Friday, January 31, 2014

აკადემიკოსი დუბროვინი აღა-მაჰმად-ხანის საქართველოში შემოჭრამდე რუსულ-ირანული ურთიერთობების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი I. 

(აღა-მაჰმად-ხანის მისწრაფება სპარსეთში ერთმმართველობისკენ. – მისი ბრძოლა სპარსელ ხანებთან და მფლობელებთან. – გილანელი მურთაზა-ყული-ხანის რუსეთში გამოქცევა. – საქართველოს დამოკიდებულება სპარსული სახელმწიფოსადმი. – საქართველოს საშინაო მდგომარეობა. – ერეკლეს შეშფოთება, რომ აღა-მაჰმად-ხანი შემოიჭრება მის სამფლობელოში და თხოვნა დახმარების შესახებ. – აღა-მაჰმად-ხანის მიერ წარმოგზავნილთა გეორგიევსკში მოსვლა. – ამ ელჩობის მიზანი და შედეგები. – აღა-მაჰმად-ხანის მცდელობები თავისი ძალაუფლებისადმი ადერბაიჯანელი ხანების დასამორჩილებლად. – იმპერატრიცის რესკრიპტი გუდოვიჩისადმი.)

ვერაგობამ, ეშმაკობამ და ღალატმა აღა-მაჰმად-ხან ყაჯარს სპარსეთის უდიდესი ნაწილი ჩაუგდო ხელში. შინაომებით გაწეწილი ეს ქვეყანა დიდი ხნის მანძილზე წარმოადგენდა ყოველგვარი მკვლელობების, მხეცობისა და სისასტიკის სამარცხვინო ასპარეზს. ტახტის ძიება გახლდათ მფლობელებს შორის განუწყვეტელი მტრობისა და ერთმანეთთან ომების საბაბი. თითოეული ხანი, რომელიც საკუთარ თავს სხვებზე უფრო ძლიერად თვლიდა, ძალაუფლების საკუთარ ხელში ჩაგდებასა და ირანის მბრძანებლად გახდომას ცდილობდა.

გასული ასწლეულის ოთხმოციანი წლების ბოლოს ყველაზე უფრო ძლიერი მფლობელი გახლდათ ასტრაბადელი აღა-მაჰმად-ხანი, რომელიც ყაჯართა გვარიდან წარმოდგებოდა, ხოლო ისპაჰანის დაუფლების შემდეგ კი სპარსეთში ერთმმართველობისკენ მიისწრაფვოდა. ბევრი ხანის მკვლელი, რომელთაც წილად მის ხელში ჩავარდნის უბედური ხვედრი ერგოთ, აღა-მაჰმად-ხანი თავისი სისასტიკეებით გახლდათ ცნობილი.

ტანდაბალი და ხმელი აგებულებისა, აღა-მაჰმად-ხანი შორიდან 14 ან 15 წლის ბიჭად მოგეჩვენებოდათ. დანაოჭებული და უწვერულვაშო სახე აქცევდა მას მოხუცი, სხეულით დაძაბუნებული ქალის მსგავსად, ხოლო სახის ნაკვთები კი, რომლებიც არასდროს არ იყო სასიამოვნო, საშინელ შესახედაობას აძლევდა მას უკმაყოფილების ან მრისხანების ჟამს, რაც მეტად ხშირად ხდებოდა.

სიძულვილი და სისხლისმსმელი გაბოროტება ელავდა მის ღრმად ჩაცვენილ თვალებში, რომლებიც, შინაგანი მღელვარებისას, თითქოსდა მეწამული ციმციმით ივსებოდა. აღა-მაჰმად-ხანის განმჭოლავი მზერა ძრწოლას ჰგვრიდა მათ, ვისაც ის უყურებდა, ხოლო თხელი და მუდივად მოკუმული ტუჩების ზიზღნარევი ღიმილი კი ყოველივე გარემომცველისადმი მის სრულ და ღრმა ზიზღს გამოხატავდა.

შავი კრაველისგან შეკერილი მაღალი წვეტიანი ქუდი, მის გადაპარსულ თავს რომ ფარავდა და ყვითელ, უწვერულვაშო და დანაოჭებულ სახეს მკვდრის შესახედაობას აძლევდა, ბუნებრიობის საწინააღმდეგო იმ დასახიჩრების შესახებ მოწმობდა, რომელიც ოდესღაც მას ბავშვობის დროს დამართეს, და რომელმაც მოწიფულობის ასაკში იგი მთელი კაცობრიობის მოძულედ აქცია. სხეულებრივად დამახინჯებული იგი ზნეობრივ მტარვალად შეიქნა... “აღა-მაჰმადის დასახიჩრებაში დანაშავის, ნადირ შაჰის მიწიერი ნეშტი მან ჰარამხანაში მიმავალი დერეფნის იატაკის ფილების ქვეშ ჩააფლობინა, რათა მისთვის საძულველი ნეშტის ფეხით გათელვის შესაძლებლობა ყოველდღე ჰქონოდა; ზუსტად ასევე ისურვებდა იგი ადამიანთა მთელი მდგმის ერთ აკლდამაში ჩაწვენას, რათა მთელი კაცობრიობა ზიზღით ფეხით ეთელა”... («Зурна» 1885 года, стр. 259. Романовскаго «Кавказъ и кавказская война». стр. 75. “ნეშტი, რომელსაც მე ფეხით ვთელავ – იტყოდა ხოლმე აღა-მაჰმადი – მნიშვნელოვნად მიმსუბუქებს ჩემი გულის ჭრილობებს”. См. «Кавказъ» 1855 года, № 101, стр. 405).

გაბატონებული ვნება მის დამჭკნარ სულში გახლდათ ძალაუფლების სიყვარული, მეორე – სიძუნწე, მესამე – შურისმაძიებლობა. ყოველ მათგანს იგი უკიდურეს ხარისხად ეძლეობა, განსაკუთრებით კი უკანასკნელს. აღა-მაჰმად-ხანი სპარსეთის ყველა ყოფილი მბრძანებლისგან თავისი სისასტიკით გამოირჩეოდა. პატიების, წყალობისა და კაცთმოყვარების სიტყვები არასოდეს ამოდიოდა საჭურისი მბრძანებლის ბაგეთაგან, რომლებიც დიდი ხანია მიეჩვიენ სიძულვილის, გაბოროტებისა და სიკვდილით დასჯების გამოხატვას (Подробности см. «Жизнеописанiе Ага-Магометъ-хана каджарскаго, основателя ныне царствующей въ Персiи династiи, съ краткимъ обозренiемъ последовавшихъ после его смерти главнейшихъ происшествiй». Сынъ Отечества 1835 г., т. 171).

სპარსეთის თითქმის ყველა შაჰი ღვთისმოსავი იყო, ან სულ მცირე, გარეგნულად მაინც. იცავდნენ თავიანთი რჯულის წესებს (обряды), რომლებიც აუცილებელი იყო ხელისუფლების შენარჩუნებისთვის. ზნეობის წესები (правила) ცნობილი არ იყო შაჰებისთვის. სულ ადრეული წლებიდანვე თითოეულ მათგანს ნება ეძლეოდა ყველაზე უფრო უხეში გრძნობისმიერი ნეტარებებით ესარგებლა, რომელთათვისაც საკუთარი თავის მიცემას ისინი თვლიდნენ განსაკუთრებულ უპირატესობად, მხოლოდ მათ წოდებას რომ ეკუთვნოდა.

სპარსეთის შაჰი არ აღიარებს არანაირ სხვა ვალდებულებას, რელიგიის ადათ-წესების აღსრულების გარდა. კაცთმოყვარებას, დიდსულოვნებასა და სამართლიანობას იგი სათნოებათა რიცხვში მიიჩნევს, მაგრამ არ უწოდებს მათ მეფეთა ვალდებულებებს. იგი ეძლევა მის გარემომცველ ფუფუნებას, უსმენს პირფერებს და, ზარმაცი და მანკიერი ცხოვრებით ძალგამოცლილი, ჯარის უფროსის წინაშე ძირს განერთხმება.

შაჰი მიჩვეულია იმას, რომ მის ყველანაირ შეხედულებას სიტყვაშეუბრუნებლად ემორჩილებოდნენ, და ამიტომ თითოეული მათგანი რამდენადაც მოუთმენელია თავისი სურვილების აღსრულებაში, იმდენადვე გულგრილია ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი სამსახურის გაწევის მიმართაც.

სპარსეთის ისტორია გვიჩვენებს, რომ შაჰები თავისთან დაახლოებულ ადამიანებს ირჩევდნენ ყველაზე უფრო დაბალი წოდებიდან. “თვითმპყრობელის სიამაყე ვერასოდეს ვერ გრძნობს უფრო მეტ ნუგეშს, თუ არა იმ ადამიანთა ყურებისგან, რომლებიც მის წყალობებზე არიან დამოკიდებულნი, და რომლებიც მას შეუძლია ერთი ამოსუნთქვით გაანადგუროს”. სამაგიეროდ სპარსეთში იშვიათობა არ გახლავთ, რომ დაბალი წოდების ეს პირები სწრაფად ამაღლებულან და, მოუკლავთ რა თავიანთი მბრძანებელი, მისი ძალაუფლება მიუთვისებიათ.

ზუსტად ასევე იყო აღა-მაჰმად-ხანთანაც. ნადირის საჭურისი, იგი მისი სიკვდილის შემდეგ სპარსეთის მბრძანებელი შეიქნა და შემდგომში, როგორც თავად ვნახავთ, თავადაც ორი თავისი საყვარელი ნუქერის მიერ იქნა მოკვდინებული (Всеподд. рапортъ Гудовича 20-го iюня 1797 года. Георгiевскiй военный архивъ).

სიცოცხლის მეექვსე წელზე დასახიჩრებულმა და ნეტარებათა გრძნობის უნარდაკარგულმა, რომლებიც აღმოსავლეთში ყოველთვის ფიტავდა სულსა და სხეულს, აღა-მაჰმად-ხანმა თავისთვის სხვა საკვების ძიება დაიწყო. სულ მცირეწლობიდანვე მას დაეუფლა პატივმოყვარეობა და განდიდების შესახებ ფიქრი, რომელსაც იგი მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე იშვიათი მუდმივობითა და დაუღალავი მისწრაფებით მიჰყვებოდა.

ბედმა, რომელმაც ნადირ-შაჰი და ქერიმ-ხანი ერთი-მეორის მიყოლებით სპარსეთის მბრძანებლის ხარისხამდე აღაზევა, სამეფო სახლისადმი ხალხის ის რელიგიური პატივისცემა დაასუსტა, რომელიც ასე ძლიერად იცავდა სპარსეთის სუსტ მბრძანებლებს სეფიანთა სახლიდან. თითოეული, რომელიც რამდენიმე ადამიანს წინამძღოლობდა, ტახტამდე მიღწევას ფიქრობდა და იმედოვნებდა. ხელმწიფის პატივი ისე ხშირად ყოფილა მიტაცებული, რომ ხალხს თავის მიმართ პატივისცემას ვერ ჩააგონებდა. აღა-მაჰმად-ხანი მაშინ იდგა ტახტისკენ მიმავალ გზაზე, როცა სპარსეთში სრული ანარქია ბატონობდა.

ამბოხებებსა და ძარცვა-რბევას მიჩვეული ჯარისკაცები ჯანყდებოდნენ ყველანაირი ხელისუფლების წინააღმდეგ, რომელსაც შეეძლო, რომ უკანონო შემოსავლის წართმევის საფრთხით ისინი დაეშინებინა. ქალაქები და სოფლები ისე ხშირად განიცდიოდნენ ძარცვა-რბევას, რომ მცხოვრებნი ტოვებდნენ სახლ-კარს და გამოკვების სხვა ხერხს ვერ პოულობდნენ, ერთი-მეორის ძარცვის გარდა; სხვები ნებაყოფლობით გარბოდნენ, დასატაცებლად ტოვებდნენ რა თავიანთ ქონებას. გზები ყაჩაღებით იყო ავსებული, რომლებიც საქონლით დატვირთულ ქარავნებს ძარცვავდნენ, და ამიტომ ვაჭრობაც მნიშვნელოვნად დაქვეითდა.

სახელმწიფოს სისუსტე, გაბედული და ენერგიული ადამიანების უკმარისობა ხელს უწყობდნენ აღა-მაჰმად-ხანის აღზევებასა და ტახტზე მის დამკვიდრებას.

ხმელი აღნაგობის აღა-მაჰმად-ხანმა საკუთარი თავი თავშეკავებასა და ქმედით ცხოვრებას მიაჩვია. თვრამეტი წლისა იგი უკვე სპარსეთის ტახტის დაუფლებისთვის ომს აწარმოებდა და თავისი საკუთარი მიზნის მისაღწევად არაფერს თაკილობდა. ძალაუფლების საკუთარ ხელში ჩაგდების სურვილი ახშობდა მასში ყველა ადამიანურ გრძნობას, და იგი თავის ძმებსაც კი არ ზოგავდა, რომელთაგან ერთი მოაკვდინა, მეორეს თვალები ამოთხარა, მესამე, მურთზა-ყული-ხანი კი გილანის პროვინციიდან განდევნა და მის კუთვნილ ქალქებს, რეშთსა და ენზელის დაეუფლა. განეშორა რა თავის სამფლობელოებს, ხოლო საკუთარი დედა, ცოლი და შვილები თავისი სასატიკი ძმის ხელში დატოვა, მურთაზა-ყული-ხანი მისთვის ჩამორთმეული სახანოს დაბრუნებაში შირვანისა და თალიშის ხანების თანადგომას ეძიებდა. მან დესპანი გამოგზავნა ასევე რუსეთშიც თხოვნით დახმარებისა და მფარველობის შესახებ.

ჩვენი მთავრობა გულგრილად ვერ უყურებდა აღა-მაჰმად-ხანის აღზევებას, ცვალებადი და მზაკვარი ადამიანისა, რომელიც თავისი არაკეთილმოსურნეობით იყო ცნობილი. 

ჰპირდებოდა რა მფარველობას მურთაზა-ყული-ხანს, რუსეთის კარს მაინც არ შეეძლო მისთვის არსებითი დახმარების აღმოჩენა, გილანის ჩვენი საზღვრებიდან ძალზედ დიდი დაშორებულობის გამო.

შირვანისა და თალიშის ხანების დახმარებით, მურთაზა-ყული-ხანმა მოახერხა კვლავ გამხდარიყო გილანის მფლობელი, მაგრამ აღა-მაჰმად-ხანმა მაშინვე გაგზავნა მის წინააღმდეგ ხუთი ხანი ჯარებით და უბრძანა მათ ძმის განდევნა მისი სამფლობელოებიდან. მურთაზა-ყული-ხანი დაუხვდა მოწინააღმდეგეთ და ისე დაამარცხა ისინი, რომ ხუთივე ხანი გამარჯვებულს ჩაუვარდა ხელში. ტყვეთა რიცხვში იყო აღა-მაჰმად-ხანთან განსაკუთრებით დაახლოებული ორი დიდებული, რიზა-ხანი და აბას-ხანი, რომლებსაც მურთაზა-ყული-ხანმა ბორკილები დაადო და თავისთან დაიტოვა თავისი ოჯახის (უსაფრთხოების) უზრუნველყოფისთვის, რომელიც აღა-მაჰმად-ხანის ტყვეობაში იმყოფებოდა.

ეს გამარჯვება მაინც ვერ უზრუნველყოფდა მურთაზა-ყული-ხანის მდგომარეობას, რომელიც რვა წლის განმავლობაში იძულებული იყო ცვალებადი იღბლიანობით ებრძოლა თავის ძლიერ ძმასთან. იგი რამდენჯერმე დაბრუნდა თავის სამფლობელოში და ისევ გაგდებულ იქნა; ბოლოს, 1792 წლის მიწურულს, მურთაზა-ყული-ხანი გილანიდან რუსულ ფრეგატზე გამოიქცა, რომლითაც, 1793 წლის 30 აპრილს ასტრახანში იქნა ჩამოყვანილი მის მიერ დატყვევებულ ორ ხანთან ერთად (Всеподданнейшiй рапортъ Гудовича 5-го iюня 1793 года).

რუსეთში ჩამოსვლის შემდეგ მურთაზა თხოულობდა პეტერბურგში გამომგზავრების ნებართვას, თავისი სათხოვარის იმპერატრიცისთვის წარსადგენად, მაგრამ ეს სურვილი უარყოფილ იქნა.

“თქვენ ჯეროვანი სახით (пристойнымъ образомъ) ააღებინეთ ხელი მას ამ სურვილზე, წერდა ეკატერინე გუდოვიჩს (Въ рескрипте отъ 9-го августа 1793 года), როგორღაც ჩააგონებთ რა მას შემოდგომის ხანაში ამდენად გრძელი გზის სიძნელეს, აქაური ზამთრის სიმკაცრესა და სხვა ამის მსგავს გარემოებებს. მას შეუძლია იმ დრომდე დარჩეს ყიზლარში, სანამ გამოჩნდება დიდი ძალისხმევის გარეშე გილანში მისი აღდგენის ხელსაყრელი შესაძლებლობა. სპარსეთში მიმდინარე შფოთიანობამ და შინაომებმა ახლო დროში შესაძლოა ასეთი შესაძლებლობა წარმგვიდგინონ”.

ვერ მიიღო რა პეტერბურგში გამომგზავრების ნებართვა, მურთაზა-ყული-ხანი საცხოვრებლად გადმოსახლებულ იქნა ყიზლარში, “როგორც არასაგუბერნიო ქალაქში”, წერდა გუდოვიჩი, “სპარსეთის საზღვრებთან ახლოს და ჩემს ზედამხედველობასთან ახლოსაც” (Письмо Гудовича графу П. А. Зубову 6-го iюня 1793 года). აქ ნაბრძანები იყო ეძლიათ მურთაზასთვის ათასი მანეთი თვეში, როგორც მის შესანახად, ისე მისი მრავალრიცხოვანი ამალისაც, რომელიც ოცდაათ ადამიანამდე ადიოდა.

ყიზლარისა და მისი შემოგარენის კლიმატური პირობები კეთილსასურველად ვერ მოქმედებდა მურთაზა-ყული-ხანის ჯანმრთელობაზე. მალევე ამ ქალაქში მოსვლის შემდეგ, იგი ავად შეიქნა და მოითხოვდა მის უკანვე ასტრახანში გაგზავნას. “და თავად მეც, წერდა გუდოვიჩი (Всеподданнейшее донесенiе Гудовича 9-го октября 1793 года), როცა ყიზლარში ჩემი ყოფნის დროს, იგი მართლაც მეტად სნეული ვპოვე, იძულებული ვიყავი დავთანხმებოდი, ჰაერის გამოსაცვლელად, ასტრახანში მის გადაყვანას”.

მურთაზა-ყული-ხანის რუსეთში წამოსვლის შემდეგ, აღა-მაჰმად-ხანის ერთადერთ მოწინააღმდეგედ დარჩა შირაზელი ლუტფ-ალი-ხანი. მოწინააღმდეგეთა რამდენიმე დაჯახების შემდეგ, აღა-მაჰმად-ხანმა დაამარცხა ლუტფ-ალი-ხანი, დაეუფლა შირაზს, ხელში ჩაიგდო მასში დიდი საგანძური და თეირანში დაბრუნდა.

შეიქნა რა სპარსეთის უმეტესი ნაწილის მბრძანებელი, აღა-მაჰმად-ხანმა ახლა ოცნება დაიწყო შაჰის ღირსებისა და სპარსელთა ძველთაძველი სამფლობელოს მთელ სივრცეზე თავისი ძალაუფლების დამკვიდრების შესახებ, მაგრამ საამისოდ მისთვის კიდევ მეტად ბევრი რამის გაკეთება იყო აუცილებელი. სპარსეთში სეფიანთა სამეფიო დნასტიის მოსპობამდე საქართველო იყო შაჰის ძალაუფლების ქვეშ. სპარსეთის მბრძანებელს ჰქონდა უფლება, რომ თავისი ნება-სურვილით, საქართველოს მეფედ დაეყენებინა ის, ვისაც მოისურვებდა, ოღონდ კი იგი ბაგრატიონთა სახლიდან ყოფილიყო. საქართველოს მეფე და თავადები შაჰისგან ყოველწლიურად ღებულობდნენ კარგ ჯამაგირს, სპარსეთში ნაწყალობევი ჰქონდათ მამულები, რომელთაგან შემოსავლებს ყოველწლიურად აწვდიდნენ საქართველოში, და ამაზე ზევით, საქართველოს მეფე და ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი თავადები შაჰისგან ყოველწლიურად ღებულობდნენ საჩუქრებს. ამის სანაცვლოდ, საქართველოს მეფე ვალდებული იყო შვიდ წელიწადში ერთხელ ეძლია შაჰისთვის შვიდი ბიჭი და ქალწული. მეზობელი ხალხების შემოჭრებისგან საქართველოს დასაცავად კი ტფილისის ციხესიმაგრეში სპარსული ჯარები იმყოფებოდნენ.

თურქებმა სპარსელები განდევნეს საქართველოდან და მასში ახალი წესები შემოიღეს, რომლებიც იქითკენ იხრებოდა, რომ აეძულებინათ მოსახლეობა მაჰმადიანური რჯულის მისაღებად, მაგრამ ნადირ-შაჰმა აღადგინა საქართველოს უწინდელი დამოკიდებულება სპარსეთზე და იქ მეფედ დააყენა თავიდან ალექსანდრე ბაგრატიონი, ხოლო მის შემდეგ კი ქართლის სამეფო მისცა მის ბიძას თეიმურაზს, კახეთისა კი თეიმურაზის ძეს ერეკლეს. პირველმა, შაჰის ნებართვით, თავზე გვირგვინი დაიდგა მცხეთაში. შემდგომში ერეკლემ თავისი დერჟავის ქვეშ შეაერთა ორივე სამეფო და, სარგებლობდა რა თავად სპარსეთში მიმდინარე არეულობებით, შაჰთა ძალაუფლებისგან განთავისუფლდა. საქართველოს გამოყოფას ირანული სახელმწიფოს სამეფო დინასტიისთვის მეტად დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა.

სპარსეთს, სახანოების გარდა, რომლებიც სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდნენ და უშუალოდ იყვნენ შაჰის ხელისუფლებაზე დამოკიდებულნი, ჰქონდა კიდევ სამეფისნაცვლოებიც (наместничества), რომელთა მმართვლებსაც ვალი ეწოდებოდათ. ასეთი მეფისნაცვალი ანუ ვალი იყო ოთხი: არაბისტანის, გურჯისტანის (საქართველოს მეფე), ლორისტანისა და ქურთისტანის* (*საქართველოს მეფის მოვალეობებისა და სპარსეთის შაჰებთან მისი ურთიერთობების შესახებ იხ. «Вестникъ Европы» 1807 г. ч. 32, № 6, стр. 150: «Сокращённое извлеченiе изъ любопытныхъ записокъ о происшествiяхъ въ Персiи и Грузiи, случившихся въ исходе минувшаго столетiя»).

ყოველ მათგანს შაჰის კარზე ჰქონდა წოდება და თანამდებობა და ვალად ეკისრებოდა აუცილებლად ყოფილიყო სპარსეთის შაჰების დაგვირგვინებაზე, რომელიც ჩვეულებრივ ხდებოდა ქალაქ არდევილში, ადერბაიჯანში. ამ ცერემონიის დროს არაბისტანის ვალის ყოველთვის ეჭირა ჯიღა (ქუდის ფრთა, რომელიც გვირგვინს ცვლიდა), გურჯისტანისას – ხმალი, ლორისტანისას – ბალაბუტი (პორფირა) და ქურთისტანისას – სამკაული, რომელიც შედგებოდა ალმასებით მორთული ორი სამხარიღლიესგან. ამ ოთხი ვალიდან თუნდაც ერთის მიერ სპარსეთის მბრძანებლის შაჰის ღირსებაში არაღიარების გარეშე შაჰს დაგვირგვინება არ შეეძლო.

გასაგებია, თუ რატომ უნდა დაუფლებოდა აღა-მაჰმად-ხანი, რომელიც ტახტს ეძიებდა, უწინარეს ყოვლისა ადერბაიჯანს და თავისი ძალაუფლებისთვის დაექვემდებარებინა საქართველოს მეფეც. მან იცოდა, რომ თუკი თავზე გვირგვინს დაიდგამს არა არდევილში, არამედ რომელიმე სხვა ქალაქში, და თუკი ამ ცერემონიაზე არ დაესწრება გურჯისტანის ვალი, მაშინ ხალხი მას შაჰად არ აღიარებს. ამიტომ, მალევე თეირანში თავისი დაბრუნების შემდეგ, აღა-ამად-ხანმა, სარგებლობდა რა განჯელი ჯავად-ხანის მოწვევით, რომელიც დაპირდა მას საქართველოს მეფის წინააღმდეგ ერთობლივ მოქმედებას, ერთერთი თავისთან დაახლოებული, სულეიმან-ხანი, 20.000-იანი ჯარით გამოგზავნა თავრიზში, ბრძანებით, რომ ყველა გარემომცველი ხანი: არდევილის, ხოის, ნახჭევნის, ერევნის, განჯისა და სხვები, თავისთან შეეკრიბა და ისინი აღა-მაჰმად-ხანის ძალაუფლების აღიარებაზე თავისთან შეეკრიბა; ამაზევე დაეყოლიებინა შუშელი (ყარაბაღელი) იბრაჰიმ-ხანიც, ხოლო წინააღმდეგ შემთხვევაში კი მისი სამფლობელოები დაერბია და შუშაც აეღო. ირანის მბრძანებლისადმი დაქვემდებარებაზე იბრაჰიმ-ხანის თანხმობის შემთხვევაში, სულეიმან-ხანს საქართველოს მეფის წინააღმდეგ, მის მიერ მოპატიჟებულ ხანებთან შეერთებულად უნდა ემოქმედა.

სულეიმან-ხანის ადერბაიჯანში გამოგზავნას წარმატება არ ჰქონია. ხანები არ გამოცხადებულან მის მოწოდებაზე, მხოლოდ ერთი განჯის ხანის გამოკლებით. იყო რა საქართველოს მეფის მოხარკე, ჯავად-ხანი უკმაყოფილო გახლდათ ერეკლეთი მისი ძმისწულის, რაჰიმ-ხანის მფრველობის გამო, რომელიც მამულის დაბრუნების შემთხვევას ეძიებდა, კანონიერად მას რომ ეკუთვნოდა, მაგრამ ბიძას მისთვის წართმეული ჰქონდა. ერეკლე მოითხოვდა, რათა ჯავად-ხანს მამული ძმისწულისთვის მიეცა და, დაუთანხმებლობის შემთხვევაში, ამაზე ძალით მის იძულებას ემუქრებოდა. არ თანხმდებოდა რა მოთხოვნაზე, და იცოდა რა, რომ ტფილისში უკვე აგროვებენ ჯარებს, ჯავად-ხნმა აღა-მაჰმად-ხანს მიმართა და, ჰპირდებოდა რა მას თანადგომას, ურჩევდა, რომ საქართველოში შემოჭრილიყო და ამ ქვეყანას დაუფლებოდა.

ჯავად-ხანის მოლაპარაკებები აღა-მაჰმად-ხანთან უკიდურესად აშფოთებდა ერეკლეს. სარგებლობდა რა იმით, რომ მისი ერთერთი ვაჟი, მირიანი იმ ხანად პეტერბურგში იმყოფებოდა, ერეკლე მისი მეშვეობით რუსეთის მიერ დაცვას ითხოვდა.

“გარემოებებმა მაიძულეს მე”, წერდა იგი თავის ძეს (Въ письме отъ 1-го марта 1793 года), “ამ წერილით გაცნობო ჩვენი ახლანდელი სახიფათო მდგომარეობის შესახებ, ვინაიდან სარწმუნო ხმები დადის, რომ აღა-მაჰმად-ხანი ამზადებს ჯარებს და ისწრაფვის ჩვენს წინააღმდეგ წამოსვლისკენ მისი მომწოდებელი ზოგიერთი ხანის მეშვეობით, და თუკი ეს განზრახვა მას გამოუვა, მაშინ გვაიძულებს რომ ვაღიაროთ მთელი სპარსეთის შაჰად. რადგანაც ჩვენ სხვა დაცვა არ გაგვაჩნია, მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის უზენაესი ტახტის გარდა, ამიტომ გიბრძანებ, როგორც მშობელი, გამოიჩინო ძეობრივი გულმოდგინება, და ეს ჩემი თხოვნა, მიემთხვევი რა წმინდა ტერფებს, ყოვლად უმდაბლესად მიართვა მის უდიდებულესობას, მისი ბრწყინვალების გრაფ პლატონ ალექსანდრეს ძე ზუბოვის მეშვეობით, რათა, ყოვლადბრძენი და მაღალმონარქიული თვალით მოიხილავს რა ჩვენს ახლანდელ სახიფათო მდგომარეობას, დედობრივი წყალობა აღმოგვიჩინოს, რათა რაიმენაირი ნიშნით აგრძნობინოს მოწინააღმდეგს, რომ საქართველო იმყოფება ამდენად დიდი მონარქის მფარველობისა და დაცვის ქვეშ, რისი მეშვეობითაც, მტერი, შეეშინდება რა საშინელი მრისხანებისა, ადვილად აიღებს ხელს თავის თავდასხმაზე”.

მირიან ბატონიშვილმა აღასრულა მამის სურვილი, და გრაფ პლატონ ალექსანდრეს ძე ზუბოვის მშვეობით, თავად იმპერატრიცას მიმართა თხოვნით.

მირიანის თხოვნა განხილულ იქნა (სახელმწიფო) საბჭოში, რომელმაც აუცილებლად მიიჩნია ერეკლეს დაიმედება დახმარებით იმ შემთხვევაში, თუკი აღა-მაჰმად-ხანს ნამდვილად ექნებოდა საქართველოში შემოჭრის განზრახვა.

კავკასიაში ჯარების სარდალს გენერალ გუდოვიჩს დაევალა აღა-მაჰმად-ხანისთვის ჩაეგონებინა, რომ რუსეთს არ შეუძლია გულგრილად უყურებდეს მის მტრულ მოქმედებებს იმ სამფლობელოთა წინააღმდეგ, რომლებიც მის ქვეშევრდომობაში ან მფარველობაში იმყოფებიან, და ეცადა, რომ სხვა მთიელი მფლობელებიც წაეხალისებინა ერთობლივი წინააღმდეგობის გასაწევად, “მისცემდა რა თავის მხრივ მათ ან თავად (საქართველოს) მეფეს ქმედით დახმარებას, რამდენადაც ეს შესაძლებელი იქნებოდა, დიდი ხარჯების გაწევისა და საზრუნავის გარეშე”.

მალევე მას შემდეგ, სახელდობრ კი 1794 წლის თებერვალში, გეორგივსკში ერეკლე მეფის წარმოგზავნილი მოვიდა, მისი გენერალ-ადიუტანტი, თავადი გარსევან ჭავჭავაძე. მან სთხოვა გუდოვიჩს მისი პეტერბურგში გამოგზავნა, ამბობდა რა, რომ აქვს იმერეთის მეფის, სოლომონის, სამეგრელოს მთავრის დადიანისა და მთავრის ვახტანგ გურიელის რწმუნებანი და თხოვნა საერთო ხელმოწერით რუსეთის მფარველობაში მათი მიღების შესახებ იმავე საფუუძველზე, რომელზედაც მიღებულია საქართველო, და რომ ელჩობის უმთავრესი მიზანი გახლდათ მეფის თხოვნა აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმათა წინააღმდეგ მისთვის დახმარების აღმოჩენის თაობაზე.

– თუმცა კი ახალა, ეუბნებოდა თავადი ჭავჭავაძე გუდოვიჩს, აღა-მაჰმად-ხანი არ უცხადებს არანაირ პრეტენზიებს ერეკლეს, მაგრამ რადგანაც იგი უძლიერესი ხანია სპარსეთში და ავლენს სურვილებს, რომ მასში საერთო მფლობელი შეიქნას, ამიტომ, საქართველოზე მისი თავდასხმის შემთხვევაში, ერეკლე მეფეს, როგორც მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის დერჟავის ქვეშ მყოფს, რუსეთის ჯარებისგან დაცვის იმედი აქვს.

საქართველოს წინაშე საფრთხე ძალზედ მალე შესაძლოა აღმართულიყო.

ლუტფ-ალი-ხანის დამხობის შემდეგ, რომელიც ღალატით ჩაუვარდა ხელში მის მოწინააღმდეგეს, სპარსეთში აღარ რჩებოდა არავინ ხანებიდან, რომელიც იქნებოდა გერგილიანი და იმდენად ძლიერი, რომ შეძლებოდა აღა-მაჰმად-ხანის ძალაუფლებისმოყვარული განზრახვებისთვის წინააღმდეგობა გაეწია. შეიძლებოდა სრული დარწმუნებით ევარაუდათ, რომ აღა-მაჰმად-ხანი, რომელმაც თავის ძალაუფლებას მთელი სპარსეთი დაუქვემდებარა და შაჰის ღირსებასაც ეძიებდა, ზემოთ გადმოცემული მიზეზების გამო არ მიატოვებდა თავის პრეტენზიებს საქართველოზე და თავისი ხელისუფლებისადმი მის დაქვემდებარებას მთელი ძალებით შეეცდებოდა. თუმცა კი ამ მიზნის მიღწევისთვის მას კიდევ იმ ზოგიერთი ხანის დამორჩილება მოუწევდა, რომელთა სამფლობელოებიც მას საქართველოსგან აშორებდა, მაგრამ ამ დაბრკოლებებზე დაყრდნოდა არ შეიძლებოდა. გამოირჩეოდნენ რა თავიანთი ქცევის არამუდმივობით, სპარსეთის ხანებიდან თითოეული იმის მხარეზე გადაიხრებოდა ხოლმე, ვისაც უძლიერესად თვლიდა, და ვისდამი დამორჩილებასაც ყველაზე უფრო მომგებიანად მიიჩნევდა. დღევანდელი მტერი და მეტოქე ხვალ მოკავშირედ და მომხრედ ძალიან ადვილად გადაიქცეოდა. იცოდა რა სპარსელთა მთელი ეს თვისებები და ხასიათი, ერეკლეს არცთუ უსაფუძვლოდ აშფოთებდა თავისი მდგომარეობა, თუმცა კი ისე ჩანდა, რომ აღა-მაჰმად-ხანი არ შეიძლებოდა საქართველოსთვის განსაკუთრებით საშიში ყოფილიყო. თუკი მას სამი წლის გამავლობაში უნდა ებრძოლა და პირველობაში შედავებოდა შედარებით სუსტ ლუტფ-ალი-ხანს, საქართველოს, თავისი მოსახლეობის მიხედვით, რა თქმა უნდა, შეეძლო მოეგერიებინა აღა-მაჰმად-ხანის ჯარები და მისი პრეტენზიებისგანაც თავი ეხსნა. მაგრამ, სამწუხაროდ, უწესრიგობები ქვეყანაში და უთანხმოებანი, რომლებიც სამეფო ოჯახში არსებობდა, მოწინააღმდეგის შემოჭრის შემთხვევაში ერეკლეს საქართველოს გადარჩენის არანაირ იმედს არ აძლევდა.

ერეკლე მეფეს ბევრი შვილი ჰყავდა ორი ცოლისგან. მან მთელი თავისი სამეფო წვრილ ნაწილებად დაჰყო და ისინი მმართველობაში თავის შვილებს გადასცა, რომლებმაც მალევე ურთიერთ შორის დავა და ქიშპი დაიწყეს (вскоре между собою пересорившимся). წლებითა და ჭრილობებით დამწუხრებულს, თავად ერეკლეს შეგნებული ჰქონდა თავისი სისუსტე და ადვილად დაჰყვებოდა თავისი მეუღლის, დარეჯან დედოფლის გავლენას, რომელიც ნელ-ნელა ძალაუფლებას თავის ხელში იგდებდა. დედოფლის ინტერესები და შეხედულებები (გეგმები, виды) ერეკლეს შეხედულებებსა და სურვილებს არ ეთანხმებოდა; დედოფალი კეთილმოსურნედ არ უყურებდა გიორგი ბატონიშვილს, დაბადებულს პირველი ქორწინებიდან, და მიუხედავად იმისა, რომ იგი სამეფოს მემკვიდრედ გახლდათ გამოცხადებული, დარეჯანი ტახტის მემკვიდრეობისგან მის ჩამოცილებას ცდილობდა. სურდა რა, რომ ერეკლეს მენაცვალედ მისი უფროსი ვაჟიშვილი, იულონ ბატონიშვილი ექცია, დედოფალი ის უმთავრესი ცენტრი გახლდათ, რომლისგანაც სამეფო ოჯახში მთელი ინტრიგები და გაუგებრობანი გამოდიოდა, რომლებიც შემდგომში ღია და აშკარა მტრობად გადაიქცა.

ბატონიშვილები არ უსმენდნენ ერთმანეთს და არც მამას ემორჩილებოდნენ; ქვეყანაში გამოჩნდა მრავალრიცხოვანი უწესრიგობანი, არ იყო ერთიანობა, ამიტომ არც ძალა იყო. საქართველოს ასეთი მდგომარეობის დროს აღა-მაჰმად-ხანს ჰქონდა სრული შესაძლებლობა, რომ, დაიმორჩილებდა რა საქართველოს მეზობელ ხანებს, მის ფარგლებში შემოჭრილიყო და ერეკლეს სამფლობელოები დაერბია. მას მხოლოდ რუსეთთან ურთიერთობების გაწყვეტის შიში აკავებდა, რომლის წინააღმდეგაც დრომდე მტრული ქცევების გამოვლენა არ უნდოდა. ვერ გრძნობდა რა საკუთარ თავში ღია ბრძოლისთვის საკმარის ძალებს, აღა-მაჰმად-ხანი ცდილობდა, რომ რუსეთის მთავრობისადმი თავისი კეთილგანწყობა გამოეჩინა. ამ მიზნით მან დაიწყო იმ რუსი ვაჭრების მფარველობა, რომლებიც სპარსეთში ვაჭრობდნენ, და გილანის მცხოვრებთა მეშვეობით სთავაზობდა იქ კონსულის სახლისა და საქონლის საწყობების აშენებას. აღა-მაჰმად-ხანი ზრუნავდა იმისთვის, რათა რუსებს თავიანთი მთავარი სავაჭრო ცენტრი გილანში დაეარსებინათ და მის ხელში ყოფილიყვნენ, რაც, რა თქმა უნდა, მისთვის გაცილებით უფრო მომგებიანი იყო, ვიდრე ჩვენს მიერ სავაჭრო პუნქტის კუნძულ საროზე მოწყობა, სადაც ჩვენ სრულებით დამოუკიდებელნი (независимы и самостоятельны) ვიყავით.

კუნძულ საროს დაკავება და იქ საწყობების მოწყობა აუცილებლობით იყო გამოწვეული. მუდმივმა უწესრიგობებმა სპარსეთში, ხანების თვითნებობამ და იმ შევიწროვებებმა, რომლებსაც რუსული სავაჭრო წოდება განიცდიდა, აიძულა ჩვენი მთავრობა, რომ ეძია საშუალებანი ვაჭრობის უზრუნველყოფისა და ყველა დაბრკოლების მოხსნისთვის, რომლებიც უკიდურესად მრავალფეროვანი იყო. ასე, როდესაც მოხდა რუსეთიდან ვერცხლისა და ოქროს მონეტების გატანის აკრძალვა, მაშინ ასტრახანში კონფისკაცია ჩაუტარდა ზოგიერთი ბაქოელი ვაჭრის მიერ დამალულ ფულებს. ამ ვაჭართა საჩივრის მიხედვით, ბაქოელმა ჰუსეინ-ყული-ხანმა დაიწყო ბაქოში ჩვენი ვაჭრების შევიწროვება, მათგან უზარმაზარ საბაჟო გადასახადებს მოითხოვდა, საქონელს ძალით ართმევდა და ფულებს გაროზგვითაც კი გამოსძალავდა. ჩვენი კონსულის წარდგენაზე ხანი თავს იმით იმართლებდა, რომ ყოველივე ამას ჩადიოდა არა ის, არამედ სასულიერო წოდება, რომელიც, მათი ადათ-ჩვეულებებით, ყველა საქმეს წყვეტდა.

– თქვენთანაც, ამბობდა ხანი, ზუსტად ასევე გუდოვიჩი კი არ განკარგავს ვაჭრობას, არამედ ასტრახანის სისხლის სამართლის საქმეთა პალატა (?). მე ვვარაუდობ, რომ ჩემი სასულიერო პირები თქვენს პალატაზე უარესნი არ არიან.

შირვანისა და შაქის ხანები, რომლებიც ბაქოს ხანის ასეთი თვითნებობისგან სხვებზე უფრო მეტს განიცდიდნენ, ჩიოდნენ რუსეთთან ვაჭრობის დაქვეითებაზე, ჰუსეინ-ყული-ხანს ომით ემუქრებოდნენ, მაგრამ იგი მუქარებს არანაირ ყურადღებას არ აქცევდა. ჩვენი კონსული ამბობდა, რომ თუკი საქმეთა მსგავსი მდგომარეობა გაგრძელდება, მაშინ აუცილებელი იქნება საქონლის საწყობისთვის სხვა პუნქტის არჩევა (Рапорты Скибиневскаго, 3-го и 28-го сентября 1793 года. Геогр. Арх.). ასეთ პუნქტად იქნა კიდეც არჩეული კუნძული სარო.

ამ კუნძულის დაკავებამ, მასზე აუცილებელი შენობების აგებამ და იქ რუსული ფლოტილიის მუდმივად ყოფნამ სანაპირო ოლქების სპარსელი მფლობელების მხრიდან სერიოზული შეშფოთება გამოიწვია. ბაქოს ხანმა მაშინვე შეცვალა თავისი ქცევა, ხოლო ამ კუნძულისადმი უახლოესმა მფლობელმა თალიშელმა მუსტაფა-ხანმა კი რუსეთის ქვეშევდრომობის ძიება დაიწყო (Письмо Гудовича графу П. А. Зубову, 9-го декабра 1794 года); სხვა ხანები ზუსტად ასევე თავისი ერთგულების გარეგნულ ნიშნებს გამოხატავდნენ. თალიშის ხანის მაგალითს მიჰყვა შემახიის ხანიც (Тоже, 16-го ноября 1793 года), ხოლო მასზე რამდენადმე უფრო ადრე დარუბანდელმა შეიხ-ალი-ხანმა თავისი დესპანი გამოგზავნა გეორგიევსკში, რომელმაც თუმცა კი ფიცი დადო რუსეთის ერთგულებაზე (Тоже, отъ 6-го iюня 1793 года), მაგრამ როდესაც გუდოვიჩმა დარუბანდში გაგზავნა ოფიცერი თხოვნით, რათა ხანს თავად მოეწერა ხელი პირობებზე, მაშინ კი შეიხ-ალიმ ამაზე უარი განაცხადა.

იყო რა თხუთმეტი წლის ბავშვი, ხანი თავის ქცევებში ხელმძღვანელობდა დედისა და ბიძის რჩევებით. იგი ქვეშევრდომობას მხოლოდ იმისთვის ეძიებდა, რომ, სულეიმან-ხანის მოძრაობით შეშინებულს, მის სამფლობელოებში სპარსელთა შემოჭრისა ეშინოდა; როგორც კი ამ საფრთხემ გვერდი აუარა, როგორც კი მან შეიტყო, რომ აღა-მაჰმად-ხანი სპარსეთში საშინაო საქმეებით არის დაკავებული, მან ქვეშევრდომობაზე მაშინვე უარი თქვა. შეიხ-ალი-ხანი ამბობდა, რომ, მათი ადათ-წესების მიხედვით, პირობებზე ხელის მოწერა არ შეუძლია, ხოლო თავისი ერთგულების ნიშნად კი ემთხვევა ყურანს. მან წერილი გამოგზავნა უზენაეს სახელზე, რომელშიც წერდა, რომ ქვეშევრდომობის პირობების დასადებად წარმოგზავნა თავისი დესპანი, წინაპართა მაგალითის მიხედვით. გუდოვიჩი პასუხობდა, რომ თუკი ხანი ხელს არ მოაწერს ქვეშევრდომობის პირობებს, მაშინ მისი წერილი ვერ წარედგინება იმპერატრიცას (Письмо Гудовича графу П. А. Зубову, отъ 16-го ноября 1793 года. Геогр. Арх.).

– შედიხართ რა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ქვეშევრდომობაში, ეუბნებოდა გუდოვიჩი დარუბანდის ხანის წარმოგზავნილს მისი უკან გასტუმრებისას, თქვენ პოულობთ თქვენს ბედნიერებას, მაშინ როდესაც ხელმწიფა თავისი დერჟავის ქვეშ თქვენ გღებულობთ მხოლოდ თავისი გულმოწყალების გამო და ამით მხოლოდ ზარალსა და ხარჯებს განიცდის.

ამ დარწმუნებათა მიუხედავად, შეიხ-ალი-ხანი მაინც არ თნხმდებოდა პირობების ხელმოწერაზე. იგი საკუთარ თავს უკვე ფეხზე იმდენად მყარად მდგომარედ და დამოუკიდებლად აღიარებდა (Онъ признавалъ себя теперь настолько самостоятельнымъ и независимымъ), რომ შესაძლებლად მიიჩნევდა ბაქოზე თავისი პრეტენზიის განცხადებასაც, რომლის ხანსაც თავის მოხარკედ თვლიდა. შეიხ-ალი-ხანმა ჯარები შეკრიბა და ჰუსეინ-ყული-ხანის წინააღმდეგ დაიძრა, არ აქცევდა რა ყურადღებას იმას, რომ ბაქოს ხანი უკვე დიდი ხანია რუსეთის მფარველობასა და თვით ქვეშევრდომობასაც კი ეძიებდა.

ჰუსეინ-ყული-ხანი ქვეშევრდომობაში მის მიღებას ჯერ კიდევ 1792 წელს ითხოვდა, და თუ მიღებული არ ყოფილა, ისევ იმავე დარუბანდელი შეიხ-ალი-ხანის ხრიკების გამო. ქვეშევრდომობის შესახებ თხოვნით თავისი მოხელის გამოგზავნისას, შეიხ-ალი-ხანმა თავის სამფლობელოთა რიცხვში ბაქოს სახანოც ჩართო, ასე რომ ჩვენი მთავრობა იმ ხანებში მეტად ძნელ მდგომარეობაში იყო, არ იცოდა რა, თუ როგორ მოქცეოდა ბაქოს ხანს: დამოუკიდებლად ჩაეთვალა იგი, თუ დარუბანდის ხანის ქვეშევდრომად.

ქალაქ ბაქოს ყოველთვის თავისი ხანი ჰყავდა, რომელიც ჯერ კიდევ იმპერატორ პეტრე I-ის დროს რუსეთის განსაკუთრებული მფარველობით სარგებლობდა. ბაქოს ხანის სამფლობელოთა უმნიშვნელობა იყო იმის მიზეზი, რომ იგი უკანასკნელ ხანებში დარუბანდის ხანის გარკვეულ დამოკიდებულებასა და ვასალობაში იმყოფებოდა, რომელსაც ხარკსაც კი უხდიდა.

ჰქონდა რა მხედველობაში, რომ ბაქო მეტად მნიშვნელოვანია ჩვენი ვაჭრობისთვის, გუდოვიჩი შუამდგომლობდა ბაქოს ხანის რუსეთის ქვეშევრდომობაში ცალკე მიღების შესახებ, იმისთვის, რათა მასზე დარუბანდელი შეიხ-ალი-ხანის პრეტენზიებისთვის დასასრული დაედოთ. უკანასკნელს გუდოვიჩი წერდა, რათა მას ბაქო არ დაერბია, რადგანაც, ჩართო რა ეს ქალაქი თავის სამფლობელოთა რიცხვში, შეიხ-ალი-ხანმა სწორედ ამით უკვე გადმოსცა იგი რუსეთის მფარველობის ქვეშ.

1795 წლის სექტემბერში მოხდა იმპერატრიცის თანხმობა ბაქოს ხანის რუსეთის ქვეშევრდომობაში მიღებაზე, და 5 დეკემბერს მისი დესპანი პეტერბურგში იქნა გაგზავნილი. არ შემოფარგლულა რა ამ გაგზავნით, გუდოვიჩი ხანის პირად ფიცს მოითხოვდა, ქვეშევრდომობის შემდეგი პირობების დაცვით: 1) რათა იგი და მისი მენაცვალეები ხანის ღირსებაში დამტკიცებულიყვნენ რუსეთის იმპერატორების მიერ და მათდამი ერთგულნი დარჩენილიყვნენ; 2) რათა ხანებს არ ჰქონოდათ არანაირი ურთიერთობები, მოლაპარაკებები და არ დაედოთ პირობები მეზობლებთან, იმ მხარის მთავარი რუსი უფროსის მასზე თანხმობის გარეშე; 3) რათა ხანებს მფარველობა აღმოეჩინათ და ყველანაირი შესაძლო უპირატესობანი მიეცათ ბაქოსა და სპარსეთში მოვაჭრე რუსი ვაჭრებისთვის; 4) რათა ბაქოელებს არ გაეძარცვათ საქონელი დამსხვრეული გემებიდან, არამედ შეენახათ ისინი მფლობელთათვის მისაცემად; 5) რათა ბაქოში მუდმივად ყოფილიყო რუსი კონსული და იმდენი სამხედრო გემი, რამდენსაც რუსეთის მთავრობა აუცილებლად მიიჩნევდა, და ბოლოს, 6) რათა ბაქოს ხანს დარუბანდის ხანისთვის ეხადა ის ხარკი, რომელსაც იგი ამ დრომდე იხდიდა (Всеподданнейшiй рапортъ Гудовича, 5-го декабря 1795 года).

ბაქოს ხანთან თითქმის ერთდროულად რუსეთის ქვეშევრდომობას ეძიებდა ყარაყაიდაღის უცმიც, რომლის სამფლობელოებიც, ებჯინებოდა რა კასპიის ზღვას, ტარკის შამხალისა და დარუბანდის ხანის სამფლობელოებს შორის იმყოფებოდა (Тоже, 2-го августа 1795 года).

ავარიის ხანიც ასევე ცდილობდა ეჩვენებინა, რომ ვითომდა რუსეთისადმი ერთგულია. უკიდურესობამდე ანგარებისმოყვარულ, ველურ და მტაცებელ ადამიანს, უხეში და მძვინვარე, მაგრამ უკიდურესად ღარიბი ხალხის მფლობელს, ავარიის ხანს სინამდვილეში რუსეთისადმი გულწრფელი კეთილგანწყობა არ ჰქონია, არამედ მას მხოლოდ ინტერესისთვის ეძიებდა: იგი ითხოვდა, რათა მისთვის ყოველწლიურად 10.000 მანეთი ჯამაგირი ეძლიათ. გუდოვიჩმა უკან დააბრუნა ავარიის ხანის მიერ წარმოგზავნილი, რომელსაც სწერდა, რომ არ არის კარგი მისთვის პირობების წაყენება (входить въ договоры) “დედამიწაზე უდიდესი ხელმწიფასადმი”, და რომ, მფარველობის მაძიებელი, იგი უნდა მიენდოს მის ნებას, ყოველგვარი პირობის გარეშე, მთელი ქვეყნისთვის ცნობილ მის დიდსულოვნებასა და გულუხვობაზე სრული დაიმედებით (Всеподданнейшiй рапортъ Гудовича, 5-го декабря 1795 года). გუდოვიჩს მაგალითად მოჰყავდა ტარკის შამხალი, რომელმაც, შემოვიდა რა რუსეთის მფარველობაში, მრავალი სიკეთე მიიღო იმპერატრიცის წყალობათაგან.

ტარკის შამხალი, უეჭველად, ყველაზე უფრო მეტად ერთგული იყო ჩვენდამი დაღესტნის ყველა მფლობლსა და სპარსელ ხანებს შორის. ღებულობდა რა რუსეთის ქვეშევრდომობას, იგი არ თხოულობდა თავისთვის არანაირ პრივილეგიებს, ემყარებდა რა სავსებით იმპერატრიცის დიდსულოვნებას. შამხალი აღყვანილ იქნა საიდუმლო მრჩევლად (былъ произведёнъ въ тайные советники); მას ეწყალობა სიგელი, ინვესტიტურის ნიშნები, ბრილიანტის ფრთა და ექვს-ექვსი ათასი მანეთი ყოველწლიურად ჯარის დაქირავებისთვის. მასთან მუდმივი საპატიო ბადრაგის შენახვის საბაბით, დანიშნულ იქნა სეკუნდ-მაიორი მანეევი და მასთან ერთად დაბალი ჩინის ოცი ადამიანი. მანეევს უმთავრესად ჰქონდა დავალება, რომ თვალყური ედევნებინა ყველაფრისთვის, რაც საშამხლოში ხდებოდა.

თავისთავად მუჰამედი ტარკის შამხალი თავის სამფლობელოში არაფერს არ ნიშნავდა. იყო რა მოხუცებული და არცთუ ფხიზელი ქცევის ადამიანი, მუჰამედი არ შედიოდა მმართველობის საქმეებში, არამედ გადასცა ისინი თავის ვაჟსა და მემკვიდრეს მეგთის, რომლის დაჟინებული თხოვნით შემოვიდა კიდეც რუსეთის ქვეშევრდომობაში. იყო რა დაახლოებით ოცდაათი წლის ასაკისა, მეგთის კარგად ჰქონდა გაცნობიერებული ასეთი ქვეშევრდომობის მთელი სარგებლიანობა და დაჟინებით ითხოვდა ამას. მამის სიცოცხლეში იგი უკვე მართავდა საშამხლოს – ერთერთ უვრცელეს სამფლობელოს დაღესტანში. თუმცა კი ტარკის შამხალს, უმნიშვნელო რიცხვის დაცვის გარდა, მუდმივი ჯარები არ ჰყავდა, მაგრამ, საჭიროების შემთხვევაში შეეძლო შეეძლო 15.000 ადამიანამდე შეიარაღებული მცხოვრების შეკრება, როგორც ქვეითისა, ისე ცხენოსნისაც (Всеподданнейшiй рапортъ Гудовича, 16-го ноября 1793 года). ეს ციფრი მეტად მნიშვნელოვანი იყო სხვა მთიელი მფლობელებისთვის, და ამიტომ ტარკის შამხლებს ყოველთვის დიდი გავლენა ჰქონდათ არა მხოლოდ მეზობელ ხანებსა და მთიელ მფლობელებზე, არამედ მათდამი უახლესი სპარსეთის შიდა პროვინციების ხანებზედაც.

ტარკის შამხალის ასეთი უპირობო მორჩილება და ბევრი სპარსელი ხანის მიერ რუსეთის მფარველობის ძიება არ მოსწონდა აღა-მაჰმად-ხანს, რომელსაც მათი თავისი ძალაუფლებისადი დაქვემდებარება სურდა. უყურებდა რა რუსეთს უკიდურესად არაკეთილმოსურნედ, იგი მაინც დრომდე ცდილობდა თავისი არაკეთილგანწყობის დამალვას, მაინც ისევ ჰქონდა რა იმედი, რომ ასტრახანში მურთაზა-ყული-ხანის ტყვეობაში მყოფ თავის ერთგულ აბას-ხანს გამოიხსნიდა.

1795 წლის ივლისის მიწურულს ასტრახანის გამოვლით ყიზლარში მოვიდა აღა-მაჰმად-ხანის მიერ წარმოგზავნილი ორი ჩინოსანი, რომლებიც ითხოვდნენ გეორგიევსკში გუდოვიჩთან მათ მიცილებას, რომელსაც განუცხადეს კიდეც, რომ გამოგზავნილი არიან შაჰისგან “ახლა ღვთის მადლით სპარსეთის მფლობელისა”. გუდოვიჩის კითხვაზე, აქვთ თუ არა მათ წერილები ან კრედიტიული სიგელები, დესპანებმა მას ორი წერილი გადასცეს: ერთი გილანის მმართველისგან, ხოლო მეორე კი ჰაჯი-იბრაჰიმისგან, რომელიც საკუთარ თავს შაჰის ვეზირს უწოდებდა. ისინი ორივენი წერდნენ, რომ შაჰს, არის რა გულწრფელად კეთილი განწყობით რუსეთისადმი, სურს მეგობრობისა და კეთილი თანხმობის გაგრძელება, და რომ მთელ სპარსეთში ნაბრძანებია რუსებისადმი კეთილად და “მთელი ალერსით” მოპყრობა. იმედოვნებდნენ რა, რომ რუსეთის მთავრობა უარს არ იტყვის სპარსეთისა და მისი ახალი მბრძანებლისადმი მეგობრული განწყობის დამტკიცებაზე, წერილების დამწერნი აღა-მაჰმად-ხანის სახელით ითხოვდნენ ასტრახანში მყოფი აბას-ხანის განთავისუფლებასა და ამასთან ერთად უზენაეს კარზე მათ გაგზავნას “შაჰის მიერ მათთვის დავალებული საქმეების მოსახსენებლად”.

– მე ამ დრომდე არ ვიცი სპარსეთში შაჰი, და მით უმეტეს მისი ვეზირი, პასუხობდა გუდოვიჩი წარმოგზავნილებს. რადგან თქვენ არა გაქვთ ისპაჰანელი აღა-მაჰმად-ხანისგან არც წერილი იმპერატრიცისადმი, არც რწმუნებანი, ამიტომ არ შემიძლია თქვენი მიღება დესპანებად, და კიდევ უფრო მეტად უზენაეს კარზე თქვენი გაგზავნა. შემიძლია მხოლოდ თქვენი მიღება, როგორც პარტიკულარული ადამიანებისა, რომლებიც თავიანთი საჭიროების გამო არიან ჩამოსულნი, და თქვენს შეხედულებას მივანდობ დარჩებით აქ, თუკი რაიმე საჭიროება გაგაჩნიათ, თუ უკანვე გაემგზავრებით. ასტრახანში მყოფი აბას-ხანის განთავისუფლება კი, მე, მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ბრძანების გარეშე, არ შემიძლია.

გუდოვიჩის უარმა აბას-ხანის გაცემაზე აღა-მაჰმად-ხანი საბოლოოდ განაწყო რუსეთის წინააღმდეგ. გატაცებული იყო რა სპარსეთის შიგნით მიღწეული წარმატებით და არ ჰქონდა რა რუსეთისთვის უშუალო ზარალის მოყენების შესაძლებლობა, აღა-მაჰმად-ხანმა იმ ხანების მორჩილების მოთხოვნა დაიწყო, რომლებიც ჩვენს მფარველობას ეძიებდნენ. მან ყველგან დაგზავნა თავისი წარგზავნილები განცხადებით, რომ ის ხანები, რომლებიც თავს მის ქვეშევრდომებად არ აღიარებენ, იქნებიან განდევნილნი, მათი სამფლობელოები დარბეული, მცხოვრებნი კი ამოწყვეტილნი. რათა ურჩნი კიდევ უფრო მეტად დაეშინებინა, აღა-მაჰმად-ხანმა მის მიერ შეკრებილი ჯარების მნიშვნელოვნების შესახებ ხმები დაარხია.

– სპარსელებისა და მთიელებისთვის, ამბობდა გუდოვიჩი, ეს ხმები შესაძლოა საშიშიც იყოს, მაგრამ სინამდვილეში კი ის არაფერს არ ნიშნავს, ვინაიდან აღა-მაჰმად-ხანს სუსტი ჯარი ჰყავს, ყველანაირი შეგროვებული ნაძირლები, უმეტეს წილად ფითილიანი თოფებით, ცოტა აქვს წესიერი ზარბაზანი, უმეტესად კი აქლემებით გადასატანი, ჰყავს ბევრი სპილო და მისი მსგავსი.

განაცხადა რა პრეტენზიები ერევანსა და განჯაზე, რომელთა ხანებსაც მანამდე ორმოცი წლით ადრე თავიანთ თავზე და თავიანთ ხალხებზე აღიარებული ჰქონდათ საქართველოს მეფის ძალაუფლება, აღა-მაჰმად-ხანი მტრულ ურთიერთობებში დგებოდა ჩვენს მთავრობასთანაც, იცოდა რა, რომ საქართველო რუსეთის მფარველობის ქვეშ იმყოფებოდა.

“სპარსეთში გარემოებები იცვლება, წერდა გუდოვიჩი (Въ собственноручном письме графу П. А. Зубову, 7-го мая 1795 года). ისპაჰანელი აღა-მაჰმად-ხანი ძლიერდება და, დაამარცხა რა თავისი მოწინააღმდეგე შირაზელი ლუტფ-ალი-ხანი, რომელიც თავის მოხელეთა ღალატით ტყვედ ჩავარდა და მოკლულ იქნა* (*სხვა ცნობებით, ლუტფ-ალი-ხანი არ მოუკლავთ, არამედ გადასახლებაში იქნა გაგზავნილი), იზრდება თავის ქედმაღლურ ჩანაფიქრებში, აგროვებს ჯარებს და აშინებს სხვა ხანებს მისდამი დასამორჩილებლად, საქართველოზე თავდასხმით იმუქრება, რის გამოც მეფე ერეკლე თეიმურაზის ძე ძლიერადაა შეშფოთებული და სამხედრო დახმარებას ითხოვს”.

სპარსული ჯარების შეკრების შესახებ პირველივე ხმების გაგონების შემდეგ, ერეკლემ უკვე თავისი დესპანი გამოგზავნა კავკასიის ხაზზე მისთვის ჯარებით დახმარების აღმოჩენის თხოვნით აღა-მაჰმად-ხანის მოსაგერიებლად. არ ჰქონდა რა პირდაპირი ბრძანება საქართველოში ჯარების გაგზავნის შესახებ, გუდოვიჩი ერეკლეს წერდა, რომ ვერ ხედავს სწრაფ საფრთხეს საქართველოსთვის, რადგანაც მასა და აღა-მაჰმად-ხანის სამფლობელოებს შორის კიდევ ბევრი სპარსელი ხანია, მას რომ არ დაემორჩილნენ. გუდოვიჩი ერეკლე მეფეს ურჩევდა, რომ შეერთებულიყო იმერეთის მეფე სოლომონთან მტრის ერთობლივად მოგერიებისთვის, რომელსაც ასევე წინააღმდეგობა უნდა შეხვედროდა საქართველოს მოსაზღვრე ყარაბაღისა და ერევნის ხანებისგან, რომლებიც, როგორც ცნობილი იყო, არ აღიარებდნენ საკუთარ თავზე აღა-მაჰმად-ხანის ძალაუფლებას.

ერევნის ხანი თავდაცვისთვის ზომებს ღებულობდა და თავის ციხესიმაგრეში ყველაფერ აუცილებელს მეტად ხანგრძლივი ვადისთვის – შვიდ წელიწადზე იმარაგებდა. ქალაქისა და ციხესიმაგრის ძირძველი მოსახლეობის გარდა, მან იქ შეაგროვა 7.000-იანი ჯარი, 4.000 სპარსელი და 3.000 სომეხი. თითოეულ სპარსელს, ციხესიმაგრეში სივიწროვის თავიდან ასაცილებლად, თან მხოლოდ ერთი ცოლის მოყვანის ნება მისცეს, ხოლო დანარჩენი ცოლები და შვილები კი ნათესავებისა და ახლობლების ზრუნვის ქვეშ სოფლებში უნდა დაეტოვებინათ.

თავდაცვისა და დაცვის ასეთი სისტემა არ შეიძლებოდა რომ ხანგრძლივი ყოფილიყო. დატოვეს რა მთელი თავიანთი ქონება და ოჯახები მოწინააღმდეგისგან ვერაფრით ვერ დაცულ სოფლებში, და კარგავდნენ რა ყველაფერს მათ დარბევასთან ერთად, განა შეეძლო გარნიზონს შეუპოვრად და დიდხანს დაეცვა საკუთარი თავი მოწინააღმდეგის შემოტევებისგან? მოწინააღმდეგის შემოჭრის ან იმ სოფლების მახლობლად მისი მოძრაობის შესახებ, სადაც ოჯახები ჰყავდათ დატოვებული, პირველივე ცნობის შეტყობის შემდეგ სპარსულ ციხესიმაგრეთა გარნიზონები სახლებში გარბოდნენ, და ციხესიმაგრის დასაცავად მხოლოდ ნახევარიღა რჩებოდა, ზოგჯერ კი უფრო ნაკლებიც. მიუხედავად ამისა, ერევნის ხანი იმედოვნებდა თავისი დამოუკიდებლობის დაცვას და აღა-მაჰმად-ხანის მოთხოვნაზე, რომ საქართველოს წინააღმდეგ ერთობლივი მოქმედებისთვის მას შეერთებოდა, უარით პასუხობდა.

– ჩვენ უწინ სპარსელთა ძალაუფლების ქვეშ ვიყავით, ამბობდა იგი, და მათ ხარკსაც ვუხდიდით. გურჯისტანის მფლობელმა (საქართველოს მეფემ) კი დაამარცხა სპარსელთა ძალმოსილება, ჩვენ თავის ძალაუფლებას დაგვამორჩილა, და ახლა ხარკს მას ვუხდით. შენ მარტომ ეომე ერეკლეს, და თუ გაიმარჯვებ, მაშინ შენ დაგემორჩილებით.

შუშელმა იბრაჰიმ-ხანმა, რომლისგანაც სპარსეთის მბრძანებელი ამანათებს მოითხოვდა, მათ მიცემაზე უარი თქვა და მას შაჰად არ აღიარებდა. თითქმის მთელი დანარჩენი ხანები დიდად იყვნენ შეშფოთებულნი და არ იცოდნენ, თუ რა ეღონათ. თითოეულ მათგანს თავისთავად ძალები არ გააჩნდა აღა-მაჰმად-ხანისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად, ხოლო ერთობლივი მოქმედებისთვის ერთად შეკრებაში კი მათ ურთიერთ უთანხმოებანი უშლიდა ხელს. აღა-მაჰმად-ხანი ხედავდა ამას და ამიტომ მეტად ენერგიულად მოქმედებდა. შექისა და შემახიის ხანებმა, რომლებიც შუშის ხანზე უფრო უძლურები იყვნენ, ეშინოდათ რა სასჯელისა, წარმოგზავნილები მეტად ალერსიანად მიიღეს და დამორჩილებაზე თავიანთ მზადყოფნასაც გამოხატავდნენ, მაგრამ, სპარსული ადათების მიხედვით, საბოლოო გადაწყვეტილების მიღებას აყოვნებდნენ. დარუბანდელი შეიხ-ალი-ხანი წარმოგზავნილს “პატივისცემით” შეხვდა, მას საჩუქრები უბოძა და თავისი ნდობით აღჭურვილი პირი აღა-მაჰმად-ხანთან გაგზავნა, მისდამი დამორჩილებაზე თავის მზადყოფნაში დარწმუნებით (Журналъ всеподд. донесенiй Гудовича за 1795 годъ. Георгiевскiй воен. архивъ). თავქარიანი და მზაკვარი ადამიანი, შეიხ-ალი-ხანი ახლა უკვე აღარ ფიქრობდა რუსეთის ქვეშევრდომობაზე, და სრულებით იხრებოდა აღა-მაჰმად-ხანის მხარეს, გაიტაცა რა მისმა დაპირებამ, რომ მთელი შირვანის ნაიბად აქცევდა. ბაქოელი ჰუსეინ-ყული-ხანი, რომლის რწმუნებულიც გეორგიევსკში იმყოფებოდა, ქვეშევრდომობაზე პირობების დასადებად, სთხოვდა გუდოვიჩს რუსული ფლოტილიით მისთვის დახმარების აღმოჩენას და ეკითხებოდა, შეუძლია თუ არა ასეთი დახმარების იმედი ჰქონდეს აღა-მაჰმად-ხანის ბაქოზე თავდასხმის შემთხვევაში. გუდოვიჩმა თავი აარიდა ხანისთვის პირდაპირი პასუხის გაცემას.

თალიშელი მუსტაფა-ხანი, ჩვენს მიერ დაკავებულ კუნძულ საროს უახლოესი მეზობელი, ასევე არ დაეთანხმა საკუთარ თავზე სპარსეთის მმართველის ძალუფლების აღიარებას, და ითხოვდა, რომ იგი რუსეთის ქვეშევრდომობაში მიეღოთ. მან შეგვატყობინა, რომ აღა-მაჰმად-ხანს მტრული განზრახვები აქვს ჩვენს წინააღმდეგ; რომ მან საშინელი ტანჯვა-წამებით იმისთვის მოაკვლევინა გილანის პროვინციის ზოგიერთი ჩინოსანი, რომ მათ ენზელიში მყოფი რუსული გემი ხელში არ ჩაიგდეს.

შემდეგ ამის კვალდაკვალ მიღებულ იქნა ცნობა, რომ სპარსელები თალიშის ხანის სამფლობელოში შეიჭრნენ, ბევრი სოფელი დაარბიეს და მისი ცოლები და ბევრი ქალი ხელში ჩაიგდეს. მუსტაფამ მთებს შეაფარა თავი, ხოლო მისი ძმა და ბევრი თალიშელი კუნძულ საროზე მოვიდა რუსული ესკადრის მფარველობის ქვეშ.

კასპიის ზღვის ნაპირზე თალიშის ხანის წინააღმდეგ სპარსელების მოძრაობასთან ერთდროულად, აღა-მაჰმად-ხანმა სამოცამდე კირჟიმი (ნაპირთად ახლოს მცურავი გადასატანი გემი) აღკაზმა დესანტის გადასაყვანად და ისინი თალიშის ნაპირებისკენ გამოუშვა. როცა ეს დესანტი კუნძულ საროს მახლობლად გაჩერდა და ნაპირზე გადმოსხმა დაიწყო, მაშინ რუსული ესკადრის უფროსმა, ჰქონდა რა ბრძანება არ დაეშვა კასპიის ზღვაში არანაირი უცხო სამხედრო გემები, თავისგან გაგზავნა პაკეტბოტი, რომელმაც ის-ის იყო კირჟიმებს უკანდახევაში მუქარის შექმნა დაუწყო, რომ სპარსელთა მამაცმა ჯარებმა ისევ გემებში ჩასხდომა იჩქარეს და ლენქორანის შესართავისკენ უკან დაიხიეს. ერთერთი კირჟიმი პაკეტბოტს მოუახლოვდა განცხადებით, რომ სპარსელებს არ გააჩნიათ არანაირი მტრული ჩანაფიქრები რუსეთის წინააღმდეგ, მაგრამ მხოლოდ თავიანთი შაჰის ბრძანება მიიღეს, რომ თალიშის ხანი დაესაჯათ.

ამრიგად, აღა-მაჰმად-ხანის სურვილი, რომ ადერბაიჯანის ხანები თავისი ძალაუფლებისადმი დაექვემდებარებინა, ამჯერად შეუსრულებელი დარჩა. უკან დაბრუნებულებმა თავიანთ მბრძანებელს უმეტეს წილად არადამაკმაყოფილებელი პასუხები მიუტანეს და ცნობებიც იმის შესახებ, რომ ხანები, რომელთა მორჩილებასაც იგი მოითხოვდა, არ აღიარებენ მას შაჰად და გადაწყვეტილი აქვთ უკიდურეს შესაძლებლობამდე გაუწიონ მას წინააღმდეგობა. რჩებოდა ძალით მიეღწია იმისთვის, რისი ნებაყოფლობით მიღებაც არ შეიძლებოდა.

ჩაიგდო რა თავის ხელში სალიანი, ქალაქი, რომელიც დარუბანდის ხანს ეკუთვნოდა, აღა-მაჰმად-ხანმა ქმედითად დაიწყო ჯარების შეკრება მისდამი ურჩი ხანების წინააღმდეგ მოქმედებისთვის. შეკრების მთავარ პუნქტად დანიშნულ იქნა ქალაქი არდევილი, სადაც ეწყობოდა პროვიანტის საწყობი; სხვა სასაწყობე ადგილად არჩეულ იქნა თავრიზი.

მეზობელი ხანები ციებ-ცხელებიანი ყურადღებით ადევნებდნენ თვალყურს სპარსული ჯარების შეკრებას, ცდილობდნენ რა ამოეცნოთ, თუ საით იქნება პირველი დარტყმა მიმართული; ყველა ამბობდა, რომ შაჰი მიდის ყარაბაღში. სურდა რა ჭეშმარიტი განზრახვის დაფარვა, აღა-მაჰმად-ხანი, რომელმაც 50.000 ადამიანისგან შემდგარი ლაშქარი შეკრიბა, თავად აცხადებდა, რომ მიდის შუშაზე.

ყარაბაღის მდგომარეობა იმ ხანებში ყველაზე უფრო სამწუხარო და ძნელი იყო. მოუსავლიანობის გამო საყოველთაო შიმშილმა, რომელიც მიყოლებით სამ წელიწადს გრძელდებოდა, ყველა ნაწარმზე და განსაკუთრებით კი პურზე ფასები აამაღლა, ასე რომ ხორბლის საწყაოს მეოთხედი (четверть пшеницы), მაშინდელი ფასებით, 45 მანეთი ღირდა. უბედურებაში ჩავარდნილი ხალხი მწუხარედ იყო, მაგრამ იბრაჰიმ-ხანს მაინც არ სურდა სპარსეთის მბრძანებლის მოთხოვნებისადმი დამორჩილება, მტრის დასახვედრად ემზადებოდა და დახმარებას თავის მოკავშირეს, საქართველოს მეფეს ერეკლეს სთხოვდა. უკანასკნელმა მას გაუგზავნა ჯარები თავისი ვაჟის ალექსანდრე ბატონიშვილის უფროსობით. ქართული ჯარების დახმარებით შუშელებმა მოახერხეს სპარსელთა მეწინავე რაზმის დამარცხება და ყარაბაღიდან მისი განდევნა, მაგრამ ამ უიღბლობამ ვერ გააჩერა აღა-მაჰმად-ხანი. მან ახალი ჯარები შეკრიბა, უფრო მნიშვნელოვანი რიცხვით, ყარაბაღში ხელმეორედ შეჭრის განზრახვით, რათა იგი დაერბია და საქართველოზე დაძრულიყო იმ საბაბით, რომ ერეკლე მეფე შუშელ იბრაჰიმ-ხანთან მისი კავშირის გამო დაესაჯა.

აღა-მაჰმად-ხანის მსგავსი ქცევა და საქციელი (подобное поведенiе и поступки) არ შეიძლებოდა, რომ ჩვენი მთავრობის მიერ უყურადღებოდ ყოფილიყო დატოვებული, და ამიტომ გუდოვიჩმა წერილობით უბრძანა კასპიის ზღვაში მყოფ სამხედრო გემებს, რუსული დროშის მფლობელობა და ერთიანობა დაეცვათ (охранять владычество и единство русского флага) და სპარსელთა ქცევებისა და მოძრაობებისთვის თვალყური ედევნებინათ. ამ მიმართებით უკეთესი უზრუნველყოფისთვის, აგრეთვე სპარსეთში რუსული ვაჭრობის მფარველობისთვის და, ბოლოს, კუნძულ საროს დასაცავად, როგორც რუსული ვაჭრობისთვის უსაფრთხო ნავსაყუდელისა, გუდოვიჩმა ამ კუნძულთან მნიშვნელოვანი რაოდენობის სამხედრო გემების დატოვება ბრძანა (Всеподданнейшiй рапортъ Гудовича и письмо его же графу П. А. Зубову, отъ 2-го августа 1795 г.).

იმავე დროს სპარსეთის ნაპირებთან იმყოფებოდა ჩვენი ოთხი სამხედრო გემი, რომელთაგან ორი კუნძულ საროს იფარავდა. თუმცა კი ეს გემები საკმარისიც იყო ზღვის მხრიდან აღა-მაჰმად-ხანის ყველა თავდასხმის მოსაგერიებლად, გუდოვიჩმა მაინც სასარგებლოდ მიიჩნია ზღვაში გასასვლელად კიდევ ერთი ხომალდის მომზადება და მისი შუამდგომლობით გაცემულ იქნა განკარგულება კასპიის ფლოტილიის გაძლიერებაზე ყაზანსა და ასტრახანში რამდენიმე სამხედრო გემის აგებით.

“თქვენს მიერ მიღებულ სიფრთხილის წინასწარ ზომებს, წერდა იმპერატრიცა ეკატერინე გუდოვიჩს (Въ рескрипте отъ 4-го сентября 1795 года), სპარსეთის დიდ ნაწილში გაძლიერებული აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმების წინააღმდეგ, ჩვენ სრულად ვიწონებთ, დარწმუნებული ვართ რა, რომ ვერც ერთი ასეთი თავდასხმა ვერ შეძლებს, სულ მცირე, ჩვენი საზღვრებისთვის უშუალო ზარალის მოყენებას, და რომ თქვენ იზრუნებთ საზღვრისპირა ხალხებში სიწყნარისა და ჩვენდამი მომხრეობის შენარჩუნებისთვის. 

მართალია, რაც უფრო შორს გავრცელდება დასავლეთისკენ მოხსენიებული ხანი, მით უფრო მეტი სიძნელეები შეხვდება მას; ამაზე ზევით, ვერც მისი წლები, ვერც მისი მმართველობის სახე, მრავალი სისასტიკე რომ ახლავს თან, ვერ ჰპირდება მას ხანგრძლივ და სრულყოფილ წარმატებებს. მისი სიკვდილის შემდეგ კი ბედნიერების სახელგანთქმულად გადატრიალებისას (и при знатномъ перевороте счастiя) მთელი მისი ჩანაფიქრები არარად იქცევა, და სპარსეთი ისევე დაიყოფა, როგორიც ის იყო ნადირ-შაჰის აღსრულების შემდეგ და მასში ორი მმართველის: ქერიმისა და ალი-მურად-ხანის გაძლიერების დროს. მეორეს მხრივ კი, აქ არ შეიძლება გვეშინოდეს თურქებთან მჭიდრო დაახლოებისაც, სადაც ურთიერთ სიძულვილს, რაც ორივე სექტის განსხვავებიდან და სხვა ძველი მიზეზებიდან მომდინარეობს, ღრმადა აქვს ფესვები გადგმული; მაგრამ მიუხედავად ამისა ჩვენ საჭიროდ ვცანით, როგორც სამომავლოდ ჩვენი საზღვრების უკეთ უზრუნველყოფისთვის, ისე მაგ მხარესთან მიმართებაში ერთხელ და სამუდამოდ ჩვენის სისტემის სავარაუდოდ ჩამოყალიბებისთვისაც, თქვენ შემდეგი დარიგებანი დაგიხაზოთ.

პირველი. ქართლისა და კახეთის მეფეს, როგორც ჩვენს ვასალს, ჩვენი საკუთარი ღირსებისა და ინტერესების შესაფერისად, ვალდებულნი ვართ ვიცავდეთ მასზე მოწინააღმდეგეთა თავდასხმებისგან. მისი თანხმობა შუშის ხანთან და მათი საერთო მოქმედება ბევრად შეუწყობს ხელს აღა-მაჰმად-ხანის შემდგომი წარმატებებისთვის სიძნელეების გაჩენას; მაგრამ რათა უფრო მეტად გავაძლიეროთ ქართლის მეფე ამ მოუსვენარი ადამიანის წინააღმდეგ, ვინებეთ, რომ თქვენ მოხსენიებულ მეფეს გაუწიოთ დახმარება მასთან ტრაქტატით დადგენილი ქვეითი ჯარის ორი სრული ბატალიონით, რომლებსაც ჩვეულებრივ ქვემეხებს ზევით გამოუყოფთ (კიდევ) რამდენიმეს უწინ მისთვის შეპირებული არტილერიიდან. მაგრამ რამდენადაც იმ მხარეში დიდი ყალიბის ქვემეხების გადაზიდვა და გამოყენება მოუხერხებელია, ამისთვის შეცვალეთ კიდეც ისინი მსუბუქებით, არაუმეტეს ექვსგირვანქიანი ზარბაზნების და მათი თანაზომადი მარტორქებისა, განამწესებთ რა მათთან ადამიანებს, რომლებიც მათი მოქმედებებისთვის არიან საჭირო. გარემოებების-და მიხედვით და ადგილზე თქვენი უკეთესი განსჯით, შეგიძლიათ კიდევ ორი ბატალიონი მიუმატოთ, მოერიდეთ მხოლოდ იმას, რომ ისინი არ იქცნენ ამაო მსხვერპლად შორეულ მხარეში და ამით ადამიანთა დაკარგვასთან ერთად საკიცხავი არ შეიქნას ჩვენი იარაღის ღირსებაც.

მეორე. განამტკიცებთ რა ჩვენს საიდუმლო მრჩეველს ტარკის შამხალს მის ერთგულებასა და კეთილგანზრახულობის განწყობაში, არ დაანებოთ თავი მის დაყოლიებას იმაზე, რათა მან თავისი ჯარის ნაწილი მიმართოს აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ; იგივე ჩააგონეთ ჩვენდამი მომხრე სხვა მფლობელებსაც, გაამაგრებთ რა მათ თქვენი დახმარებით, რისთვისაც ნებას გრთავთ: ჯერ ერთი, თქვენი შეხედულების-და მიხედვით, მეურნეობისთვის თვალის მიდევნებით, ისეთ ჯარებს, რომლებსაც ნამდვილად აღკაზმავთ მოხსენიებული ხანის მტრული თავდასხმების წინააღმდეგ, აღმოუჩინეთ დახმარება იმ თანხიდან, რომელიც თქვენი უფროსობის გაწევისას საგანგებო ხარჯებისთვისაა განკუთვნილი; ხოლო შემდეგ კი თქვენდამი რწმუნებული კორპუსიდანაც მოახდინეთ ყველანაირი მოძრაობა და მოქმედება, რომლებსაც სასარგებლოდ მიიჩნევთ, საქმეებისა და მაგ მხარის საერთო მდგომარეობის შესაბამისად, წინასწარ სიფრთხილის დაცვით, რათა არ გააშიშვლოთ ჩვენი საზღვრები, ლაგამამოდებულნი გყავდეთ ყაბარდოელები და მათი მსგავსნი და არ გამოხვიდეთ იმ მზადყოფნის მდგომარეობიდან, რომ სხვა ჩვენი მეზობლებისგან რაიმე ახალი შფოთოს ატეხვის შემთხვევაში მიბრუნდეთ მათ წინააღმდეგაც.

 მესამე. გულგრილად ვუყურებთ რა სპარსეთის სამხრეთ პროვინციების მდგომარეობას, არ შეგვიძლია განსაკუთრებით ყურადღებით არ ვიყოთ ადერბაიჯანის მხარისა და იმ ოლქებისადმი, კასპიის ზღვას რომ ებჯინებიან. როდესაც ქერიმ-ხანის მენაცვალე შაჰის ღირსებაში, ალი-მურად-ხანი, თავისი მმართველობის ბოლო ხანებში, განწყობილი იყო და ზრუნავდა, რათა საკუთარი თავი შაჰად გამოეცხადებინა, და გრძნობდა რა, რომ ამის სისრულეში მოსაყვანად აუცილებელი იყო ჩვენს მიერ აღიარებაცა და ჩვენი დახმარებაც, ამის შედეგად, აწ განსვენებულ გენერალ-ფელდმარშალ თავად პოტიომკინ-ტავრიდელს თავისი ემისარი გამოუგზავნა ელჩობათა გაცვლაზე, მეგობრობასა და თვით კავშირზეც კი წინასწარ შეთანხმებისთვის. ჩვენ იმ ხანებში, დავყევით რა მის ძიებას, სხვათა შორის, აუცილებელ პირობად ვვარაუდობდით კასპიის ზღვის პირას მდებარე ოლქებისა და მთელი ადერბაიჯანული მხარის ნაწილობრივ ჩვენს უშუალო მფლობელობაში, ნაწილობრივ კი ჩვენი მფარველობის ქვეშ, დატოვებას. ასეთი განზრახვით აწ განსვენებული გენერალ-ფელდმარშლის მიერ გაგზავნილ იქნა პოლკოვნიკი, ახლა გენერალ-მაიორი, ტამარა. მაგრამ ალი-მურად-ხანის სიკვდილმა და უკვე მაშინ აღა-მაჰმად-ხანისგან ატეხილმა შფოთიანობამ ხელი შეუშალეს ამ გეგმის აღსრულებას. მაგრამ რადგანაც კასპიის ზღვის დასავლეთით მდებარე ზღვისპირა ოლქებთან მიმართებაში ჩვენი ვარაუდები არსებითად უცვლელია, ამიტომ ახლაც ნებას გრთავთ რომ მიიღოთ ყველა ასეთი მფლობელი ჩვენი უმაღლესი ძალაუფლებისა და მფარველობის ქვეშ, დაიწყებთ რა ყარაყაიდაღის უცმისგან, შემდეგ ბაქოს, თალიშისა და სხვა ხანებისგან, მოახდენთ რა მათთან ჩვენი ინტერესებისადმი შესაბამის დადგენილებებს, გამოგზავნით რა მათ წარმოგზავნილებს ჩვენს კარზე და შეეცდებით რა ყველა ამ მფლობელის მათზე თავდამსხმელი აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ შეთანხმებულ მოქმედებებამდე მოყვანას.

მეოთხე. ასეთნაირად საჭირო ზომების მიღების შემდეგ, ხანის შორსგამიზნული ჩანაფიქრების საწინააღმდეგოდ, უნდა გააბრუნოთ მისგან გამოგზავნილი მოხელეები. მათი გამოგზავნის სახე ისეთია, რომ ჩვენ მეტად ვიწონებთ ყოველივეს, რაც ამ შემთხვევის გამო თქვენ იღონეთ. შეუფერებლად ვთვლით იმას, რომ თქვენ უპასუხოთ მოჩვენებითი შაჰის ეგრეთ წოდებულ ვეზირს, მაგრამ საკმარისი იქნება, თუკი თქვენ უბრძანებთ, რომ მისცენ მათ წერილზე ნოტა, ხელმოწერის გარეშე, მათ მიერ შეტყობინებული ფირმანის თუ ინსტრუქციის სანაცვლოდ, იმის ახსნით, რომ ამ მოხელეთა გამოგზავნა ჩვენს კარზე იმიტომ არ შეიძლება, რომ არავითარი დესპანები მფლობელთაგან არ იგზავნებიან სხვანაირად, თუ მათ არ ექნებათ ჩვენდამი სიგელები, იმ მფლობელის მიერ შედგენილი, ჩვენი ტიტულებითა და ისეთი გამოთქმებით, რომლებიც ჩვენს ღირსებასა და სრულიად რუსეთის იმპერიის სიდიადეს შეეფერება; რომელი სიგელებიც წინასწარ უნდა იქნას შეტყობინებული ასლების სახით მთავარი სასაზღვრო უფროსისთვის, რათა მან იცოდეს, შეუძლია თუ არა რომ ასეთი წარმოგზავნილები ჩვენი ფარგლების შიგნით შემოუშვას და ისინი ჩვენს კარზე გამოგზავნოს; რომ ახლაც ვხედავთ სხვადასხვა სპარსული პროვინციებიდან სავაჭროდ რუსეთში ჩამოსულთა კეთილ მიღებას, და მომავალშიც ასე იქნება ყველა იმ ოლქთან მიმართებაში, რომლებიც კეთილსასურველ განწყობასა და რუსეთის იმპერიისადმი სათანადო პატივისცემას შეინარჩუნებენ; რაც შეეხება აბას-ხანის გაშვებას, იგი, რომელიც ამანათად იქნა ჩამოყვანილი ჩვენი მფარველობის ქვეშ მოსული, აღა-მაჰმად-ხანის ძმის მურთაზა-ყული-ხანის მიერ, ამჯერად არ შეიძლება იქნას გაშვებული, იმ საბაბით, რომ ამ უკანასკნელის ცოლები და სხვა მისი კუთვნილებანი, ხელში ჩაიგდო რა აღა-აჰმად-ხანმა, ამ დრომდე თავისთან აკავებს მათ; რომ დანარჩენში აბას-ხანი, იმყოფება რა რუსეთში, დაცულია ყველანაირი შევიწროვებისგან, და რომ მისი გაშვება დამოკიდებული იქნება აღა-მაჰმადის საკუთარ ქცევაზე. თუმცა კი, ღებულობთ რა ალერსიანად ამ წარმოგზავნილ მოხელეებს, საუბრებში, მესამე ადამიანის მეშვეობით, ეცადეთ ჩააგონებდეთ მათ, რომ თუკი აღა-მაჰმად-ხანს სურს შაჰის ღირსებაში მისი აღიარების მიღწევა, მაშინ საჭიროა, ჯერ ერთი, რათა მან შეწყვიტოს თავისი ღონისძიებები იმ ოლქებზე, რომლებიც კასპიის ზღვის პირას მდებარეობს, და იმ მფლობელებზე, რომლებიც ჩვენი სკიპტრის ძალაუფლების ქვეშ შემოდიან, დაასახელებთ რა აქ ზუსტად, ჯერ ერთი, ქართლის მეფეს, ხოლო შემდეგ კი ტარკის შამხალს, ყარაყაიდაღის უცმის, დარუბანდის, ბაქოსა და თალიშის ხანებს, ასევე შუშისა და ადერბაიჯანში მყოფ სხვა სახებსაც; მეორე, რომ მოგვწეროს ჯეროვანი და პატივისცემით განწყობილი პასუხი, და თუკი ურთიერთ შეთანხმებებით დადებულ იქნება პირობები საზღვრებისა და სხვა საკითხების შესახებ, მაშინ შეეძლება კიდეც ჩვენს კარზე ელჩობის გამოგზავნა, რის სანაცვლოდ ჩვენგანაც ასეთსავე ელჩობას მიიღებს. ერთი სიტყვით, დაიყოლიეთ იგი ისეთსავე მოქცევაზე, როგორც ზემოთ გარდაცვლილი ალი-მურად-ხანის შესახებ იყო ნათქვამი. აქ შესაძლოა გამოვიდეს უსიამოვნო შეხსენება მისი ყოფილი დესპანის თაობაზე, რომელიც საზღვრებს გარეთ იქნა გაძევებული, მაგრამ ამაზე უნდა უპასუხოთ, რომ იმ წარმოგზავნაში ჯეროვანი წესის არასათანადო დაცვა, იმ წარმოგზავნილის უკიდურესი უხეშობა და, ბოლოს, მისი უპატიებელი საქციელი იყო დამაჯერებელი საბაბი ამისთვის. თქვენს შეხედულებაზე იქნება დამოკიდებული, თუმცა კი უკიდურესი დელიკატურობით, იმის ჩაგონება, რომ აღა-მაჰმად-ხანისთვის უფრო მოსახერხებელი იქნება, თუკი შებრუნდება ბაღდადის მხარისა და სამხრეთით მდებარე სხვა თურქული სამფლობელოებისკენ, და ამით უფრო მალე მიაღწევს თავის სარგებელსა და დიდებას, და რომ შეუძლია რუსეთის კეთილსასურველი განწყობის იმედიც ჰქონდეს; გარემოებების და მიხედვით, მისი ქმედითი დახმარებისაც დივერსიის სახით, რომელიც, მარტო შეაკავებს რა ოტომანური მონარქიის თითქმის მთელ არსებულ ძალებს, შეუმსუბუქებს მას იმ მხარეში თავისი მიზნის მიღწევის ხერხებს, სადაც დაუმორჩილებლობისა და თვითნებობის სულისკვეთება წაართმევს პორტას ძლიერი თავდაცვის ყველანაირ შესაძლებლობას. თუ როგორ მოქმედებას მოახდენს მსგავსი შეგონებანი, (ამის შესახებ) ჩვენ დაველოდებით თავის დროზე თქვენს მიერ გამოგზავნილ მოხსენებებს.

მეხუთე. დაგვრჩა რომ, სიფრთხილის სიჭარბის გამო, აგიხსნათ აქ, რომ თუმცა კი მეტად სასარგებლოა თქვენი მხრიდან უშუალოდ იმერეთის მეფის განმტკიცება ქართლის მეფესთან მის კავშირში და აღა-მაჰმად-ხანის ბოროტი ჩანაფიქრების წინააღმდეგ ამ უკანასკნელის დახმარებაშიც, მაგრამ აქ უნდა დაიცვათ ყოველმხრივ დელიკატურობა, რათა პორტას არ გაუჩნდეს ეჭვი, რომ ჩვენ, ყაინარჯის სამშვიდობო ტრაქტატის საწინააღმდეგოდ, რომელიც ყველა შემდგომში დადებული ხელშეკრულების საფუძველს წარმოადგენს, ვეძიებთ ჩვენთვის იმერეთის სამეფოზე ძალაუფლების მითვისებას. ერეკლე მეფის საკუთარ ურთიერთობებს თავის ნათესავთან ყველაზე უფრო მოხერხებულად შეუძლიათ ხელი შეგიწყონ ყველაფერში, რასაც თქვენ საჭიროდ მიიჩნევთ”.

ეს რესკრიპტი გუდოვიჩის მიერ მაშინ იქნა მიღებული, როდესაც სპარსელ დესპანებს დიდი ხნის დატოვებული ჰქონდათ გეორგიევსკი და უკანვე სპარსეთში იყვნენ გამგზავრებულნი, ხოლო თავად აღა-მაჰმად-ხანმა კი აშკარად გამოავლინა მტრული მოქმედებები რუსეთის წინააღმდეგ.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

No comments:

Post a Comment