გენერალი გიორგი კვინიტაძე – „ჩემი პასუხი“

(საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიამ, გამომცემლობა „მეცნიერებამ“, „მაცნეს“ ბიბლიოთეკის ისტორიის სერიაში გამოაქვეყნა გენერალ გიორგი კვინიტაძის პატარა წიგნი სახელწოდებით „ჩემი პასუხი“ /გამოიცა პარიზში 1954 წელს/. ეს გახლავთ პასუხი ნოე ჟორდანიას მიერ დაწერილ წიგნში „ჩემი წარსული“ გამოთქმული არასწორი შეფასებებისა და სიცრუის შესახებ, რომლებიც უმთავრესად მაშინდელი საქართველოს სამხედრო ისტორიას შეეხება. 

საქართველოში გ. კვინიტაძის ეს წიგნი გამოიცა 1990 წელს პროფესორ გურამ ყორანაშვილის რედაქტორობითა და შესავალი წერილით; ახლა გვინდა ამ ბლოგზეც კიდევ ერთხელ შევახსენოთ ქართველ და ქართულენოვან მკითხველს იგი) 

გენერალი გ. კვინიტაძე 

ჩემი პასუხი 

ბროშურის ავტორი, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის (1918–1921 წწ.) ჯარების მთავარსარდალი გიორგი კვინიტაძე პასუხობს ნოე ჟორდანიას მთელ რიგ ბრალდებებზე, რომლებიც პრეზიდენტმა წაუყენა ქართულ ეროვნულ ჯარს და პირადად მის მთავარსარდალს, თავის მოგონებების წიგნში „ჩემი წარსული“. პოლემიკის დროს გ. კვინიტაძის მიერ მოხმობილია ბევრი დღემდე უცნობი ფაქტი და დახატულია ნათელი სურათი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის არსებობის ბოლო დღეებისა. 

ვფიქრობთ, ბროშურა დიდად დააინტერესებს მკითხველთა ფართო წრეს. 

რედაქტორი ფილოსოფიურ მეცნიერებათა დოქტორი გ. ყორანაშვილი 

მხედართმთავრის შესიტყვებანი პრეზიდენტის მოგონებებზე 

მემუარულ ლიტერატურაში ყოველთვის ჭარბად აქვს ადგილი ისტორიულ მოვლენათა სუბიექტურ ასახვასა და შეფასებას. ავტორები ჩვეულებისამებრ ცდილობენ მეტი მიიწერონ ვიდრე ეს ნამდვილად იყო ან არის. შესაბამისად აკნინებენ სხვათა როლს. მით უმეტეს ისტორიკოსს მეტი კრიტიკული განწყობილება მართებს, როცა მემუარების ავტორი თავის მოწინააღმდეგეს ეხება. სწორედ ასეთ შემთხვევასთან გვაქვს საქმე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯარების მთავარსარდლის გიორგი კვინიტაძის „ჩემს პასუხში“. ცნობილია, რომ იგი და ნოე ჟორდანია ერთმანეთისადმი საკმაოდ მტრულად იყვნენ განწყობილი. „ჩემი პასუხი“ დაწერილია ნოე ჟორდანიას „ჩემი წარსულის“ პასუხად და დაიბეჭდა აღნიშნული მოგონებების გამოქვეყნების ერთი წლის შემდეგ, 1954 წელს. სამწუხაროდ, საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის პრეზიდენტი იმხანად უკვე გარდაცვლილი იყო და ამიტომ „ჩემს პასუხს“ პასუხი არ მოჰყოლია. პროფესიონალი ისტორიკოსის ამოცანაა კრიტიკული მეთოდით აღჭურვილმა განიხილოს „ჩემი წარსული“ და „ჩემი პასუხი“, დაადგინოს ნამდვილი ფაქტები. თორემ ისე ხდება რომ ჩვეულებრივ მკითხველთაგან ზოგი ერთის მოგონების ყველა მოთხრობილ ფაქტს იზიარებს, ზოგი – მეორისას. ისტორიკოსის მოვალეობა, ცხადია, ისიც გახლავთ, რომ გაარკვიოს მკითხველი ისტორიულ სიტუაციაში. ვფიქრობთ, „ჩემი პასუხი“ დიდად დააინტერესებს მკითხველთა ფართო წრეს, მით უფრო რომ ნოე ჟორდანიას „ჩემ წარსულს“ იგი უკვე იცნობს. 

გ. კვინიტაძის „ჩემი პასუხი“ იბეჭდება უცვლელად, გარდა უმნიშვნელო ორთოგრაფიული ჩასწორებებისა. 

                                                                                    გურამ ყორანაშვილი 

გენ. გ. კვინიტაძე 

საქართველოს ჯარების ყოფილი მთავარსარდალი 

ჩ ე მ ი   პ ა ს უ ხ ი 

(ნოე ჟორდანიას „ჩემი წარსული“-ს შესახებ) 

დიდ მადლობას ვუძღვნი იმ ქართველ ემიგრანტებს, მხედრებს და არამხედრებს, რომელთაც იკისრეს ამ წიგნაკის გამოცემა და ამით ხელი შეუწყეს საქართველოს მხედრობის შესახებ სინამდვილის აღდგენას. 

                                                                                                  ავტორი 

ნოე ჟორდანიას გარდაცვალების შემდეგ გამოქვეყნდა მისი მოგონებანი „ჩემი წარსული“. 

ეს წიგნი მეტად დამამცირებელია ქართველი ერისა და განსაკუთრებით, მისი მხედრობისა. როგორც დამსწრე ჩვენი წარსულისა და არა-ერთხელ მთავარ-სარდალი მისი ჯარებისა, ვერ გავჩუმდები და მოვალეცა ვარ, გავსცე მას სათანადო პასუხი. 

ემჯობინებოდა ჩემი მოგონებების გამოცემა, რაც დაწერილია 1922 წელს პარიზში ჩემი ჩამოსვლისთანავე, საიდანაც მკითხველი გაითვალისწინებდა ნ. ჟორდანიას მთავრობის მოღვაწეობას საქართველოში და, განსაკუთრებით, თვით ნ. ჟორდანიას ნამდვილ მოქმედებას. 

ეხლა კი აღვადგენ სიმართლეს იმისა, რაც მოთხრობილია „ჩემ წარსულში“. ამ მოგონებებში ბევრი ამბებია დამახინჯებული და მოგონილიც და ისე, რომ ძნელი წარმოსადგენია, ის მიეწეროს მხოლოდ შეცდომებს. 

როდესაც ადამიანი საიქიოს მიემგზავრება, ის აღარ სტყუის, მას ვართ ჩვეულნი. ამიტომ შეიძლება მკითხველს ეგონოს, რომ თუ არა მთლად, მაინც რაღაც უნდა იყოს სიმართლე, რაც ამ წიგნს უფრო მეტად მავნედ ხდის. 

მაგრამ უნდა აღინიშნოს, რომ ის დაწერილია მისი სიკვდილის 14 წლის წინ. მაშასადამე, გვაფიქრებინებს, რომ უსაბუთო ბრალდებანი და ამბების გადამახინჯება და მოგონებაც არის დაწერილი განზრახვით, რაღაც დასახული მიზნისათვის. 

საერთოდ, მოგონებების დამწერი ერთს ვერ აიცდენს თავიდან: რაც არ უნდა გულდადებით და წინაგანზრახვით დაწეროს, მის ნაწერში ყოველთვის ნათლად გამოჩნდება მისი კაცობა, მისი ხასიათი, მისი თვისებები, ჭკუა და განათლება. 

მე შევეხები ამ წიგნში მხოლოდ შელახულ სამხედრო ამბებს და სამხედრო პიროვნებებს. 

მივმართოთ ამ წიგნს. 

1918 წელს გენ. ოდიშელიძე იყო სამხედრო კომისრის თანაშემწედ (კომისრად ამ დროს იქნებოდა ბ-ნი ე. გეგეჭკორი ან ბ-ნი ვ. გობეჩია). 

თანახმად სომხების თხოვნისა, გენ. ოდიშელიძე უთმობდა მათ ტფილისის არსენალიდან 13.000 თოფს. 

არსენალი იყო მუშათა და ჯარის-კაცთა საბჭოს განკარგულებაში, ე. ი. ნ. ჟორდანიას განკარგულებაში, რომელმაც მისცა სომხებს მხოლოდ 6.000 თოფი. 

ამაზე ნ. ჟორდანია სწერს (გვ. 121): „ამ ინციდენტის შემდეგ, ოდიშელიძეზე გული გამიტყდა. აშკარა იყო, რომ მომხდარმა ამბებმა ისე მოშალა და დაარეტიანა, რომ აღარ იცოდა, რას შვრებოდა, მაგრამ, სამწუხაროდ, იმდენი მფარველი აღმოუჩნდა ჩვენს პარტიაში, რომ ადგილიდან ვერ დავსძარით, სამაგიეროდ მისას არას ვიგონებდი და არც ვეკავშირებოდი. რით დაიმსახურა ნდობა? ერთადერთი გზით, – ყველა ცნობილ პოლიტიკურ მოღვაწეს ფეხქვეშ ეგებოდა, რასაც ეტყოდნენ, მაშინვე უდასტურებდა, თავისი აზრი არავითარ საკითხზე არ ჰქონდა. სხვისას იმეორებდა და ამიტომაც ხმა გაუვარდა – ერთადერთი ღენერალია რევოლუციის მომხრეო; გაიკეთა რა ასე სახელი, მთელი სამხედრო საქმის აწყობა მიანება პოლიტიკოსებისაგან შემდგარ სამხედრო კომისიას“. 

ამისთანა ჩივილით და ბრალის სხვაზე გადატანით სავსეა ნოე ჟორდანიას „ჩემი წარსული“. 

ასეთი დაფასების შემდეგ გენ. ოდიშელიძე ერთი-ორი თვის შემდეგ იყო დანიშნული ჩვენი დელეგაციის შემადგენლობაში ოსმალეთში და ბათუმში ნოე ჟორდანიას თანხმობით. შემდეგ იყო აგრეთვე პარიზში ჩვენს დელეგაციაში. 

1918 წლის აპრილში მე ვიყავი მიწვეული ამიერკავკასიის რესპუბლიკის სამხედრო მინისტრის გ. გიორგაძის თანაშემწედ და მთავარსარდლად. 

1918 წლის 26 მაისს, როდესაც საქართველოს დამოუკიდებლობა გამოცხადდა, ხელახლა მიწვეული ვიყავი საქართველოს მთავრობაში ნ. რამიშვილის თავმჯდომარეობით, იმავე თანამდებობაზე. 

1918 წლის ივნისის დამლევს – არ ვიცი, რა წესით, – ნოე ჟორდანია გახდა მთავრობის თავმჯდომარედ და ერთადერთი ცვლილება მოახდინა: მე მთავრობიდან დამითხოვა და ჩემს ადგილზე დანიშნა გენ. ოდიშელიძე, რომელიც ამ დროს უცხოეთში გახლდათ. 

რით აიხსნება ასეთი საოცარი ამბავი? 

ამ დროს ჩვენში იყვნენ გერმანელები, რომლებიც ცუდი თვალით უყურებდნენ დამფუძნებელი კრების სასახლეზე აღმართულ წითელ დროშას და წითელ გვარდიასაც. 

მაშინ მმართველ წრეებში გადაწყვიტეს წითელი გვარდიის გარდაქმნა სახალხო გვარდიად და შედგენა მისი წესდებისა. 

ამისათვის გ. გიორგაძის თავმჯდომარეობით მოხდა თათბირი წესდების შესადგენად. 

ამ თათბირში მონაწილეობას იღებდა აგრეთვე ნ. ჟორდანია, იმ დროს მუშათა და ჯარისკაცთა საბჭოს თავმჯდომარე. 

წესდებაში იყო, მახსოვს, 12 მუხლი, საერთოდ უვარგისი, განსაკუთრებით, სამხედრო ორგანიზაციისათვის. 

თანახმად ამ წესდებისა, უნდა შექმნილიყო მხოლოდ ბატალიონები. არ არსებობდა არც პოლკები, არც ბრიგადები, არც დივიზიები. რიცხვი ბატალიონებისა თანდათან მიიყვანეს 24-მდე. მართვა გვარდიისა და მისი ნაწილებისა იყო ხელში კოლეგიალური დაწესებულებებისა. 

როცა დასჭირდებოდათ რამოდენიმე ბატალიონის შეკავშირება, განსაკუთრებით სამხედრო მოქმედებისათვის, ითხოვდნენ სამხედრო უწყებიდგან პოლკოვნიკს, ან გენერალს. 

რასაკვირველია, ასეთი ორგანიზაცია, განსაკუთრებით ომის დროს, იყო მავნებელი, მით უმეტეს, რომ მასში აშკარად ჩანდა პრეტორიანების თვისებები, რაც დამტკიცდა შემდეგში ბევრი მაგალითებით. 

მე ვიყავი წინააღმდეგი, მაგრამ გამოვთქვი ჩემი აზრი, რადგან ვერ დავაჯერე ამისთანა ორგანიზაციის უვარგისობა: „მესმის კარგად, რომ თქვენ გსურთ გყავდეთ სანდო დასაყრდნობი ძალა ახალი წეს-წყობილების გასამაგრებლად. არავის არა სურს, ამ მოვლენას შეედავოს; დეე, ასე იყოს, მაგრამ ომის დროს გვარდიელები უნდა იყვნენ გაწვეული ჯარში, თანახმად მობილიზაციის სიებისა“. აი, მაშინ ნ. ჟორდანიამ, ძლიერ აღშფოთებულმა, განაცხადა: „მე, როგორც მუშათა და ჯარისკაცთა საბჭოს თავმჯდომარე, ვაცხადებ, რომ ქართული ჯარის სათავეში შეუძლებელია ყოფნა ისეთი პირისა, რომელიც ასე მტრულად არის განწყობილი გვარდიის მიმართ“. ვუპასუხე: „მე არავის არ ვთხოვდი სამსახურს; დავბრუნდები ჩემს სახლში და დავიწყებ ჩემს აივანზე მშვიდად თამბაქოს წევას ისე, როგორც სანამ აქ მომიწვევდნენ. თქვენი აღელვება არ შეეფერება არც თქვენს წლოვანებას და არც თქვენს ჭაღარა წვერს“. 

აი მიზეზი მთავრობიდან ჩემი დათხოვნისა. 

ამის შემდეგ მოხდა ბევრი ამბები: სომხებთან ომი, სადაც გავედი მოხალისედ; მერე ახალციხის ამბები, სადაც მივიღე მონაწილეობა ნ. ჟორდანიას პირადი თხოვნით. 

ახალციხის, ახალქალაქისა და არტაანის აღების შემდეგ, იმავე 1919 წლის მარიამობისთვეში, მიმიწვიეს სამხედრო სკოლის უფროსად. 

1920 წლის აპრილში ამ თანამდებობაზე ყოფნის დროს, გამგზავნეს ადერბეიჯანში ჩვენი მათთან სამხედრო კავშირის გამოსაცოცხლებლად, რადგან დღიდან მისი დაარსებისა (1919 წლის ზაფხული) არაფერი არ გაკეთებულიყო. 

დაბრუნებისას კინაღამ არ ჩაუვარდი ხელში რუსებს. 

იმავე აპრილის (1920 წ.) დამლევს დამნიშნეს მთავარსარდლად. ეს ომი გავათავეთ მტრის დევნით ჩვენს საზღვრებს იქით. 

იმავე წლის ზაფხულში ოსების შემოტევა უკუვაგდეთ; მივიღეთ ინგლისელებისაგან აჭარა და ბათომი. 

მაგრამ დაბრუნდა გენ. ოდიშელიძე, და მე მაშინვე გამანთავისუფლეს სამსახურიდან. 

ერთი-ორი თვის შემდეგ, როცა გამოაშკარავდა რუსების განზრახვა საქართველოზე დაცემისა, გენ. ოდიშელიძე (იმ დროს სამხედრო მინისტრის თანაშემწე), დაინიშნა მთავარსარდლად. 

1921 წლის 16 თებერვალს მე ვიყავი დანიშნული მთავარსარდლად, გენ. ოდიშელიძე, გადაყენებული თავის თანამდებობიდან, იყო დანიშნული ნ. ჟორდანიას მრჩევლად. ამისთანა თანამდებობა არ არსებობდა ჩვენს სამხედრო კრებულში. მაშასადამე, ნოე ჟორდანიამ ბოლომდე არ მოიშორა იგი. საკვირველი ის არის, რომ „ჩემ წარსულში“ არსად არ არის აღნიშნული, რა მიზეზი იყო ჩემი სამსახურიდან დათხოვნისა. 

პირველი ჩემი დათხოვნა მოხდა 1918 წელს შედეგად ჩემი წინააღმდეგობისა გვარდიის ორგანიზაციისა, როგორც სამხედრო ძალისა; 1919 წლის იანვარში სომხებთან ომის შემდეგ; 1919 წლის მაისში ახალციხის ამბების შემდეგ; 1920 წელს რუს ბოლშევიკებთან ომის შემდეგ; 1921 წლის მარტში, სტამბოლში ჩამოსვლისას. მიზეზი ჩემი უკანასკნელი დათხოვნისა ის იყო, რომ „ჯარი აღარ არსებობს“-ო. 

ახლა ოფიცრებზე: 

აი, რასა სწერს ნოე ჟორდანია მათზე (გვ. 165 და 166); 

1919 წ. მთიელთა საშველად ბოლშევიკების წინააღმდეგ იყო გაგზავნილი ადერბეიჯანით „ჯარის ნაწილები“. სინამდვილეში კი იყო გაგზავნილი ლეო კერესელიძე და მისი მოხალისეთა რაზმი; იქ ისინი იყვნენ განიარაღებული ადერბეიჯანის მთავრობის განკარგულებით, რომელმაც გამოაცხადა, რომ ისინი ჰყიდდნენ თავის იარაღს. 

ამ გარემოებამ მისცა ნ. ჟორდანიას საბაბი დაეწერა შემდეგი: „გამოკვლევამ დაამტკიცა ნაწილობრივ ბრალდება, ასეთი ხულიგნები ერიენ ჯარში, მაგრამ ეს იყო უმცირესობა რუსის ჯარში ნამსახური ოფიცრების მეთაურობით. საზოგადოდ ჩვენ დაგვღუპა ამნაირმა ოფიცრობამ, მას არ ჰქონდა არავითარი პატრიოტიზმი, ყველაფერს უყურებდა გამორჩენის თვალსაზრისით, ძარცვავდნენ სისტემატიურად პოლკებს – ერთი სიტყვით, ეს რუსეთუმე ხალხი იყო ნამდვილი რისხვა ჩვენი საქმისათვის“. 

171 გვერდზე კიდევ სწერს ოფიცრებზე: „ჩვენი მთავარი სატკივარი იყო სამხედრო ძალის მეთაურობის მოწყობა. ქართული ოფიცრობა იყო გაზრდილი რუსის ჯარში და შკოლაში, იყო იმავე დროს რუსის ორიენტაციის, მხოლოდ არა ბოლშევიკურ, არამედ თეთრის. ჩვენთან მოდიოდა უმთავრესად ბოლშევიზმის სიძულვილით და არა თავისუფლების სიყვარულით“. 

აქვე კიდევ ერთხელ აძაგებს გენ. ოდიშელიძეს და 172 გვერდზე ათავებს ასე: „დარჩა ოდიშელიძე, ე. ი. დარჩა უხელმძღვანელობა, უპლანობა, მოუმზადებლობა, ალალ-ბედობა. შემოდიოდა საჩივრები ჯარის ნაწილებიდან, რომ ფული იფლანგება, ხოლო საჭმელ-სასმელი კი უვარგისიაო და სხვა. ვნიშნავდი რევიზიებს, მაგრამ არა გამოდიოდა რა. ერთი მფლანგველის ალაგს იჭერდა ასეთივე ოფიცერი, ჩვენი ოფიცრობის უმრავლესობა მთელს ჩვენს საქმეს უყურებდა როგორც დროებით წარმავალ მოვლენას, რომელიც შესწყდება, როგორც კი რუსეთი აღდგებაო, ამიტომ ხელს ითბობდნენ. საზოგადოდ წრეს და კლასებს შორის ერთადერთი ამ ოფიცრობის უმრავლესობა არ აღმოჩნდა თავის სიმაღლეზე, მოკლებული ყოველივე პატრიოტულ რწმენას“. 

აი, რასა სწერს ქართველ ოფიცრებზე საქართველოს მთავრობის თავმჯდომარე, გადაგვარებულებად ასახელებს ხან „უმცირესობას“, ხან „უმრავლესობას“. 

განა შეეფერება მთავრობის თავმჯდომარეს ასეთი ბრალდებანი?! სინამდვილე კი სულ სხვა იყო. 

აი, რამდენიმე მაგალითი: სამხედრო სკოლაში იყვნენ მოსამსახურე-მუშები; ოფიცერი, ვის განკარგულებაშიც ეს მუშები იყვნენ, იღებდა ნაკლებს ჯამაგირს, ვირე მუშა. 

ოფიცრებს – მასწავლებლებს ლექციებისათვის ეძლეოდათ იმდენი ფული, რაც ძლივს ყოფნიდათ ტრამვაისათვის. 

მე, სამხედრო სკოლის უფროსი, ვიღებდი ჯამაგირს 6.000 მანეთს. ერთხელ პოლკოვნიკი სტოქსი, ინგლისელი, ანტანტის წარმომადგენელი და მე მივდიოდით რუსთაველის გამზირით. ერთმა მათხოვარმა მოგვმართა თხოვნით, და პოლკოვნიკმა სტოქსმა მისცა მას 5.000 მანეთი. 

ომის დროს დაქვრივებულ ოფიცრის ცოლს არ ეძლეოდა სარჩენად პენსია: არც აძლევდნენ მის დასამარხად დახმარებას. 

მახსოვს, კაპიტანი მარინაშვილი ახალციხის ამბების დროს ყველგან აშენებდა ხიდებს, აკეთებდა და ასწორებდა გზებს, სწმენდდა თოვლისაგან და ასწორებდა გზას ხანიორის უღელტეხილზე და სხვა; შეეყარა ჭლექი, ვითხოვეთ 5.000 მან. აბასთუმანში გასაგზავნად; უარი მივიღეთ, და გარდაიცვალა. 

თუ ოფიცრობა იყო გამსჭვალული მხოლოდ „ბოლშევიკური რუსეთის სუძულვილით“, როგორც ადასტურებს ნ. ჟორდანია, მაშინ დენიკინთან წავიდოდნენ, მით უმეტეს, რომ საქართველო ამ დროს არ უტევდა ბოლშევიკებს, ის მხოლოდ იგერიებდა მათ შემოსევას. 

რუსულ ჯარში რუსეთის არც ერთ ერს არ ჰყავდა ისეთი ოფიცრობა, როგორც ქართველებს, – მუდამ სახელმოხვეჭილი და წარჩინებული. მე შევადგინე ახალციხის ამბების დროს გენერლების სია; 25 გენერლიდან 23-ს ჰქონდა მიღებული წმინდა გიორგის ჯვარი. 

ახლა გადავალ ჩვენს სამხედრო მოქმედებებზე და გზადაგზა აღვადგენ სიმართლეს. 

1918 წლის ქრისტეშობის თვეში სომხებმა დაიწყეს ომი ჩვენს წინააღმდეგ. 

აი როგორ არის აღწერილი ეს ომი 134 და 135 გვერდებზე: ინგლისელი ბრაიდფორდი შემოვიდა ნ. ჟორდანიასთან და დაემუქრა „დიდხანს აქ ვერ იბატონებთო“, და წავიდა. ცოტა ხნის შემდეგ მუქარა სისრულეში მოიყვანა, – სომხები შემოგვისია. რა სურდათ?! 

მერე ხსნის, რომ სომხებს უნდოდათ თბილისის დაჭერა და ქართული მთავრობის გადასვლა ქუთაისში. 

თურმე ეს იყო მიზეზი ომისა. 

მთავრობის თავმჯდომარე ძალიან ადვილად ხსნის ომის მიზეზს. 

8 ქრისტეშობისთვეს სომხებმა დაიწყეს შემოტევა: მთავრობამ გამოაცხადა მობილიზაცია მხოლოდ 18 ქრისტეშობისთვეს. თუ სომხებს თბილისის დაჭერა უნდოდათ, რას ელოდა მთავრობა და რატომ არ აცახადებდა მობილიზაციას უფრო ადრე?! 

სინამდვილე შემდეგშია: 

1919 წელს არის გამოცემული ჩვენი მთავრობის მიერ წიგნი „იზ ისტორიი არმიანო-გრუზნსკიხ ოტნოშენიი“ („სომხურ-ქართული ურთიერთობების ისტორიიდან“ – ი. ხ.). ამ წიგნიდან ჩანს, რომ სომხებმა მოითხოვეს ბორჩალო და ახალქალაქი, და არა თბილისი. 

თურმე 1917 და 1918 წლებში ჩვენი მეთაურები ჰპირდებოდნენ სომხებს ამ მაზრებს, რადგანაც მცხოვრებთა უმრავლესობა აქ იყო სომხები. სანამ არსებობდა ამიერკავკასიის რესპუბლიკა, ამას არა ჰქონდა მნიშვნელობაო, ამბობდნენ სომხები, და რესპუბლიკების გამოცხადების შემდეგ მოითხოვდნენ დაპირების ასრულებას. 

ამისთანა დათმობა ჩვენი ძველებური მიწა-წყლისა, ცოტა არ იყოს, წინდაუხედავია და არც „მცხოვრებთა უმრავლესობის დებულება“ არის სწორედ გაგებული. 

რაც შეეხება ომის აღწერას (გვ. 135), არც ეს გახლავთ სწორე. თურმე, როგორც ამბობს ნ. ჟორდანია, „ბოლნისთან მოეყარა თავი სომეხთა მთავარ ძალას“, თურმე „აქ მოხდა გადამწყვეტი ბრძოლა მათ და ჩვენს გვარდიას შორის“. მერე სწერს ჟორდანია: „ამასობაში რეგულიარული ჯარი ნაწილობრივ გამოვიდა საბრძოლველად და გაიმართა რეგულიარული ომი“. 

ასეა აღწერილი ამ ომის მსვლელობა. 

სინამდვილეში კი იმ მიმართულებით, სადაც იყო გაგზავნილი გვარდია ნ. ჟორდანიას პირადი ბრძანებით (გვ. 135), ბოლნისის სომხებს ჰყავდათ მხოლოდ ჯარის ერთი ბატალიონი და ბოლნისის მცხოვრებნი, და არც ერთი ზარბაზანი. მათი მთავარი ძალა კი წამოვიდა რკინიგზის გასწვრივ, სადაც დამარცხდა შულავერთან, და დაამარცხა ჩვენმა ჯარმა, რომელმაც ხელთ იგდო მათი ოთხი ზარბაზანი, დაიბრუნა შულავერი და სადახლო და დაიწყო მტრის დევნა. 

აქ უნდა დავუმატო, რომ ბოლნისის მიმართულებით, სადაც გახლდათ გვარდია, პირველ შეტაკებაში მტერმა ჩაიგდო ხელში ჩვენი ზარბაზნები. მადლობა ღმერთს, ზარბაზნები დავიბრუნეთ ქაქუცა ჩოლოყაშვილისა და მაისურაძის, გვარდიის შტაბის წევრის, თაოსნობით. უკანასკნელმა ამას შესწირა თავისი სიცოცხლე. 

სრულებით არაფერს ამბობს ნ. ჟორდანია, თუ რით გათავდა ომი. გათავდა იმით, რომ ის მიწა-წყალი, რასაც ჩვენ არ ვუთმობდით სომხებს, სადავოდ გავხადეთ, ესე იგი, მხედრულად მოგებული ომი პოლიტიკურად წავაგეთ. 

ახალციხის ამბებზე, რის შედეგადაც დაკარგული გვქონდა ახალციხე და ახალქალაქი, მთავრობის თავმჯდომარე არაფერსა სწერს, ვითომც ეს ამბავი არც მომხდარიყოს. 

1920 წლის ომზე ბოლშევიკების წინააღმდეგ სწერს მხოლოდ შემდეგს (169–170): „მოგვადგა საზღვარზე მაისის დასაწყისს, მივიღეთ სასწრაფო ზომები, გამოვაცხადეთ სამხედრო წესები. გვარდიის მობილიზაცია და სხვა. მთავარსარდლად დაინიშნა გენ. კვინიტაძე. ყველა ჩვენს ღენერლებსა და პოლკოვნიკებს შორის ეს პირი მიგვაჩნდა აქტიური, სწრაფი, მომქმედი, მხოლოდ ჯიუტი და მიუკარებელი, მაგრამ უკეთესი არავი იყო, და უნდა შევრიგებოდით ამას“. 

შემდეგ სწერს: „პირველი შეტაკება მოხდა წითელ ხიდზე, მტერი დაამარცხა გვარდიამ, მხოლოდ გაკვირვებით ამბობდენ, თათრები ყველა გაიქცენ და მათ შორის არეულმა რუსებმა თავი შემოგვაკლესო, მოკლული აღმოჩნდა ყველა რუსი, და არც ერთი ადერბეიჯანელი“. 

შემდეგ: „სწორედ ამ დროს მოხდა მოსკოვთან ხელშეკრულების დადება და მ ი თ  ო მ ი ც  შ ე ჩ ე რ დ ა“ (ხაზი ჩემია – გ. კ.). 

სამხედრო სკოლაზე ბოლშევიკების თავდასხმის შესახებ არ არის არც ერთი სიტყვა, მიუხედავად იმისა, რომ სკოლის შემადგენლობა, როგორც იუნკრები, აგრეთვე ნაცვალთა ათასეული, დარჩა ერთგული სამშობლოსა და მთავრობისადმი. 

1920 წლის 7 მაისს გრ. ურატაძემ მოაწერა ხელი ხელშეკრულებას მოსკოვთან, მიუხედავად იმისა, რომ ამ დროს ქართული სისხლი იღვრებოდა ჩვენს საზღვარზე რუსებთან ბრძოლაში. 

რაც შეეხება გვარდიის მოქმედებას წითელ ხიდთან, რადგან ნ. ჟორდანია აცხადებს, რომ ამ ხიდთან „გვარდიამ დაამარცხა მტერი“, უნდა ვთქვა შემდეგი: 

ამ ხიდთან მოხდა შეტაკება მხოლოდ თავმცველებისა (ავანგარდის) და ამიტომ რუსის ჯარი არ იყო დამთავრებულად დამარცხებული. 

რაც შეეხება თვით გვარდიის მოქმედებას უნდა აღვნიშნოთ, რომ ეს ორგანიზაცია იყო სრულიად უვარგისი ბრძოლისათვის, როგორც ეს აღმოჩნდა სომხებთან ომში, ახალციხეში, წითელ (გატეხილ) ხიდთან და განსაკუთრებით 1921 წელს ჩვენს უკანასკნელ ომში. 

წითელ ხიდთან პირველ შეტაკებაზევე გვარდიის ნაწილებმა დასტოვეს ბრძოლის ველი, და აქ, პარიზში, ახლაც ცოცხალნი არიან ის პირნი, რომლებიც მათრახებით აბრუნებდნენ მათ ბრძოლაში. 

შემდეგში, როცა ჩვენ ვაწვებოდით მტერს და ის იხევდა, ერთ ღამეს გვარდიამ დატოვა თავისი პოზიციები; ძლივს-ძლიობით შეაჩერეს წითელ ხიდთან და მეორე დღეს უბრძოლველად დაიკავეს დატოვებული ადგილები, მტერს კი არც გაუნძრევია ხელი. 

18 მაისს სამხედრო მინისტრი გრიგოლ ლორთქიფანიძე და მე გავემგზავრეთ ფრონტზე ნ. ჟორდანიას თანხმობით. უკვე გაცემული იყო ბრძანება 19 მაისისათვის მთავარი შეტევის დაწყებისათვის, და ჩვენ გვქონდა ადერბეიჯანელებთან დადებული პირობა, რომ ისინი მოახდენდნენ რუსების ზურგში აჯანყებას, რაც, მართლაც, მოახდინეს 25 მაისს განჯაში. 19 მაისს, 12 დღის შემდეგ ბოლშევიკებთან ხელშეკრულების დადებისა, სადახლოში მივიღეთ ნ. ჟორდანიას ბრძანება ომის შეჩერებისათვის. „და ამით ომიც შეჩერდა“-ო, ამბობს ნ. ჟორდანია. 

ერთ ღამეში მოხდა უმიზეზოდ ცვლილება. 

ეს იყო 1920 წელს, ზაფხულში, როცა გაჩაღდა ომი ბოლშევიკებისა პოლონელებთან და ვრანგელთან. ჩვენს მხარეს ბოლშევიკების ერთი დივიზია* (*ამ დროს ბოლშევიკების დივიზიაში ითვლებოდა 4500–5000 კაცი) იყო ისე დამარცხებული, რომ ფრონტიდან მოხსნეს; მეორე დივიზია დავამარცხეთ და ვდევნიდით. ჩვენი ცნობით, ბოლშევიკებს ჰყავდათ კიდევ მოლოდ ერთი დივიზია ბაქოსთან. შეიძლება მეტიც, ჩრდილო-კავკასიიდან წამოსული. ამ დროს მე მყავდა 40 ათასზე მეტი ხიშტი. 

25 მაისს ადერბეიჯანში მოხდა აჯანყება: ვფიქრობ, რომ ჩვენს გამარჯვებას შეიძლება მოჰყოლოდა ჩრდილო-კავკასიელების აჯანყება ბოლშევიკების წინააღმდეგ. როგორც ადერბაიჯანში. 

აი, როდის დავკარგეთ ჩვენი სამშობლო და არა 1921 წელს. 

ამის მაგივრად მოხდა უცნაური ამბავი: თანახმად ბოლშევიკური ადერბეიჯანის მოთხოვნისა, ჩვენი გამარჯვებული ჯარი იხევს წითელ (გატეხილ) ხიდის აქეთ; ეს ჩვენი დამარცხებული მტერი (ბოლშევიკური ადერბეიჯანი) მხოლოდ ამ პირობით თანხმდებოდა საზავო მოლაპარაკებაზე.

ამ ომის შემდეგ მივიღე ნ. ჟორდანიასაგან ერთი უცნაური საყვედური: „აი, თქვენ აიღეთ ათი მილიონი მანეთი თბილისის გასამაგრებლად და ეს სიმაგრეები სრულებით არ დაგვჭირებია“-ო. 

„მადლობა ღმერთს, რომ არ დაგვჭირდა“, ვუპასუხე. 

აი, რა პატრონი ჰყავდა საქართველოს!... 

„ჩემი წარსული“-დან გამოდის, რომ სომხებთან ომში ჯარს თითქოს არ მიუღა მონაწილეობა; არც 1919 წელს ახალციხის ომში, გვარდიის წასვლის შემდეგ, რაც მოხდა თანახმად მათი მოთხოვნილებისა. ჯარმა დაამარცხა მტერი ფოცხოვში, გადალახა საზღვარი და დაუბრუნა არტაანი საქართველოს. 

არ შეიძლება არ დავუმატო, რომ ამ ომის შემდეგ ქალაქი არტაანი, ჩვენი სისხლით აღებული, გადაეცა სომხებს. 

არტაანი, მტკვრის მარცხენა მხარე, სადაც იყო მხოლოდ ყაზარმები, დარჩა ჩვენს ხელში, მაგრამ ახალ-ქალაქიდან ჩვენი იქ მისვლა შეიძლებოდა მხოლოდ სომხების ნებართვით, რადგანაც ხანიორით იქ მიდიოდა ცუდი გზა და თვით უღელტეხილი 6 თვე იყო დაფარული თოვლით. 

ნ. ჟორდანია ყველგან აქებს გვარდიას: „გვარდიამ დაამარცხა მტერი წითელ ხიდთან“, „გვარდიამ დაამარცხა ბოლნისთან მთავარი ძალა სომხებისა“. ე. ი. გამოჰყავს მხსნელად საქართველოსი. 

სინამდვილეში კი სწორედ ეს ორგანიზაცია იყო ერთ-ერთი მიზეზი ჩვენი დაღუპვისა. 

ეხლა შევეხოთ 1921 წლის ომს (გვ. 173–174–175). 

ბაქოდან ჩამოვიდა ჩვენი წარმომადგენელი ვანო ხუნდაძე. „ჩამოვიდა მოულოდნელად“, ამბობს ნ. ჟორდანია და „დაწვრილებით გვიამბო, აშკარა იყო მოსკოვის განზრახვა. დავფაცურდით, თავდაცვის საბჭო დავაარსეთ და შეუდექით მზადებას ჩუმად, არავის გაეგო საქმის ნამდვილი ვითარება. ეს საიდუმლო იყო საჭირო, რომ ხალხში პანიკა არ გამოეწვია და მორალური კრიზისი არ შეგვექმნა. საბჭოს დაარსება მოხდა 11 ნოემბერს“. საქართველოს არასოდეს არ ჰქონია თავდაცვის საბჭო. რის წყალობითაც სინამდვილეში არავინ იყო სახელმწიფოს თავდაცვის პასუხისმგებელი. ეს იყო 1918, 1919–1920 წლებში. 

როცა 1920 წელს მე დამნიშნეს მთავარსარდლად, მოვითხოვე ამისთანა დაწესებულების დაარსება, რადგანაც სახელმწიფოს თავდაცვის გეგმა არ დამხვდა. დებულება და მისი შემადგენლობა შევადგინე მაშინათვე. 

1920 წელს სამსახურისაგან განთავისუფლების შემდეგ ეს თავდაცვის საბჭო გააუქმეს, მიუხედავად იმისა, რომ მხოლოდ მშვიდბიანობის დროს იყო საჭირო ეს დაწესებულება, მხოლოდ ამ დროს შეიძლება ომისათვის მომზადება: ესე იგი იარაღის, ტანსაცმლის, სურსათისა და ყველაფრისა, რაც ესაჭირობა ჯარს და განსაკუთრებით, თავდაცვის გეგმისა, ჯარის მობილიზაციის ძირითადი დებულებანი, ჯარის მოწყობა, საზღვრების გამაგრება; რასაკვირველია, მომავალი მთავარსარდალი უნდა იყოს ამაში ჩახედული და ემზადებოდეს ომისათვის. ჩვენში კი ომისათვის მომზადება იყო მობილიზაცია, მთავარსარდლის დანიშვნა კი ხდებოდა უცბად. 

თუ როგორ იყო მოწყობილი ჯარი და მისი მობილიზაცია, არ შევჩერდები ამაზე. 

„კორბიელის“ საშუალებით მოვაწყეთ საფრანგეთში ყიდვა 60 ყუმბარისა“, – ამბობს ნ. ჟორდანია. რა არის ეს 60 ყუმბარა? ერთ ბატარეას ბრძოლაში არ ეყოფა ნახევარ საათს. ვგონებ, ეს რიცხვი შეცდომაა. 

176 გვერდზე ბრალსა სდებს გენ. ოდიშელიძეს და გენ. ზაქარიაზეს, რომ ბოლშევიკების მიერ სომხეთის დაპყრობის შემდეგ ეგრეთწოდებული „სადავო ადგილებში“ შევიყვანეთ ჩვენი ჯარები. ეს მიაჩნია ნ. ჟორდანიას შეცდომად სამხედრო თვალსაზრისით, და იყო წინააღმდეგი. 

„მაგრამ“, ამბობს „ჩვენმა სტრატეგებმა ასე გადაწყვიტეს, თავდაცვის სიმაგრედ დაინახეს ძველებურად მთა-გორი და არა თვით მცხოვრებლების სულისკვეთება“. 

ამით, ვგონებ, თვით ადასტურებს, რომ სომხებს ჰპირდებოდა ბორჩალოსა და ახალქალაქსა. 

რომ თავისი შეცდომა სხვას გადააბრალოს, ახალი სტრატეგიაც გამოიგონა! 

როცა იქ მყოფი ჩვენი ჯარის ნაწილები დამარცხდნენ და გენ. ოდიშელიძემ ნაწილების დაფანტვა-დალაგება დააბრალა აკაკი ჩხენკელს, „გული მომივიდა, ვინ არის ჯარების უფროსი – თქვენ თუ ჩხენკელი-თქვა და გამოვუცხადე დაუყოვნებლივ გადადგეს“. 

მაგრამ ეს არ მოიყვანა სისრულეში. 

შემდეგ: „გავმართეთ თათბირები, მთავრობის სხდომა. გადაწყდა კვინიტაძის დანიშვნა მთავარსარდლად“. 

„გადავსწყვიტე მასთან წინასწარი მოლაპარაკება, შეხვედრისთანავე დაიწყო თავდასხმა უმთავრესად ოდიშელიძეზე. უწოდა მეტად უზრდელი სახელი, გადავიდა სხვებზე, გამოდიოდა რომ არავინ არაფრად არ ვარგა, ომი წინ და წინ წაგებულია, თბილის უნდა დავტოვოთ, მცხეთაზე გავმაგრდეთ, ერთი სიტყვით დაუწყობელი აფორიაქებული საუბარი და პლანები. მე ეჭვი გამოვთქვი მის ვარგისობის შესახებ ვიწრო წრეში, გვიან იყო“. 

რატომ გვიან? რისთვის გადასწყვიტა წინასწარ ლაპარაკი? 

არავითარი წინასწარ ლაპარაკი ნ. ჟორდანიასთან არა მქონია. რად უნდოდა ლაპარაკი ჩემთან? განა არ მცნობდა? განა არ ვიყავი ამას წინათ ჯარების სათავეში ომის დროს? ეს „წინასწარი ლაპარაკი“ მოიგონა უთუოდ იმიტომ, რომ ჩაემატებინა თავის მოგონებებში ჩემთვის მეტად დამამცირებელი ლაპარაკი. 

მერე როგორ შეიძლებოდა ამისთანა მდგომარეობაში გალაძღვა გენ. ოდიშელიძისა და დამცირება სხვა გენერლებისა და ლაპარაკი „თბილისის დატოვებაზე“, „მცხეთაში გამაგრებაზე“, ჯერ კიდევ მთავარსარდალიც არ ვიყავი და, რაც მთავარია, არც მეცოდინებოდა ჩვენი ჯარების მდგომარეობა. 

ჩემი დანიშვნა მთავარსარდლად მოხდა სულ სხვანაირად: მე ვიყავი ავად და 15 თებერვალს ის იყო წამოვდექი. ამ დღეს, საღამოს 9–10 საათზე დამირეკა ტელეფონით ვ. ჯუღელმა. მკითხა, რას ვაპირებ შექმნილ პირობებში. არ ვიცოდი, რა ხდებოდა, რადგანაც არ ვიყავი სამსახურში და ვიცოდი მხოლოდ, რომ დაიწყო ომი. 

„განა ისე ცუდად არის საქმე, რომ ჩემი თავი გჭირდებათ?“, – ვკითხე. იმან ტელეფონით ახსნა. შვაჩერე და ვუთხარი: „არა ღირს ტელეფონით ამაზე ლაპარაკი, მე მოვალ თქვენთან, რადგან ჩემი სახლი სწორედ გვარდიის შტაბის პირდაპირ არის“. 

„არა, მე მოვალ თქვენთანა“-ო, და მოვიდა. 

ამიხსნა მდგომარეობა. სადავო ადგილებში მყოფი ჯარი იყო დამარცხებული, მკითხა, თუ მივიღებ მონაწილეობას ამ ომში, ვუთხარი, რომ მთავრობას არა ერთხელ დავუძახივარ, და თუ დამიძახებს, რასაკვირველია, მოვალ, რადგან სამსახურიდან განთავისუფლებისას მუდამ ვეუბნებოდი მთავრობას, – თუ დაგჭირდებით, გეახლებით. 

მე მივხვდი, რატომ ვ. ჯუღელი მოვიდა ჩემთან, და ვუთხარი: „თქვენ იცით, რომ მე ვიცი თქვენი გადაჭრით მოთხოვნა სამსახურიდან ჩემი დათხოვნისა, და შეიძლება გეფიქრათ, რომ ეს გარემოება მიზეზი იყოს ჩემი უარისა; ამიტომ პირადად მობრძანდით. ჩემთვის ეს წვრილმანია, . ნუ სწუხდებით, თუ მთავრობა დამიძახებს, რასაკვირველია როგორც მუდამ, მოვალ“. 

წავიდა და ერთი-ორი საათის შემდეგ უკვე საწოლში ვიყავი, მოვიდა ავტომობილი და წამიყვანა ნ. ჟორდანიას ბინაზე. 

შევედი. დიდი მაგიდა; ზედ რუქა, სათავეში ზის ნ. ჟორდანია, ნ. რამიშვილი და სხვები. ამ მაგიდის ირგვლივ და აგრეთვე, ამასთან შეერთებულ ოთახშიც, ხალხი; სულ იქნებოდა 30 კაცამდე. გენ. ოდიშელიძე და გენ. ზაქარიაძე პირველ ოთახში. კუთხეში ნ. ჟორდანიამ ამიხსნა მდგომარეობა. აღმოჩნდა უარესი: თურმე დამარცხებულა არა მარტო ხრამის იქით მყოფი ჯარი, არამედ წითელ ხიდთან მყოფი 6 ბატალიონი გენ. ჯიჯიხიას მეთაურობით, გაგზავნილი მათ საშველად აგრეთვე იხევდა. ამას ნ. ჟორდანიამ დაუმატა, რომ ხვალ დილით ადერბეიჯანიდან იწყებს შეტევას რუსის ჯარი წითელი ხიდით, სწორედ საიდანაც მოხსნილი იყო ჯიჯიხიას ბატალიონები და დამისვა კითხვა: „თქვენი გეგმა“. მე ჯერ არ ვიცოდი, სად იყო დალაგებული დამარცხების შემდეგ ჩვენი ჯარის და გვარდიის ნაწილები, გვყავს თუ არა მაშველი ჯარი და სად არის ის, ერთი სიტყვით, სრულებით არ ვიყავი გაცნობილი ნამდვილ მდგომარეობას და რა უნდა მეპასუხა ამისთანა კითხვაზე? მოდი და ნუ გამოხვალ მოთმინებიდან. ვუპასუხე აღელვებულმა „ნოე ნიკოლაევიჩ, ომის გეგმას ჰქმნიან ისე, როგორც ქალი ჰქმნის ბავშვს, ჯერ მშვიდობიან დროს თანდათანობით უნდა ყოფილიყო მომზადებული ომის გეგმა, სადაც უნდა ყოფილიყო გარჩეული ყველა შემთხვევები, ამიტომ სარდლობას ალბათ ექნება გეგმა მომავალი მოქმედებისათვის. მე კი შემიძლიან მხოლოდ დავეთანხმო ან შევიტანო შესწორებანი“. ნ. ჟორდანიას შეკითხვაზე გენ. ოდიშელიძემ უპასუხა, რომ ჯარს გაუგზავნა ბრძანება, დაიხიოს ხრამზე. ჩემს შეკითხვაზე, – სად და როგორ არის დალაგებული ჩვენი ჯარი, სარდლობამ ვერ მიპასუხა. 

მაშინ ჩაერია ამაში ნ. რამიშვილი და გაშალა თავისი გეგმა. მოკლედ, – უნდა მოვაგრვოთ ჯარი ფოილოსთან. იქიდან გადავიდეთ მდინარე მტკვარზე და შევუტიოთ მტერს ზურგში. რასაკვირველია, ვერ შევუთანხმდებოდი ამისთანა უცნაურ გეგმას, მტერი უკვე ხრამზეა, ჩვენი ჯარები იხევენ და გაფანტულიც არიან, რაც გამოჩნდა ნათლად მეორე დღეს დილით. ხვალ დილიდანვე მტერი წითელ ხიდიდან და ბორჩალოდან წამოვა თბილისზე. სანამ მოვაგროვებთ ფოილოსთან ჯარს, მტერი შემოვა თბილისში, რადგან წინააღმდეგობას ვერავინ გაუწევს ლორიდან და ბორჩალოდან მომავალ მტერს. 

ჩემს შეკითხვაზე, „რა გვაქვს ფოილოსთან მტკვრის გადასასვლელად“? მივიღე პასუხი: „იქ არის ერთი ბორანი“. „თქვენ კუკიიდან ვერაზე ვერ გადაიყვანთ ჯარს ერთი ბორანით, როგორ უნდა გადაიყვანოთ მტკვარზე, როცა გაღმა ნაპირი მტრის ხელშია?“, იყო ჩემი პასუხი. 

არაფერმა მიშველა. ვერ დავაჯერე, ხელის აწევით დაადგინეს ამ გეგმის მიღება და ჩემი დანიშვნა მხოლოდ ფოილოსთან ამ ჯგუფის სარდლად. 

კრება დაიშალა. ზოგს ეგონა, რომ მე ვიყავი დანიშნული მთავარსარდლად. (აქ, პარიზში, ბენია ჩხიკვიშვილმა მითხრა, რომ ამ სხდომაზე მან ასწია ხელი, რომ ვყოფილიყავი დანიშნული მთავარსარდლად). 

როცა ყველა წავიდა, შევაჩერე ვ. ჯუღელი და ვუთხარი, ნოე ჟორდანიას: „თქვენ შეგიძლიათ იფიქროთ, რომ მე ვარ შეთანხმებაში რუს ბოლშევიკებთან, რომ მე ვარ სამშობლოს მოღალატე და სხვა ამისთანები. ჩემთვის ამას მნიშვნელობა არა აქვს; მიღებული გეგმა განუხორციელებელია: სანამ მოვაგროვებთ ფოილოსთან ძალას, მტერი შემოვა თბილისში, რადგან მას წინ ვერავინ გადაუდგება. ამიტომ ეს გეგმა სწორედ მავნეა და მე ამ თანამდებობაზე უარს ვამბობ“. 

აი, მაშინ ნ. ჟორდანიამ, და არა მე, დაიწყო გმობა გენ. ოდიშელიძისა, რომ ის უვარგისი სარდალია, რომ მას არ შეუძლია ჯარების მართვა და სხვა ამისთანები. მე ვკითხე: „თქვენ გენ. ოდიშელიძეზე ამ აზრისა გახდით ეხლა, ჩვენი ჯარების დამარცხების შემდეგ?“, „არა“, ამაყად მიპასუხა, „მე ყოველთვის ამ აზრისა ვიყავი“. 

იმას, რაც მოხდა კრებაზე, დაუმატეთ ეს მისი პასუხი და გაიგებთ ჩემს პასუხს: „მაშ თქვენის მხრივ ეს გახლავთ დანაშაული (ვსთქვი რუსულად – პრესტუპლენიე), რომ ამ კაცზე ხართ ამ აზრისა და იგი გყავთ მუდამ სამხედრო უწყების სათავეში და ომის დროს აბარებთ სამშობლოს დაცვას“. 

გამოვეთხოვე და მივდიოდი, როცა ნ. ჟორდანიამ მითხრა: „მაინც ხვალ დილით მოდით შტაბში, მე დაველაპარაკები ზაქარიაძეს, როგორ მოვიქცეთ“. 

მეორე დღეს, 16 თებერვალს, მივედი შტაბში (მტერმა შეუტია ჩვენს ჯარს სადავო ადგილებში 11 თებერვალს). 

შუადღე გადასულიყო, უკვე ვიცოდით ადერბეიჯანიდან რუსებმა გადმოლახეს საზღვარი, შეუტიეს გათენებისას ჩვენს ჯარს მისი მარცხენა ფრთის შემოხვევით და ისიც ვიცოდით, რომ თბილისში უკვე გამოჩნდნენ ბრძოლიდან გამოქცეულნი. ამ დროს გენ. ოდიშელიძე შემოვიდა იმ ოთახში, სადაც მე ვიყავი და მითხრა: „გაბარებ ჯარს, გისურვებ გამარჯვებას“. 

აი, რა პირობებში მოხდა ჩემი დანიშვნა მთავარსარდლად. 

გენ. ოდიშელიძე კი იყო დანიშნული მთავრობის თავმჯდომარის ნ. ჟორდანიას სამხედრო მრჩევლად. ესე იგი, შეეძლო გაეწია ნ. ჟორდანიას წინაშე კონტროლი და აწონ-დაწონა და დაფასება ჩემი მოქმედებისა. 

ეხლა ყური უგდეთ, რასა სწერს ჩემზე (178 გვ.) „რამდენჯერ მივდიოდი (მივდიოდი დღეში ორჯერ) შტაბში, იმდენჯერ კვინიტაძე დაიწყებდა – ერთადერთი გამოსავალია უკან დახევა, გრძელი ფრონტის შემოკლება, მცხეთის მიმართულებით გამაგრება, ზარბაზნების დაწყობა მაღლობზე და იქიდან თბილისის დაცვა, მტერი ვერ შემოვა ქალაქში, ახლა კი გზას მოგვიჭრიან, შემოგვევლებიან და სხვა. ეს ყოველ დღე“. 

რასაკვირველია, ამისთანა ლაპარაკი არ მქონია ნ. ჟორდანიასთან. რომ ეს მოგონილია, ჩანს მისი სიტყვებიდან. აბა როგორ ვიტყოდი, რომ მცხეთიდან ზარბაზნებით არ შემოვუშვებ მტერს ქალაქში; რაღა დახევა მჭირდებოდა ამისათვის? სოღანლუღის ქედიდან მცხეთამდე არა ნაკლებ 30 კილომეტრია, ჩვენი ზარბაზნები ისროდნენ მხოლოდ 7 კილომეტრზე. 

ასე გამოჩნდება ხოლმე მოგონილი ტყუილი. 

თვითონ ნ. ჟორდანიას უნდოდა დასაწყისში თბილისის დატოვება უბრძოლველად. მე ვიყავი, რომ შევაჩერე და ვუთხარი მას: „მომეცით ათასი კაცი და შევებრძოლები მტერს, თბილისის დატოვება უბრძოლველად შეუძლებლია“. 

და აი აქ, პარიზში სპ. კედიამ მომაგონა და დასწერა კიდეც თავის გაზეთში „გუშაგ“-ში. 

ნ. ჟორდანია თურმე მისულა დამფუძნებელ კრებაში და იქ გამოუცხადებია, რომ უნდა დავტოვოთ ქალაქი უბრძოლველად, რომ ეს არის მთავარსარდლის აზრიო. 

1921 წელს, მთავარსარდლად ჩემი დანიშვნის დროს, როგორც მკითხველმა იცის, ნ. ჟორდანიამ „მოკლე წრეში“ გამოთქვა აზრი ჩემს უვარგისობაზე და დამფუძნებელ კრებაში ეყრდნობა ამ „უვარგისი სარდლის“ აზრს. 

სპ. კედიამ არ დაიჯერა და რამდენიმე წევრის თანხლებით მოვიდა ჩემთან და მკითხა: „მართალია, რომ ვტოვებთ თბილისს უბრძოლველად?“ ჩემი პასუხი იყო: „ტყვიას დავირტყამ თავში ვიდრე დავუტოვებ მტერს დედა-ქალაქს უბრძოლველად“. 

მთელი ჩვენი სამხედრო ძალების ნახევარზე მეტი უკვე იყო დამარცხებული და გაფანტულიც. 

ამ ძალების დასახვედრად გავედი სანდარისკენ ვ. ჯუღელის თანხლებით და ვნახეთ ხრამიდან მოდიოდა მწყობრად ჯარისა და გვარდიის დანარჩენი მხოლოდ 700–800 კაცი, მათ შორის ერთი ბატალიონი ჯარის პირველი პოლკისა პოლკ. კ. გეგელაშვილის მეთაურობით. 

მდგომარეობა შეიქმნა ასეთი: 

მტერმა გადმოლახა ხრამი; გატეხილ (წითელ) ხიდიდან მოდიოდნენ რუსები. 

ორივე მიმართულებით მტერი მოდიოდა თბილისზე. დასახვედრი მაშველი ძალა თბილისთან არ გვყავდა. რადგან ეხლა, როგორც ყოველთვის, როცა უცბად მიწვევდნენ მთავარსარდლად, არ დამხვედრია სახელმწიფოს თავდაცვის გეგმა, მაშინვე დავუსვი მთავრობას ომის წარმოებისათვის მთავარი საკითხი, როგორც მოვიქეცი 1920 წელს. ესე იგი, ჩვენი წინააღმდეგობა თავდება თბილისში, თუ ომი გრძელდება თბილისის დაცემის შემდეგაც? დაადგინეს, როგორც 1920 წელს, სრულებით სამართლიანად, რომ ომს არ ვათავებთ თბილისში და წინააღმდეგობას ვუწევთ მტერს შემდეგშიც. 

თანახმად ამ დადგენილებისა, მაშინვე ყველა მინისტრი და სამინისტრო იყო გადაყვანილი ქუთაისში, მთავრობის თავმჯდომარე, საგარეო მინისტრის თანაშემწე კ. საბახტარაშვილი და დამფუძნებელი კრება კი რჩებიან თბილისში; ამათთვის მომზადებული იყო განსაკუთრებული მატარებლები და ყველას აუწყეს, რომ მზად იყვნენ ერთ საათში მატარებელში ჩასასხდომად. ასე, რომ თბილისის დატოვება და მისი ევაკუაცია იყო დადგენილი მთავრობის მიერ; ჯარების დახევის დროის ამორჩევა კი, რასაკვირველია, სარდლობას ეკუთვნოდა. 

მივყვეთ წიგნს: 179 გვერდზე: ვითომც მითქვამს: „გზა მოჭრილია, რჩება ერთი ბილიკი – მცხეთისაკენ მიმავალი გზა“. ყველამ იცის, რომ ეს არ არის ბილიკი, ეს არის შარაგზა, შემდეგ – „ხოლო გარე კახეთიდან მტერი მოდის მცხეთისაკენ“, ყველამ იცის, რომ გარე-კახეთიდან მცხეთისკენ უნდა გამოიაროს თბილისზე. 

„ჩემი წარსული“-დანვე ირკვევა, რომ ნ. ჟორდანიას სანდო პირადი ინფორმატორი თურმე ყოფილა გენ. ლებედინსკი, რომელიც (გვ. 175) ჩანს იყო ურთიერთობაში ბოლშევიკურ მისიასთან, რადგანაც მოაწყო საიდუმლო შეხვედრა თავის ბინაზე ნ. ჟორდანიასი ამ მისიის სამხედრო წარმომადგენელთან, რასაკვირველია, ბოლშევიკური მისიის ნებართვით. 

სასაცილოა და დამახასიათებელია ამ პაემანზე მომხდარი ლაპარაკი. თურმე ამ ლაპარაკის დროს ნ. ჟორდანიამ შეატყო, რომ ამ წარმომადგენელს სრულებით არ სურდა მოსკოვის ჩვენზე თავდასხმა. „ლებედინსკის ალბათ მასზე ჰქონდა გავლენა“-ო და რომ „ომი არ მოხდეს, უნდა წავიდეთ დათმობაზე, მაგალითად დაჭერილი „ბოლშევიკების ტყვეების განთავისუფლება“. 

შემდეგ, ეს მშვენიერია, „ვამჯობინე დაშინება და ვუთხარი: „კავკასიის ხალხები, იცით ალბათ, უკმაყოფილო არიან მოსკოვის რეჟიმით, თუ ამდენ ხანს არ ამდგარან, ამის მიზეზი ვართ ჩვენ“ და „როგორც კი ჩვენ თავს დაგვესხმებით, აჯანყებებს გავაჩაღებთ ყველგან თქვენს ზურგს უკან“. ამ საბუთმა მასზე იმოქმედა. მხოლოდ მაშინ გავიგე, რომ ყოფილა დავალებული მოსკოვიდან მე ვენახე, ვინაიდან თქვა – „ეს მართლა სერიოზულია. მოსკოვს ვაცნობებო“. 

რასაკვირველია აცნობა, რომ ამ აჯანყების წინააღმდეგ მიეღოთ ზომები. 

ასეთი გვყავდა მთავრობის თავმჯდომარე. 

180 გვერდზე ამბობს, ვითომც მომიყვანია ორი საბუთი დახევის გადასაწყვეტად: „დამისახელა ორი: საბურთალოში ჩამოვიდნენ მოსკოვის მზვერავები კოჯრით, მაშასადამე გზა არის ღია. სამხედრო მეცნიერება ამბობს, რომ სადაც ორო მზვერავი გაივლის, იქ გაივლის მთელი როტაც, ხოლო სადაც გაივლის როტა, გაივლის იქ მთელი პოლკი“. 

ჯერ ერთი, – კოჯორი ჩვენს ხელში იყო; ამას ვერ ვიტყოდი. სინამდვილეში კი მტერი (მისი ნაწილები) ჩამოდიოდა არა კოჯრიდან და არა საბურთალოში, არამედ მანგლისიდან დიღმის მინდორში. 

რაც შეეხება სამხედრო მეცნიერებას, ის ამისთანებს არ ამბობს. შეიძლება, როდისმე ლაპარაკში და არა ჩვენი უკანასკნელი ომის დროს, მითქვამს ერთ-ერთი ფრაზა, მგონი, კლაუზევიცისა, სადაც გაივლის ურემი, გაივლის კაცი, ხოლო სადაც გაივლის კაცი, გაივლის მთელი ჯარი. გასაგებია ამ სიტყვების აზრი. 

რაც შეეხება მეორე საბუთს, ის არის გამოთქმული სრულებით გაუგებრად; ვერ გაიგებ საქმის ნამდვილ ვითარებას. სინამდვილეში კი მდგომარეობა შეიქმნა ასეთი: 24 თებერვალს რუსის ცხენოსანმა ჯარმა უკვე გაიარა ნორიდან (ნორიოდან, გ. ყ.) ოლგინსკოებით* (*ოლგინსკოები – თბილისის ზღვის აღმოსავლეთით მდებარე სოფლების ლენინინისა და წითელუბნის ძველი სახელწოდებანი /მანამდე ერქვათ „ქვიშიანი“ და „ქვითკირის ლილო“/ გ. ყ.) და ჰქონდა დაჭერილი მამკოდი, გლდანი, ავჭალა და ავჭალის რკინიგზის სადგურიც. 

გვარდიამ ნავთლუღის პოზიციები დატოვა. ნაშუადღევს ალექსანდრე დგებუაძე მოვიდა ნავთლუღიდან დაჭრილი და მითხრა, რომ რუსებს გამოუჩნდათ ტანკები ან ჯავშნოსანი ავტომობილები; თვითონ ენახა. 

შავნაბადის მონასტერი სოღანლუღის ქედზე, ორთაჭალას რომ დასცქერის, რუსებმა აიღეს. 

დიღმის მინდვრიდან (ნახშირგორასთან) გამოჩნდა ჯერ კიდევ დილით 24 თებერვალს მანგლისიდან ჩამოსული მტერი. მოხევეების პატარა რაზმი შალვა ქარუმიძის მეთაურობით იძულებული იყო დაეხია. 

შეიძლება ითქვას, რომ უკვე გარშემორტყმული ვიყავით. 

ასეთი შეიქმნა მდგომარეობა თბილისთან. 

საერთო მდგომარეობა კი იყო შემდეგი: მეთერთმეტე არმია გეკერისა 35.000 კაცის შემადგენლობით მოდიოდა ბაქოდან პირდაპირ თბილისზე. ერთმა მისმა ნაწილმა ზაქათალიდან შემოუტია ჩვენს ნაწილებს კახეთში, სადაც მეთაურობდნენ გენ. ახმეტელი და გენ. ჭავჭავაძე და აიძულა ისინი, დაეხიათ. 

ჩრდილოეთიდან საქართველოს შემოესია მერვე არმია ლევანდოვსკის მეთაურობით. ეს არმია უკვე მოდიოდა კავკავის გზით, მამისონის უღელტეხილით და შავი ზღვის ნაპირით. 

დუშეთთან გენ. ახმეტელი და გენ. ჭავჭავაძე ჩაუვარდნენ ხელში კავკავის გზით მოსულ ბოლშევიკებს. გენ. ახმეტელი გარდაიცვალა ტყვეობაში. გენ. ჭავჭავაძე კი ომის შემდეგ გამოუშვეს ტყვეობიდან. 

მიღებული ზომები დახევისათვის: გავგზავნე შანიძე მოხალისეთა რაზმით და ჯავშნოსანი მატარებლით ავჭალაში და რკინის გზის სადგური გავწმინდეთ მტრისაგან, რომ დავაჯერო მტერი, ვითომ ხვალაც ვრჩებით თბილისში. უკანასკნელი მაშველით (პირველი პოლკის ათასეული პოლკ. გეგელაშვილისა) შევუტიე საღამოს 8–9 საათზე შავნაბადის მონასტერს და მგონია უკან დავიბრუნეთ. 

შუაღამეს 12 საათზე დავიწყეთ საერთო დახევა. 

პირადად მე ცხენდაცხენ 4 ზარბაზნით, 300 კაცით და ერთი ცხენოსანი მწყობრით გავედი თბილისიდან და დავიჭირე პოზიცია დიღმის მინდვრის იქით მუხათ გვერდზე. კოჯრიდან მომავალი ჯარების უზრუნველსაყოფად დიღმის მინდორში ჩამოსული მტრისაგან, სოფელი დიღომიც მქონდა დაჭერილი ერთი ასეულით. ბრძოლის გაგრძელბა თბილისისათვის გახდა შეუძლებელი და იძულებული ვიყავით დაგვეწყო დახევა მცხეთისკენ, რათა წინააღმდეგობა გაგვაგრძელებინა. 

შემდეგ დღეს ვეღარ დავიხევდით. 

სტამბოლში რომ ჩავედი, მივიღე თბილისიდან წერილი, სადაც მატყობინებდნენ გეკერმა (ბოლშევიკების მთავარსარდალი) წარმოსთქვა: თუ როდისმე შეიძლება მიეცეს დახევისათვის ვისმეს ჯილდო, გენ. კვინიტაძეს უნდა მიეცეს ყველა ჯილდოები. როგორ გამისხლტა ხელიდან. ასე დააფასა მტერმა ჩვენი დახევა. 

182 გვ. თურმე ჟორდანიას ჩაეძინა მატარებელში და გაიღვიძა როგორც ამბობს აღსტაფაში (აღსტაფა ადერბაიჯანში). ნახა იქ ჯარის და არა გვარდიის ჯარისკაცები თბილისიდან წამოსულნი. დაჰკითხა და გამოარკვია, რომ ესენი იხევდნენ თბილისიდან, „არც ერთი ოფიცერიო“. ვერ მიხვდა, რომ ესენი იყვნენ დეზერტირები, რადგან არ ჰყავდათ ოფიცრები და, რასაკვირველია, დიდი ხნის დეზერტირები. ისიც ვერ მოიფიქრა, რომ ფეხით მომავალნი ვერ დაეწეოდნენ მის მატარებელს. 

ეხლა ნახეთ ამ გარემოებებიდან რა დასკვნა გამოიყვანა ნ. ჟორდანიამ. სწერს: „ახლა მივხვდი ყველაფერს. მცხეთის ფრონტი იყო მომიზეზება ომის გასათავებლად. გავსწიე გორისკენ. აქ დამხვდა შტაბის და კვინიტაძის ვაგონები. ყველა უთავბოლოდ გაბნეული მის-მის კუნჭულში“. 

ესე იგი დარწმუნდა მთავარსარდლის ღალატში და არხეინად მიემგზავრება გორისკენ, სადაც ნახა მთავარსარდლის და მისი შტაბის ვაგონები. 

რატომ არ მივიდა მთავარსარდალთან, რატომ არ მოსთხოვა მას პასუხი, რატომ არ მიიღო სათანადო ზომები? 

იმიტომ, რომ ეს ყველაფერი მოგონილია აქ პარიზში, რომ როგორმე გააშავოს მთავარსარდალი, რომელმაც მასთან შესწყვიტა აქ ურთიერთობა და ნაცნობობაც. 

მისდა საუბედუროდ, ამ დროს მე ჯერ ვიყავი მუხათგვერდზე, სადაც ვესალმებოდი ჩვენს ჯარს, ტაბახმელის გმირებს, რომლებიც იხევდნენ გენ. ანდრონიკაშვილის მეთაურობით მტკვრის მარჯვენა ნაპირით. 

აქედანვე ვუყურებდი გენ. მაზნიაშვილის მეთაურობით ჩვენი ჯარის ნაწილებს, რომლებიც იხევდნენ მტკვრის მარცხენა ნაპირით, როცა ესენი მიუახლოვდნენ ავჭალას, ვნახე: ამ ჯარმა გაშალა შარი* (* შარი – სამხედრო შენაერთის საბრძოლო წყობა იერიშის დაწყებისას /გ. ყ./), ჩამოხსნა ზარბაზნები და აგრეთვე ჯავშნოსნების საშუალებით შეუტია მტერს. 

დაახლოებით შუადღეს 25 თებერვალს მოვიდა ჩემთან ცხენდაცხენ გენ. ზაქარიაძე: მითხრა, რომ მცხეთაში დაიშალა ჯარიო. მოვედი და ვნახე სადგურზე და მიდამოებში დაშლილი არა ჯარი, არამედ გვარდია. 

მივმართე იქ მყოფ ვ. ჯუღელს და მის შტაბს, მოეწესრიგებინათ გვარდია. 

ჯარის ნაწილებს, ტაბახმელიდან რომ იხევდნენ, ამ დროს ეჭირათ პოზიცია მცხეთის წინ. 

ვ. ჯუღელმა და მისმა შტაბმა სცადეს მაგრამ ვერაფერი გაარიგეს. მითხრეს, მხოლოდ გორში შეიძლება მათი მოწესრიგებაო. 

შეჩერება მცხეთაში შეუძლებელი იყო, რადგანაც გვარდიის დაშლის წყალობით, მტერი გავიდოდა პირდაპირ მუხრანს, ესე იგი, მოგვექცეოდა ჩვენს ზურგში. 

თანახმად ჩემი ბრძანებისა, არტილერია მეორე დღეს 26 თებერვალს გავგზავნე გორისკენ მუხრანით, ჯარი კი ძეგვი-ახალქალაქით. მჯეროდა, რომ გვარდიას მოაწესრიგებენ გორში, იუნკრები ჩავსვი ჩემს მატარებელში მცხეთის და გორს შუა, მგონი გრაკალში ან კასპში. 

როცა მივედი გორში, გამოირკვა რომ ვ. ჯუღელმა და მისმა შტაბმა ვერ შეძლეს გვარდიის შეჩერება და მისი მოწესრიგება; გაფანტული მიდიოდნენ ხაშურისაკენ. 

გორში მტერი მოგვიახლოვდა. დავრჩი, მანამ კარგად არ დაბინდდა. ჩემი მატარებლის ირგვლივ ვარდებოდა მტრის ყუმბარები, დავძარი ჩემი მატარებელი იმის შემდეგ, როცა ჩვენი ჯარის ზურგმცველის შარი გენ. სუმბათაშვილის მეთაურობით გამოჩნდა მატარებელთან.

ამის დამსწრენი არიან ჩემი შტაბი, იუნკრები და ბ-ნი დავით საღირაშვილი. 

ნ. ჟორდანია არ კმაყოფილდება იმით, რაც დაწერა ოფიცრბზე და 183 გვ. უმატებს: „აღმოჩნდა, რომ თბილისიდან ევაკუაციის დროს ოფიცრებს მიუტოვებიათ თავისი რაზმები, გამოუვლიათ თავ-თავიანთ ბინაზე და ცოლ-შვილი წამოუსხამთ“. 

„წამოუსხამთ“, სწერს ნ. ჟორდანია. განა ცოლ-შვილი საქონელია?! შემდეგ „უკვე გორში დაიწყო ლაპარაკი ოფიცერთა შორის საზღვარგარეთ წასვლაზე და ადგენენ წამსვლელთა სიას. ეს გავიგე ბათომში“. ეს სადაურია?! ვისთვის უნდოდათ წარედგინათ ეს სია? 

შესამჩნევი ის არის, თუ რა დაჟინებით ნ. ჟორდანია ეძებს რომ გააშავოს ოფიცრები. 

იქვე სწერს დეზერტირებზე. ეს დეზერტირები იყვნენ მისი საყვარელი გვარდიელები. ჯერ ხრამზე ბრძოლის დროს აავსეს თბილისი გამოქცეულებით; გზადაგზა გვარდიის ბატალიონები იშლებოდნენ და მიდიოდნენ თავიანთ სოფლებში. იქვე სწერს (გვ. 182, 183) „არავითარი მზადება ომის გასაგრძელებლად. მითხრეს უღელტეხილზე გავმაგრდებითო (ვინ უთხრა? ქუთაისამდე ეს კაცი არ მინახავს. ჩემი შენიშვნა), მთის გზები დაკავებული გვაქვსო და სხვა. ავად ვიყავი, მაინც შევჯექი ცხენზე და წავედი ამ სიმაგრეების დასათვალიერებლად, მივედი უღელტეხილამდე. არსად არავითარი სიმაგრე, არც თხრილი, არც კაცი, არავითარი წინასწარი ზომა, მხოლოდ დეზერტირობა ურიცხვი“. 

ვადასტურებ, რომ იქ იყო პოზიცია ამორჩეული და გამაგრებული ინჟენერ-პოლკოვნიკ თაყაიშვილის მიერ, მაგრამ მთებზე და არა გზებზე. 

ეს თხრილები ხაშურთან ბრძოლის შემდეგ დაიჭირა ჩვენმა ზურგმცველმა გენ. მაზნიაშვილის მეთაურობით, გვარდიის წიფაში გაქცევის შემდეგ. 

რადგან გორში გვარდიის ბატალიონები ვერ მოაწესრიგეს ვ. ჯუღელმა მთხოვა, რომ ხაშურში მოვაწესრიგებთო. 

ხაშურში მათ მივეცი თითქმის 3 დღე. ჯარს მარტოდ ეჭირა პოზიციები ხაშურის წინ. 

ხაშურთან ბრძოლისათვის გვარდიას დავუნიშნე დაეწყო შეტევა 6 საათზე: დაიძრნენ 8–9 საათს; უნდა მოევლოთ მტრის მარჯვენა ფრთა. ჯარი გადავიდა შეტევაზე პირდაპირ, მუხლამდე თოვლში გაშლილ ხაშურის მინდორში. ასე თუ ისე ჩვენმა შეტევამ გაიმარჯვა: საღამოზე ბოლშევიკები იხევდნენ, ზარბაზნები დაყარეს. 

შტაბს უკვე ეგონა, რომ დილით დავიწყებთ დევნას, მოხდა უცნაური მაგრამ ჩვეულებრივი გვარდიელებისთვის, მოვლენა. 

დაღამდა თუ არა, ნ. ჟორდანიას საყვარელი გვარდია თავისი ნებით მოიხსნა პოზიციიდან და გავიდა სურამის ქედის იქით, წიფაში. 

დილით მტერი გამოჩნდა უღელტეხილზე, ძველი რკინიგზის მიმართულებით და მოექცა ჩვენს ჯარს ზურგში, რომელსაც ეჭირა პოზიცია წინ. იძულებული ვიყავით დაგვეტოვებინა სურამის ქედი. 

აქ უნდა აღვნიშნო, რომ მტერს, რომელმაც გადალახა სურამის ქედი ძველი რკინიგზით, გაუმკლავდნენ მე-7-დე პოლკის ნაწილები პოლკოვ. იასე ვაჩნაძისა. ამ გარემოებამ მისცა საშუალება მაზნიაშვილის ნაწილებს დაეხიათ გვირაბით. 

მკითხველს ეგონება, რომ მე ვაძაგებ გვარდიას, როგორც ხალხს. ნ. ჟორდანია კი აქებს გვარდიას, აძაგებს სარდლობას, ოფიცრობას და მალავს ჯარის მოქმედებას. მე ვაძაგებდი და ეხლაც ვაძაგებ გვარდიის ორგანიზაციას. იქ დააწესეს ისეთი წესები, შეჰქმნეს სწავლის, აღზრდის ისეთი პირობები, რითაც მხოლოდ რყვნიდნენ ხალხს. ამას დაუმატეთ ისიც, რომ არ იყო არც დისციპლინა, არც უფროს-უმცროსობა. ყველგან და ყოველთვის მიტინგები და დადგენილების გამოტანა. ოფიცრობაც ირყვნებოდა, გვარდიის შტაბებში იყო ხალხი სრულიად არმცოდნე სამხედრო საქმისა. 

რაც შეეხება გვარდიის მთავარ შტაბს, იქ იყვნენ სამხედრო საქმის უვიცნი. ეს შტაბი კი გახლდათ არაქართული; ეს იყო ინტერნაციონალური. იქ იყვნენ გარდა ქართველებისა, სომხები, რუსები, რუსის ურიები, თათრები და სხვა. 

ყოველთვის ჰყავდათ ამ შტაბში ვინმე უცხოელი ტექნიკოსი-სტრატეგი. მხოლოდ 1920 წელს გადავიდა იმათთან ჯარიდან პოლკ. ჯიჯიხია. 

ერთი მაგალითი. 

ახალციხის ამბების დროს გვარდიის შტაბმა თავი მომაბეზრა: ყოველ დღე მოდიოდნენ, მაძლევდნენ ამა თუ იმ რჩევას, მოითხოვდნენ ამა თუ იმ მოქმედებას და ბოლოს მითხრეს, რომ იმათ ჰყავთ მხედარი გენერალი და რომ მოვისმინო იმისი გეგმა. დავთანხმდი. შემოიყვანეს, ვნახე და გავიცინე. ეს იყო ჩემი სკოლის ამხანაგი გვარად ფელიცინი. სამხედრო იურისტი. რევოლუციის გენერალ-გუბერნატორი ირკუტსკში. იქიდან, თეთრების ჯარის დაშლის შემდეგ, ჩამოვიდა და მოთავსდა გვარდიის შტაბში, როგორც სტრატეგი. ვნახე თუ არა, მივესალმე: „ზდრავსტვუი, პეტია!“ ძალზე შერცხვა. მაინც ალაპარაკეს. რასაკვირველია, მისი გეგმა არ გამოდგა. 

ქართველ ხალხზე როგორც სამხედრო ძალაზე მე მუდამ კარგი აზრისა ვიყავი. 

დავანებოთ ოფიცრობას თავი. 

როცა უკანასკნელ რუს-ოსმალოს ომში ავიღეთ არზრუმი, იქ ჩაგვივარდა 8 დროშა ოსმალოსი. სურათის გადაღებისათვის ამ დროშებისა დაიბარეს ჯარიდან 8 ჯარისკაცი; რასაკვირველია, ამოარჩიეს უფრო დაჯილდოებულნი. ქართველები იყვნენ გაწვეულნი დასავლეთის ფრონტზე. რუსეთში, კავკასიის ჯარში კი იყვნენ თითო-ოროლა. მაინც ამ 8 ჯარისკაცთა შორის იყო ორი ქართველი. ერთი გელოვანი, მეორეს გვარი დამავიწყდა, ძე-ზე თავდებოდა. 

ბავშვობისა და ოფიცრობის დროსაც ზაფხულს ვატარებდი ქართლში (საციციანოში, სათარხნიანოში, საერისთავოში), ან კახეთში, სამწუხაროდ, ბედმა არ მარგუნა, რომ დასავლეთ საქართველოში ვყოფილიყავი. 

ვიყავი 15-16 წლისა, სამხედრო სკოლის მოწაფე, ერთხელ მივდიოდი ძეგვის მიდამოებში, როცა შემხვდა გლეხი ფარაჯაში. 

„გამარჯობა“, „გაგიმარჯოს“. გზა ერთი გვქონდა. მივდიოდით ერთად. „სალდათი ხარ“? „არა, სალდათი არა ვარ“. „მაშ რად გაკვრია პაგონები?“ 

„სამხედრო სკოლის მოწაფე ვარ“. 

„როცა გაათავებ სკოლას სალდათი იქნები?“ 

„არა, თუ სკოლა გავათავე, გადამიყვანენ რუსეთში და იქ კიდევ ორი წელიწადი სამხედრო საქმეს მასწავლიან“. 

„მერე რაო?“ მითხრა. 

„თუ კარგად გავათავე სკოლა, ვიქნები ოფიცერი“. 

„მერე რაო?“ კიდევ მკითხა. 

გამიჭირა საქმე და ვუთხარი: „გენერალი ვიქნები“. 

„მაშ კარგად ისწავლე და გახდი გენერალი“-ო. 

„მერე შე რა, ვიქნები გენერალი თუ არა?“ 

„როგორ თუ რა“? მომიგო უცბად: „გახდები გენერალი, გაგვიძღვები და გავყრით რუსებს“. 

შევხედე გაკვირვებული და ვუთხარი: „რას ამბობ, რუსები ბევრნი არიან, მძლავრნი არიან“. 

„მერე რაო, ამაყად მიპასუხა, „თუ ჩავერიე თქვენს როტაში, ამ სახრით ათ კაცს გადავაბრუნებ“-ო. 

მივედი სახლში, ვუამბე მამაჩემს, რომელმაც 58 წელიწადი გაატარა რუსის ჯარში. ცხენოსანში. 

„რა გაგიკვირდა, ჩვენში არაერთხელ ყოფილა ასეთი ამბავი, როცა ჩვენი სამშობლოდან გაგვიგდია უფრო მძლავრი მტერი: მაგათ, უბრალო ხალხს, დაუჯერე. ესენი არ გიღალატებენ, ნასწავლ ხალხზე კი რა გითხრა, შენ თითონ ნახავ“. 

ასრულდა ორივეს სიტყვა. 1920 წელს გავხდი მთავარსარდალი და საქართველოდან განვდევნეთ რუსები. მაგრამ... როგორც იცით, ამაო იყო. 

ჩვენს სამხედრო სკოლაში უფროსად ყოფნის დროს დამტკიცდა ჩემი აზრი, რომ ქართველი ხალხი განმსჭვალულია მხედრული სულით. 

საქართველოს ისტორია არის უმთავრესად მისი ომების ისტორია. შუა საუკუნეების მპყრობელებმა, რომლებმაც დაიპყრეს ბალკანეთი, კინაღამ არ აიღეს ვენაც და აგრეთვე ჩრდილოეთ აფრიკა, ესპანეთი და შემოესიენ საფრანგეთსაც, იყვნენ ჩვენშიც. მაგრამ საბოლოოდ მაინც განდევნილი იყვნენ. საქმე გაგვიჭირდა, როცა დავრჩით მარტო გარშემორტყმულნი (კავკასიის მთა, სპარსი, ოსმალო). 

მე-XVIII ს-ეში კი მარჯვედ ვუმკლავდებოდით მტერს გენიოსი მეფე ერეკლე II-ის წყალობით. 

ამ ჩემ აზრს ჩვენს ხალხზე მშვენივრად ამტკიცებს იუნკრებისა და ნაცვალთა ათასეულის ბრძოლები ტაბახმელაზე 1921 წლის ომში. იქ იგივე ხალხი იყო, მაგრამ ნორმალურად აღზრდილნი და ნასწავლნი. 

ეხლა შევეხები ბათომის ამბებს. 

184 გვერდზე ნ. ჟორდანია სწერს: „უცებ მოულოდნელად ოსმალეთმა დაგვარტყა ბათომის მხრით და მოინდომა ქალაქის დაჭერა; აღმოვჩნდით ორ ცეცხლს შუა“. 

ბათომში უკვე იყო შემოყვანილი ოსმალოს ჯარი. სამწუხაროდ, ნ. ჟორდანია არა სწერს რატომ შემოვიდა ოსმალოს ჯარი ბათომში. 

მისი წერილიდან ჩანს, თითქოს ოსმალომ ბათომიდან შეუტია ჩვენს ჯარს ზურგში. 

რასაკვირველია, სრულებით სხვანაირად მოხდა ომი ჩვენსა და ოსმალოს შორის. 

12 მარტს ჩვენს ჯარს ეჭირა პოზიციები სამტრედიის ხიდთან რიონის მარცხენა ნაპირას. 

12 მარტს ჩამოვედი ფრონტიდან ბათომში ჩვენი უკანასკნელი წინააღმდეგობის მოსაწყობად. დროზე ჩამოვედი. 

ბათომში გაკვირვებით ვნახე, ქუჩებში დადიან თათრის დარაჯები. თურმე ნ. ჟორდანიამ ნება მისცა ოსმალოს შემოეყვანა თავისი ჯარი ბათომში. მთავარსარდალს არათუ არ ჰკითხა მისი აზრი, არამედ არც შეატყობინა ეს ამბავი. 

ვკითხე ჟორდანიას ამის შესახებ. 

პასუხად მივიღე, რომ სწორედ ვსთქვა, პასუხი ვერ მივიღე იმიტომ, რომ მითხრა: „თათრები ჩვენი მეგობრები არიანო“. 

ნამდვილი პასუხი მივიღე აქ, პარიზში. 

ფრანგულ ენაზე გამოცემულ ანკარის ნაციონალური კრების ისტორიიდან ჩანს, რომ ჩვენმა წარმომადგენელმა ანკარაში გადასცა ბათომი ოსმალოს (ეს ამბავი იყო გამოქვეყნებული ჟურნალ „კავკასია“-ში). 

პატრულების შესახებ ვუბრძანე ბათომის კომენდანტს გენ. ფურცელაძეს, რომ თათრების პატრულების უკან იარონ ჩვენმა პატრულებმა შემადგენლობით ორჯერ მეტმა. ეჭვი ავიღე, სუფრთხილეს თავი არა სტკივაო. 

მაშინვე მოვიყვანე ბათომში ნატანებიდან ართმელაძის დივიზია (იყო მხოლოდ 4 ბატალიონი) და დავიჭირე ყველა ფორტები; გარდა დაბლობში მყოფ ბორცხანისა, სადაც უკვე იყვნენ ჩასახლებული თათრები. 

რაც შეეხება რუს ბოლშევიკებთან მოლაპარაკებას (გვ. 184), აგრეთვე სწორედ არ არის აღწერილი. 

„დროს მოსაგებად“, სწერს ნ. ჟორდანია, „ჩვენ დავთანხმდით ბოლშევიკებთან მოლაპარაკებაზე და ზავის პირობების გამომუშავებაზე, რის რატიფიკაციაც უნდა მომხდარიყო ბათომში მთავრობის მიერ“. 

რისთვის უნდოდა ნ. ჟორდანიას „დროს მოგება“ და განა რატიფიკაციას ახდენს მთავრობა და არა პარლამენტი?! 

გრ. ლორთქიფანიძე და სოსო გედევანიშვილი იყვნენ გაგზავნილი სამტრედიაში როგორც მთავრობის წარმომადგენელნი ზავზე ხელის მოსაწერად 15 მარტს. 16 მარტს ხელი მოაწერეს და 17-ს საღამოს 9–10 საათს ჩემს ვაგონში შემოიყვანეს ბოლშევიკების პოლიტრუკი, რომელმაც მითხრა, რომ ომი გათავდა, ზავის ხელშეკრულება ხელმოწერილია და ხვალ გამოვცემ აქ გაზეთსო. 

წავიყვანე მთავრობის ვაგონში, სადაც ის იყო მიღებული ე. გეგეჭკორის მიერ ჩემი თანდასწრებით. 

საინტერესო ლაპარაკი მოხდა მათ შორის. აქ ამას არ მოვიყვან, რადგანაც ამას ჩემი წერილისათვის მნიშვნელობა არა აქვს. 

18 მარტს, დილას უკვე თათრებთან ბრძოლა იყო გაჩარებული. გამოჩნდა ბოლშევიკების ეშელონი, რომელიც მიუახლოვდა ბათომს, მაგრამ ქალაქში არ შემოსულა, პირიქით ცოტა უკან დაიხია. 

რა რატიფიკაციაზე ლაპარაკობს ნ. ჟორდანია?! 

რიონის ხიდზე მდგომი ჩვენი ჯარი როგორ შემოუშვებდა პოლიტრუკს ან, მით უმეტეს, ბოლშევიკების ეშელონს რომ ხელშეკრულება არ ყოფილიყო ხელმოწერილი? 

„აღმოვჩნდით ორ ცეცხლს შუა“, – სწერს ნ. ჟორდანია. 

ამას უმატებს იქვე (გვ. 184): „გამოსავალი არ იყო ან შერიგება მდგომარეობასთან და ცნობა მოსკოვის ოკუპაციისა, ან საზღვარგარეთ გასვლა ნაციონალური დროშით და იქ ბრძოლის გაგრძელება. დროს მოსაგებად ჩვენ დავთანხმდით ბოლშევიკებთან მოლაპარაკებაზე და ზავის პირობების გამომუშავებაზე, რის რატიფიკაციაც უნდა მომხდარიყო ბათომში მთავრობის მიერ“. 

თათრებმა ბრძოლა ბათომში დაიწყეს ჩვენს წინააღმდეგ მაშინ, როცა ნ. ჟორდანია იჯდა გემზე „კირალი“-ზე საზღვარგარეთ წასასვლელად და იმავე დროს ზავი ბოლშევიკებთან უკვე იყო დადებული, ე. ი. აასრულა ორივე „ან“, – ზავით შეურიგდა ბოლშევიკებს და საზღვარ-გარეთაც წავიდა. 

როცა დამნიშნეს მთავარსარდლად 16 თებერვალს, შტაბში ვნახე ოსმალოს ორი ოფიცერი, კიაზიმ ბეი და მისი თანაშემწე ტალაათ ბეი. ორივენი თურმე ელაპარაკებოდნენ ანგორას და მოსკოვსაც პირდაპირი მავთულით (გვ. 181, 4, 5, 6). ეს ლაპარაკი შევაწყვეტინე. 

კ. საბახტარაშვილი ნ. ჟორდანიას თანხმობით მაჯერებდა, რომ ოსმალები არიან ჩვენი მეგობრები და იმათი ჯარი ყარაბექირ ფაშის მეთაურობით გამოდის ბოლშევიკების (რუსების) წინააღმდეგ; დილით მეუბნებოდა, რომ ისინი იწყებენ ომს საღამოს და საღამოს მეუბნებოდა, რომ დილითო. 

იმასაც უმატებდა: „ჩვენ მივაღწიეთ იმას, რომ წავაჩხუბეთ ოსმალო და რუსეთი, რაც ანტანტამ ვერ შეძლო“-ო. 

ორივეს ვუთხარი „როდის იყო ოსმალო ჩვენი ისეთი მეგობარი, რომ ეხლა ქემალ ფაშა ანტანტასთან ომში, ჩვენი გულისთვის დაეცეს რუსეთს, საიდანაც იღებს იარაღს და ყველა დახმარებას“. ჩანს ვერ დავაჯერე: შემოიყვანეს იმათი ჯარი ბათომში, როცა ჩამოვედი ფრონტიდან ბათომში, თურმე თათრების ჯარის ნაწილები უკვე იყვნენ ხულოში და ახალციხეშიც. 

სამი დღის შემდეგ გავიგეთ, რომ რუსების ცხენოსანი გამოსცილდა ხულოს და მოდიოდა ბათომისაკენ. ალბათ, ამათ იცოდნენ, რომ დაიდო ზავი. ვუთხარი ეს ამბავი მთავრობას; არ დაიჯერა, ალბათ ეგონათ, რომ რუსის ჯარი თათრებთან შეხვედრისას შეჩერდებაო. 

185 გვერდზე ნ. ჟორდანია სწერს, რომ მიიღო ზომები, რათა მთავრობა არ ყოფილიყო გადაცემული ბოლშევიკებისათვის. 

მეც მივიღე ზომები და უსათუოდ უფრო უზრუნველსაყოფი. 

ჩემთან მოვიდნენ ოფიცრები და პოლიტიკური მოღვაწენი და მკითხეს, როგორ შევხედავ იმას, თუ ისინი დაიჭერენ მთავრობას. ვუპასუხე მოკლედ: „გადაივლით ჩემს გვამზე“. 

მაგრამ რომ არ მომეყვანა ბათომში ართმელაძის ბატალიონები, რომელთაც მოედანზე გავუმართე აღლუმი, ვინ შეუშლიდა ხელს ოსმლოს წარმომადგენელს კიაზიმ ბეის, რომელმაც უსათუოდ იცოდა ბათომის გადაცემა ოსმალოსათვის, დაეჭირა მთავრობა და გადაეცა რუსებისათვის! 

185 გვერდზე ნ. ჟორდანიას მოჰყავს თავისი საუბარი განთავისუფლებულ ქართველ ბოლშევიკებთან, სადაც ვითომ უთქვამს, რომ „ისინი დაეხმარონ ჩვენს ჯარს თათრების წინააღმდეგ“. 

ეს მისი წინადადება ქართველი ბოლშევიკებისადმი ეწინააღმდეგება ჩემდამი, ორჯელ მოცემულ ბრძანებას; მეორედ გაიმეორა როცა უკვე ბრძოლა ბრძოლა ბათომში იყო გაჩაღებული. 

გადაჭრით მოითხოვდა გამეცა ბრძანება ჩვენი ჯარის დემობილიზაციისა. 

ამას ნ. ჟორდანია დაჟინებით მოითხოვდა, ალბათ, იმიტომ, რომ აესრულებინა ბოლშევიკებთან დადებული ზავის პირობები. შეიძლება ქართველი ბოლშევიკების ციხიდან განთავისუფლებაც იქ იქნებოდა ჩართული. მადლობა ღმერთს და გენ. ზაქარიაძეს – ეს ბრძანება არ იყო გადაცემული ჯარისათვის. 

უნდა აღვნიშნო, ქართველ ბოლშევიკებთან ნ. ჟორდანიას ჰქონდა ლაპარაკი მანამ დაიწყებოდა თათრებსა და ჩვემს შორის ომი; ომი დაიწყო შუაღამის შემდეგ 17–18 მარტს, როცა მთავრობა უკვე გემზე იყო. მე კი შტაბისა და იუნკრების თანხლებით ვიყავი ჯერ კიდევ ბათომში. 

186 გვერდზე ნ. ჟორდანია მიგონებს: „გემზე გადავედით 16 მარტს. იქ დაგვხვდა კვინიტაძე! გაგვიკვირდა მეგონა ბრძოლას მეთაურობდა. მოვითხოვე დაუყოვნებლივ გადასულიყო ნაპირას და თავისი თვალით ეხილა მდგომარეობა და უფროსებთან ერთად ემოქმედნა; მართლაც გადავიდა, რამდენიმე საათის შემდეგ დაბრუნდა. არავინ უნახავს, ნაპირიდანაც არ დაძრულა“. 

ღამე 3–4 საათიდან 17–18 მარტისა გავატარე გემ „მარია“-ზე. გენ. ზაქარიაძემ, შტაბმა და იუნკრებმა ეს იციან. როგორ მნახა გემ „კირალი“-ზე, არ ვიცი. 

გემზე გადასვლის თარიღში სცდება. მთავრობა გადავიდა გემზე 17 მარტს ღამის 9–10 საათს იმის შემდეგ, როცა მათ ვაგონში მივიყვანე ბოლშევიკების პოლიტრუკი. ბათომში ბრძოლა ჯერ არ იყო დაწყებული. 

შუაღამის შემდეგ ოსმალები უცბად დაეცნენ ფოსტა-ტელეგრაფს და იქ მოკლეს ჩვენი ორი ოფიცერი. ამით დაიწყო ომი თათრებთან. ნ. ჟორდანია და მთავრობა იყვნენ უკვე გემზე. როცა ვნახე „კირალი“-ზე ამ დროს, ესე იგი ღამის 10–11 საათს 17 მარტს, როგორ მომცემდა ბრძანებას, მიმეღო მონაწილეობა ბრძოლაში, რომელიც ჯერ არ იყო დაწყებული?! 

მთავრობამ მითხრა, რომ ჩვენ ვსხებით 18 მარტს და, ღამე 17–18 მარტს იმის შემდეგ, რომ პოლიტრუკი მივიყვანე მთავრობასთან, მე მშვიდად ვრჩებოდი ვაგონში. ზოგიერთი ოფიცერი მოვიდა ჩემთან გამოსამშვიდობებლად. მახსოვს მათ შორის პოლ. გელოვანი, წმინდა გიორგის ჯვრით შემკული, მაგრამ ქართული ჯარიდან განდევნილი, როგორც ბევრი სხვა მშვენიერი ოფიცერი, რომლებიც, ჩანს, „ფეხქვეშ არ ეგებოდნენ პოლიტიკურ მოღვაწეებს“ (გვ. 121) და „არ იყვნენ რევოლუციის მომხრენი“. 

მეორე: როცა მოვითხოვე სტამბოლიდან პარიზში ჩამოსვლა, მთავრობის სხდომაზე პარიზში ნ. ჟორდანიამ განაცხადა: „კვინიტაძის ჩამოსვლა პარიზში შეუძლებელია; მოვა აქ, ყველას ეტყვის, რომ ჩვენი ბრალია და კიდეც დაუჯერებენ“-ო. 

„ჩემ წარსულ“-ში ნ. ჟორდანია აბრალებს ყველას: მთავარსარდლების დანიშვნას – თავის პარტიას; დამფუძნებელი კრების სამხედრო კომისიას – სამხედრო საქმეების მოუწყობლობას; 158 გვერდზე აბრალებს დამფუძნებელ კრებას, რომ მან „ვერ შეანელა გარეშე საფრთხენი“. 

საქართველოს მთავრობის თავმჯდომარე აღნიშნავს: ხალხი იყო რუსების მოტრფიალე, დამფუძნებელი კრება არ ასრულებდა სათანადოდ თავის დანიშნულებას; სარდლობა იყო უვარგისი; ოფიცრები – პოლკის მძარცველები და ხულიგნები, სრულებით მოკლებული სამშობლოს სიყვარულსა; მთავრობაში შესვლა გარდა ე. გეგეჭკორისა და ნ. რამიშვილისა, არავის უნდოდა; ყველა იყო „ჩათრეული“ დამფუძნებელ კრებაში. ოპოზიცია ნაციონალ-დემოკრატებისა იყო მხოლოდ „ოპოზიციისათვის“ და არა საქმისათვის. 

საწყალი ქართველი ერი! 

ნ. ჟორდანია აძაგებს სარდლობას და ოფიცრობას, რომ ეს უკანასკნელნი იყვნენ მოკლებული სამშობლოს სიყვარულსა, როცა სტამბოლში ვიყავი, იქ ამ დროს იყო ბევრი ქართველი გენერალი: ყაზბეგი, თუმანიშვილები, მელიქიშვილები, ანდღულაძე და სხვები. 

ერთმა მათგანმა გენ. პეტრე მელიქიშვილმა, გადმომცა ამ ძველი გენერლების დავალებით, რომლებიც არასდროს არ მსახურობდნენ ქართულ ჯარში, შემდეგი: „ჩვენ ვიცნობდით თქვენს მამას და თქვენც გიცნობდით, როცა ბავშვი იყავით. ჩვენ კარგად ვიცით, რომ თქვენ არ შეგეძლოთ გეხსნათ საქართველო რუსეთისაგან, მაგრამ თქვენ იხსენით ქართული ჯარის ღირსება და სახელი (ჩესტ); მიიღეთ ძველი გენერლებისაგან ჩვენი უღრმესი მადლობა“. 

ამას ამბობენ რუსულ ჯარში ნამყოფი და რუსულ სკოლაში აღზრდილი გენერლები! 

ნ. ჟორდანია კი, საქართველოს მთავრობის თავმჯდომარე, აბრალებს გენ. კვინიტაძეს სამშობლოსადმი ღალატს. 

ნ. ჟორდანიას მოგონებანი დაწერილია 1939 წელს. ვნანობ, რომ გამოქვეყნებული იქნა მხოლოდ მისი სიკვდილის შემდეგ. ეს რომ მომხდარიყო ადრე, უსათუოდ მოვთხოვდი პასუხს ცილისწამებისათვის. 

ახლა გარდაცვალებულს რა მოეთხოვება! 

ჯავრი ამოიყარა ყველაზე და აძაგა თავისი ერი. 

საიქიოს ღმერთმა შეიწყნაროს მისი სული!