკოეზნამიელებსაც მივაკუთვნებთ.

მივუბრუნდეთ ოსთა შეიარაღებულ გამოსვლებს. წინასწარ ვთქვათ, რომ მათს გამომწვევ მიზეზთა შორის ეროვნულ და სოციალურ მოტივებთან ერთად მთავრი ადგილი ეკავა ოს ექსტრემისტთა პოლიტიკურ ავანტიურიზმს, რაც ოსთა მოძრაობას სეპარატისტულ ხასიათს აძლევდა.


1917– 1918 წწ. 

შიდა ქართლში მცხოვრები ოსების ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულში გაერთიანებისათვის მოძრაობას 1917 წლის თებერვლის რევოლუციის შემდეგ მიეცა გასაქანი. თავდაპირველად ცალკე სამაზრო ადმინისტრაციული ერთეულის შექმნას მოითხოვდნენ. ამიერკავკასიის განსაკუთრებული კომიტეტის თავმჯდომარისადმი 1917 წლის 10 აპრილს გაგზავნილ წერილში ნიკოლოზ ზურაბის ძე ჯიოევი სწორედ ასეთ მოთხოვნას აყენებდა. ის აღნიშნავდა:

«В протокол заседания съезда представителей исполнительных комитетов Закавказья внесено мое заявление, как представителя осетинского населения Закавказья, о нежелательности ограничения устройства местных исполнительных комитетов пределами, ныне существующих уездов. Это заявление я уполномочен сделать от имени всего осетинского населения горной полосы Закавказья, отнесенной современным административным делением к Душетскому, Гоийскому, Рачинскому уездам и Владикавказскому округу Терской области, а также уполномочен отметить, что оставлять впредь такое дробление этой полосы не возможно.

Весь этот район, как цельная географическая и этнографическая компактная единица является совершенно обособленным краем, как в отношении устройства поверхности... так и в отношении населения с своеобразными бытовыми условиями, земельными отношениями между собою и к помещикам (из осетинов нет помещиков. Помещиками их являются грузины), видами своего хозяйства (скотоводства и земледелия), а равно и назревшими к данному времени культурно-просветительными задачами.

Представляя одну цельную, неразрывную культурно-экономическую территорию, ее только насильственно, с целью дезорганизации, можно дробить на районы 3 или 4 уездов и нескольких округов. В сущности нет ни малейшего основания к такому дроблению столь компактной культурной единицы. Царская власть была заинтересована в дезорганизации и раздроблении на мелкие части, обособленых районов в целях ослабления развития культурной мощи населения и стравливания двух соседних дружеских народов (имею ввиду докладную записку Наместника Воронцова к Николаю I-му в 1852 г., коим уничтожено сенатское решение, присудившее земли в 5-ти ущельях в полную собственность жителей этих ущелий и вызвало восстание осетин, а равно провокационные стравливания старой властью горцев в 1905–1906 годах). Но в настоящее время, когда все силы Временного правительства и самого народа направлены к осуществлению культурно-просветительных задач, на развитие нравственной мощи народа, о намеренном дроблении культурно-экономических единиц, каковую является горно-осетинский район, не может быть и речи.

Теперь в целях скорейшего осуществления здесь самых лучших начинаний, в целях проведения в жизнь начал свободы и регулирования всей жизни в этом захолустном малопроходимом крае, нужно непременное и скорейшее объединение в одну административную единицу сельских исполнительных комитетов этого района. – Необходимо выделить этот район в особую административную единицу, соответствующую по схеме своей административной организации уезду (ხაზგასმა ჩვენია – ლ. თ.). Эта же полоса при введении земства составит особый земский район» (საქართველოს უახლესი ისტორიის ცენტრალური სახელმწიფო არქივი /შემდგომში – სუიცსა/, ფ. 2080, აღწ. 1, საქ. 648, ფურც. 2–3).

წერილის ავტორის ზოგიერთი არგუმენტი შეიძლება დასაზუსტებელი იყოს, მაგრამ ამჯერად მკითხველის ყურადღება მხოლოდ იმას გვინდა მივაქციოთ, რომ 1917 წლის აპრილში ოსი მოსახლეობისათვის მოითხოვდნენ განსაკუთრებულ (ცალკე) ადმინისტრაციული ს ა მ ა ზ რ ო ერთეულის შექმნას. ისიც უნდა ითქვას, რომ ოსი გლეხური მოსახლეობა მაშინ ჯერ კიდევ არ იყო ჩაბმული ამ მოძრაობაში. საამისოდ მას გარკვეული დრო სჭირდებოდა. ყურადღებას იპყრობს ისიც, რომ ამ წერილში მეფის რუსეთი ოსებსა და ქართველებს შორის (ამ „ორ მეზობელ და მეგობარ ხალხს შორის“) მტრობის ჩამოგდებით დაინტერესებულ ძალად არის მიჩნეული.

გორისა და დუშეთის მაზრებში მცხოვრებ ოსთა პოლიტიკური დონის თაობაზე გარკვეულ წარმოდგენას გვიქმნის შემდეგი დოკუმენტი:

«В Тифлисский губернский Исполнительный Комитет.

Население Южной Горной Осетии, живущее в нагорной полосе Горийского и Душетского уездов, до настоящего времени остается вневоздействия революционных сил; население знает и переворот, но не имеет никакого понятия ни о тех новых началах, которые выдвинула великая революция, ни о тех благодетельных последствиях, которые ожидаются от нее в случае ее благополучного завершения. Население слышало здесь об объявленных гражданских свободах, но составило о них превратное представление, толкуя их или узко, или распространительно; отсюда – уродливые и крайне нежелательные формы проявления взаимоотношения общественных элементов. Причина этому – полное отсутствие пропаганды, отсутствие надлежащего освещения свершающих событий. Правда, в самом начале переворота была сменена старая власть, но на ее место очутились те же служители старого порядка, только под новым названием. В интересах революции необходимо обратить надлежащее внимание на темное население Южной Осетии. Тифлисский Осетинский Комитет, составленный из безусловно реврлюционно-демократических элементов Осетии, и поставивший себе целью пропаганды организацию и подготовку Осетии к восприятию идей великой революции, а также к выборам в учредительное собрание, уполномочил меня просить Тифлисский Губернский Исполнительный Комитет о ходатайстве перед Особым Закавказским Комитетом, чтобы последний снабдил Осетинский Комитет средствами и полномочием для всесторонней работы в осетинской деревне» (სუიცსა, ფ. 1844, აღწ. 1, საქ. 90, ფურც. 14).

უთუოდ აღსანიშნავია ოსური კომიტეტის ზრუნვა მთის ზოლის ოსთა კულტურული და პოლიტიკური დონის ამაღლებისათვის. სწორედ ამ მიზნით გაიგზავნა თბილისიდან 20 კაცი. ეს საქმე რომ ბოლომდე მიეყვანათ, ვინ იცის, იქნებ 1918 წლის მარტის ტრაგედიაც არ დატრიალებულიყო.

1917 წლის 15–17 დეკემბერს ქ. ცხინვალში გაემართა სამხრეთ ოსეთის დელეგატთა მეორე ყრილობა, რომელმაც აირჩია სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო. მიმდინარე მომენტის შესახებ ყრილობის მიერ მიღებულ რეზოლუციაში ვკითხულობთ:

«Принимая во внимание, что гражданская война окончательно подорвала экономическую жизнь Россиии еще больше усилила анархию и тем способствовала образованию отдельных республик и автономий, что только Учредительное собрание может объединить эти отклонившиеся республики, заключить почетный мир и разрешить наболевшие вопросы революции, съезд постановил: всемерно поддержать Учредительное Собрание и стать в его защиту, если это потребуется. Поручить избираемому Южно-Осетинскому Национальному Совету составить наказ депутатам. В разрешении национального вопроса в Учредительном Собрании держаться общероссийской ориентации; поддержать Краевую власть на Кавказе. Совет должен работать в полном контакте с демократией соседних наций. Съезд находит неотложным проведение в жизнь национализации школы, администрации, суда, войска, выделение Южной Осетии в одну земскую административную единицу (ხაზგასმა ჩვენია – ლ. თ.). Окончательную разработку и проведение в жизнь национальной программы поручить упомянутому выше национальному совету» (სუიცსა, ფ. 1836, აღწ. 1, საქ. 55, ფურც. 5).

ამრიგად, ყრილობამ იმსჯელა სამხრეთ ოსეთისათვის ფართო თვითმმართველობის მინიჭების თაობაზე და დაადგინა, რომ ჩამოყალიბებულიყო იქ საერობო ადმინისტრაციული ერთეული.

ახლად შექმნილმა სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ 1918 წლის 4 იანვარს ოფიციალური ბარათით აცნობა საქართველოს ეროვნულ საბჭოს, რომ იგი უკვე შეუდგა მუშაობას და ამიერიდან ყველა საკითხზე, რომელიც ოს ერს ეხება, ჩვენ მოგვმართეთო. ბარათში ისიც იყო ნათქვამი, რომ სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო სამხრეთ ოსეთის საქმეთა უმაღლეს ხელმძღვანელ ცენტრს წარმოადგენს (სუიცსა, ფ. 1836, აღწ. 1, საქ. 55, ფურც. 4).

1918 წლის 10 იანვარს კი სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ ამიერკავკასიის კომისარიატს წარუდგინა პროექტი, რომელშიც ნათქვამი იყო, თუ რა ფორმით და რა საზღვრებში უნდა ჩამოყალიბებულიყო სამხრეთ ოსეთის ერობა. დავიმოწმოთ რამდენიმე ადგილი ამ პროექტიდან:

«Опираясь на ясную и определенно выраженную волю Южно-осетинского народа, мы находим, что справедливое осуществление земского дела в Закавказье немыслимо без образования особого уездного административного давления (??) из нагорных частей Рачинского, Горийского Душетского уездов, сплошь занятых южно-осетинским населением».

«...Становится понятным естественное стремление осетин образовать по крайней мере в той полосе, где они живут компактной массой, одну административную единицу, с органами управления, специально для них созданными. Так как эта полоса по пространству... и численности населения вполне удовлетворяет норму, необходимую для образования уездов, то целесообразнее всего выделить всю эту территорию, населенную осетинами, в особую уездную организацию... Только объединив эту однородную по происхождению, языку и культурному развитию массу южно-осетинского населения в один горный уезд или округ с национальной администрацией, возможно провести в учреждениях применение родного осетинского языка».

«...В начале владычества русских в Закавказье интересующая нас нагорная полоса вся составляла один южно-осетинский военно-административный округ, причем в состав этого округа входило и Нарское ущелье, отнесенное потом к Терской области».

«Логический вывод из этих положений – настоятельная необходимость выделения горно-осетинского района в самостоятельную у е з д н у ю земскую единицу... Это будет содействием скорого и в то же время, быть может, безболезненному переходу осетин от патриархально-родового строя и архаических пережитков обычного права к усвоению культурных завоеваний нашей эпохи».

«Если закавказская демократия заинтересована в экономическом развитии горно-осетинского народа она должна всемерно содействовать выделению этого района в особую уездную земскую единицу. Для южно-осетинского народа такое образование самостоятельного осетинского уездного земства упрощает, наконец, проблему национального самоопределения...».

«Создание южно-осетинской уездной административно-земской единицы подсказывается жизненной необходимостью, потому, что при наличности такой единицы возможно 1) построить систему административного управления применительно к психологии осетинского народа, 2) провести последовательно во всех учреждениях применение осетинского языка, 3) заложить прочную основу для культурно-экономического развития горно-осетинского района, 4) в сильной степени упростиь разрешение национального вопроса в условиях южно-осетинской действительности».

«Без Цхинвала горно-осетинское население потеряет естественный выход на плоскость и в значительной степени проиграет в культурно-экономическом отношении» (სუიცსა, ფ. 1818, აღწ. 1, საქ. 113, ფურც. 1–5).

როგორც ეს ვრცელი ამონაწერები მოწმობენ, პროექტის ავტორები მოითხოვდნენ, რომ სამხრეთ ოსეთში შემოეღოთ განსაკუთრებული (ცალკე) სამაზრო ადმინისტრაციული დაყოფა, შექმნილიყო განსაკუთრებული (ცალკე) სამაზრო ორგანიზაცია, მთის მაზრა ან ოკრუგი ეროვნული ადმინისტრაციით, დამოუკიდებელი სამაზრო საერობო ერთეული, დამოუკიდებელი სამაზრო ერობა და სხვა.

ყველა ეს მოთხოვნა, არსებითად, ერთი და იგივეა და შეიძლება ჩამოვაყალიბოთ, როგორც სამხრეთ ოსეთის ცალკე (განსაკუთრებული) სამაზრო საერობო, ადმინისტრაციული ერთეულის შექმნის მოთხოვნა. იმ დროს, 1918 წლის დამდეგს, უფრო შორს არ მიდიოდნენ, ამაზე უფრო ფართო ავტონომიის საკითხს არ აყენებდნენ. ცხინვალს კი თავიდანვე სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციულ ერთეულში გულისხმობდნენ.

1918 წლის 2–4 მარტს ცხინვალში გაიმართა სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭოს პირველი სესია. იგი საბჭოს თავმჯდომარემ გ. გაგლოევმა გახსნა. ეს ის დრო იყო, როცა თურქეთი წარმატებით უტევდა რუსეთისაგან მიტოვებულ საქართველოს, რომელსაც ჯერ სრული დამოუკიდებლობაც ვერ მიეღო და მტრის მოგერიებაც ძალზე უჭირდა. თავდაცვის ორგანიზაციას აძნელებდა რევოლუციის შედეგად გამწვავებული სოციალური და ეროვნული ურთიერთობებიც. რა პოზიცია დაიკავა ამ საკითხში სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ? მოვუსმინოთ სესიის მონაწილეებს:

«Враг у ворот, он покушается на нашу свободу и мы достойно должны отразить его» (Г. Гаглоев).

«Нам не страшны никакие угрозы извне, свобода наша в безопасности если мы вместо гражданской войны и национальных распрей, все силы наши направим к отражению врага» (П. Ефремидзе).

«Турецкий режим нам не сулит ничего отрадного. Мы попадем в условия более тяжелые, чем при Николае Втором. Поэтому весь Кавказ, как один человек, должен стать на защиту добытой свободы» (тот же Г. Гаглоев).

«Чтобы не упустить революцию и избегнуть рабства – пусть каждый смело идет в полк» (К. Дзебисов).

«Лучше погибнуть в борьбе за свободу, чем влачить позорную жизнь под ярмом рабства» (Г. Дзасохов).

«Рать павших героев зовет нас к победе, к борьбе. Да не допустим турецкую пяту попирать могилы» (А. Кецховели).

დელეგატთა პოზიციას წუნს ვერ დავდებთ. იგი ისეთია საერთო მტრის მოგერიების ამოცანებს რომ შეეფერება. ასეთივე იყო სესიის დადგენილებაც:

«Обьявить во всеуслышание, что осетинский народ, в единении с демократией республики готов, как один человек, восстать на защиту свободы и революции, откуда бы не грозила опасность».

სესიის გადაწყვეტილებით გაგრძელებულ იქნა მუშაობა სამხრეთ ოსეთის პოლკის ფორმირებისათვის. სესიაზე ითქვა, რომ სამხრეთ ოსეთის პოლკი არა მარტო სამხედრო ერთეულია, არამედ რევოლუციური ორგანიზაციაც, რომელიც დაიცავს რევოლუციის მონაპოვარს.

სესიამ მოისმინა გ. გაგლოევის ინფორმაცია სამხრეთ ოსეთსა და ჩრდილო ოსეთს შორის დამაკავშირებელი გზის (перевальная дорога) მშენებლობის მიმდინარეობის შესახებ. მან თქვა: «Совет с самого начала своей деятельности прилагает свои усилия к тому, чтобы голодающая Южная Осетия соединилась с хлебородным Севером, чтобы Север и Юг приобщились к общей культуре». გზის მშენებლობისათვის დაიწყეს ფულის შეგროვებაც. სესიაზე უყურადღებოდ არ დარჩენილა ერობის შემოღების საკითხი, ითქვა: «...Введение земства и выделение всей Южной Осетии в особую административную единицу в стадии своего осуществления» (სუიცსა, ფ. 1818, აღწ. 1, საქ. 118, ფურც. 6–7).

ასე დაიწყო მუშაობა სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ, რომელმაც იმთავითვე აუცილებლად მიიჩნია სამხრეთ ოსეთის ცალკე სამაზრო საერობო ადმინისტრაციული ერთეულის შექმნა, ჩრდილოეთ ოსეთთან სამხრეთ ოსეთის დამაკავშირებელი გზის მშენებლობის დამთავრება, სამხრეთ ოსეთის პოლკის ჩამოყალიბება და სხვა.

მიუხედავად იმისა, რომ სამხრეთ ოსეთის ცალკე ადმინისტრაციული ერთეული ოფიციალურად არ არსებობდა (იგი საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ გაჩნდა მხოლოდ), ჩვეულებრივ საუბარსა და ოფიციალურ დოკუმენტებშიც ოსებით დასახლებული შიდა ქართლის ტერიტორია სამხრეთ ოსეთად მოიხსენებოდა. ამ ტერმინს ვხვდებით არა მარტო სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭოს სახელწოდებაში, მის ოფიციალურ ქაღალდებში (ბლანკი, მიმოწერა და სხვა), არამედ სხვა დაწესებულებების, კერძოდ, თვით საქართველოს ეროვნული საბჭოს მიმართვებშიც. ტერმინს – „სამხრეთ ოსეთი“ რევოლუციამდეც ხმარობდნენ. იაკობ გოგებაშვილის „ბუნების კარში“ ვკითხულობთ: „ოსები არიან მთის ხალხი. მათ უჭირავთ შუა წელი კავკასიონის ქედისა ხევსურეთიდგან დაწყებული სვანეთამდე. ზოგი მათგანი სცხოვრობენ ქედს იქით, ქედის ჩრდილო კალთებზე, ზოგნი – აქეთ, სამხრეთ კალთებზე. ამის გამო ოსეთი ორ ნაწილად განიყოფება: ჩრდილო ოსეთად და სამხრეთ ოსეთად. აქეთა ოსებში თითქმის ყველამ იცის ქართული ენა, და ბევრი ქართული ზნე და ჩვეულება შეთვისებული აქვთ. იქით ოსებში კი უფრო რუსული ენა და ჩვეულებაა გავრცელებული... მაინც ოსეთი ღარიბი ქვეყანაა... სხვაფრივ კი ოსები არიან მხნე და ნიჭიერი ხალხი, საღისა და წარმოსადეგი აგებულების პატრონნი“ (ი ა კ ო ბ გ ო გ ე ბ ა შ ვ ი ლ ი, ბუნების კარი, მესამე და მეოთხე წლისათვის, ოცდამეერთე გამოცემა, თბ., 1912, გვ. 540). და მაინც ტერმინი „სამხრეთ ოსეთი“ პირობითია, რადგან საქართველოში შეიძლება არსებობდეს, და არსებობს კიდეც, ოსებით დასახლებული ტერიტორია და არა ოსეთი.

სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ ერთი შეხედვით საქმიანი, კეთილი ურთიერთობა დაამყარა საქართველოს ეროვნულ საბჭოსთან. ეს უკანასკნელი მიესალმა სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭოს შექმნას, თავის წარმომადგენლებს გზავნიდა ოსთა ყრილობებზე და სხვა.

თითქოს არაფერი ჩანდა ისეთი, რაც ქართველებისა და ოსების საუკუნოებრივ თანადგომას სერიოზულ საფრთხეს შეუქმნიდა და მათს შორის სისხლისღვრას გამოიწვევდა. ეს ასე ჩანდა 1918 წლის მარტის დამდეგსაც, ტრაგედიის დაწყებამდე სულ რამდენიმე დღით ადრე. თუმცა უთანხმოების გარკვეული გამოვლენანი, მაგალითად, ტყით სარგებლობის საკითხებზე წამოჭრილი დავა თუ ცალკეული შეხლა-შემოხლაც კი, ადრიდანვე შეინიშნებოდა.

ცოტა რამ დრინდელი ისტორიიდან: ბატონყმობის გაუქმების შემდეგ საქართველოს გლეხობა, ძირითადად, ორ კატეგორიად – დროებით ვალდებულ გლეხებად და ხიზნებად დაიყო. დროებით ვალდებულმა გლეხებმა მიწა მიიღეს. თითო კომლს 6 დესეტინა ერგო, მაგრამ მათს სრულ გამოსყიდვამდე ისინი ვალდებული იყვნენ მოსავლის ¼ მიწათმფლობელისათვის ეძლიათ. ამასთან განსაკუთრებული კანონის გამოცემამდე ყოფილი მიწათმფლობელის ტყითა და საძოვრებით სარგებლობის წესები ძველებური დარჩა. კანონის გამოცემას მთავრობა აჭიანურებდა, რაც ხელს აძლევდა მემამულეებს. დროებით ვალდებულ გლეხთა მდგომარეობა თანდათან უარესდებოდა უმთავრესად მიწის უკმარისობის გამო. ოჯახთა გაყოფის შედეგად თითოეული კომლის სანადელო მიწებით უზრუნველყოფის ნორმა, მაგალითად, 1907 წლისათვის 1½ დესეტინამდე დავიდა.

სულ სხვა მდგომარეობაში აღმოჩნდნენ ხიზნები, რომლებიც ფაქტობრივად არამკვიდრ მოსახლეობას წარმოადგენდნენ. დიდი ნაწილი თავისუფალი მიწებისა, რაც ბატონყმობის გაუქმების შედეგად გაჩნდა, სწორედ მათ მიიღეს იჯარით. სახნავ მიწებს ხიზნები ტყის გაჩეხვის ხარჯზე აფართოებდნენ.

ქართლში ჩამოსახლდნენ კავკასიონის ქედზე მცხოვრები ოსები, რომლებმაც დაიკავეს გორისა და დუშეთის მაზრების საგრძნობი ტერიტორია, ადრე რომ უღრანი ტყეებით იყო დაფარული. მიწათმფლობელებიც ყოველ ზომას იღებდნენ ახალმოსულთა (მოიჯარეთა) მოსაზიდად. წახალისების მიზნით ტყით სარგებლობის უფლებებს აძლევდნენ მათ, ეხმარებოდნენ საცხოვრისის მოწყობაშიც. პირველ ხანებში გართულებები არა ჰქონიათ. მოიჯარე უკონტროლოდ სარგებლობდა ტყით და გასამრჯელოსაც წესიერად იხდიდა. გამოხდა ხანი და ბევრი რამ შეიცვალა. მოიჯარეთა მიერ ტყის გაჩეხვა წამგებიანი გახდა მიწათმფლობელისათვის. გამეჩხერებული ტყე თანდათან ძვირდებოდა. მოიჯარეს კი უკვე მძიმედ ეჩვენებოდა იჯარის პირობები. ამ ნიადაგზე ბევრი უთანხმოება წარმოიშვა. მთავრობა იძულებული გახდა ჩარეულიყო საქმეში და 1893 წელს გამოეცა სპეციალიური დებულება, რომელიც ხიზნებს ეხებოდა. იმ მოიჯარეებს, რომლებსაც „წერილობითი ხელშეკრულება“ არ ჰქონდათ გაფორმებული, ხიზნის უფლება მიეცათ. ასეთები კი ბევრნი იყვნენ, რადგან ძველად „წერილობით ხელშეკრულებებს“ არ აფორმებდნენ. თავიანთ მოვალეობებს ორივე მხარე უამისოდაც პირნათლად ასრულებდა. მეფის მთავრობამ განუმტკიცა ხიზნებს მიწით, ტყითა და საძოვრებით სარგებლობის უფლება. შეძლებული ხიზნები ეპატრონებოდნენ იმ მიწებსაც, რომლებიც იჯარით ჰქონდათ მიღებული ადგილობრივ, აბორიგენ დროებით ვალდებულ გლეხებს. ხიზნები თავიანთ შთამომავლობასაც შესყიდულ მიწებზე ასახლებდნენ. გორის მაზრაში ხიზანთა აბსოლუტურ უმრავლესობას ოსები შეადგენდნენ. აქედანვე განსახლდნენ ისინი საქართველოს სხვადასხვა მაზრაში.

ტყით სარგებლობის პრაქტიკა გარკვეულ საბაბს ქმნიდა ქართველთა და ოსთა დაპირისპირებისათვის. მაგალითად, სოფ. ავლევში მცხოვრებ ოსებს, რომლებიც ხიზნის უფლებებით იყვნენ აღჭურვილი, შეეძლოთ უფასოდ ესარგებლათ ტყით. აბორიგენი, ქართველი გლეხები კი ამ უფლებას მოკლებული იყვნენ. ტყის მოვლა-პატრონობისათვის საჭირო თანხის გამონახვის მიზნით, სოფლის აღმასკომმა 1917 წლის ზაფხულში დაადგინა, რომ ტყით სარგებლობისათვის (მაგალითად, შეშის გამოტანისათვის) თითოეულ ქართულ კომლს 5 მანეთი უნდა გადაეხადა, ოსებს კი, როგორც ხიზნებს, გადასახადი არ დააკისრეს. და ეს მაშინ, როცა თვით მიწათმფლობელებსაც აღარ ჰქონდათ უპირატესობა ტყით სარგებლობაში. ქართველთა პროტესტმა ნაყოფი ვერ გამოიღო, რადგან სოფლის აღმასკომში უმრავლესობას ოსები შეადგენდნენ.

მდგომარეობა კიდევ უფრო გართულდა ფრონტიდან ჯარისკაცების დაბრუნების შემდეგ (1918 წლის იანვრიდან). მათ შექმნეს შეიარაღებული რაზმი (დაახლოებით 300 კაცამდე), რომლის აბსოლუტურ უმრავლესობას ოსები შადგენდნენ და დაიწყეს „წესრიგის დამყარება“, რასაც, მართლაც, რომ დიდი უწესრიგობა და ანარქია მოჰყვა გორის მაზრაში. შეიარაღებული ექსტრემისტები, ვითომდა იარაღის ჩამორთმევის მიზნით, თავს ესხმოდნენ მემამულეთა ოჯახებს, ძარცვავდნენ მათ (დაწვრილებით იხ. კ. მ. ამირაჯიბის სტატიები „აგრარული რეფორმა“ და „რევოლუციური წელი სოფლად“. – გაზ. „ვოზროჟდენიე“, 1918 წლის ## 122, 136). სწორედ ამ გამოსვლების თაობაზეა ლაპარაკი სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭოს პირველი სესიის (1918 წლის 2–4 მარტი) შემდეგ საოქმო ჩანაწერში:

«Далее Г. А. Гаглоев выступает с речью об анархии в плоскостных районах Южной Осетии. Вся вина в этом падает на вернувшихся с фронта некоторых солдат. Они выступают против существующих революционных организаций и тем усиливают анархию. Ужасы, творимые ими в Горийском уезде свидетельствуют, что тут перед нами не идейный большевизм, а обречество, грабеж. Необходимо приложить все силы к успокоению умов, разъяснять народу современное положение республики и вообще вести систематическую революционную пропаганду, создать демократические организации в деревнях и тем изолировать преступные элементы от революционной демократии. Необходимо также отобрать имеющееся у ненадежных элементов оружие и образовать крестьянскую красную гвардию» (სუიცსა, ფ. 1818, აღწ. 1, საქ. 113, ფურც. 7).

ამ აღიარებას დიდი მნიშვნელობა აქვს შემდეგ განვითარებულ მოვლენათა სწორი შეფასებისათვის.

მაინც რამ განაპირობა ოსთა და ქართველთა სისხლიანი შეტაკება 1918 წლის მარტში, მაშინ, როცა საქართველოს თურქეთი დაპყრობით ემუქრებოდა? რა მოხდა ისეთი, რომ საერთო მტრის წინააღმდეგ ერთიანი ფრონტით გალაშქრების ნაცვლად ოსებმა ომი გამოუცხადეს თვით საქართველოს?

აქვე ვთქვათ, რომ ბოლშევიკების ხელმძღვანელობით შეიარაღებული გამოსვლები ამ დროს სხვაგანაც ეწყობოდა და მათში მონაწილეობდნენ არა მარტო არაქართველი, არამედ ქართველი გლეხებიც. ამჯერად მხოლოდ ცხინვალის ამბებს შევეხოთ.

რუსეთის მიერ ბედის ანაბარად მიტოვებული საქართველო თურქეთს ვერ გაუმკლავდებოდა. საქართველოს არმია ჯერ კიდევ არ ჰყავდა. შექმნილი იყო მხოლოდ წითელი (სახალხო) გვარდია, რომელიც რასაკვირველია, ვერ მოიგერიებდა მტერს. გაჩაღდა მუშაობა მეფის არმიის ქართველი ჯარისკაცების მობილიზაციისა და მათგან ქართული ჯარის ნაწილების შესაქმნელად. იმედებს ამყარებდნენ ქართულ პოლკებზე. მაგრამ გაირკვა, რომ ზოგიერთი მათგანი ბოლშევიზმის გავლენას განიცდიდა. ამიერკავკასიის კომისარიატი მათ, ცხადია, ვერ დაეყრდნობოდა. უფრო მეტიც, საჭირო გახდა მათი განიარაღება. ამ საქმეს ხელი მოჰკიდა სახალხო გვარდიამ. განიარაღება ხდებოდა 1918 წლის იანვარ-თებერვალში. მთავრობის ორგანოები არასანდო ნაწილებს კი შლიდნენ და იარაღსაც იძენდნენ, მაგრამ უკმაყოფილებას ვერ სპობდნენ. განიარაღებული ჯარისკაცები სოფლებში დაბრუნდნენ და მთავრობის წინააღმდეგ საბრძოლველად ამხედრებდნენ გლეხებს.

განსაკუთრებით გართულდა მდგომარეობა გორის მაზრის ცალკეულ სოფლებში, სადაც გლეხობა აშკარად დაუპირისპირდა მთავრობასა და თავადაზნაურობას. თავადაზნაურობას გლეხობა ფიზიკურად უსწორდებოდა. დახოცეს თავადები ციციშვილები, ვეზირიშვილი და სხვა.

გორის პოლკის განიარაღების შემდეგ, ჯარისკაცები სოფლებში გაიფანტნენ. სახალხო გვარდია გლეხობის განიარაღებას შეუდგა. გვარდიელებმა შეიპყრეს ციციშვილების და ვეზირიშვილის მკვლელი გლეხები და ადგილზევე დახვრიტეს, რამაც კიდევ უფრო გაზარდა გლეხთა უკმაყოფილება. აღმოჩნდნენ დემაგოგები, რომლებიც ავრცელებდნენ ხმებს, რომ სახალხო გვარდია თავადაზნაურობამ მოისყიდა და მის ინტერესებს იცავსო. ამ უკმაყოფილო ელემენტებმა თავი მოიყარეს ცხინვალსა და ჯავაში, სადაც ოსი მოსახლეობა შეუდგა მზადებას გვარდიისათვის წინააღმდეგობის გასაწევად. გვარდია კი ნამდვილად აპირებდა არა მარტო ოსი, არამედ ყველა გლეხის განიარაღებას.

და მაინც განიარაღება არ იყო მთავრი მიზეზი ოსთა შეიარაღებული გამოსვლისა. აქ ერთმანეთში იყო გადახლართული სოციალური, ეროვნული და სეპარატისტული მოტივები. დავიმოწმოთ ადგილები გაზეთ „სახალხო საქმის“ 1918 წლის 30 მარტის ნომერში გამოქვეყნებული რ. ბ-ლის კორესპონდენციიდან „ცხინვალის ამბები“. კორესპონდენტი წერს:

„სურათი ცხინვალის აოხრებისა ამნაირად იშლება ჩვენს თვალწინ:

16 მარტს დილით ცხინვალს მოდის ოსთა დელეგაცია, რომელსაც მოაქვს პაკეტი, დაწერილი გორის აღმასრულებელი კომიტეტის სახელზე.

რადგანაც დელეგატები დაუყოვნებლივ პასუხს თხოულობენ, პაკეტს ხსნიან აქაური ორგანიზაციების წარმომადგენელნი: რაჟდენ გაგუა და პორფილე ეფრემიძე. შიგ ასეთი მოთხოვნილებაა: 1) დაუყოვნებლივ დაგვიყავით მიწები; 2) გორის მაზრიდან გააძევეთ რევოლუციონურ ორგანიზაციაში მომუშავე შემდეგი პირნი: კოსტა კაზიშვილი, სოსიკო გოგინოვი, შაქრო კასრაძე და ილია მაისურაძე; 3) გორის მაზრიდან გააძევეთ ყველა თავადი და აზნაური; 4) მოგვეცით სიტყვისა და კრების თავისუფლება. პასუხისათვის უკანასკნელი ვადა არის იმავ დღის (16 მარტის) ნაშუადღევის 3 საათი.

ცხინვალის მუშათა და გლეხთა საბჭო და აღმასრულებლი კომიტეტი საგონებელში ვარდება: მოთხოვნილებათა მუხლები მათი განხილვის საგანს არ შეადგენს და დროც ასეთი ცოტა აქვთ. მაინც იმართება საბჭოს და კომიტეტის სასწრაფო შეერთებული კრება, თუმცა თითონაც არ იციან რა უნდა გადაწყვიტონ. მართლაც რა გადაწყვიტონ? თავად-აზნაურობის გაძევება მათი საქმე არ არის. რაც შეეხება მიწების დაყოფას, შესაფერი მუშაობა უკვე სწარმოებს თანახმად ახალი მთავრობის მიერ გამოცემული საადგილმამულო დეკრეტისა. სიტყვის და კრების თავისუფლება ხომ უკვე განხორციელებულია?

საბჭოს და კომიტეტის კრებას ჯერ არაფერი არა აქვს დადგენილი, რომ უკვე სამ საათზე მეტია. ამ დროს მთებიდან სროლა იწყება და კრებაც წყდება.

სხვა გზა არ არის და სანდრო კეცხოველის მეთაურობით დელეგაცია მიდის ოსებთან. დელეგაციაში არიან: რაჟდენ გაგუა, პორფილე ეფრემიძე, გრიშა ოქროპირიძე, ალექსი ჩოხელი და ვასო იარალოვი. მათთან ერთად მიდის ოსთაგან გამოგზავნილი დელეგაციის წევრი ჩოჩიევი.

დგვრისის მოედანზე ოსები მაღლიდან სროლით ეგებებიან დელეგაციას, რემელსაც თეთრი ბაირაღები აქვს გამოფენილი. დელეგატები იძულებული არიან თხრილში დაიმალონ. ჩოჩიევი მაინც ახერხებს ოსებთან ასვლას და იმათ გაჩრებას. მათთან ადიან სანდრო კეცხოველი და ვასო იარალოვი. სანდრო მათ არიგებს და ჰპირდება, რაც შესაძლებელია ყველაფერს აგისრულებთო. ამ დროს სანდროს იცნობს ვიღაც გამოქცეული ჯარისკაცი... იგი ლანძღვას დაუწყებს სანდროს, შენ არ იყავი, რომ ქართულ პოლკს იარაღი აჰყარე და ჩვენს ოფიცრებს შეურაცხყოფა მიაყენეო. სანდროს სიკვდილისგან იხსნის ოსი ჩოჩიევი.

მეორე დღეს, 17 მარტს ცხინვალში ამოდის გორის წითელი რაზმი სამაზრო კომისრის გიორგი მაჩაბლის მეთაურობით. იმართება მოლაპარაკება, ოსებს ყველა მოთხოვნილების დაკმაყოფილებას ჰპირდებიან გარდა თავად-აზნაურობის გაძევებისა. ისინი თხოულობენ რომ დაპირება დადასტურებულ იქნას საჯაროდ, მიტინგზე, რომელსაც ნიშნავენ 18 მარტისათვის.

დიდხანს არის დავა იმაზე, თუ სად გაიმართოს მიტინგი. ოსები მიტინგისთვის არჩევენ დგვრისის მოედანს, რომელიც ცხინვალს იქით მდებარეობს, ყორნისის მიმართულებით. მიტინგს მაინცდამაინც ბევრი ხალხი არ ესწრება, რადგანაც ყველანი შეშინებულნი არიან. ოსები თავიანთ მოთხოვნილებებს ადასტურებენ. მათაც ჰპირდებიან დაკმაყოფილებას. გიორგი მაჩაბლის შემდეგ ლაპარაკობს ცხინვალის კომისარი კულუმბეკოვი (ოსი), რომელიც ოსთა მოთხოვნილებებს უფრო მწვავე ხასიათს აძლევს. ამ მიტინგზე მიდიან ტფილისიდან მოსულნი კირილე ნინიძე და გიორგი გაგლოევი. ოსები ახალ მოთხოვნილებას აყენებენ. ისინი თხოულობენ, რომ დაუყოვნებლივ განთავისუფლებულ იქნან ხარებოვი და მთავრობის მამასახლისად ნამყოფი ფილიშვილი, რომლებიც დაპატიმრებული არიან ამასწინათ მოწყობილ ოსთა . . . აჯანყებისათვის (ამჟამად ხარებოვი უკვე განთავისუფლებულია საგუბერნიო კომისრის კ. ჯაფარიძის განკარგულებით და სად იმყოფება იგი, არავინ იცის).

უკანასკნელად კიდევ ლაპარაკობს ცხინვალის კომისარი კულუმბეკოვი და ამბობს: დაპირება კმარა, საჭიროა დაპირებულის დაუყოვნებლივ ასრულებაო, მოთმინება კმარაო. ამ ბოლო სიტყვების დროს ორივე ხელს მაღლა აიქნევს და იწყება კიდეც ამ ნიშნის შემდეგ სროლა ორი მხრიდან: ზღუდრის კალთიდან და ნაცარ-გორიდან. თავზარდაცემული ხალხი იშლება და მუცელზე ხოხვით შორდება საბედისწერო მოედანს. დაბინდებისას სროლა წყდება. ცხინვალში სამარისებური სიჩუმეა. დაღამებისას ცხინვალის ვენახებს ოთხივ კუთხით ცეცხლი ედება, რომელიც უფრო დიდდება, მაგრამ შეუძლებელია რაიმე ღონისძიების მიღება ბრბოს მხეცობის წინააღმდეგ.

ცხინვალის შტაბში ამ დროს ბჭობაა და მოუთმენლად ელიან გათენებას. დილის ხუთ საათზე შესაძლებელი ხდება ბრბოსთან შებრძოლება. სხვადასხვა მხრისკენ იგზავნებიან რაზმელები, რომლებიც მედგარ წინააღმდეგობას უწევენ ბრბოს. სროლა მხოლოდ ნაშუადღევს ოთხ საათზე წყდება. ამის მიზეზი ის არის, რომ წითელ რაზმელეს ტყვია-წამალი შემოაკლდათ და შეუძლებელია ბრძოლა, საჭიროა თავის გადარჩენა.

ცოტა ხნის შემდეგ საზარელი სურათი იშლება. ოთხივ კუთხიდან ცხინვალში შემოიჭრება გამხეცებული ბრბო ველურის ღრიალით და განგაშით, იწყება ძარცვა-რბევა, ღრიალი, დუქნების მტვრევა, ყუმბარების სროლა (წითელი რაზმელების მხრით). ისმის ყვირილი: დაარტყით, მოკალით. ბრბო შეიარაღებულია. აქვთ „ვინტოვკები“ და ბერდენის თოფები. ბევრს სისხლიანი ხანჯლები, დანები და ხიშტები აქვს გაკეთებული ჯოხებზე. ძარცვა-რბევაში მონაწილეობას იღებენ ერედველი ქართველები.

ალაგ-ალაგ ბრბოს უმკლავდებიან გიორგი მაჩაბელი, კოსტა კაზიშვილი, ილია მაისურაძე და სხვები, მაგრამ გადარჩენის იმედი მაინც არ არის, რადგანაც მავთულები გორსა და ცხინვალს შორის წინათვე გადაჭრილია და მაშასადამე გორიდან მაშველი ჯარის მოლოდინი არავის აქვს. ხიდის ყურზე ტყვიამფრქვევი მუშაობს. აქ მძიმედ დაჭრიან გიორგი მაჩაბელს და შემდეგ საავადმყოფოს წინ კლავენ. ჩქარა იმავ ადგილას გიორგისავით მოვალეობის მსხვერპლი ხდება და სახელოვან სიკვდილს პოვებს კოსტა კაზიშვილი. სანდრო კეცხოველიც ხიდის ყურზე დგას და, ალბათ, მისი გული საზარლად იგმინება ძვირფასი ამხანაგების დაკარგვით. იგი მაინც მხნეობას არ კარგავს და ხალხს ანუგეშებს იმ დრომდე, სანამ ურცხვად არ შეეხება ბრბო მის ჭაღარას და ტყვიით არ გაუგმირავს პატიოსანს და კაცთმოყვარე გულს. ბრბო ამით არ კმაყოფილდება. გაცივებულ გვამს საშინლად ასახიჩრებენ.

19 მარტი ასე საზარლად ღამდება ცხინვალელთა და იქ მისულ წითელგვარდიელებისათვის. გამარჯვება რჩება ბრბოს და სრული ბატონ-პატრონი ხდება მთელის ცხინვალისა. ხალხი ამ დროს დამალულია, სადაც მოასწრო. მეორე დღეს 20 მარტს, ატყვევებენ კ. ნინიძეს, გ. გაგლოევს და პ. ეფრემიძეს. მთელს ცხინვალში იმ დროს გამეფებულია შიში და ძრწოლა, უიმედობა და სასოწარკვეთილება. ხალხს ემუქრებიან თუ ხელი არ შეუშალეთ გორიდან ჯარის ამოსვლას, ყველას ამოგწყვიტავთო. ახლავე შეუთვალეთ, რომ ჯარი საჭირო არ არისო.

20 მარტს ხალხი უკვე გახიზნულია ცხინვალიდან და ბრბოც თავისუფლად ეზიდება აქედან სხვის სარჩო-საბადებელს. მათი ბატონობა ცხინვალში გრძელდება 22 მარტის შუადღემდე, როდესაც გაიგებენ გორიდან წამოსული ჯარის მოახლოებას ლაჩრულად სტოვებენ აოხრებულ ქალაქს... 23 მარტის სროლის დროს მოკლულ იქნენ შემდეგი წითელგვარდიელები: ვასო გელაშვილი, ვარლამ მამალაძე, აჩილ მარგველაშვილი და ვასო ქობულაშვილი. დაიჭრნენ: მიხეილ ღვინერია, გერასიმე ბაშნიევი, ნიკოლოზ გამდლიშვილი, გიორგი ბაზაკაშვილი და ალექსანდრე ბასინაშვილი. რბევა-ძარცვის დროს მიყენებული ზარალი ცხინვალისა სულ ცოტა ათ მილიონ მანეთს უდრის. ცხინვალის კომისარი კულუმბეოვი ამჟამად დაპატიმრებულია შიგ ცხინვალში“.

კომენტარს თავს ვარიდებთ. მკითხველი თვით განსჯის. ოღონდ დამატებით ცნობებს მივაწვდით მას კვლავ იმდროინდელი პრესიდან.

გაზეთი „ალიონი“, 1918 წლის 5 აპრილი. კორესპონდენცია „ქართლში“, ხელს აწერს დ. ლ-ი. „შტაბში გავიგე ვერაგულად მოკლული გ. მაჩაბელი, ს. კეცხოველი და სხვა გვარდიელები ჩამოასვენესო... სანახავათ წავედი. როცა მეუბნებოდნენ თუ რანაირათ იყვნენ ისინი დასახიჩრებულნი არ მჯეროდა, მეგონა ძალიან გადამეტებულია-მეთქი... საშინელი, გულშემზარავი სურათი იყო. ჩემდა მოულოდნელად, რაც გამეგონა ყველაფერი გამრავლებული აღმოჩნდა. გ. მაჩაბელი ტყვიებით დაცხრილული იყო მუხლებში. მერე ხანჯლით დაჩხვლეტილი მთელ ტანზე, საფეთქლის ზევით ხანჯლის წვერით თავის ქალა თითქმის აგლეჯილი, და ერთი უმსგავსო ველური სხეულის დამახინჯება... აუხსნელია ჩემთვის ადამიანი ასეთ გამხეცებამდის როგორ მივა.

ს. კეცხოველს მარჯვენა მხრიდან მუცელში ტყვია ჰქონდა მოხვედრილი, რამაც მას სიცოცხლე მოუსპო ალბათ, შემდეგ ველურებს თავი მოეჭრათ, მაგრამ კისერში კი არა, მკერდიდან ჰქონდა აკეპილი, თავის ქალა დამსხვრეული. სახეზე წვერების მეტი აღარაფერი უჩანდა. ამბობდენ მოკვლის შემდეგ სხეული ქუჩაზე ეგდო და ზედ ფაიტონებით დადიოდნენო... გაბრუებული, დაბნეული გამოვედი საავადმყოფოდან...“

ცხინვალის ამბებთან დაკავშირებული ველურობისა და სადიზმის ფაქტებს ქართული საბჭოთა ისტორიოგრაფია გვერდს უვლიდა. ამას შეგნებულად აკეთებდა, რადგან რეალობას უწევდა ანგარიშს. რეალობა კი ის იყო და არის, რომ ქართველმა და ოსმა ხალხებმა კვლავინდებურად ერთად უნდა იცხოვრონ. ქართველი ხალხი ოსებით დასახლებულ ქართულ მიწებს თავისი სხეულიდან ვერ მოიკვეთს. ოსებს კი ნორმალური ეროვნულ-კულტურული განვითარების სრული გარანტია ჰქონდათ და უნდა დარჩეთ კიდეც. ამ საკითხის გადაწყვეტის სხვა დემოკრატიული გზა პრაქტიკულად არ არსებობს და ვერც ვერავინ გამონახავს მას. აქედან გამომდინარე ქართული ისტორიოგრაფია ცდილობდა ყურადღება გაემახვილებინა ქართველთა და ოსთა ურთიერთობაში არსებულ არა ისეთ მოვლენებზე, რომლებიც კიდევ უფრო დააპირისპირებდნენ ამ ხალხებს, არამედ ისეთებზე, რომლებიც ხელს შეუწყობდნენ სამარცხვინო ისტორიული ფაქტების დავიწყებას და ახალი, ცივილიზებული ერებისათვის შესაფერისი კავშირ-ურთიერთობების დამყარება-განმტკიცებას. არნახული სადიზმის ზემოაღნიშნულ ფაქტებზე ყურადღების გამახვილებას კი, შეიძლება კიდევ უფრო გაეღრმავებინა ქართველ და ოს ხალხებს შორის, ძირითადად, გაუგებრობის შედეგად გაჩენილი უფსკრული, გაეღვივებინა მათ შორის უნდობლობა (არა და ქართველ და ოს ხალხებს ისე სჭირდებათ ურთიერთთანადგომა, როგორც, ალბათ, არავის ამ ქვეყანაზე).

მართალია, ისტორიისადმი ასეთი დამოკიდებულება პოლიტიკის დანამატად აქცევს მას, მაგრამ ამ ტენდენციის დაგმობა, ვერ დავმალავ, ახლაც მიჭირს. უფრო მეტი, მოკლული ს. კეცხოველის სხეულის დასახიჩრებასთან დაკავშირებული ვანდალიზმის ფაქტს სხვა ვითარებაში, ალბათ, დღესაც არ მოვიხსენიებდი, რადგან ჩვეულებრივ პირობებში, თუ ერთმანეთის გაღიზიანება არ გვინდა, იგი, მართლაც დასავიწყებელია. მაგრამ დღეს სხვა ჟამი დაგვიდგა. კონფრონტაციამ ორ ერს შორის კულმინაციას მიაღწია. ასე რომ, მოსარიდებელი თითქმის აღარაფერი დაგვრჩა. ამ ფაქტების გამომზეურება კი, სხვა რომ არაფერი ვთქვათ, დაგვეხმარება ქართველთა მხრივ მოგვიანებით (1920 წელს) ჩადენილი საპასუხო სისასტიკის (ოსური სოფლების გადაწვის) ახსნასა და შეფასებაში (და არა გამართლებაში).

მივუბრუნდეთ ცხინვალის ამბებს. გაზეთი „ერთობა“, 1918 წლის 23 მარტი. კორესპონდენცია „ცხინვალის ამბები“. „გუშინ, 21 მარტს ცხივალიდან დაბრუნდა ამხ. კირილე ნინიძე და შემდეგი გვიამბო... გაძარცულთა რიცხვის გამორკვევა შეუძლებელია. ძარცვავდნენ ყველას, ვისაც კი მოასწრებდნენ, მიჰქონდათ საათები, ფულები, მანუფაქტურა, კოვზები, საცვლები; ქალებს ბეჭდებს აძრობდნენ თითებიდან. იყო შემთხვევა, რომ წაიღეს აკვანი. მტაცებლობა ხდებოდა აშკარათ: ცალ ხელში ვინტოვკა ეშირათ სალდათებს, ზურგზე სავსე ტომარა ჰქონდათ წამოკიდებული ან რაიმე ავეჯი და ისე მიდიოდნენ. მომიხდა ლაპარაკი ეგრეთწოდებულ „იდეურ“ სალდათებთან. ესენი აღშფოთებული იყვნენ ძარცვით, ამბობდნენ – ჩვენ მხოლოდ თავადებსა და წითელ გვარდიას ვებრძვით და ხალხს ვიცავთო. ეტყობა ღრმად არიან დარწმუნებულნი, რომ გვარდია თავადებისაგან არის მოსყიდული...“ (აი, ასეთი საბჭოთა ხელისუფლება დამყარდა მაშინ ქ. ცხინვალში. ამ თეზისს სადავოდ გახდიან, მაგრამ ფაქტებს რა ვუყოთ?).

გაზეთი „ერთობა“. 1918 წლის 24 მარტი. კორესპონდენცია „ცხინვალის ამბები“. „გუშინ, 23 მარტს ცხინვალიდან ამიერკავკასიის მთავრობას შემდეგი დეპეშა მოუვიდა ვალ. ჯუღელისაგან: 22 მარტს ჩვენმა წითელმა გვარდიამ ცხინვალი და მისი ახლო-მახლო ადგილები ხელში ჩაიგდო. მოწინააღმდეგემ ბრძოლა არ მიიღო და ჩვენს მისვლამდე მთებში გაიქცა. მთელი მათი ძალა გროვდება ჯავის ხეობაში. მთელი დღე სამი სოფლის დაპყრობას და გაწმენდას მოვანდომეთ... ჩვენმა არტილერიამ სოფლები დაზოგა და სოფლიდან გამოსულ მოწინააღმდეგეს ყუმბარები დაუშინა. დღეს დილიდანვე ჩვენი გვარდია მაღალ მთებს შეუდგა ბრძოლით ჩრდილო აღმოსავლეთისაკენ. ფედერალისტთა რაზმი და ტფილისიდან ჩამოსული წითელი გვარდიელები გავიდა მდ. ლიახვში და დასავლეთიდან ცხინვალს ალყა შემოარტყა. ცხინვალი სამწუხარო სურათს წარმოადგენს: ყველაფერი განადგურებულია, ქუჩებზე ჩვენი ამხანაგების დანთხეული სისხლია დამხმარი. მცხოვრებნი აღტაცებით შეგვხვდნენ. ჯერჯერობით გავათავისუფლეთ 150 ტყვე. ჯავის რაიონის ტყვეები ჯერ არ გაგვითავისუფლებია. დიდი სიფრთხილით, რომ ჩვენს და მათ შორის პროვოკაციის მიერ შექმნილი უფსკრული კიდევ უფრო არ გავაღრმავოთ, ხვალ მივიღებთ საჭირო გადამჭრელ ზომებს. მომხდარი ამბები მეტად რთულია და ტრაღიკულია. ყველა მამაკაცი სოფლიდან გაიქცა, ზოგიერთი სოფელი სულ დაიცალა. დამნაშავეები სასტიკათ დაისჯებიან“.

ოსთა 1918 წლის მარტის აჯანყება ქართულმა სახალხო გვარდიამ ჩააქრო. მდგომარეობა, ცხადია, კვლავ დაძაბული რჩებოდა.

ამ აჯანყებამ მთელი ქართული საზოგადოებრიობა შესძრა. დიდი ადგილი დაუთმო მას იმდროინდელმა ქართულმა პრესამ. სპეციალურად იმსჯელა ამ საკითხზე საქართველოს ეროვნულმა საბჭომ. ოსთა საკითხისადმი ქართველ პოლიტიკოსთა დამოკიდებულება არაერთგვაროვანი იყო. საქართველოს ეროვნულ-დემოკრატიული პარტიის ერთ-ერთმა ლიდერმა გრიგოლ ვეშაპელმა საქართველოს ეროვნული საბჭოს 1918 წლის 2 აგვისტოს სხდომაზე განაცდახა: „დასასრულს, მე მსურს მოვიყვანო ერთი ქართველი მწერლის აზრი, იგი... დედით ნაოსარია და კარგად იცის ოსთა ყოფა-ცხოვრება. ეს გახლავთ ბატონი ია ეკალაძე. იგი შემდეგს წერს ოსურ საკითხზე გაზეთ „ჩვენს ქვეყანაში“ – „როდესაც საქართველოს მიწა-წყალზე, ქართველი ხალხის წინააღმდეგ ამხედრებს ჩვენში სამადლოდ ჩამოსახლებულ ოსებს მათი ინტელიგენციის ერთი ნაწილი, ეს არამც თუ უმადურობაა, არამედ დიდი უსამართლობაც, რომელიც დაიწყო ოცი-ოცდაათი წლის წინათ. ინიციატორებად შეიქმნენ ჯერ რუსის მოხელეები, ცნობილი ვოსტორგოვის მეთაურობით და მერე ოსის ნასწავლი ახალგაზრდობა, რომელიც გამოიზარდა რუსის სკოლებში, როგორც რუსეთის სტიპენდიანტები. ვოსტორგოვმა და ამ ახალგაზრდებმა მოწამლეს საქართველოს ოსების მასა და ეს შხამი არ გადაერეცხებათ გულიდან იქამდე, ვიდრე თავისუფალი საქართველო არ ალაგმავს ხალხის მტრებს და არ დაანახვებს საქართველოს ოსებს მათ შეცდომებს. ჯერ სად იყო რევოლუცია, როდესაც საქართველოს ოსების ინტელიგენციამ მთელი გეგმა შეადგინა რუსეთის პოლიტიკითა და ასი წლის მონობით დაბეჩავებული ქართველი ხალხის დაჩაგვრა-დაპყრობისა. ლიახვის ხეობაში მიბრძანდით, თვალი შეავლეთ იმ რკალს, რომელიც შეიქმნა ოსი მოსახლეობით, დაუკვირდით მარტო ცხინვალსა და დგვრისში ახლად, ჩემის დროს ჩამოსახლებულ ოს ვაჭართა მოხელეობა-მოქმედებას. ამ ხეობიდან გამოსულ ამ ვაჭარ „ბურჟუების“ შვილებს, მოზარდ თაობას, სტუდენტ მოსწავლეთა წრეებს, მათ კავშირებს, განზრახვებს და თქვენ დამეთანხმებით, არც ეს ვაჟბატონები დაიხევენ უკან თუკი ცოტა რამეს მაინც ჩამოგლეჯენ ყველასაგან დაბრიყვებულ საქართველოს, თუ კი შეძლება მიეცემათ ხელი მოითბონ საქართველოს უბედურებაზე“ (გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1918 წლის 27 აგვისტო).

გრიგოლ ვეშაპელმა, რომელიც გამოირჩეოდა ოსთა საკითხისადმი თავისი რადიკალური დამოკიდებულებით, აღნიშნა: „საქართველოს ტერიტორიაზე აქა-იქ დასახლებული ოსები მე მიმაჩნია უცხო სახელმწფოს მოქალაქეებად მანამდის, სანამ არ იტყვიან ერთად ვიყოთ თუ არა, სანამ ფედერაციული სახელმწიფოს ეს ნაწილი არ განაცხადებს, რომ იგი არ შედის რუსეთის ფედერაციაში“. და კიდევ: „საქართველოში არიან მხოლოდ ოსები და არა ოსეთი, საქართველოში შეიძლება ოსებზე ლაპარაკი და არა ოსეთზე“ (იქვე).

უფრო შემრიგებული პოზიცია ეკავათ ქართველ სოციალ-დემოკრატებს. მათი აზრი მკაფიოდ ჩამოაყალიბა ეროვნული საბჭოს სხდომაზე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შინაგან საქმეთა მინისტრმა, სოციალ-დემოკრატმა ნოე რამიშვილმა, რომელმაც ეროვნულ-დემოკრატთა საყურადღებოდ აღნიშნა: „ჩვენ ხშირად გვითქვამს და ეხლაც ვიმეორებთ, რომ თქვენი პოზიცია, მართლაც, აუარესებს საქართველოს მდგომარეობას. დიახ, იმაში უნდა დამეთანხმოთ თუ დაინტერესებული ხართ, რომ საქართველოს რესპუბლიკა დამშვიდდეს, საჭიროა ყველა ელემენტთან შერიგება. ჩვენ ვიცით, რომ ოს დემოკრატთა ერთი ნაწილი არის ბოლშევიკური ნაწილი, მაგრამ ოსთა დემოკრატიის შორის არის მეორე ნაწილი, რომელიც დარწმუნებულია, რომ საჭიროა მჭიდრო შეკავშირება საქართველოსთან. თქვენი შეკითხვა იმის მაგიერ, რომ ხელს უწყობდეს ამ ნაწილების შეკავშირებას, მისი მიზანია შერყევა ჩვენი შინაური სიმტკიცისა. თქვენგან ხშირად გვესმის მთლიან საქართველოზე ლაპარაკი და თუ თქვენ საქმითაც დაინტერესებული ხართ, უნდა ემსახუროთ ყველა ნაწილის შემოკრებას. თქვენ კი ამის მაგიერ თქვენს ისარს მიმართავთ ერთი ერის წინააღმდეგ, თუმცა იგი იმდენადვე დამნაშავეა, რამდენადაც დამნაშავეა ქართველი ერი რაჭა-ლეჩხუმის აჯანყებაში“ (გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1918 წლის 28 აგვისტო).

ასეთივე ინტერნაციონალურია სოციალ-დემოკრატიის მეორე წარმომადგენლის ალექსანდრე ლომთათიძის სიტყვაც: „თუ ჩვენ დავაკმაყოფილებთ ოსებს, ისევე როგორც ქართველ გლეხებს, შეიძლება ჩვენ მათში უფრო გულმოდგინე მოქალაქეები შევიძინოთ. ჩვენი პოლიტიკა ოსებისადმი ისეთივე უნდა იყოს, როგორც ქართველებისადმი. ამნაირი პოლიტიკით შეიძლება ადგილობრივი წესების დამყარება. არა, ჩვენ სხვაგვარ გზას ვერ დავადგებით. სახელმწიფოში ყველა მოქალაქე უნდა იყოს კანონიერი შვილი და არა გერი“ (გაზ. „საქართველოს რესპუბლიკა“, 1918 წლის 30 აგვისტო).

აი, ასე მსჯელობდნენ ოსთა საკითხზე „მენშევიკური საქართველოს“ სოციალ-დემოკრატი ლიდერები, რომლებიც თავიანთი პარტიის, რესპუბლიკის მთავრობის აზრს გამოხატავდნენ. როგორ არ თავსდება ყოველივე ეს იმ სტერეოტიპში, რომელსაც საბჭოური ისტორიოგრაფია ამკვიდრებდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ეროვნული პოლიტიკის შეფასებისას.


1919–1920 წწ. 

1919 წელი. ამ წელსაც არ ყოფილა სიმშვიდე შიდა ქართლში. სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო (არჩეული 1918 წლის დეკემბერში), რომელიც იმ დროს ბოლშევიკური იყო, არ ცნობდა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას, უგულებელყოფდა მის კანონებს და მოქმედებდა როგორც ერთადერთი დამოუკიდებელი პოლიტიკური ხელისუფლება სამხრეთ ოსეთში. 1919 წლის იანვარში მან მიიღო გადაწყვეტილება სამხრეთ ოსეთში დროებითი საგანგებო სასამართლოების შემოღების შესახებ, შეიმუშავა დებულების პროექტი, რომელიც არ დაამტკიცა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის იუსტიციის სამინისტრომ, რადგანაც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ტერიტორიაზე მოქმედებდნენ მხოლოდ სახელმწიფოებრივი სასამართლოები, და ოსებით დასახლებულ ადგილებში ჩადენილ დანაშაულთა განსჯადობაც საერთო წესით მათ უნდა დაქვემდებარებოდა. სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ უარი თქვა როგორც გორის მაზრის ერობის, ისე საქართველოს დამფუძნებელი კრების არჩევნებში მონაწილეობაზე.

როგორი პოზიცია ეკავათ თბილისელ ოსებს ამ ვითარებაში? 1919 წლის 26 თებერვალს გაიმართა თბილისელ ოს მუშათა კრება (დაესწრო ასამდე კაცი), რომელზეც მომხსენებელმა ვ. გაგლოევმა თქვა: „...ერთადერთი სწორი გზა ოსეთის დემოკრატიის წინაშე არის თავისუფალი საქართველო, რომლის შემადგენელი ნაწილიც არის ოსეთი“. კრებამ საჭიროდ მიიჩნია: „შეიქმნას მტკიცე კავშირი სოფელთან და გამოუცხადოს სასტიკი ბრძოლა ოსების კონტრრევოლუციურ შავბნელ ძალებს, რომელნიც ცდილობენ ჩაითრიონ ოსეთის მშრომელი ხალხი ჩრდილოეთ ოსეთის ავანტურაში, ნაციონალურ და სამოქალაქო ომში“ (გაზ. „ერთობა“, 1919 წლის 1 მარტი).

სეპარატისტებმა ყურად არ იღეს ძმათა საღი ძახილი.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობას ბევრი დოკუმენტი ჩაუვარდა ხელთ, რომლებიც ცხადყოფენ, რომ სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭო მიზნად ისახავდა სამხრეთ ოსეთის შეერთებას რუსეთთან, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ აჯანყებისაკენ მოუწოდებდა სამაჩაბლოს მოსახლეობას. სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ 1919 წლის მაისში მიატოვა შტაბბინა და მთებში გაიხიზნა. მისი წამომადგენლები სოფელ-სოფელ დადიოდნენ, კრებებს მართავდნენ და ბარის გლეხებს მოუწოდებდნენ დახმარებოდნენ ჯაველ აჯანყებულებს, რომლებსაც თავიანთ განკარგულებაში თითქოს ოსთა 3 პოლკი ჰყავდათ. დამახასიათებელია ოსი გლეხობის ერთი ნაწილის პასუხი, რომელიც გაზეთ „ერთობის“ 1919 წლის 5 ივნისის ნომერში გამოქვეყნდა: „ისინი არევ-დარევენ საქმეს და შემდეგ მთებში მიიმალებიან. ყოველგვარი ვაი-ვაგლახი და მთავრობის რისხვა კი ჩვენ უნდა გადაგვხდეს თავს და მერე რისთვის, ჩვენ ქართველებთან რა გვაქვს საჩხუბი, მათთან ვცხოვრობთ ძმურად და კვლავაც ასე ვიცხოვრებთ. ჯაველები კი, ვისთანაც უნდათ, იმათთან წავიდნენო“.

იგივე გაზეთი წერდა: „სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ, უკუაგდო რა ჩვენი მთავრობის განკარგულებები და ზოგიერთი უკვე ცხოვრებაში გატარებული კანონები, მოინდომა ძალაუფლების ხელში ჩაგდება, რამაც ადგილობრივ ცხოვრებაში არევ-დარევა შეიტანა და ამით ფართო ნიადაგი მოუმზადა ძარცვა-გლეჯას და ანარქიას. ამიტომ მთავრობა იძულებული გახდა სასწრაფო ზომები მიეღო და შესაფერისი ნაბიჯიც გადაედგა ამ მხრივ“ (გაზ. „ერთობა“, 1919 წლის 5 ივნისი).

სამხრეთ ოსეთის დელეგატთა მე-7 ყრილობამ (1919 წლის მაისი) დაგმო „სამხრეთ ოსეთის მეოთხე ეროვნული საბჭოს მოქმედება, რომელიც მიმართული იყო წინააღმდეგ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის განკარგულებათა და ჯავის მეხუთე ყრილობის რეზოლუციისა, რომლითაც ოსეთი შედის საქართველოში ფართო ტერიტორიული თვითმმართველობის სახით...“ (იქვე). ყრილობამ წინადადება მისცა ეროვნულ საბჭოს არ ჩაერიოს ადმინისტრაციულ საქმეებში.

სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ შეიმუშავა და 1919 წლის ივნისში საქართველოს დამფუძნებელი კრების ადგილობრივი მმართველობისა და თვითმმართველობის კომისიას წარუდგინა „სამხრეთ ოსეთის კატონის კონსტიტუციის პროექტი“, რომლის მიხედვით სამხრეთ ოსეთი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ავტონომიურ ნაწილად ცხადდებოდა. მას ეკრძალებოდა უცხო სახელმწიფოებთან სახელშეკრულებო ურთიერთობებში შესვლა. პროექტში წინა პლანზე იყო წამოყენებული ოსთა ეროვნული პრობლემები, არ იყო გათვალისწინებული ქართველთა და სხვა ეროვნებათა წარმომადგენლების ინტერესები. იგი სცილდებოდა ეროვნულ-ტერიტორიული ავტონომიის ფარგლებს და საქართველოს ტერიტორიის ნაწილზე ფაქტობრივად ცალკე სახელმწიფოს ქმნიდა.

1919 წლის ივლისში სამხრეთ ოსეთის ეროვნულმა საბჭომ საქართველოს მთავრობას სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიული თვითმმართველობის ახალი პროექტი წარუდგინა. ამ პროექტის თანახმად სამხრეთ ოსეთის ტერიტორიული ერთეული მოიცავდა გორის, დუშეთის, რაჭისა და შორაპნის მაზრათა იმ ნაწილებს, რომლებიც ოსებით იყო დასახლებული. სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციულ ცენტრად კი ცხინვალი იყო აღიარებული.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ არ მოიწონა ეს პროექტი. მან თვითონ შეიმუშავა სამხრეთ ოსეთის ადმინისტრაციული მოწყობის პროექტი, რომელიც გულისხმობდა „ჯავის მაზრის“ შექმნას. ამ მაზრაში საქმის წარმოება განხორციელდებოდა დედაენაზე, ხოლო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობასა და მის ორგანოებთან ურთიერთობა – მხოლოდ და მხოლოდ სახელმწიფო, ე. ი. ქართულ ენაზე.

სამხრეთ ოსეთის ეროვნული საბჭოს დელეგაციამ ძირითადად მოიწონა ეს პროექტი, თუმცა არსებითი ხასიათის შემდეგი შესწორებებიც შეიტანა: „ჯავის მაზრას“ ეწოდოს „ოსეთის მაზრა“, მის ადმინისტრაციულ ცენტრად მიჩნეულ იქნას ცხინვალი, ენის საკითხის გადაწყვეტა მხოლოდ და მხოლოდ ოსი ხალხისათვის მიენდოთ.

საუწყებათაშორისო კომისიამ უარყო აღნიშნული შესწორებები. მისი აზრით, სამხრეთ ოსეთის ეროვნულ საბჭოს არ ჰქონდა უფლება თვითონ გადაეწყვიტა „ჯავის მაზრის“ ადმინისტრაციული ცენტრის საკითხი (მით უფრო, რომ იგი ქართულ დაბა ცხინვალს ეხებოდა), რადგან ეს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დამფუძნებელი კრების კომპეტენციას განეკუთვნებოდა.

საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ შექმნა სპეციალური კომისია, რომელსაც უნდა ჩაეტარებინა გორის, დუშეთის, რაჭისა და შორაპნის მაზრებში ახალი სტატისტიკური აღწერა, გაერკვია ამ მაზრებში მცხოვრები ოსების სურვილი ცალკე გამოყოფის შესახებ. კომისიამ შეუძლებლად მიიჩნია გორის მაზრის დაყოფა.

ოქტომბრის რევოლუციის მეორე წლისთავისათვის ბოლშევიკები მთელ საქართველოში ამზადებდნენ აჯანყებას საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის წინააღმდეგ. აჯანყების საკითხი განიხილეს რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტმა 1919 წლის 15 აგვისტოს და კავკასიის საერთო პარტიულმა თათბირმა 1919 წლის 9 სექტემბერს. აჯანყების თაობაზე სპეციალური დადგენილება მიიღო რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტმა 1919 წლის სექტემბრის დამლევს. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობისათვის ცნობილი გახდა ბოლშევიკური გამოსვლების გეგმა და მან აჯანყების დათქმულ ვადამდე ორი დღით ადრე დააპატიმრა ბოლშევიკთა სამხედრო-რევოლუციური შტაბისა და საორგანიზაციო საბჭოს წევრები. რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტი იძულებული გახდა გადაედო აჯანყება, მაგრამ ვერ მოასწრო ამის შესახებ გაეფრთხილებინა პარტიული ორგანიზაციები. ამიტომ საქართველოს ზოგიერთ რაიონში აჯანყება ადრე დანიშნულ დღეს მოეწყო. სამხრეთ ოსეთში, კერძოდ, როკის რაიონში, იგი 1919 წლის წლის 23 ოქტომბერს დაიწყო. საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ შედარებით ადვილად ჩაახშო ეს აჯანყებები.

დაპირისპირებამ, რაც კლასობრივ სამოსელში იყო გახვეული, კულმინაციურ წერტილს 1920 წელს მიაღწია. ქართველი და ოსი ხალხები ახალი განსაცდელის წინაშე აღმოჩნდნენ. ყოველივე დაიწყო რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტის 1920 წლის 23 მარტის დადგენილებით, რომელშიც ნათქვამია:

«1. Организовать Ревком в Южной Осетии. Назначить членами Юго-Осетинского Ревкома тт. Гаглоева, Джатиева и Санакоева. Задачи 1) Распустить Национальный Совет старого состава; 2) объявить Советскую власть. Временно вся власть находится у Ревкома; 3) Немедленно сформировать вооруженный отряд; 4) войти в связь с Сев. Осетией и селениями Горийского уезда. Центр движения желателен Цхинвал. В распоряжение Ревкома отпустить 100 тысяч рублей (сто тысяч рублей)» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917–1921 гг., Тб., 1958, გვ. 552–553).

ჩრდილო კავკასიაში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ, როცა საქართველოს საზღვარს უშუალოდ მოადგა წითელი არმია, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ, როქის უღელტეხილის დაცვის მიზნით, საჯარისო შენაერთები გაგზავნა სამხრეთ ოსეთში. ეს, ბუნებრივია, შეუმჩნეველი არ დარჩათ არც დაგილობრივ და არც ჩრდილო ოსეთში მყოფ ბოლშევიკებს. აჯანყებისათვის მაინც გამალებით ემზადებოდნენ.

920 წლის 6 მაისს სამხრეთ ოსეთის რევკომის წევრთა და ადგილობრივ პასუხისმგებელ პარტიულ მუშაკთა თათბირმა (ესწრებოდნენ რკპ /ბ/ კავკასიის სამხარეო კომიტეტის წარმომადგენლებიც: გაიოზ დევდარიარი და გრამიტონ მოწონელიძე) ერთხმად დაადგინა:

«Ввиду сложившихся условий, когда, с одной стороны, население (частью) выступило, с другой, принимая во внимание и то, что продвижение груз[инских] правительственных] войск к перевалам сильно укрепляет их позицию, а также подчиняясь приказу Кав[казского] Кр[аевого] К[омитета], признаем необходимым объявить Советскую власть, пока в Рокском районе, закрыть ущелье, обороняясь от врага трудового народа, присоединиться к РСФСР, о чем известить Москву и демократическую Грузию. А. Джатиев, Г. Девдариани» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917 – 1921 гг., გვ. 552).

1920 წლის 8 მაისს საბჭოთა ხელისუფლება მართლაც გამოაცხადეს როქის რაიონში. აჯანყებულებს დახმარება გაუწიეს თერგის ოლქიდანაც. ამასთან დაკავშირებით ვ. სანაკოევი ა. ჯათიევს სწერდა:

«О провозглашении Советской власти в Рокском районе сообщено в Москву, высказано пожелание принять меры дипломатические, чтобы Грузия не приняла агрессивных мер широких размеров против рокского восстания, чтобы она отозвала свои войска на определенное расстояние» (Борьба трудящихся Юго-Осетии за Советскую власть в 1917–1921 гг. Документы и материалы, 1957, გვ. 83).

მოსკოვმა უპასუხოდ არ დატოვა აჯანყებულთა თხოვნა. რსფსრ საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარმა გ. ჩიჩერინმა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრს ე. გეგეჭკორს გამოუგზავნა ნოტა, რომელშიც ვკითხულობთ:

«...Мы с тревогой узнали, что в Южную Осетию, где провозглашена Советская власть, направлены для уничтожения таковой власти грузинские войска. Мы настаиваем, если ето верно, отозвать свои войска из Осетии, ибо считаем, что Осетия должна иметь у себя ту власть, которую она хочет. Вмешательство Грузии в дела Осетии было бы ничем неоправданным вмешательством в чужие внутренние дела» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917 – 1921 гг., გვ. 573).

გ. ჩიჩერინის ეს ნოტა (იმ ნაწილში, რომელიც სამხრეთ ოსეთს ეხება) საერთაშორისო ურთიერთობის ნორმების უგულებელყოფად და საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საშინაო საქმეებში უხეში ჩარევის ცდად უნდა მივიჩნიოთ. ნოტა დაიწერა არა უადრეს 1920 წლის 17 მაისისა. ამ დროს უკვე ხელმოწერილია (1920 წლის 7 მაისიდან) სამშვიდობო ხელშეკრულება რუსეთის სფს რესპუბლიკასა და საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას შორის, რომლის ძალით რუსეთმა ცნო საქართველოს დამოუკიდებლობა. ამავე ხელშეკრულებით სამხრეთ ოსეთი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ნაწილად არის აღიარებული. მაშ, რის საფუძვლზე მიიჩნევდა გ. ჩიჩერინი სხვის საქმეებში „ყოვლად გაუმართლებელ ჩარევად“ საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ აჯანყებულ ოსებთან საბრძოლველად ქართული ჯარის გაგზავნას? ნუთუ იმის გამო, რომ ოსები საბჭოთა ხელისუფლებისა და საბჭოთა რუსეთთან შეერთებისათვის იბრძოდნენ. საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას მისი განუყოფელი ნაწილი (შიდა ქართლი) უნდა დაეთმო? უფრო სამართლიანი იქნებოდა გ. ჩიჩერინს დაეტუქსა ადგილობრივი ბოლშევიკები, რომლებმაც ანგარიში არ გაუწიეს რუსეთ-საქართველოს სამშვიდობო ხელშეკრულებას და განაგრძეს საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ ბრძოლა. განა რუსეთი, თვით საბჭოთა რუსეთი დათმობდა (ან დაუთმია ოდესმე) რუსეთის დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ აჯანყებულ თავის განუყოფელ ნაწილს?

გ. ჩიჩერინის ნოტას დამაჯერებელი პასუხი გასცა საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრმა ე. გეგეჭკორმა. 1920 წლის 20 მაისს იგი აცნობებდა გ. ჩიჩერინს: „კმაყოფილებით აღვნიშნავ რა თქვენს ნოტაში გამოხატულ ტენდენციას, ხელი შეუწყოს საქართველოს აღდგენას მის ისტორიულ საზღვრებში, საქართველოს მთავრობა უკიდურესად შეშფოთებულია თქვენი ნოტის იმ ნაწილით, რომელშიც ლაპარაკია საქართველოს განზრახვაზე იარაღით ჩაახშოს საბჭოთა რესპუბლიკა სამხრეთ ოსეთში. ჩემს მოვალეობად ვთვლი თქვენი ყურადღება გავამახვილო იმაზე, რომ საქართველოს საზღვრებში არის არა სამხრეთ ოსეთი, არამედ საქართველოში მყოფი ოსური დასახლებები მდებარეობენ არასადავო ტერიტორიაზე ტფილისის გუბერნიის ძველი საზღვრის სამხრეთით, იმ სასაზღვრო ხაზის სამხრეთით, რომელიც დადგენილია საქართველოსა და რუსეთს შორის. მთელს ამ რაიონში საქართველოს ხელისუფლება ფუნქციონირებს ადგილობრივი დემოკრატიული ორგანოების სახით. თქვენი ცნობა საბჭოთა სამხრეთ ოსეთში ხელისუფლების არსებობაზე, ჩანს, ეხება უღელტეხილზე როკის დასახლებას, სადაც, როგორც ჩვენ უკვე გატყობინებდით, თერგის ოლქიდან შემოაღწია საბჭოთა ჯარების რაზმმა 2 ზარბაზნით... ჩვენ ვიმედოვნებთ, რომ თქვენს მიერ სასწრაფო ზომები იქნება მიღებული როკიდან იქ მყოფი საბჭოთა რაზმის გასაწვევად. მას შემდეგ, რაც საბჭოთა რუსეთმა მშვიდობიანი ხელშეკრულებით იკისრა თავის ტერიტორიაზე არ დაუშვას ორგანიზაციები, რომელთა მიზანიცაა საქართველოში არსებული მმართველობის წესების წინააღმდეგ ბრძოლა, ჩვენ გაუგებრად და გაუგებრობაზე დაფუძნებულად მიგვაჩნია თქვენი გამოსვლა საქართველოს ერთ-ერთ პროვინციაში ვითომცდა არსებული საბჭოთა ხელისუფლების დასაცავად. იმის გამო, რომ ამ გარემოებას ურთიერთუნდობლობის ატმოსფეროს შექმნა შეუძლია, მე დიდად მადლიერი ვიქნებოდი ამ საკითხზე თქვენი განმარტებისა“ (ციტირებულია ავთანდილ მენთეშაშვილის სტატიიდან „სამხრეთ ოსეთის 1920 წლის მაის-ივნისის შეიარაღებული აჯანყება“. – გაზ. „სახალხო განათლება“, 1989 წლის 20 დეკემბერი).

ე. გეგეჭკორის ნოტას აუცილებელი თავაზიანობა არ აკლდა, მაგრამ იგი მაინც გაანაწყენებდა გ. ჩიჩერინს, რომელსაც განუმარტეს, რომ სამხრეთ ოსეთი საბჭოთა რუსეთის მიერ აღიარებული საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განუყოფელი ნაწილია (ამის შეხსენება მას არ უნდა დასჭირებოდა), მოუწოდეს, რომ საქართველოსთან დადებულ ხელშეკრულებას პატივისცემით უნდა მოეპყრას და როქის რაიონიდან ჯარი საქართველომ კი არა, თვით საბჭოთა რუსეთმა უნდა გაიყვანოს.

შეიცვლიდა კი გ. ჩიჩერინი პოზიციას ამის შემდეგ? ერთი კია – სამხრეთ ოსეთის 1920 წლის მაის-ივნისის აჯანყების „ლიკვიდაცია“ საბოლოოდ მაინც საბჭოთა რუსეთის მთავრობამ მოახდინა, რასაც ცოტათი ქვემოთ ცხადვყოფთ.

ოსთა აჯანყების გაგრძელება ამჯერად რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტმაც მიზანშეუწონლად მიიჩნია. ახალი ვითარების შესაბამისად, რაც საქართველო-რუსეთის 1920 წლის 7 მაისის ხელშეკრულებას მოჰყვა, იგი იძულებული გახდა თავად ეზრუნა ოსთა შეიარაღებული გამოსვლების შეწყვეტისათვის. მაგრამ აჯანყების მეთაურებს საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკის წინააღმდეგ ბრძოლის შეწყვეტის შესახებ სიტყვის გაგონებაც არ სურდათ. სამხრეთ ოსეთს (შიდა ქართლს) კი უკვე საბჭოთა რუსეთთან შეერთებულად აცხადებდნენ. ზემოთქმული მტკიცდება დოკუმენტურად. კერძოდ:

სამხრეთ ოსეთის რევკომის 1920 წლის 8 ივნისის ბრძანებაში ნათქვამია:

«Восставшими крестьянами из Юго-Осетии изгнаны меньшевистские войска Грузии и объявляется Советская власть на указанной территории от Они до Душета. Вся власть на указанной территории подчиняется Ревкому всей Юго-Осетии, местонахождение которого в г. Цхинвале. Сообщить наркоминделу РСФСР волю Юго-Осетии о присоединении к Советской России. Политком – Н. Гадиев, председатель Ревкома – В. Абаев» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917 – 1921 гг., გვ. 578–579).

1920 წლის 18 ივნისი. რკპ (ბ) სამხრეთ ოსეთის საოკრუგო კომიტეტის დეპეშა:

«Москва. ЦК РКП (б), товарищу Ленину и Чичерину. Согласно приказу Кавказского Краевого комитета РКП (б) от 23 марта, подтвержденному особыми курьерами того же комитета тт. Моцонелидзе и Девдариани, прибывшими на повстанческий фронт 6 мая, 8 июня в Южной Осетии провозглашена Советская власть. У коммунистических отрядов Южной Осетии истощились все патроны. Большой недостаток в пулеметах, нет ни одного орудия. Между тем, если бы у повстанцев было бы достаточно названных материалов, похабное правительство Грузии было бы быстро и решительно ликвидировано. Трудовая Южная Осетия с первых дней Октябрьской революции состоит с правительством меньшевистской Грузии в состоянии открытой борьбы. В состав меньшевистской Грузии Южная Осетия никогда не входила и не входит, считая себя неотъемлемой частью Советской России (ხაზგასმა ჩვენია – ლ. თ.). Озверевшие банды меньшевиков под предводительством Джугели сожгли до тла селения Корнис, Цунар, Тбет, Хеит и т. д. Всего сожжено 25 крупных сел, не считая малых. Жители от мала до велика истребляются. Таков гнусный приказ грузинского правительства. Трудовая Южная Осетия вконец истекая кровью, в неравной тяжелой борьбе, ждет решающей помощи. Председатель Южно-Осетинского окружного комитета РКП (б) Санакоев. Члены комитета: Джатиев, Гаглоев, Плиев, Козаев» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917 – 1921 гг., გვ. 581–582).

1920 წლის 8 ივლისი. «Телеграмма Юго-Осетинского окружного комитета РКП (б) Третьему Интернационалу, ЦК РКП (б), В. И. Ленину, Г. В. Чичерину и редакции газеты «Правда»: «Юго-Осетинская группа красных повстанцев революционной Южной Осетии вместе с женщинами и детьми, свыше 15 000 человек, обороняются в Егровских лесах, истекая кровью в неравной борьбе с войсками правительства Грузии. Все села и деревни Южной Осетии, где была провозглашена Советская власть, сожжены. Старики, дети и женщины, оставшиеся в некоторых селах, частью истреблены, частью скрываются в лесах, где, лишенные пищи, питаются лишь дикой зеленью. Правительство Грузии, располагая прессой и радио, сеет по всему миру самую злостную провокацию, искажая действительную обстановку вещей. Восставшая Южная Осетия – это часть Советской России. В шовинистическую меньшевистскую грузинскую республику никогда не входила и не желает входить (ხაზგასმა ჩვენია – ლ. თ.). Протестуя перед трудящимися всего мира против небывалых в истории примеров зверства и дикой расправы с революционной беднотой и с беззащитными и невооруженными мирными жителями – стариками, женщинами и детьми – революционная Советская Южная Осетия требует защиты и назначения комиссии для констатирования ужасных деяний грузинского правительства. Председатель Южно-Осетинского окружного парткома Санакоев» (Борьба за победу Советской власти в Грузии. Документы и материалы. 1917 – 1921 гг., გვ. 589–590).

ამ დოკუმენტში ძირითადად სწორად არის ასახული აჯანყებულ ოსთა მძიმე ხვედრი. აჯანყებულთა რაზმებმა, მართლაც, არასახარბიელო მდგომარეობაში ჩაიგდეს თავი. მოთმინების ფიალაავსებულმა ქართულმა მხედრობამ საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ სამ წელიწადში სამჯერ აჯანყებული ოსების მიმართ, მართლაც სასტიკი ულმობლობა გამოიჩინა. სხვა რომ არაფერი ვთქვათ სოფ. ყორნისის, როგორც აჯანყების ერთ-ერთი კერის „სრულიად მოსპობის“ თაობაზე, სპეციალური დადგენილება იქნა მიღებული (იხ. სუიცსა, ფ. 1863, აღწ. 1, საქ. 320, ფურც. 241). ყოველივე ეს ქართული წყაროებითაც მტკიცდება. 70 წელი გავიდა მას შემდეგ, მაგრამ ამ ტრაგედიის დროს ქართველებისა და ოსებისათვის მიყენებული ჭრილობები ჩვენს ხალხებს დღესაც მოუშუშებელი აქვთ. ამბობენ, ჭრილობებს სიმართლე კურნავსო. არა ურთიერთსაყვედურისათვის, არამედ სიმართლის დასადგენად და სამომავლო გაკვეთილების გამოსატანად ობიექტური ისტორიის მოხმობაა საჭირო.

სწორედ მთელი ობიექტურობით უნდა ითქვას, რომ სამხრეთ ოსეთის 1920 წლის მაის-ივნისის აჯანყების ბოლშევიკ ხელმძღვანელთა მიზანი იყო სამხრეთ ოსეთის ეროვნული თვითგამორკვევა, საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება და სამხრეთ ოსეთის აბჭოთა რუსეთთან შეერთება. უფრო მეტიც, სამხრეთ ოსეთს ისინი უკვე საბჭოთა რუსეთის განუყოფელ ნაწილად მიიჩნევდნენ. ეს კარგად ჩანს ზემოთ დამოწმებული დოკუმენტებითაც.

თავიანთი მიზნების მისაღწევად მათ იარაღს მოჰკიდეს ხელი, სხვა ქვეყნებიდან მაშველი ძალაც მოიხმეს და ფაქტობრივად ნამდვილი ომი გამოუცხადეს საქართველოს დემოკრატიულ რესპუბლიკას, რომელსაც ამ დროს მეორე ფრონტი ჰქონდა გახსნილი: აზერბაიჯანის მხრიდან მას წითელი არმიის ნაწილები უტევდნენ (სხვათა შორის, ასე მოხდა 1918 წელსაც: სამხრეთ ოსეთი მაშინ აჯანყდა, როცა თურქეთმა საქართველოს თავისი ჯარი შემოუსია). ისევე როგორც წინა ორ წელს, 1920 წელსაც ქართველთა და ოსთა შორის სისხლისღვრის პირველდამწყების როლში ოსთა მხარე გამოვიდა (არც იმის დავიწყება გვმართებს, რომ აჯანყებულთა რაზმებში ქართველებიც ერივნენ). ასეთია რეალობა, რომელსაც ვერავითარი ძველი კლასობრივ-იდეოლოგიური სტერეოტიპი (სამოსელი) ვერ შეცვლის.

როგორ მოიქცეოდა ამ ვითარებაში ნებისმიერი, თავისი თავის პატივისმცემელი დამოუკიდებელი სახელმწიფო? უეჭველია, ისე, როგორც საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა მოიქცა – იარაღით დაიცვა თავისი დამოუკიდებლობა.

ჩვენში მცხოვრები ოსების ეროვნულ უფლებებს ვინ გახდის სადავოდ. არც დავობდნენ, მაგრამ საკითხს შესწავლა სჭირდებოდა და მისი გადაწყვეტის ორივე მხარისათვის მისაღებ ფორმას ეძებდნენ. ამ საკითხის იარაღით გადაჭრის მცდელობა კი ოსთა და ქართველთა ისტორიული ურთიერთობის შებღალვა იყო, მით უმეტეს, რომ ოსებმა სხებზე კარგად იცოდნენ, თუ რა პირობებში გაჩნდა საქართველოში ოსთა კომპაქტური დასახლება.

ჩვენებური ოსები რომ საბჭოთა ხელისუფლებისათვის იბრძოდნენ, ესეც გასაგებია. ხელისუფლების არჩევანი მხოლოდ ხალხს ეკუთვნის. საბჭოთა ხელისუფლების ლოზუნგებმა მაშინ ბევრი ქართველიც მოხიბლა. მაგრამ ისიც ხომ ფაქტია, რომ ქართველი ხალხის უმრავლესობა მაშინ საბჭოთა ხელისუფლებისათვის არ იბრძოდა. ყოველ შემთხვევაში, ეს საკითხი თვით ქართველ ხალხს უნდა გადაეწყვიტა და საქართველოს ძალდატანებითი გასაბჭოებისათვის უცხო ძალების მოწვევა, რბილად რომ ვთქვათ, გაუმართლებელი იყო. ეს ასე ჩანს არა მარტო დღევანდელი გადასახედიდან, არამედ გონიერი, შორსმჭვრეტელი პოლიტიკოსებისათვის მაშინაც აშკარა იყო. ყოველ შემთხვევაში, ამ საკითხზე დავა, დისკუსია, კამათი, ასე თუ ისე, დასაშვები იყო. აქ, შეიძლებოდა, საერთო ენაც გამოენახათ. მაგრამ რა ენაზე უნდა ელაპარაკო იმათ, ვინც ტერიტორიას გართმევს და სხვა სახელმწიფოს უერთებს? სამხრეთ ოსეთის აჯანყების მესვეურები კი, როგორც ვნახეთ, სწორედ ასე იქცეოდნენ. მათ ყურად არ იღეს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობის გაფრთხილებები, არ შეასრულეს რკპ (ბ) კავკასიის სამხარეო კომიტეტის მითითება აჯანყების შეწყვეტის შესახებ და ამით დიდი უბედურება დაატეხეს თავს თავიანთ ხალხს. ყოველივე ეს უნდა გავითვალისწინოთ სამხრეთ ოსეთის აჯანყებისა და მისი შედეგების შეფასებისას. უნდა ვაღიაროთ, რომ ეს აჯანყება არა თუ შეცდომა, არამედ ქართველი და ოსი ხალხების წინაშე ჩადენილი დიდი დანაშაულიც იყო, რომლისთვისაც პასუხისმგებლობა მთლიანად აჯანყების მოთავეებს ეკისრებათ. ამ აჯანყებამ ქართველ ბოლშევიკებსაც გაურთულა საქმე. 7 მაისის ხელშეკრულების შემდეგ ქართველ ბოლშევიკებს ლეგალური მუშაობის საშუალება მიეცათ, მაგრამ სამხრეთ ოსეთის აჯანყებას მათი დევნა მოჰყვა. 1920 წლის 28 ივნისს ს. კიროვი სწერდა გ. ჩიჩერინს: „ძალიან მწვავედ დგას კომუნისტების საკითხი. მთელ საქართველოში დაპატიმრებები მიდის, რა თქმა უნდა, ყოველგვარი საფუძვლის გარეშე, მაგრამ ფორმალურად სამხრეთ ოსეთის აჯანყებაში მონაწილეობას, ჯარებისადმი დაუმორჩილებლობის მოწოდებას აბრალებენ და ა. შ.“ (ციტირებულია ა. მენთეშაშვილის დასახ. სტატიის მიხედვით).

აჯანყების ხელმძღვანელთა ფანატიზმსა და ავანტიურიზმზე კიდევ უფრო კარგად მეტყველებს „მშრომელი სამხრეთ ოსეთის მემორანდუმი რევოლუციური მოძრაობის შესახებ“, რომელიც 1920 წლის 28 მაისს განიხილა და დაამტკიცა რკპ (ბ) სამხრეთ ოსეთის საოკრუგო ორგანიზაციის II კონფერენციამ (შეიკრიბა ქ. ვლადიკავკაზში). მემორანდუმი ვ. სანაკოევის მიერ იყო დაწერილი. იგი გაუგზავნეს რკპ (ბ) ცენრალურ კომიტეტს, სრულიად რუსეთის ცენტრალურ აღმასრულებელ კომიტეტს, სახალხო კომისართა საბჭოს, რკპ (ბ) ჩრდილოეთ ოსეთის სამხარეო კომიტეტს, კავკასიის ფრონტის სამხედრო-რევოლუციურ საბჭოს, მე-10 არმიის პოლიტკომს და სარდალს.

რაზდენ კოზაევის მოგონებიდან:

«Я вместе с тов. Рамоновым выехал в Москву. Тов. Санакоев Лади вручил нам меморандум с письменным наказом: представить меморандум в ЦК РКП (б) и лично товарищу Ленину; твердо отстаивать, что Юго-Осетия – это неотделимая часть Советской России и ничего общего не имеет и не желает иметь с меньшевистской Грузией, ввиду чего необходимо ее немедленно занять Красной Армией – согласно воле трудящихся Юго-Осетии, объявивших у себя Советскую власть... По мандату Юго-Осетинской парторганизации я получил делегатский билет от имени коммунистических организаций горцев Кавказа на второй конгресс Коминтерна... На четвертый или пятый день Конгресса... в момент перерыва я подал тов. Ленину записку – уделить мне две-три минуты. Тов. Ленин принял меня тотчас же... Я передал ему меморандум и кратко, как мог, рассказал о восстании в Юго-Осетии против гнета меньшевистской Грузии, зверских методах подавления ею восстания, а также о решении юго-осетинских трудящихся масс – присоединиться к Советской России. Выслушав меня внимательно и прочитав меморандум, тов. Ленин сказал любезно: «Дорогой товарищ горец! Не волнуйтесь... Езжайте обратно. Южно-Осетинской боевой организации передайте мой привет». При этом он крепко пожал мне руку. Я поблагодарил его и ушел весьма обрадованным» (Известия Ю.-Осетинского научно-исследовательского института краеведения, выпуск II, Сталинир, 1935, გვ. 119–120).

„მშრომელი სამხრეთ ოსეთის მემორანდუმში“ ვკითხულობთ: „ამჟამად ჩვენ უშუალოდ მოგვიახლოვდა ძლევამოსილი წითელი არმია, რომელმაც დაიკავა მთელი თერგის ოლქი. მშრომელმა პროლეტარულმა და ნახევრადპროლეტარულმა სამხრეთ ოსეთმა, რომელიც ჩრდილოეთიდან მთლიან ტერიტორიად ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიებს, აგრეთვე საბჭოთა თერგის ოლქს ეხება, პარტიის სამხარეო კომიტეტის დირექტივით 1920 წლის 23 მარტის საჟურნალო დადგენილებით დაამხო ქართველი მენშევიკების საცოდავი ხელისუფლება, რომელიც ჩვენ ძალით გვქონდა თავს მოხვეული და ჩვენში მხოლოდ ზიზღს იწვევდა.

ვაგრძელებდით რა რევოლუციურ ბრძოლას, ჩვენ მივმართეთ ჩვენს ამხანაგებს, იმავე სამხარეო კომიტეტის წევრებს, მხარი დაეჭირათ დაწყებული აჯანყებისათვის სამხრეთ ოსეთში, თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიებში, სადაც გადატრიალებისათვის ყველაფერი არათუ მომწიფებული, არამედ გადამწიფებულიც კია. სამხარეო კომიტეტის წევრებმა რომლებიც ვლადიკავკაზში ჩავიდნენ, მოლაპარაკება განიზრახეს ამხანაგ ორჯონიკიძესთან, ჩვენ კი გარკვევით გვიპასუხეს, რომ საქართველოში აჯანყების მოწყობა აკრძალულია. სამხრეთ ოსეთში დაწყებული აჯანყება კი ლიკვიდირებული უნდა იქნეს, რომ ახლა უკვე აღიარებულია საქართველოს დამოუკიდებლობა, და მალე გვექნება „ჩვენი“ ქართული კომუნისტური პარტია, რომელიც თვითონ მოაწყობს აჯანყებას და ა. შ. რა არის ეს? გამცემლობა, შარლატანობა ან სიგიჟე? ნუთუ კომუნისტები კონტრრევოლუციური საქართველოს მიმართ ის აღარ არიან, რაც ყოველთვის იყვნენ და უნდა იყვნენ. ჩვენ, როგორც კომუნისტებს, კარგად გვესმის, თუ რას ნიშნავს საბჭოთა რუსეთის მშვიდობა ისეთ კონტრრევოლუციურ კუთხეებთან, როგორიცაა ესტონეთი, ლატვია, საქართველო და ა. შ. ეს არ ნიშნავს მათში რევოლუციური მოძრაობის შეჩერებას და მხარეებში არსებული კონტრრევოლუციური ხელისუფლების განმტკიცებისათვის ხელის შეწყობას. ცხადია, ჭეშმარიტ რევოლუციონერს ოფიციალურ ხელშეკრულებებში სტრიქონებს შორის კითხვაც უნდა შეეძლოს და ყველგან და ყოველთვის კომუნიზმის იდეების ერთგულ, რევოლუციონერ ბოლშევიკად უნდა რჩებოდეს. იმას, რაც სამხარეო კომიტეტის წევრებს სურთ და გვკარნახობენ, ჩავაქროთ სამხრეთ ოსეთში დაწყებული ხანძარი, ჩვენ აღშფოთებით უარვყოფთ. ამგვარი რამ შეიძლება მოდიოდეს მხოლოდ ჟორდანიას მთავრობის მომხრისაგან, ცრუსოციალისტებისაგან და ფსევდოკომუნისტებისაგან. მენშევიკთა ამ ნაფიცი ვექილებისაგან, ლიკვიდატორებისაგან. ჩვენი აჯანყების ლიკვიდაციას ამ მოტივით გვირჩევენ, რომ „ძლიერმა“ საქართველომ არ გაგვანადგუროს, რომ შეიძლება მენშევიკურმა საქართველომ ომი დაუწყოს ინგლისს, მაშინ კი სამხარეო კომიტეტის რეცეპტით – ჩვენ მოგვიწევს „მენშევიკთა გვერდით ვიომოთ“, მაგრამ მენშევიკები არ ომობდნენ და არც იომებენ ინგლისელებთან. ჩვენ კარგად ვიცით, რომ საქართველოს მთავრობა ევედრება ინგლისის ჯარებს არ წავიდნენ საქართველოდან. ჩვენ აგრეთვე კარგად ვიცით, რომ ჟორდანია, ისევე როგორც ინგლისელი იმპერიალისტები, ერთნაირად სპობდნენ და სპობენ ბოლშევიკებს. მაშ, სადღაა განსხვავება ორ კონტრრევოლუციურ ძალას შორის . . . . მაგრამ დავდგეთ მენშევიკების გვერდით, როგორც ამას ჩვენი გუშინდელი ამხანაგები გვთავაზობენ, თანაც კონტრრევოლუციონერი შოვინისტების მეთაურობისა და ხელისუფლების ქვეშ, ჩვენ არ შეგვიძლია. ჩვენ არ დავუშვებთ, რომ ორგანიზებული რაზმები იბრძოდნენ ქართველი მენშევიკების ხელმძღვანელობით, რომლებიც არაფრით განსხვავდებიან ანტანტისაგან.

ვრჩებით რა ჩვენი რევოლუციური მოვალეობისა და სინდისის ერთგული, ვაცხადებთ: ჩვენ არ შეგვიძლია ველოდოთ რაღაც ახალი სეპარატიული ორგანიზაციების შექმნას; შეუძლებელია დაწყებული წმინდა საქმე ჟორდანიასა და კომპანიის ინტერესებს შეეწიროს.

ჩვენ დავამხეთ ჩვენში მენშევიკთა ხელისუფლება და საბჭოების ხელისუფლება გამოვაცხადეთ. ჩვენ ვიმეორებთ და ვადასტურებთ მშრომელი სამხრეთ ოსეთის ურყევ ნებას, რომელიც ჯერ კიდევ 1918 წელს იქნა გამოთქმული:

1) სამხრეთ ოსეთი საბჭოთა რუსეთის განუყოფელი ნაწილია.

2) სამხრეთ ოსეთი საბჭოთა რუსეთის შემადგენლობაში შედის პირდაპირ, საერთო საფუძველზე.

3) უშუალოდ საბჭოთა რუსეთში შესვლას საქართველოს ან სხვა რესპუბლიკის მეშვეობით, თუნდაც იგი საბჭოთა რესპუბლიკა იყოს, ჩვენ არავითარი სახით არ ვუშვებთ იმ მოსაზრებიდან გამომდინარე, რომ წვრილი ეროვნული რესპუბლიკები, მაგალითად, ქართული, რომელიც თვითონ 60–70 %-ით დასახლებულია სხვა ეროვნებებით – სომხებით, თათრებით, რუსებით, ებრაელებით, აფხაზებით, ოსებით და სხვა, თავისთავში ინარჩუნებენ ყველა მონაცემს, რათა მასში განვითარდეს ნაციონალიზმის ბუდეები, აქედან გამომდინარე დამღუპველი შედეგებით. მაგალითად, რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკაზე მითითება (რომელიც თითქოს რუსი ხალხის და რუსეთის სახელითაა გამოცხადებული) უეჭველია, მიუღებელია, ამიერკავკასიის წვრილი რესპუბლიკებისათვის, მაგალითად, საქართველოსათვის, რადგანაც რუსეთის პროლეტარიატი მთელ მსოფლიოს აძლევს ტონს და რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკაში უშუალოდ შესვლა ფსიქოლოგიურად ახარებს და შთააგონებს თითოეული ერის მშრომელ ელემენტებს. ხოლო ისეთი რესპუბლიკების შემადგენლობაში შესვლას, როგორიც საქართველოა (თუნდაც იგი საბჭოთა იყოს) შეუძლია ფსიქოლოგიურად მოჰკლას თითოეული, ვინც ამ ერს არ ეკუთვნის და მენშევიკური სეპარატიზმის დანაშაულებრივ ტაქტიკას არ იზიარებს. ამ ჭეშმარიტებაზე თვალი არ უნდა დავხუჭოთ, ის, რასაც საქართველო ჰქვია, ჩვენი რწმენით უნდა შევიდეს საბჭოთა რუსეთის შემადგენლობაში უშუალოდ, საერთო საფუძველზე, როგორც ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიები.

ჩვენ დარწმუნებულნი ვართ, რომ ნამდვილი რევოლუციონერი კომუნისტები ქართველი ამხანაგებიდან, მშრომელთა წრიდან რომ არიან გამოსული, ამაში სოლიდარობას გაგვიწევენ, ხოლო ისინი, ვინც ჩვენ სოლიდარობას არ გაგვიწევს, კომუნისტი-სეპარატისტები, გუშინდელი მენშევიკები არიან და ჯერ კიდევ ვერ განკურნებულან ნაციონალიზმის სენისაგან. ეს გადაღებილი მენშევიკები ცენტრებში უნდა ვეძიოთ. ისინი იქ ჩასხდნენ და კომუნიზმს ეროვნულ სეპარატიზმად აქცევენ და რევოლუციური მასების ნების ფალსიფიცირებას ახდენენ.

ჩვენ სავსებით ფხიზლად და მართებულად გვესმის საბჭოთა ხელისუფლების არსი და კონსტრუქცია, რომელიც ვისი სახელითაც არ უნდა იყოს გამოცხადებული, ყველგან და ყოველთვის კომუნიზმის დიადი იდეების გამტარებელი უნდა იყოს. მიუხედავად ამისა, მისწრაფებას, წვრილი სეპარატიული რესპუბლიკებისადმი ჩვენ არ ვესალმებით. სეპარატიზმი პლუსი კი არ არის, მინუსია საბჭოთა მშენებლობაში. ერთიანი რუსეთის სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკა, როგორც ეტაპი მსოფლიო სოციალისტური საბჭოთა რესპუბლიკისაკენ, ყველა ჭეშმარიტ, გონიერ კომუნისტს უნდა აკმაყოფილებდეს, თუ ის ნაციონალიზმის შავი ლაქით არ არის მოწამლული. ჩვენ მხარს ვუჭერთ და მივესალმებით საბჭოთა მშენებლობას ამ იდეალური მიმართულებით.

4) სამხრეთ ოსეთის ორგანიზაცია ისეთივე სახით რჩება, როგორიც აქამდე იყო. რუსეთის კომუნსტური პარტიის (ბოლშევიკების) დროშის ქვეშ ჩვენ არ გვინდა ნაბიჯის უკან გადადგმა, პლუსიდან მინუსისაკენ. არ გვინდა შესვლა სეპარატისტულ ქართულ, ან სხვა რომელიმე კომუნისტურ პარტიაში.

ამჟამად ჩვენ მიტოვებული ვართ და ქართველ შოვინისტებთან ბრძოლაში სისხლისაგან ვიცლებით. ჩვენ მივმართავთ ამხანაგ კომუნისტებს და ძლევამოსილ წითელ არმიას დაგვეხმარონ, რათა მთელს ამიერკავკასიაში საბოლოოდ დავამხოთ ყველა რანგის შოვინისტები და მენშევიკები და ყველგან აღვმართოთ კომუნიზმის წითელი დროშა. დარწმუნებული ვართ, რომ ჩვენი გამოწვდილი ხელი პარალიზებული არ იქნება და რუსი ამხანაგები დიდხანს არ დაგვტოვებენ ძმური დახმარების მოლოდინში.

ჩვენ ვესალმებით რუსეთის პრიოლეტარიატს, მათ ბელადებს – ამხ. ლენინს, ტროცკის, ჩიჩერინს და სხვებს, აგრეთვე წითელარმიელებს, რომელთაც ყველა ჩაგრულისათვის ხსნა მოაქვთ.

ძირს დანაშაულებრივი სეპარატიზმი. გაუმარჯოს საბჭოთა ხელისუფლებას, მსოფლიო სოციალისტურ რევოლუციას და კომუნიზმის ზეიმს“ (ციტირებულია ა. მენთეშაშვილის დასახელებული სტატიიდან).

მემორანდუმს ხელს აწერდნენ რკპ (ბ) სამხრეთ ოსეთის საოკრუგო კომიტეტის თავმჯდომარე ვ. სანაკოევი, თავმჯდომარის ამხანაგი ს. გაგლოევი, კომიტეტის წევრები: ა. პლიევი, ა. აბაევი, მდივანი ა. ჯათიევი, რკპ (ბ) სამხრეთ ოსეთის ორგანიზაციის 17 რაიონული კომიტეტის წარმომადგენლები.

ჩვენ უკვე ვიცით, რომ მემორანდუმი ვ. ი. ლენინს გადასცეს. მიიღო იგი გ. ჩიჩერინმაც. მკვლევარი ვ. ცხოვრებოვი აღნიშნავს, რომ მემორანდუმს ყურადღებით გასცნობია გ. ორჯონიკიძეც, რომელსაც ტექსტის არეებზე თავისი მინაწერები გაუკეთებია. მემორანდუმი დაცულია გ. ორჯონიკიძის პირად ფონდშიც, რომელიც სკკპ ცკ-თან არსებული მარქსიზმ-ლენინიზმის ინსტიტუტის ცენტრალურ პარტიულ არქივში (ფ. 85, აღწ. 18, საქ. 41, ფურც. 6–9) ინახება (В. Д. Ц х о в р е б о в, Из истории Юго-Осетинской организации КП Грузии /1917–1925 гг./, Цхинвали, 1981, გვ. 54, 112). მემორანდუმის ტექსტი ნაწილობრივ ავთანდილ მენთეშაშვილმა გააცნო გაზეთ „სახალხო განათლების“ მკითხველებს თავის ზემოდასახელებულ სტატიაში. უფრო ვრცლად (არა მთლიანად) გამოქვეყნებულია იგი ვ. ცხოვრებოვის ნარკვევში „ვლადიმერ სანაკოევი“ (В. Д. Ц х о в р е б о в, Владимир Санакоев /биографические разыскания/, Цхинвали, 1983, გვ. 119–129).

„მშრომელი სამხრეთ-ოსეთის მემორანდუმი რევოლუციური მოძრაობის შესახებ“ ზუსტად ასახავს იმდროინდელ ადილობრივ ოს (და არა მარტო ოს) ბოლშევიკ-ხელმძღვანელთა ფსევდო-რევოლუციურ განწყობილებებს, მათს მცდარ წარმოდგენებს ინტერნაციონალიზმზე, სეპარატიზმზე, ერთა თვითგამორკვევის უფლებებზე და ა. შ.

სწორედ მიუთითებს ავთანდილ მენთეშაშვილი სამხრეთ ოსეთის აჯანყების მესვეურთა შეცდომებზე: მსოფლიო პროლეტარული რევოლუციის იდეების ყალბად გაგება, პროლეტარული ინტერნაციონალიზმის პრინციპების მცდარად დაპირისპირება თითოეული ერის თვითგამორკვევის, თვით სახელმწიფოებრივი გამოყოფისა და დამოუკიდებელი, თავისუფალი განვითარების იდეებისადმი, ყოველივე ამის შენიღბვა ფსევდორევოლუციური ლოზუნგებით, მოვლენათა კონკრეტულ-ისტორიული ვითარებისაგან მოწყვეტა, მარტოოდენ გარეშე სამხედრო ძალაზე იმედის დამყარება და ა. შ. (იხ. გაზ. „სახალხო განათლება“, 1989 წლის 20 დეკემბერი). აქვე დავძენთ, რომ ეს შეცდომები სათავეებს თვით რკპ (ბ) პრაქტიკიდანაც იღებდა.

მემორანდუმში გულისწყრომაა გამოთქმული იმ რესპრესიების გამო, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ რომ მიმართა აჯანყებულთა წინააღმდეგ. აჯანყების მონაწილეთა არასახარბიელო მდგომარეობის შესახებ უკვე ითქვა. იგი, მართლაც, ძნელად დასავიწყებელია. მაგრამ ნუთუ არავითარი მნიშვნელობა არ აქვს იმის აღიარებას, რომ ეს რეპრესიები პასუხი იყო აჯანყებულთა იმჟამინდელ და ადრინდელ მოქმედებებზე. აჯანყების ხელმძღვანელებს ნუთუ თავიანთი დანაშაულიც არ უნდა დაენახათ ყოველივე ამაში. ეს აჯანყება ხომ თავიდანვე განწირული ავანტიურა იყო. რკპ (ბ) სამხრეთ ოსეთის საოკრუგო კომიტეტს ხომ არაერთგზის განუმარტეს ზემდგომმა პარტიულმა ინსტანციებმა, აჯანყებას არავითარი პერსპექტივა არ აქვს, იგი უნდა შეწყვიტოთ, რადგან „სუსტნი“ ხართ, „ძლიერი“ მოწინააღმდეგე დაგამარცხებთ, შექმნილ ვითარებაში ვერც ვერავინ დაგეხმარებათო. მემორანდუმის ავტორებმა (იმავე აჯანყების ხელმძღვანელებმა) კი პარტიული კოლეგების ამჯერად გონივრული რჩევა „გამყიდველობად, შარლატანობად ან სიგიჟედ“ მონათლეს. მემორანდუმის ავტორებმა ამ დოკუმენტშიც განაცხადეს, სამხრეთ ოსეთი საბჭოთა რუსეთის განუყოფელი ნაწილიაო. კი მაგრამ რა უფლებით? სხვა რომ არაფერი ვთქვათ, იქაური, მკვიდრი ქართული მოსახლეობის აზრი აღარ აინტერესებდათ? კიდევ უფრო აღმაშფოთებელი და ქართველი ხალხის შეურაცხმყოფელია მემორანდუმის ავტორთა შემდეგი განცხადება: „ის, რასაც საქართველო ჰქვია, ჩვენი რწმენით, უნდა შევიდეს საბჭოთა რუსეთის შემადგენლობაში უშუალოდ, საერთო საფუძველზე, როგორც ტფილისისა და ქუთაისის გუბერნიები“. ამასთან, „მშრომელი სამხრეთ ოსეთის“ ეს „ურყევი ნება“, როგორც თვითონ მიუთითებენ, თურმე „ჯერ კიდევ 1918 წელს იქნა გამოთქმული“. 1918 წელს საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენა მემორანდუმი ავტორებს მიაჩნიათ დანაშაულებრივ სეპარატიზმად, საქართველოს ტერიტორიიდან სამხრეთ ოსეთის (შიდა ქართლის) „ჩამოჭრა“ და რუსეთთან შეერთება კი ეროვნული საკითხის სამართლიან გადაწყვეტად. ქართული მიწა-წყლის ეს ნაწილი მემორანდუმის ავტორებს რუსეთში სამხრეთ ოსეთის სახელწოდებით შეჰყავთ, ხოლო „ის, რასაც საქართველო ჰქვია“, თბილისისა და ქუთაისის გუბერნიების სახით უნდა შევიდესო რუსეთში.

განვაგრძოთ კიდევ? ისედაც ხომ ნათელია, რომ ასეთი ავანტიურისტული ლოზუნგებით აჯანყებულთა და სისხლისღვრის პირველდამწყებთა წინააღმდეგ რესპუბლიკის კანონიერი მთავრობა რეპრესიებს მიმართავდა. სამწუხაროა, რომ ამ აჯანყებას ორივე მხრიდან უდანაშაულო ადამიანთა მსხვერპლიც მოჰყვა.

სამხრეთ ოსეთის 1920 წლის აჯანყების შეწყვეტა მიზანშეწონილად მიიჩნია რკპ (ბ) ცენტრალურმა კომიტეტმაც. 1920 წლის 7 ივლისს მან დაამტკიცა ინსტრუქცია, რომელშიც ჩამოყალიბებული იყო საბჭოთა რუსეთის პოლიტიკის ძირითადი პრინციპები კავკასიაში. ამ დოკუმენტში ვკითხულობთ: „...დაწყებული აჯანყება, მაგალითად, სამხრეთ ოსეთში უმტკივნეულოდ უნდა უქნეს ლიკვიდირებულიო“ (ციტირებულია აკაკი ირემაძის წიგნიდან „განთიადის სათავეებთან“, თბ., 1984, გვ. 247). 1920 წლის 19 ივლისს კი გ. ჩიჩერინი გ. ორჯონიკიძეს სწერდა: „საჭიროა ოსეთის აჯანყების უმტკივნეულოდ ლიკვიდაცია, კიროვის მხრივ დიპლომატიური ხელისშეწყობით მოსახლეობისათვის საქართველოს მთავრობისაგან მიღწეულ უნდა იქნას ამნისტია და დახმარება მათი დანგრეული სახლების აღსადგენად“ (ციტირებულია ავთანდილ მენთეშაშვილის დასახელებული სტატიიდან).

მკითხველის ყურადღება გვინდა გავამახვილოთ ერთ მნიშვნელოვან ფაქტზე. 1920 წლის 16 ივნისს რკპ (ბ) თერგის საოლქო ბიუროსა და რევკომის ორგანომ გაზეთმა „კომუნისტმა“ გამოაქვეყნა მასალა „აჯანყება საქართველოში“, რომელშიც დადასტურებული იყო სამხრეთ ოსეთის აჯანყებაში რკპ (ბ) ცენტრალური კომიტეტისა და მისი კავბიუროს თანამონაწილეობა. ამ პუბლიკაციის გამო საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ განმარტება მოსთხოვა რსფსრ მთავრობას. რსფსრ სრულუფლებიანი წარმომადგენელი საქართველოში ს. კიროვი ამასთან დაკავშირებით საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის საგარეო საქმეთა მინისტრს ე. გეგეჭკორს ატყობინებდა: „ჩემს მიერ თქვენდამი უკვე მითითებული იყო, რომ რუსეთის კომუნისტურ პარტიას, მისი ცენტრალური კომიტეტისა და რკპ (ბ) ცენტრალური კომიტეტის ბიუროს სახით, კავკასიაში გადაჭრით არავითარი ურთიერთობა არ ჰქონია და არც შეიძლება ჰქონოდა სამხრეთ ოსეთის აჯანყებასთან. იგივე უნდა ითქვას კავკასიის ფრონტის სარდლობაზე, ვინაიდან ჯერ კიდევ რუსეთსა და საქართველოს შორის ზავის ნორმალურ დადებამდე გაცემულ იქნა კატეგორიული ოპერატიული ბრძანება ყოველგვარი სამხედრო მოქმედება შეეწყვიტათ საქართველოს ჯარების წინააღმდეგ. შესაძლებელი სასაზღვრო გაუგებრობა კი მოლაპარაკებებით გადაეწყვიტათ. ამრიგად, რკპ თერგის საოლქო ბიუროსა და რევკომის ორგანოში 16 ივნისს გამოქვეყნებული შენიშვნა მხოლოდ რედაქტორს უნდა მიეწეროს.

ჩემს მიერ დამატებით მოკითხული ცნობებით აღმოჩნდა, რომ რკპ ცენტრალურმა კომიტეტმა არ იცის არავითარი სამხრეთ ოსეთის საოკრუგო კომიტეტი და, გასაგებია, რომ თუ ასეთი ორგანიზაცია არ არსებობდა, მას მოქმედებისა და რკპ სახელით გამოსვლის უფლება არ ჰქონდა. შენიშვნის ეს ნაწილი, რომელიც უპასუხისმგებლო სფეროებიდანაა გამოსული, ირკვევა, რომ რედაქტორის მიერ იქნა გაშვებული დაუდევრობის მიზეზით. ამის შედეგად, რედაქტორი მოხსნეს და კანონიერ პასუხისმგებლობაში ეძლევა დაუდევრობისათვის სამსახურებრივი მოვალეობის შესრულების დროს.

დარწმუნებული იყავით ჩემს სრულ პატივისცემაში. რსფსრ სრულუფლებიანი წარმომადგენელი საქართველოში ს. კიროვი“ (იქვე).

როგორც ვხედავთ, სამხრეთ ოსეთის ამ ავანტიურისტულ საწყისებზე მოწყობილ აჯანყებას თვით კომუნისტური პარტია და საბჭოთა რუსეთის მთავრობაც გაემიჯნენ, რაც ერთობ ძნელი გასაგები აღმოჩნდა აჯანყების მომწყობთათვის.

ამრიგად, სამხრეთ ოსეთის 1918–1920 წლების აჯანყებები მიმართული იყო საქართველოს დამოუკიდებლობის წინააღმდეგ. მათს მიზანს შეადგენდა საბჭოთა ხელისუფლების დამყარება, სამხრეთ ოსეთის გამოყოფა საქართველოდან და საბჭოთა რუსეთთან შეერთება. ეროვნული მომენტი ამ აჯანყებაში ერთ-ერთი მთავარი მამოძრავებელი ფაქტორია (ამ თეზისს სოციალ-დემოკრატ-მენშევიკთა ზოგიერთი წარმომადგენელი მაშინ საკამათოდ ხდიდა).

ისიც უეჭველია, რომ ამ აჯანყების გამომწვევ მიზეზთა შორის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ადგილი ეჭირა კლასობრივ-იდეოლოგიურ, სოციალურ ფაქტორებსაც. საქმე ის არის, რომ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის მთავრობამ თავისი ხანმოკლე არსებობის მეტად რთულ საშინაო და საგარეო პირობებში, ბუნებრივია, ვერ მოასწრო საჭირბოროტო სოციალური პრობლემების საბოლოოდ გადაჭრა. ეს მოსახლეობის გარკვეული ფენების უკმაყოფილებას იწვევდა, რასაც მოხერხებულად იყენებდნენ მთავრობის მოწინააღმდეგე პოლიტიკური ძალები, უწინარეს ყოვლისა, ბოლშევიკები, რომლებიც მომხიბვლელი ლოზუნგების მეშვეობით ახერხებდნენ უკმაყოფილო გლეხთა ნაწილის თავიანთ მხარეზე გადაბირებას და მთავრობის საწინააღმდეგო მოძრაობაში ჩაბმას. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს ასე ხდებოდა არა მარტო, ვთქვათ, აფხაზეთსა და სამხრეთ ოსეთში, არამედ საქართველოს სხვა რეგიონებშიც: რაჭა-ლეჩხუმში, სამეგრელოში, დუშეთში და სხვა. საქართველოს მთავრობა რეპრესიებს მიმართავდა ქართველ აჯანყებულთა წინააღმდეგაც.

(გაგრძელება იხ. ნაწილი II)