საქართველოს „გამსაბჭოებლები“ 1921 წელს – რუსულენოვანი ვიკიპედიის მასალებით

თავი II 

სამხედრო საკითხები 

ნაწილი 2 

საბჭოთა რუსეთის მე-9 და 10-ე არმიებისა და სხვა საკითხები 

შინაარსი 

I. მუშურ-გლეხური წითელი არმიის მე-9 არმია 

II. მიხეილ კარლის ძე ლევანდოვსკი 

III. მუშურ-გლეხური წითელი არმიის 10-ე არმია 

IV. მგწა-ის არმიები სამოქალაქო ომში 

V. სამხრეთის ფრონტი (სამოქალაქო ომი) 

VI. კასპია-კავკასიის ფრონტი 

VII. სამოქალაქო ომის სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტი 

VIII. სამოქალაქო ომის კავკასიის ფრონტი 

IX. ვლადიმერ მიხეილის ძე გიტისი 

X. ჩრდილო-კავკასიის ოპერაცია (1920) 

XI. 1921 წლის თებერვლის აჯანყება სომხეთში 

I. მუშურ-გლეხური წითელი არმიის მე-9 არმია 

მე-9 არმია (9A) – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) გაერთიანება, ჩამოყალიბებული რუსეთში სამოქალაქო ომის დროს. 

მეცხრე არმია შეიქმნა სამხრეთ ფრონტის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რევსამხსაბჭო) 1918 წლის 3 ოქტომბრის ბრძანებით რესპუბლიკის რევსამსაბჭოს 1918 წლის 11 სექტემბრის დირექტივის საფუძველზე, სამხრეთ ფრონტის პოვორინისა და ბალაშოვო-კამიშინის უბნების ნაწილებისაგან; 1920 წლის 4 მაისიდან ეწოდა – მე-9 ყუბანის არმია. შედიოდა თავიდან სამხრეთის ფრონტის შემადგენლობაში, 1919 წლის 1 ოქტომბრიდან – სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტისა, 1920 წლის 16 იანვრიდან – კავკასიის ფრონტისა, 1921 წლის 29 მაისიდან – ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქისა. კავკასიის ფრონტის ჯარებისთვის გაცემული 1920 წლის 4 მაისის # 679 ბრძანებით არმიამ მიიღო მე-9 ყუბანური არმიის სახელწოდება. 

გაუქმდა 1921 წლის 15 ივნისს. 

შემადგენლობა 

მე-9 არმიის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

მართვა (შტაბი); 

მე-2 დონის მსროლელი დივიზია (აგვისტო – სექტემბერი 1920), 

მე-9 მსროლელი დივიზია (აპრილი – სექტემბერი 1920, იანვარ – თებერვალი 1921), 

12-ე მსროლელი დივიზია (თებერვალ – მარტი 1920), 

14-ე მსროლელი დივიზია (1-ლი ფორმირებისა) (ყოფილი მე-2 კურსკის ქვეითი დივიზია, ოქტომბერი 1918 – სექტემბერი 1920 – იანვარი 1921), 

16-ე მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – მაისი 1919), 

18-ე მსროლელი დივიზია (ნოემბერ – დეკემბერი 1920), 

21-ე მსროლელი დივიზია (იანვარ – მარტი 1920), 

22-ე მსროლელი დივიზია (სექტემბერი 1919 – ივნისი 1921), 

23-ე მსროლელი დივიზია (ყოფილი უსტ-მედვედიცკაიას მსროლელი დივიზია, ოქტომბერი 1918 – ივნისი 1920), 

24-ე მსროლელი დივიზია (იანვარ – მარტი 1920), 

33-ე მსროლელი დივიზია (მარტი – აპრილ, მაისი 1920), 

34-ე მსროლელი დივიზია (აპრილი 1920 – მაისი 1921), 

36-ე მსროლელი დივიზია (ყოფილი მე-9 არმიის საექსპედიციო დივიზია, აპრილი – ივნისი 1919, ივლისი 1919 – თებერვალი 1920), 

40-ე მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1919), 

50-ე მსროლელი დივიზია (აპრილი 1920), 

52-ე მსროლელი დივიზია (თებერვალი – მარტი 1920), 

56-ე მსროლელი დივიზია 1-ლი ფორმირებისა (ივლისი – ოქტომბერი 1919), 

შეერთებული მსროლელი დივიზია (შემდგომში 11-ე მსროლელი დივიზია) (იანვარ – თებერვალი 1919), 

ურალის მსროლელი დივიზია (დეკემბერი 1918 – თებერვალი 1919), 

ცხენოსანი შეერთებული კორპუსი (ნოემბერი 1918 – აპრილი 1920), 

1-ლი კავკასიური საკავალერიო დივიზია (მაისი – სექტემბერი 1920), 

მე-2 საკავალერიო დივიზია (ნოემბერი 1919 – თებერვალი 1920), 

მე-5 საკავალერიო დივიზია (სექტემბერი – ოქტომბერი 1920), 

მე-7 საკავალერიო დივიზია (სექტემბერი 1920), 

12-ე საკავალერიო დივიზია (აგვისტო – ნოემბერი 1920), 

16-ე საკავალერიო დივიზია (აპრილი – ივნისი 1920, იანვარი – თებერვალი 1921), 

21-ე საკავალერიო დივიზია (თებერვალი – მარტი 1921). 

15-ე საავიაციო მატარებელი 

ეკიმოვის სახელობის საკავალერიო დივიზია (აპრილი – მაისი 1920)  

შტაბის დისლოკაცია 

ოქტომბერი 1918 – მარტი 1919 – ბალაშოვი 

ივნისი 1919 – ივლისი 1919 – ბალაშოვი 

ივლისი 1919 – სექტემბერი 1919 – პენზა 

სექტემბერი 1919 – ბალაშოვი 

ნოემბერი 1919 – დეკემბერი 1919 – სერდობსკი 

დეკემბერი 1919 – ბალაშოვი 

დეკემბერი 1919 – იანვარი 1920 – კალაჩი 

თებერვალი 1920 – მარტი 1920 – კამენსკი 

მარტი 1920 – აპრილი 1920 – ნოვოჩერკასკი 

აპრილი 1920 – ივნისი 1921 – ეკატერინოდარი 

საბრძოლო მოქმედებები 

1918 წლის ოქტომბერ – დეკემბერში მე-9 არმია ბრძოლებს აწარმოებდა კრასნოვის დონის არმიასთან პოვორინოს, ელანის, ბალაშოვის რაიონებში. 1919 წ. იანვარ – მარტში მონაწილეობდა სამხრეთის ფრონტის შეტევაში, დაიკავა ბორისოგლებსკი და ნოვოხოპერსკი. მარტიდან ახშობდა ვიოშენსკოეს აჯანყებას თავის ზურგში და აწარმოებდა თავდაცვით ბრძოლებს დენიკინის ჯარებთან დონბასში. შედიოდა ვ. ი. შორინის საგანგებო ჯგუფის შემადგენლობაში (23 ივლისი – 30 სექტემბერი 1919), მონაწილეობდა სამხრეთ ფრონტის აგვისტოს კონტრშეტევაში, შემდეგ ეკავა თავდაცვა მდინარე ხოპიორზე დონის არმიის შემოტევის წინააღმდეგ. 1919 წლის ნოემბერ–დეკემბერში მონაწილეობდა სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტის შეტევაში, გადალახა მდინარეები დონი და სევერის დონეცი, დაიკავა სადგურები მილეროვო, ლიხაია. 

1920 წლის იანვარში არმია აწარმოებდა შეტევას როსტოვ-ნოვოჩერკასკის ოპერაციაში, იანვარ–აპრილში – ჩრდილო-კავკასიის ოპერაციაში დენიკინის არმიების განადგურების დასასრულებლად და მისი მსვლელობისას დონ-მანიჩის ოპერაციაში (17 იანვარი – 6 თებერვალი 1920), ტიხორეცკის ოპერაციაში (14 თებერვალი – 2 მარტი 1920) (მდ. მანიჩის ფორსირება), ეგორლიკის ბრძოლაში (თებერვალი – მარტი 1920), ყუბან-ნოვოროსიისკის ოპერაციაში (3 მარტი – 27 მარტი 1920) (ყუბანზე გამოსვლა, ქალაქების ეკატერინოდარისა და ნოვოროსიისკის დაკავება). მონაწილეობას ღებულობდა დენიკინის ჯარების ნარჩენების დევნაში ტუაფსესა და სოჭის რაიონებში. 1920 წლის აგვისტო – სექტემბერში აწარმოებდა ბრძოლებს ულაგაევის დესანტის სალიკვიდაციოდ ყუბანში და ტამანის ნახევარკუნძულზე, გენერალ ფოსტიკოვის „რუსეთის აღორძინების არმიისა“ და სხვა თეთრგვარდიული ფორმირებების წინააღმდეგ ჩრდილოეთ კავკასიის დასავლეთ ნაწილში. 1921 წლის თებერვალ – მარტში აწარმოებდა საბრძოლო მოქმედებებს შავი ზღვის სანაპიროზე საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების წინააღმდეგ. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდლები: 

ა. ი. ეგოროვი (28 სექტემბერი – 24 ნოემბერი 1918), 

პ. ე. კნიაგნიცკი (25 ნოემბერი 1918 – 6 ივნისი 1919), 

ნ. დ. ვსევოლოდოვი (6 – 16 ივნისი 1919, თეთრებთან გადავიდა), 

ა. კ. სტიოპინი (16 ივნისი 1919 – 9 თებერვალი 1920), 

ა. ა. დუშკევიჩი (უმცროსი) (თანამდებობის დროებით შემსრულებელი, 9 თებერვალი – 1 მარტი 1920), 

ი. პ. უბორევიჩი (1მარტი – 5 აპრილი 1920), 

მ. ი. ვასილენკო (5 აპრილი – 19 ივლისი 1920), 

მ. კ. ლევანდოვსკი (19 ივლისი – 5 ოქტომბერი 1920, 21 ნოემბერი 1920 – 26 იანვარი 1921, 22 აპრილი – 13 ივნისი 1921), 

ვ. ნ. ჩერნიშოვი (თანამდრშემსრ., 5 ოქტომბერი – 21 ნოემბერი 1920, 26 იანვარი – 22 აპრილი 1921), 

ი. თ. შარსკოვი (13 – 22 ივნისი 1921). 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

პ. ვ. დაშკევიჩი (10 ოქტომბერი 1918 – 7 მაისი 1919), 

პ. ე. კნიაგნიცკი (2 – 25 ნოემბერი 1918), 

ვ. ა. ბარიშნიკოვი (11 ნოემბერი 1918 – 9 ივნისი 1919), 

გ. ა. სოკოლნიკოვი (2 დეკემბერი 1918 – 7 თებერვალი 1919), 

ი. ი. ხოდოროვსკი (23 მარტი 27 აგვისტო 1919), 

ბ. დ. მიხაილოვი (23 მარტი – 14 აგვისტო 1919), 

ს. ა. ბალანდინი (22 ივნისი – 27 ივლისი 1919), 

ა. მ. პიჟევი (4 ივლისი – 22 სექტემბერი 1919), 

ნ. ა. ანისიმოვი (12 ივლისი 1919 – 24 იანვარი 1920), 

დ. გ. პერჩიხინი (8 ?? – 6 ოქტომბერი 1919), 

ვ. ვ. კურაევი (21 აგვისტო – 9 ნოემბერი 1919), 

ა. გ. ბელობოროდოვი (11 ოქტომბერი 1919 – 2 ივლისი 1920), 

ა. მ. ლიდე (10 მარტი – 8 ივლისი 1920), 

ს. ა. ანუჩინი (2 ივლისი – 24 აგვისტო 1920), 

ია. ვ. პოლუიანი (24 ივლისი – 3 სექტემბერი 1920), 

ა. მ. დიაკონოვი (20 – 31 აგვისტო 1920), 

რ. ა. პეტერსონი (25 აგვისტო – 20 სექტემბერი 1920), 

ი. ვ. კოსიორი (27 აგვისტო – 3 ოქტომბერი 1920), 

მ. ს. ეპშტეინი (თანამდდრშემს., 3 ოქტომბერი 1920 – 9 მაისი 1921), 

მ. ა. ალეკსინსკი (9 მაისი – 22 ივნისი 1921), 

პ. მ. მორონეცი (16 – 22 ივნისი 1921). 

შტაბის უფროსები: 

პ. ე. კნიაგნიცკი (28 სექტემბერი – 28 ოქტომბერი 1918), 

ნ. დ. ვსევოლოდოვი (29 ოქტომბერი 1918 – 20 აპრილი 1919), 

ი. ი. გარკავიი (თანამდდრშემსრ., 20 აპრილი – 8 მაისი 1919), 

კარეპოვი (თანამდდრშემსრ., 1 – 29 მაისი 1919), ე. ი. ზახაროვიჩი (თანამდდრშემსრ., 30 მაისი – 16 ივნისი 1919, 29 მაისი – 13 ივნისი 1920), 

ი. პრეობრაჟენსკი (16 ივნისი – 25 ივლისი 1919), 

გ. დ. სუხოდოლსკი (თანამდდრშემსრ., 25 ივლისი – 10 აგვისტო 1919), 

ა. ა. დუშკევიჩი (10 აგვისტო 1919 – 23 მაისი 1920), 

მ. ე. მედვედევი (13 ივნისი – 21 ივლისი 1920), 

ი. გ. კულევი (21 ივლისი – 12 აგვისტო 1920). 

შემდგომი ფორმირებანი 

ძირითადი წერილი: მე-9 არმია (სსრკ) 

იხ. ასევე 

მე-9 არმია 

მე-9 გვარდიული არმია 

ლიტერატურა 

Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983. 

Центральный государственный архив Советской армии. В двух томах. Том 1. Путеводитель. ЦГАСА, 1991 c. 320—323. 

Соломин Н. И. Легенда о командарме (о командарме 2-го ранга М. К. Левандовском). М.:Политиздат, 1989. 

Северокавказцы в боях за Родину. Краткий военно-исторический очерк о боевом пути Северо-Кавказского военного округа. М.: Воениздат, 1966. 286 с. 

II. მიხეილ კარლის ძე ლევანდოვსკი 

მიხეილ კარლის ძე ლევანდოვსკი (3 /15/ მაისი 1890, ტფილისი – 29 ივნისი 1938, მოსკოვი) – საბჭოთა სამხედრო მოღვაწე, არმიის მე-2 რანგის სარდალი (1935). 

                                        მიხეილ კარლის ძე ლევანდოვსკი

ახალგაზრდული წლები 

დაიბადა გარუსებული პოლონელი გლეხის ოჯახში. მამა გაწვეული იყო რუსეთის არმიაში, ვადიან სამსახურში, მისი დასრულების შემდეგ დარჩა უნტერ-ოფიცრად ზევადიან სამსახურში. დედა – რუსი. 1892 წელს მამა გარდაიცვალა სიყვითლისაგან. რამდენიმე წლის შემდეგ დედა ისევ გათხოვდა თერგის კაზაკზე და ოჯახიც მის სამშობლოში თერგის კაზაკთა მხედრობის სუნჯის განყოფილების სტანიცა ნიკოლაევსკაიაში გადასახლდა. იქ დაამთავრა სამწლიანი საეკლესიო-სამრევლო სკოლა. მოგვიანებით ოჯახი გროზნოში გადასახლდა, სადაც მამამ ნავთობის სახდელ ქარხანაში ცეცხლფარეშად დაიწყო მუშაობა. მიხეილი მზეთავად მუშაობდა იმავე ქარხანაში, შემდეგ წერილების დამტარებლად საფოსტო კანტორაში, ამკრეფის მოწაფედ ტიპოგრაფიაში. დაამთავრა გროზნოს საქალაქო ოთხწლიანი სასწავლებელი და გროზნოს რეალური სასწავლებელი. 

1910 წელს კაზაკური ოჯახიდან გამოსულმა შესძლო შესულიყო ვლადიმირის სამხედრო სასწავლებელში, და ის 1912 წელს დაასრულა. მსახურობდა 202-ე გორის ქვეით პოლკში, რომელიც ქუთაისში იყო დაბინავებული, პოლკის სატყვიამფრქვევო რაზმის უმცროსი ოფიცერი გახლდათ. 1914 წლიდან – პირველი მსოფლიო ომის ფრონტებზეა. მოაწილეობდა საბრძოლო მოქმედებებში აღმოსავლეთ პრუსიაში, გალიციაში, ვარშავასთან. დააწინაურეს თანამდებობრივად სატყვიამფრქვევო ასეულის მეთაურამდე, დააჯილდოვეს ხუთი საბრძოლო ჯილდოთი. ბრძოლებში ორჯერ იყო კონტუზირებული, მეორედ – მძიმედ. გამოჯანმრთელების შემდეგ ჩაირიცხა ტფილისის პრაპორშჩიკთა სკოლაში კურსის მეთაურად და სამხედრო საქმის მასწავლებლად. 1916 წლის მარტიდან მსახურობდა 1-ლ ჯავშნოსან საავტომობილო დივიზიონში პეტროგრადში – ათეულის მეთაური, განყოფილების მეთაური (начальник отделения, начальник отдела). სამხედრო წოდება – შტაბს-კაპიტანი (1916). 

პეტროგრადში სამსახურის გავლის დროს ჩართული აღმონდა 1917 წლის რევოლუციურ მოვლენებში, მათ შორის მონაწილეობდა კორნილოვის გამოსვლის ჩახშობაში. გახდა ჯავშნოსანი ავტმობილების დივიზიონის მეთაური. მაშინვე ოქტომბრის გადატრიალების შემდეგ მონაწილეობდა კერენსკ-კრასნოვის გამოსვლის ჩახშობაში. რუსული არმიის დემობილიზაციის დაწყების შემდეგ 1918 წლის იანვარში დაუბრუნდა ოჯახს გროზნოში. 

სამოქალაქო ომი 

ხელისუფლების ფაქტიურად არარსებობის, ბანდიტიზმის მოდებისა და გროზნოზე ჩეჩენთა გაუთავებელი თავდასხმების პირობებში – შევიდა გროზნის ნავთობსახდელი ქარხნის მუშური (მუშათა) თავდაცვის ასეულში. მალევე ასეულის მებრძოლთა კრებაზე არჩეულ იქნა მის მეთაურად. 1918 წლის მარტიდან – წითელი გვარდიის პასუხისმგებელი ორგანიზატორია გროზნოში, აგრეთვე გროზნოსა და ვლადიკავკაზის სამხედრო კომისარი. 1918 წლის მაისიდან თერგის საბჭოთა რესპუბლიკის სამხედრო საქმეთა სახალხო კომისარი (დღვანდელი გაგებით, რესპუბლიკის სამხედრო მინისტრი – ი. ხ.). იმყოფებოდა რა ვლადიკავკაზში მთიელი ხალხების ყრილობაზე, აღმოჩნდა თეთრგვარდიული ამბოხების გარემოში. სათავეში ჩაუდგა შენობის თავდაცვას, სადაც ყრილობის დელეგატთა ნაწილი და ადგილობრივი გარნიზონის შტაბი იყო განთავსებული. სამ დღე-ღამეს იგერიებდა თეთრი კაზაკების შემოტევებს, შემდეგ ბრძოლით გაარღვია ალყა და რაზმი ბესლანში ჩაიყვანა. იქიდან წითელგვარდიული ძალების სათავეში დაიწყო შეტევა ვლადიკავკაზზე და მეამბოხენი ქალაქიდან 1918 წლის 11 აგვისტს განდევნა. 1918 წელს ახლოს გაიცნო გ. კ. ორჯონიკიძე და შემდგომში მისი საიმედო თანამერძოლი შეიქნა. 1918 წლის დასაწყისში ესერ-მაქსიმალისტების პარტიაში შევიდა. 

1918 წლის აგვისტოში ჩაირიცხა წითელ არმიაში და ჯარების ვლადიკავკაზ-გროზნოს ჯგუფის სარდლად იქნა დანიშნული. საბრძოლო მოქმედებებში ჩრდილოეთ კავკასიაში, რომელთა მთავარი განსაკუთრებულობაც გახლდათ რსფსრ-ის დანარჩენ ტერიტორიაზე მქმედი წითელი ჯარებისგან თითქმის სრული იზოლაცია, თავი გამოიჩინა უნარიან მეთაურად, რომელსაც შეეძლო აქტიურად ემოქმედა მოწინააღმდეგის რიცხობრივად აღმატებული ჯარების წინააღმდეგ, შემოვლითი მანევრების ოსტატად, რომელსაც შეეძლო ესარგებლა მტრული ძალების განცალკევებულობით. 1918 წლის დეკემბრიდან – სამხრეთ ფრონტის (ჩრდილოეთ კავკასია) 11-ე არმიის ოპერატიული განყოფილების უფროსია. 1919 წლის იანვრიდან – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) 11-ე არმიის ჯარების სარდალი. იმ დროისათვის წითელი ჯარების მდგომარეობა ჩრდილოეთ კავკასიაში სრულიად უიმედო შეიქნა, ა. ი. დენიკინისა და ბიჩერახოვის ჯარებმა მოახერხეს უკანასკნელთათვის მომარაგების გზები მოეჭრათ და ისინი მსხვილი სამრეწველო ცენტრებიდან განედევნათ. ამ ვითარებაში მოახდინა არმიის ნარჩენების ასტრახანში ლაშქრობის ორგანიზება, ლაშქრობის დასაწყისში ტიფით დაავადდა და ასტრახანში უგონოდ იქნა ჩაყვანილი. 

გამოჯანმრთელების შემდეგ მიიღო მინაწილეობა ასტრახანის თავდაცვაში, 1919 წლის მარტში იყო კავკასია-კასპიის ფრონტის დასავლეთ საბრძოლო უბნის უფროსი, 1-ლი საგანგებო საკავალერიო დივიზიის მეთაური – 1919 წლის 13 თებერვლიდან 20 მარტის ჩათვლით, 1919 წლის აპრილიდან – მე-7 საკავალერიო დივიზიის მეთაური. 1919 წლის მაისიდან – 33-ე მსროლელი დივიზიის უფროსი, რომელიც თვითონვე ჩამოაყალიბა ასტრახანში, მის სათავეში იქნა გადასროლილი დონზე, მონაწილეობდა ბრძოლებში დენიკინის, მამონტოვისა და აჯანყებული დონელი კაზაკების ჯარების წინააღმდეგ. თავი გამოიჩინა დონბასის განთავისუფლების დროს და დონის-როსტოვისთვის ბრძოლებში 1920 წლის დასაწყისში. 1920 წლის მარტიდან – ხელახლა ჩამოყალიბებული 11-ე არმიის სარდალია, მის სათავეში აწარმოებდა შეტევით ოპერაციებს ჩრდილოეთ კავკასიაში დენიკინის არმიის უკანასკნელ დაჯგუფებათა განადგურებისთვის. 1920 წლის აპრილ-მაისში ჩაატარა აზერბაიჯანის დაპყრობისა და მუსავატისტური მთავრობის დამხობის ოპერაცია. 1920 წლის ივლისიდან 1921 წლის მაისის ჩათვლით (შესვენებებით) – მე-9 არმიის სარდალია, რომლის სათავეშიც თავი გამოიჩინა ულაგაევის დესანტის განადგურებისას, აგრეთვე საბჭოთა-ქართულ ომში. ამავდროულად 1920 წლის ოქტომბერ – 1921-ის იანვარში – ჯარების თერგის ჯგუფის სარდალია, 1921 წლის იანვრიდან მარტის ჩათვლით – ჯარების თერგ-დაღესტნის ჯგუფის სარდალი. 1921 წლის მარტ-აპრილში – კავკასიის ფრონტის 10-ე თერგ-დაღესტნური არმიის სარდალი. სკპ(ბ)-ის წევრი 1920 წლიდან. 

ომისშემდგომი დრო 

1921 წლის ივლის – სექტემბერში ტამბოვის გუბერნიის საგუბერნიო სამხედრო კომისარია. 1921 წლის სექტემბრიდან – ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქის (ოკრუგის) ჯარების სარდლის თანაშემწე, შემდეგ კი სარდლის მოადგილე. 1923 წელს მიიღო მძიმე ტრავმები საავტომობილო კატასტროფაში, რომლებიც სისხლის დაწყებული დაბინძურებით იქნა გართულებული, დიდხანს მკურნალობდა. 1923 წლის დეკემბრიდან იყო უკრაინისა და ყირიმის შეიარაღებული ძალების სარდლის თანაშემწე. 1924 წლის აპრილიდან 1925-ის ნოემბრის ჩათვლით – თურქესტანის ფრონტის ჯარების სარდალი და სამხედრო საბჭოს წევრი, ხელმძღვანელობდა ბრძოლას ბასმაჩობასთან შუა აზიის მთელ ტერიტორიაზე. 

1925 წლის ნოემბრიდან – კავკასიის წითელდროშოვანი არმიის ჯარების სარდალია. 1928 წლის მარტიდან იმავდროულად სსრკ სამხედრო და საზღვაო ძალების სახალხო კომისრის რწმუნებულია ამიერკავკასიის სოციალისტური ფედერაციული საბჭოთა რესპუბლიკის (ასფსრ) სახალხო კომისართა საბჭოში (ანუ სსრკ სამხედრო მინისტრის რწმუნებული ამიერკავკასიის მინისტრთა საბჭოში – ი. ხ.). 1928 წლის ოქტომბრიდან – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) მთავარი სამმართველოს უფროსი. 1929 წლის დეკემბრიდან – ციმბირის სამხედრო ოლქის ჯარების სარდალი. 1932–1933 წლებში გადიოდა სტაჟირებას გერმანიის რაიხსვერში. 

1933 წლის ნოემბრიდან – ხელმეორედ იქნა დანიშნული კავკასიის წითელდროშოვანი არმიის ჯარების სარდლად, ხოლო როცა 1935 წლის ივნისში მის საფუძველზე ამიერკავკასიის სამხედრო ოლქი (ოკრუგი) ჩამოყალიბდა – მისი სარდალი შეიქნა. 1935 წელს სსრკ-ში პირველად ჩაატარა მსხვილმასშტაბიანი სამხედრო მანევრები მაღალმთიანი რაიონების პირობებში. 1937 წლის ივნისიდან – შორეული აღმოსავლეთის საგანგებო წითელდროშოვანი არმიის ჯარების ზღვისპირეთის ჯგუფის სარდალია. სსრკ თავდაცვის სახალხო კომისართან არსებული სამხედრო საბჭოს წევრი. 

სსრკ ცენტრალური აღმასრულებელი კომიტეტის (ცაკ) წევრია. 1-ლი მოწვევის სსრკ უმაღლესი საბჭოს დეპუტატი (1937–1938). საქართველოს კომუნისტური პარტიის ცენტრალური კომიტეტის წევრი. 

რეპრესიები 

1938 წლის 23 თებერვალს დააპატიმრეს. დამნაშავედ სცნო საკუთარი თავი იმაში, რომ მონაწილეობდა მგწა-ში არსებულ ანტისაბჭოთა, ტროცკისტულ და სამხედრო-ფაშისტურ შეთქმულებაში. 1938 წლის 29 ივლისს სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიამ მიუსაჯა სასჯელის უმაღლესი ზომა. დაიხვრიტა იმავე დღეს მოსკოვში. დასაფლავების ადგილი: დასახვრეტი პოლიგონი „კომუნარკა“. 

სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის 1956 წლის 28 აპრილის განსაზღვრებით იქნა რეაბილიტირებული. 

ჯილდოები 

ლენინის ორდენი (22.03.1920) 

წითელი დროშის ორდენი (19.10.1920) 

აზერბაიჯანის სსრ წითელი დროშის ორდენი (მაისი 1921) 

ტაჯიკეთის სსრ შრომის წითელი დროშის ორდენი (სექტემბერი 1930) 

წმინდა ვლადიმირის ორდენი მე-4 ხარისხისა მახვილებითა და ბაფთით (სამხედრო ბრძანება 4.03.1915) 

წმინდა სტანისლავის ორდენი მე-3 ხარისხისა მახვილებითა და ბაფთით (სამხ. ბრძ. 16.11.1915) 

წმინდა ანას ორდენი მე-3 ხარისხისა მახვილებითა და ბაფთით (სამხ. ბრძ. 7.05.1916) 

წმინდა სტანისლავის ორდენი მე-2 ხარისხისა მახვილებით (სამხ. ბრძ. 19.09.1916) 

ხსოვნა 

ლევანდოვსის საპატივსაცემოდ აქვთ მინიჭებული სახელი ქუჩებს ვლადიკავკაზსა და გროზნოში. 

ლიტერატურა 

«К-22» — Линейный крейсер / [под общ. ред. Н. В. Огаркова]. — М. : Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1979. — 654 с. — (Советская военная энциклопедия : [в 8 т.] ; 1976—1980, т. 4). 

Соломин Н. И. Легенда о командарме (о командарме 2-го ранга М. К. Левандовском). М.:Политиздат, 1989. 

Мильбах В. С. Особая Краснознамённая Дальневосточная армия (Краснознамённый Дальневосточный фронт). Политические репрессии командно-начальствующего состава, 1937—1938 гг. — СПб.: Изд-во СПбГУ, 2007. — 345 с. — 1000 экз. — ISBN 978-5-288-04193-8. 

Черушев Н. С., Черушев Ю. Н. Расстрелянная элита РККА (командармы 1-го и 2-го рангов, комкоры, комдивы и им равные): 1937—1941. Биографический словарь. — М.: Кучково поле; Мегаполис, 2012. — С. 33—34. — 496 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9950-0217-8. 

III. მუშურ-გლეხური წითელი არმიის 10-ე არმია 

10-ე არმია – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) ერთ-ერთი არმია, ჩამოყალიბებული სამოქალაქო ომის დროს. 

შეიქმნა სამხრეთ ფრონტის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რევსამხსაბჭოს) 1918 წლის 3 ოქტომბრის ბრძანებით რესპუბლიკის რევსამხსაბჭოს 1918 წლის 11 სექტემბრის დირექტივის საფუძველზე იმ ჯარებისგან, რომლებიც მოქმედებდნენ ცარიცინისა და კამიშინის რაიონში. 1920 წლის 4 მაისს სახელი გადაერქვა 10-ე თერგის არმიად. გაუქმებულ იქნა 1920 წლის ივლისში. შედიოდა სამხრეთ ფრონტის, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტის (1919 წლის 1 ოქტომბრიდან), კავკასიის ფრონტის (1920 წლის 16 იანვრიდან) შემადგენლობაში. 

შემადგენლობა 

არმიის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

1-ლი კომუნისტური მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – იანვარი 1919) 

1-ლი კოტელნიკოვის მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი – ნოემბერი 1918) 

1-ლი ჩრდილოეთ ყუბანის გაერთიანებული მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი – ნოემბერი 1918) 

1-ლი კამიშინის მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – მარტი 1919) 

1-ლი ფოლადის მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – იანვარი 1919) 

14-ე მსროლელი დივიზია (1-ლი ფორმირებისა) (ივნისი – ივლისი 1920) 

16-ე მსროლელი დივიზია (აპრილი – მაისი 1920) 

20-ე პენზის მსროლელი დივიზია (დეკემბერი 1919 – თებერვალი 1920; მარტი – აპრილი 1920) 

28-ე მსროლელი დივიზია (აგვისტო 1919 – აპრილი 1920) 

32-ე მსროლელი დივიზია (მარტი 1919 – აპრილი 1920) 

33-ე მსროლელი დივიზია (აპრილი – მაისი 1920) 

34-ე მსროლელი დივიზია (ივნისი – ივლისი 1919; თებერვალი, მარტი – აპრილი 1920) 

37-ე მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – თებერვალი 1920) 

38-ე მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი 1918 – თებერვალი 1920) 

39-ე მსროლელი დივიზია (ნოემბერი 1918 – მარტი 1920) 

40-ე მსროლელი დივიზია (აპრილი – ივნისი 1920) 

50-ე მსროლელი დივიზია (თებერვალი 1920) 

კონლობან-ბუზინოვოს მსროლელი დივიზია (ოქტომბერი – დეკემბერი 1918) 

ბუდიონის ცხენოსანი კორპუსი (ივნისი – სექტემბერი 1919) 

შეერთებული ცხენოსანი კორპუსი (სექტემბერი – ნოემბერი 1919) 

1-ლი ცხენოსანი კორპუსი (აპრილი – ივნისი 1920) 

1-ლი კავკასიური საკავალერიო დივიზია (დეკემბერი 1919 – თებერვალი 1920, აპრილი 1920) 

მე-2 კავკასიური საკავალერიო დივიზია (მაისი – ივნისი 1920) 

მე-4 ლენინგრადის საკავალერიო დივიზია (ნოემბერი 1928 – ივლისი 1919) 

მე-6 საკავალერიო დივიზია (მარტი – ივნისი 1919) 

მე-7 საკავალერიო დივიზია (ივნისი 1919) 

მე-9 საკავალერიო დივიზია (თებერვალი 1920, აპრილი 1920) 

12-ე საკავალერიო დივიზია (იანვარი – თებერვალი 1920, აპრილი – ივლისი 1920) 

ცალკეული (შემდგომში 18-ე) საკავალერიო დივიზია (აპრილი 1920) 

საბრძოლო მოქმედებები 

1918 წლის ოქტომბერ – 1919-ის იანვარში არმია აწარმოებდა თავდაცვით ბრძოლებს დონელი თეთრკაზაკების წინააღმდეგ კამიშინთან და ცარიცინთან, იგერიებდა რა გენერალ პ. ნ. კრასნოვის დონის არმიის შემოტევას. 1919 წლის თებერვლის შუა რიცხვებიდან მონაწილეობდა სამხრეთის ფრონტის 1918–1919 წწ. კონტრშეტევაში, რომლის მსვლელობისას გაანადგურა თეთრკაზაკური ჯარების ნაწილი და მე-9 არმიასთან ურთიერთმოქმედებით აიძულა ცარიცინის დაჯგუფება საჩქაროდ მდინარე მანიჩისკენ დაეხია. 

1919 წლის მაისიდან 10-ე არმია იგერიებდა გენერალ პ. ნ. ვრანგელის კავკასიური არმიის რიცხობრივად აღმატებული ძალების შემოტევას, მისი საფლანგო დარტყმების ზემოქმედების ქვეშ იძულებული იყო ცარიცინის რაიონში, ხოლო შემდეგ კი კამიშინთან დაეხია, მონაწილეობდა ცარიცინის თავდაცვაში. 23 ივლისიდან შედიოდა ვ. ი. შორინის საგანგებო ჯგუფის შემადგენლობაში და აწარმოებდა ბრძოლებს სამხრეთის ფრონტის აგვისტოს შეტევაში, დაამარცხა გენერალ ვრანგელის კავკასიური არმიის ნაწლები და გავიდა მდინარე დონის შუაწელის რაიონში. 

1919 წლის ოქტომბერში სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტის შემადგენლობაში განაგრძობდა შეუპოვარი თავდაცვითი ბრძოლების წარმოებას თეთრ ჯარებთან კამიშინის რაიონში, უზრუნველყოფდა რა თავისი აქტიური მოქმედებებით სამხრეთის ფრონტის კონტრშეტევას გენერალ ა. ი. დენიკინის ჯარების განადგურების მიზნით. 1919 წლის ნოემბრის მეორე ნახევარში არმია ფრონტის შემადგენლობაში მონაწილეობდა საბჭოთა ჯარების საერთო შეტევაში ქვეყნის სამხრეთში, რომლის მსვლელობისას გაანადგურა პირისპირ მდგომი კავკასიური არმიის ნაწილები და 1920 წლის 3 იანვარს დაიკავა ცარიცინი. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტისათვის კავკასიის ფრონტის სახელის დარქმევის შემდეგ (1920 წლის 16 იანვარი) მის შემადგენლობაშია. იანვარ – მარტში მონაწილეობდა 1920 წლის ჩრდილო-კავკასიის ოპერაციაში. 

1920 წლის გაზაფხულზე და ზაფხულში განაგრძობდა წარმატებული შეტევის წარმოებას მდინარე დონის სამხრეთით და მე-9 და 11-ე არმიებთან ურთიერთმოქმედებით გაათავისუფლა სტავროპოლის რაიონები, დაასრულა თეთრგვარდელთა განადგურება ჩრდილოეთ კავკასიაში. 1920 წლის 4 მაისიდან დაერქვა კავკასიის ფრონტის 10-ე თერგის წითელი არმია. 1920 წლის აპრილიდან აწარმოებდა ბრძოლას ანტისაბჭოთა ძალებთან თერგის ოლქში. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდლები: 

კ. ე. ვოროშილოვი (3 ოქტომბერი – 18 დეკემბერი 1918) 

ნ. ა. ხუდიაკოვი (18 – 26 დეკემბერი 1918) 

ა. ი. ეგოროვი (26 დეკემბერი 1918 – 25 მაისი 1919) 

ლ. ლ. კლიუევი (26 მაისი – 28 დეკემბერი 1919) 

ა. ვ. პავლოვი (28 დეკემბერი 1919 – 20 ივნისი 1920) 

ვ. პ. გლაგოლევი (20 ივნისი – 8 ივლისი 1920) 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ს. კ. მინინი (21 ოქტომბერი – მოემბერი 1918, ივლისი – 23 სექტემბერი 1919) 

ვ. ი. მეჟლაუკი (28 ოქტომბერი 1918 – 4 ივნისი 1919) 

ა. ი. ოკულოვი (26 სექტემბერი – 26 დეკემბერი 1918) 

ე. ა. შჩადენკო (მოემბერი 1918 – იანვარი 1919) 

ბ. ვ. ლეგრანი (26 დეკემბერი 1918 – 7 მაისი 1919) 

მ. ე. ეფრემოვი (28 იანვარი – 31 აგვისტო 1919) 

ო. ი. სომოვი (18 აპრილი – 20 ოქტომბერი 1919) 

ა. ა. ზნამენსკი (11 ივნისი 1919 – 4 ივლისი 1920) 

ბ. დ. მიხაილოვი (18 აგვისტო 1919 – 5 ივნისი 1920) 

ნ. ი. პოდვოისკი (31 იანვარი – 18 მარტი 1920) 

ბ. მ. კვირკელია (30 მაისი – 8 ივლისი 1920) 

შტაბის უფროსები: 

სოკოლოვი (16 ოქტომბერი – 15 ნოემბერი 1918) 

ს. კ. მიცელეცკი (15 ნოემბერი – 17 დეკემბერი 1918) 

ნ. ია. კოზანოვი (17 – 26 დეკემბერი 1920 /თუ 1918?/) 

ლ. ლ. კლიუევი (26 დეკემბერი 1918 – 26 მაისი 1919) 

ბ. ნ. კონდრატიევი (26 მაისი – 28 აგვისტო 1919) 

ვ. ნ. ჩერნიშოვი (28 აგვისტო 1919 – 15 ივნისი 1920) 

ე. თ. აპოგა (15 ივნისი – 8 ივლისი 1920) 

კავალერიის ინსპექტორი: 

ვ. ა. სერგეევი (1918 წლის ნოემბრიდან) 

ლიტერატურა 

Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983. 

Центральный государственный архив Советской армии. В двух томах. Том 1. Путеводитель. ЦГАСА, 1991 С. 323—325 

IV. მგწა-ის არმიები სამოქალაქო ომში 

მგწა-ის არმიები სამოქალაქო ომში რუსეთში – რუსეთის საბჭოთა რესპუბლიკის მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) ზოგადსაჯარისო ოპერატიული ფორმირებები (ზოგადსაჯარისო, ცხენოსანი და შრომითი არმიები, გაერთიანებები – არმიები) რუსეთში სამოქალაქო ომის დროს. 

განკუთვნილი იყვნენ ოპერაციების წარმოებისთვის ფრონტის შემადგენლობაში ან დამოუკიდებლად (ცალკეულ საოპერაციო მიმართულებაზე), მაშინ ცალკეული არმია. სამოქალაქო ომის წლებში (ზოგადსაჯარისო) არმიაში შედიოდნენ 3–6 მსროლელი და 1–2 საკავალერიო დივიზიები. 1920 წელს (ზოგადსაჯარისო) არმია შედგებოდა 4–5 მსროლელი და საკავალერიო დივიზიებისგან, მოითვლიდა 20 000 – 40 000 ხიშტსა და ხმალს 80–120 ქვემეხით. სამოქალაქო ომის წლებში მგწა-ის ფრონტების (არმიათა ჯგუფების) შემადგენლობაში იმყოფებოდა 16 არმია. 

მგწა-ის მშენებლობის საწყისი ეტაპი 

ავსტრო-გერმანული ინტერვენციის პირობებში 1918 წლის დასაწყისში შეიქმნა მცირერიცხოვანი არმიები (ზოგადსაჯარისოები) მეთაურთა არჩეული შემადგენლობით, რომელთაც არ ჰქონდათ მკაფიო ორგანიზაცია, საველე მმართველობები (შტაბები) და ზურგები (1-ლი, მე-2, მე-3, მე-4, მე-5, 1-ლი დონის, დონეცკისა და მე-2 საგანგებო, რომლებიც იმყოფებოდნენ სამხრეთ საბჭოთა რესპუბლიკების გლავკოვერხის დაქვემდებარებაში 1918 წლის მარტ–მაისში). 

საყოველთაო სამხედრო ვალდებულება და მასობრივი არმიები 

საყოველთაო სამხედრო ვალდებულების შესახებ დეკრეტის მიღების შემდეგ 1918 წლის ივნისიდან დაიწყეს მოქმედი ჯარების შეყვანა-შეერთება რეგულარულ საველე (ზოგადსაჯარისო) არმიებში, 1919 – 1920 წლებში შეიქმნა ასევე ცხენოსანი არმიებიც. 

ცალკეული არმიები ექვემდებარებოდნენ უშუალოდ წითელი არმიის მთავარ სარდლობას, არა ცალკეულები კი – შედიოდნენ ფრონტების შემადგენლობაში. იქმნებოდა ასევე სათადარიგო არმიები, შრომითი არმიები, სასურსათო არმიები. 

1918–1921 წლებში მგწა-ში შეიქმნა შემდეგი არმიები: 

1-ლი, მე-2, მე-3, მე-4, მე-5 აღმოსავლეთ ფრონტისა; 

ტამანისა ჩრდილოეთ კავკასიაში; 

მე-6 ჩრდილოეთის ფრონტისა; 

მე-8, მე-9, 10-ე სამხრეთის ფრონტისა; 

მე-7 ჩრდილოეთის ფრონტისა; 

დასავლეთის ცალკეული, 11-ე და 12-ე სამხრეთის ფრონტისა; 

საბჭოთა ლატვიისა და ესტლანდიის ცალკეული არმიები; 

13-ე სამხრეთის ფრონტისა; 

თურქესტანის არმია აღმოსავლეთ ფრონტისა; 

11-ე ცალკეული, 1-ლი, მე-2, მე-3 უკრაინისა და ყირიმის საბჭოთა არმიები უკრაინის ფრონტისა; 

1-ლი ცხენოსანი სამხრეთის ფრონტისა; 

მე-2 ცხენოსანი სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტისა. 

ძირითადი წერილი: შრომით არმია 

ომის მსვლელობისას ახალ ან უწინდელ საომარ მოქმედებათა თეატრებზე (ომთ) ხელახლა იქნენ შექმნილი 11-ე არმია თურქესტანის ფრონტისა; მე-3 და მე-4 არმიები დასავლეთის ფრონტისა, მე-6 სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტისა, მე-4 სამხრეთის ფრონტისა, 10-ე თერგ-დაღესტანის არმია კავკასიის ფრონტისა. 

გაუქმებული 1-ლი, მე-3 და მე-2 უკრაინული (ზოგადსაჯარისო) საბჭოთა არმიების ბაზაზე შეიქმნა დასავლეთის ფრონტის 12-ე არმია და სამხრეთის ფრონტის 14-ე არმია. საბჭოთა ლატვიის არმიები და ბელორუსია-ლიტვის არმია (ადრე დასავლეთისა) გარდაიქმნენ და დაერქვათ 15-ე და 16-ე არმიები დასავლეთის ფრონტისა. 

1918 წლის ბოლოს – 1919-ის დასაწყისში საბჭოთა ჯარების დაჯგუფებები, რომლებიც არმიის ან ფრონტის მთავარი ძალებისგან მოწყვეტილი აღმოჩნდებოდნენ, ზოგჯერ ერთიანი სარდლობის ქვეშ ერთიანდებოდნენ და არმიის სახელწოდებასაც ღებულობდნენ. 

მოქმედ არმიაში იმყოფებოდნენ: 1918 წელს – 11-მდე, 1919 წელს – 20-მდე, 1920 წელს – 15-მდე არმიები, რომელთაგან თითოეულში 2-დან 9 დივიზიამდე მოითვლებოდა. 

არმიის პირადი შემადგენლობის საერთო რიცხოვნება ჩვეულებრივ შეადგენდა 30–40-დან 100 და მეტ ათასამდე ადამიანს (12–15-დან 45–50-მდე ხიშტსა და ხმალს). 

არმიის მართვის სტრუქტურა 

არმიის საერთო ხელმძღვანელობა ხორციელდებოდა საველე მმართველობებით (შტაბებით), რომელთა საშტატო ორგანიზაციაც განსხვავებული გახლდათ. 1919 წელს საველე მმართველობა მოიცავდა: რევლუციურ სამხედრო საბჭოს (რევსამხსაბჭო), შტაბს (განყოფილებები – ოპერატიული, ადმინისტრაციული, სამხედრო შეტყობინებების, ინსპექტირების – არტილერიისა, ჯავშნოსანი ძალებისა, ქვეითი ჯარისა, კავალერიისა, ინჟინრებისა), პოლიტიკურ განყოფილებას, რევტრიბუნალს, სამხედრო კონტროლს (კონტრდაზვერვა), აგრეთვე სხვა განყოფილებებსა (отделы) და მომსახურების ქვეგანყოფილებებს (отделения). 

განყოფილებები შედგებოდა ქვეგანყოფილებებისგან. მაგალითად, ოპერატიულ განყოფილებაში შედიოდნენ დაზვერვის უფროსის, კავშირგაბმულობის, ავიაციისა და ჰაერში ცურვის ქვეგანყოფილებები. არმიის სარდალი (არმიის რევსამხსაბჭოს წევრის უფლებით) და არმიის რევსამხსაბჭოს წევრები (რკპ(ბ) ცკ-ის თანხმობით) ინიშნებოდნენ რესპრევსამხსაბჭოს მიერ, შტაბების უფროსები – ფრონტის რევსამხსაბჭოს მიერ. საველე არმიის საბრძოლო შემადგენლობაში ირიცხებოდნენ მსროლელი (1918 წლის ოქტომბრამდე – ქვეითი), საკავალერიო დივიზიები (ზოგჯერ საკავალერიო კორპუსები), ჯავშნოსანი, საავიაციო, საჰაერო ცურვის ნაწილები, ცალკეული ქვცედანაყოფები სპეციალური და დამხმარე ჯარების ნაწილებში. ზოგჯერ არმიას ოპერატიული მიმართებით ექვემდებარებოდნენ ფლოტი (მაგალითად, მე-7 არმიას 1919 წელსა და 1921 წელში ექვემდებარებოდა ბალტიის ფლოტი), სამხედრო ფლოტილიები (მაგალითად, 11-ე არმიას 1919 წელს ექვემდებარებოდა ასტრახან-კასპიის სამხედრო ფლოტილია), ცხენოსანი არმია (მაგალითად, სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტის 13-ე არმიას 1920 წელს ექვემდებარებოდა მე-2 ცხენოსანი არმია). ცალკულ შემთხვევებში (ზოგადსაჯარისო) არმიის შემადგენლობაში რთავდნენ სატბე-სამდინარო სამხედრო ფლოტილიებს. 

იხილეთ ასევე 

არმია 

შენიშვნები 

Военный энциклопедический словарь. — М.: Военное издательство, 1984.  

ლიტერატურა 

Большая советская энциклопедия (БСЭ), Третье издание, выпущенной издательством «Советская энциклопедия» в 1969—1978 годах в 30-ти томах; 

Советская военная энциклопедия : [в 8 т.] / председ. Гл. ред. комиссии А. А. Гречко [т. 1, 8], Н. В. Огарков [т. 2—7]. — М. : Военное изд-во М-ва обороны СССР, 1976—1980.; 

Советским Вооружённым Силам — 60 лет (Сопроводительный текст, часть вторая), Н. И. Кобрин, Б. П. Фролов, М., Издательство «Знание», 1978 г., 32 стр.; 

Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983; 

Военный энциклопедический словарь (ВЭС), М., ВИ, 1984 г., 863 стр.; 

Под редакцией: В.А. Золотарева, В.В. Марущенко, С.С. Автюшина. Во Имя России: Российское государство, армия и воинское воспитание / учебное пособие по общественно-государственной подготовке (ОГП) для офицеров и прапорщиков Вооружённых Сил Российской Федерации. — М.: "Русь-РКБ", 1999. — С. 336 + вкл.. — ISBN 5-86273-020-6. 

მითითებები 

«Армия» в БСЭ «Армия» в РЭС (недоступная ссылка) 

V. სამხრეთის ფრონტი (სამოქალაქო ომი) 

სამხრეთის ფრონტი – მგწა-ის ოპერატიულ-სტრატეგიული გაერთიანება სამოქალაქო ომის დროს. შეიქმნა 1918 წლის 11 სეტემბერს რესპუბლიკის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რევსამხსაბჭოს) ბრძანებით ზოლში (შუალედში) თავდაცვის დასავლეთ რაიონსა და აღმოსავლეთ ფრონტს შორის. მთავარსარდლის დირექტივით 1920 წლის 10 იანვრიდან დაერქვა სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტის სახელი. ხელმეორედ ფრონტი შეიქმნა რესპრევსამხსაბჭოს 1920 წლის 21 სექტემბრის დადგენილებით და ამოცანად ჰქონდა ვრანგელის არმიის განადგურება. 1920 წლის 10 დეკემბერს სამხრეთის ფრონტის მმართველობა გარდაიქმნა უკრაინისა და ყირიმის შეიარაღებული ძალების სარდლის მმართველობად. 

1-ლი ფორმირება 

შეიქმნა ფარდის რაზმების დასავლეთ უბნის, ფარდის რაზმების სამხრეთ უბნის, ჩრდილოეთ კავკასიის წითელი არმიისა და ასტრახანის ჯგუფის ჯარებისაგან თავდაცვის დასავლეთ რაიონსა და აღმოსავლეთ ფრონტს შორის: ხაზიდან ჩერიკოვი (მდინარე სოჟზე) – კლიმოვიჩი – როსლავლი ხაზამდე რიაჟსკი – სოსნოვკა – კირსანოვი – სადგური ბალანდა – სოფ. ზოლოტოე (ვოლგაზე) – ალექსანდროვ-გაი – კალმიკოვი (მდინარე ურალზე). 

ფრონტის მმართველობა ჩამოყალიბებულ იქნა ფარდის რაზმების სამხრეთ უბნისა და ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქის სამხედრო საბჭოს ბაზაზე. შტაბი იმყოფებოდა კოზლოვში, ორიოლში, ტულაში, სერგიევსკში, სერპუხოვსა და ისევ ორიოლში. 

ამოცანები, რომლებიც ისმებოდა ფრონტის წინაშე: სადემარკაციო ხაზის დაცვა საბჭოთა რუსეთსა და გერმანული ჯარების მიერ ოკუპირებულ უკრაინას შორის და ბრძოლა კრასნოვის არმიასთან დონზე და დენიკინის თეთრგვარდიულ ჯარებთან ჩრდილოეთ კავკასიაში. 

შემადგენლობა 

სამხრეთ ფრონტის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

მე-8 არმია (3 ოქტომბერი 1918 – 9 იანვარი 1920); 

მე-9 არმია (3 ოქტო,ბერი 1918 – 30 სექტემბერი 1919); 

10-ე არმია (3 ოქტომბერი 1918 – 30 სექტემბერი 1919); 

11-ე არმია (3 ოქტომბერი – 8 დეკემბერი 1918); 

11-ე ცალკეული არმია (23 მაისი – 12 ივნისი 1919, ოპერატიულ დაქვემდებარებაში); 

12-ე არმია 1-ლი ფორმირებისა (3 ოქტომბერი – 8 დეკემბერი 1918); 

12-ე არმია მე-2 ფორმირებისა (27 ივნისი – 27 ივლისი 1919, ოპერატიულ დაქვემდებარებაში: 17 ოქტომბერი 1919 – 10 იანვარი 1920); 

13-ე არმია (3 მარტი 1919 – 10 იანვარი 1920); 

14-ე არმია (4 ივნისამდე 1919 მე-2 უკრაინული საბჭოთა არმია; 27 აპრილი 1919 – 10 იანვარი 1920); 

1-ლი ცხენოსანი არმია (19 ნომბერი 1919 – 9 იანვარი 1920); 

საგანგებო კორპუსი (1919 წ. 17 ივნისამდე ცალკეული საექსპედიციო კორპუსი; 10 ივნისი – 7 ივლისი 1919, შტაბი 31 ივლისამდე); 

ს. მ. ბუდიონის ცხენოსანი კორპუსი (1919 წ. 30 ოქტომბრიდან 1-ლი ცხენოსანი კორპუსი; 7 ოქტომბერი – 19 ნოემბერი 1919); 

თავდაცვის გარეთა სამხრეთის რაიონი (1–25 ოქტომბერი 1919); 

ორიოლის სამხედრო ოლქი (26 ოქტომბერი 1919 – 10 იანვარი 1920). 

სამხრეთის ფრონტის შემადგენლობაში მოქმედებდნენ: 

– პოვორინის ჯარების დამრტყმელი ჯგუფი (სამხრეთის ფრონტის ჯარების საგანგებო დამრტყმელი ჯგუფი), რომელშიც შედიოდნენ მე-3 ლატვიური ბრიგადა, მე-2 ლუბიანსკის მსროლელი პოლკი და 1-ლი დონის კაზაკთა პოლკი (13 ოქტომბერი – 2 დეკემბერი 1918); – 

სამხრეთის ფრონტის კასპია-კავკასიის განყოფილება, რომელიც მოიცავდა 11-ე და 12-ე არმიებს (2 ნოემბერი – 8 დეკემბერი 1918); 

– კურსკის მიმართულების ჯარების ჯგუფი 1-ლი, მე-2 და მე-4 პარტიზანული მსროლელი დივიზიებისა მე-3 შეერთებული პარტიზანული მსროლელი დივიზიის შემადგენლობით (21 დეკემბერი 1918 – 15 თებერვალი 1919); 

– დონეცკის მიმართულების ჯარების ჯგუფი, რომელიც შედგებოდა 41-ე და 42-ე მსროლელი დივიზიებისგან (15 თებერვალი – 5 მარტი 1919); 

– ჯარების კამიშინის ჯგუფი (სამხრეთ ფრონტის ჯარების საგანგებო ჯგუფი) 1-ლი კამიშინის მსროლელი დივიზიის, მე-2 მოსკოვისა და 38-ე სიმონოვსკის ქვეითი პოლკების შემადგენლობით (7 აინვარი – 15 თებერვალი 1919); 

– ჯარების უკრაინული ჯგუფი, რომელიც შეიცავდა 12-ე და 14-ე არმიებს და ხარკოვის საოლქო სამხედრო კომისარიატის ჯარებს (28 ივნისი – 27 ივლისი 1919); 

– ვ. ი. შორინის საგანგებო ჯგუფი (23 ივლისი – 30 სექტემბერი 1919); 

– ვ. ი. სელივაჩოვის ჯგუფი (აგვისტოს დასაწყისი – სექტემბრის ბოლო 1919); 

– სამხრეთ ფრონტის სარეზერვო ჯგუფი 61-ე მსროლელი დივიზიისა და 11-ე საკავალერიო დივიზიის შემადგენლობით (25 ოქტომბერი – 10 ნოემბერი 1919). 

საბრძოლო მოქმედებები 

ფრონტის ჯარები აწარმოებდნენ თავდაცვით ბრძოლებს ცარიცინისა და კამიშინისათვის კრასნოვის დონის არმიის წინააღმდეგ (ივლისი – ეკემბერი 1918 წ.), შემდეგ მიმართეს შეტევას (იანვარი – მარტი 1919 წ.) დონის არმიის განადგურების მიზნით, აგრეთვე დონბასისათვის დენიკინის ჯარების წინააღმდეგ. აწარმოებდნენ ბრძოლებს კაზაკების აჯანყებათა ჩასახშობად ზემოდონის სტანიცებში მარტ – ივნისში 1919 წ. მაისში დაწყებული დენიკინის არმიის შემოტევის შემდეგ დაიხიეს დონის ოლქიდან, დატოვეს რა დონბასი და ხარკოვი. დაიწყეს აგვისტოს კონტრშეტევა დენიკინის არმიის წინააღმდეგ (აგვისტო – სექტემბერი 1919), აწარმოებდნენ ბრძოლებს მამონტოვისა და შკუროს თეთრკაზაკთა ცხენოსანი ჯარის რეიდის წინააღმდეგ (აგვისტო – სექტემბერი 1919), მოწინააღმდეგის მოწოლის ქვეშ დაიხიეს ჩრდილოეთისაკენ, დატოვეს რა კურსკი, ვორონეჟი, ორიოლი. 

შემდეგ ფრონტის ჯარებმა აწარმოეს კონტრშეტევა დენიკინის არმიის წინააღმდეგ, რომლის მსვლელობისას განხორციელებულ იქნა ოპერაციები: ორიოლ-კურსკის (ოქტომბერი – ნოემბერი 1919), ვორონეჟ-კასტორენსკის (ოქტომბერი – ნოემბერი 1919), დაიკავეს რა ქალაქები კურსკი, ვორონეჟი, ორიოლი, კასტორნოე. სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტთან ერთობლივად შეტევის მსვლელობისას 1919 წ. ნოემბერ – 1920-ის იანვარში ჩაატარეს ხარკოვის (ნოემბერ – დეკემბერი 1919), დონბასის (დეკემბერი 1919), როსტოვ-ნოვოჩერკასკის (იანვარი 1920) ოპერაციები, დამარცხება მიაყენეს დენიკინის არმიას, დაიკავეს ქალაქები ხარკოვი, კიევი, პოლტავა, დონბასი, დონის-როსტოვი. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდლები: 

პ. პ. სიტინი (11 სექტემბრი – 9 ნოემბერი 1918), 

პ. ა. სლავენი (9 ნოემბერი 1918 – 24 იანვარი 1919), 

ვ. მ. გიტისი (24 იანვარი – 13 ივლისი 1919), 

ვ. ნ. ეგორიევი (13 ივლისი – 11 ოქტომბერი 1919), 

ა. ი. ეგოროვი (11 ოქტომბერი 1919 – 10 იანვარი 1920), 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ი. ბ. სტალინი (17 სექტემბერი – 19 ოქტომბერი 1918; 3 ოქტომბერი 1919 – 10 იანვარი 1920), 

კ. ე. ვოროშილოვი (17 იანვარი – 3 ოქტომბერი 1918), 

ს. კ. მინინი (17 სექტემბერი – 21 ოქტომბერი 1918), 

კ. ა. მეხონოშინი (3 ოქტომბერი 1918 – 26 იანვარი 1919; 15 ივნისი – 13 ივლისი 1919), 

პ. ე. ლაზიმირი (9 – 27 ოქტომბერი 1918), 

ა. ი. ოკულოვი (14 ოქტომბერი – 18 დეკემბერი 1918; 19 ივნისი – 18 აგვისტო 1919), 

ა. გ. შლიაპნიკოვი (20 ოქტომბერი – 8 დეკემბერი 1918), 

ბ. ვ. ლეგრანი (10 ნოემბერი – 18 დეკემბერი 1918), 

გ. ია. სოკოლნიკოვი (1 დეკემბერი 1918 – 6 ოქტომბერი 1919), 

ი. ი. ხოდოროვსკი (17 იანვარი – 6 ივლისი 1919), 

ა. ლ. კოლეგაევი (24 იანვარი – 18 ივნისი 1919), 

მ. კ. ვლადიმიროვი (19 ივნისი – 17 დეკემბერი 1919), 

ლ. პ. სერებრიაკოვი (16 ივლისი – 10 იანვარი 1920), 

მ. მ. ლაშევიჩი (11 აგვისტო – 19 ოქტომბერი 1919), 

რ. ი. ბერზინი (24 დეკემბერი 1919 – 10 აინვარი 1920). 

შტაბის უფროსები: 

ი. ი. ზაშჩუკი (თანამდდრშემსრ, 11 სექტემბერი – 12 ნოემბერი 1928), 

ვ. თ. ტარასოვი (13 ნოემბერი 1918 – 7 ივნისი 1919), 

ნ. ვ. პნევსკი (9 ივნისი – 17 ოქტომბერი 1919), 

ნ. ნ. პეტინი (21 ოქტომბერი 1919 – 10 იანვარი 1920). 

მე-2 ფორმირება 

მე-2 ფორმირების სამხრეთ ფრონტის ამოცანა იყო ვრანგელის ჯარებთან ბრძოლა. გამმიჯნავი ხაზი სამხრეთ-დასავლეთის ფრონტთან: ოჩაკოვი – ელიზავეტგრადი – ხოროპი – ლებედიი – ობოიანი – სადგ. რჟავა. ფრონტის შტაბი ქ. ხარკოვში იმყოფებოდა. 

შემადგენლობა 

მე-2 ფორმირების სამხრეთის ფრნტის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

მე-4 არმია (18 ოქტომბერი – 10 დეკემბერი 1920), 

მე-6 არმია (21 სექტემბერი – 10 დეკემბერი 1920), 

13-ე არმია (21 სექტემბერი – 12 ნოემბერი 1920), 

1-ლი ცხენოსანი არმია (21 ოქტომბერი – 10 დეკემბერი 1920), 

მე-2 ცხენოსანი არმია (21 სეტემბერი – 6 დეკებრი 1920), 

მე-2 ცხენოსანი კორპუსი (6–10 დეკემბერი 1920), 

ტაგანროგის მიმართულების ჯარების ჯგუფი 1-ლი და მე-2 დონის მსროლელი დივიზიების შემადგენლობით, 

საზღვაო საექსპედიციო დივიზია, 

მე-5 საკავალერიო დივიზია, 

1-ლი ცხენოსანი არმიის უპრაფორმის შეერთებული ჯგუფისა (1–15 ოქტომბერი 1920), 

ზღვისპირა, 1920 წ. 24 ოქტომბრიდან შავიზღვის გამაგრებული რაიონი (20 ოქტომბერი – 10 დეკემბერი 1920), 

კრემენჩუგისა და ეკატერინოსლავის გამაგრებული რაიონები (15 ოქტომბერი – 10 დეკემბრი 1920). 

საბრძოლო მოქმედებები 

სამხრეთის ფრონტის ჯარები აწარმოებდნენ ბრძოლებს ვრანგელის ჯარებთან ჩრდილოეთ ტავრიაში (სექტემბერი – ოქტომბერი 1920). სამხრეთ ფრონტის 1920 წლის 28 ოქტომბერ – 3 ნოემბრის შეტევის მსვლელობისას დამარცხება მიაყენეს ვრანგელის მთავარ ძალებს (28 ოქტომბერი – 3 ნოემბერი 1920). ვრანგელის ჯარების დამარცხების დასრულება მოხდა პერეკოპ-ჩონგარის ოპერაციის 1920 მსვლელობისას, როდესაც ყირიმი იქნა დაკავებული. 

ფრუნზეს ტელეგრამა ლენინისადმი ქერჩის ჯარებისა და სამხრეთ ფრონტის ლიკვიდაციის შესახებ. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდლები: 

მ. ვ. ფრუნზე (27 სექტემბერი 1920 – 3 დეკემბერი 1920) 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ს. ი. გუსევი (27 სექტემბერი – 14 დეკემბერი 1920), 

ბ. კუნი (4 ოქტომბერი – 16 ნოემბერი 1920), 

მ. კ. ვლადიმიროვი (16 ოქტომბერი – 10 დეკემბერი 1920), 

ი. ტ. სმილგა (25 ოქტომბერი – 10 დეკემბერი 1920). 

შტაბის უფროსები: 

პ. პ. კარატიგინი (თანამდდრშემსრ, 21–27 სექტემბერი 1920), 

ი. ხ. პაუკა (27 სექტემბერი – 10 დეკემბერი 1920). 

ლიტერატურა 

Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия, 1983. 

Центральный государственный архив Советской армии. В двух томах. Том 1. Путеводитель. 1991. — С. 213—354. 

VI. კასპია-კავკასიის ფრონტი 

კასპია-კავკასიის ფრონტი – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) ოპერატიულ-სტრატეგიული გაერთიანება სამოქალაქო ომის დროს. შეიქმნა (გამოყოფილ იქნა სამხრეთ ფრონტის შემადგენლობიდან) 1918 წლის 8 დეკემბერს რესპუბლიკის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რესპრევსამხსაბჭოს) ბრძანებით ქვემო ვოლგის, კასპიის ზღვის ჩრდილოეთ და დასავლეთ სანაპიროსა და ჩრდილოეთ კავკასიის ტერიტორიაზე. გაუქმდა რესპრევსამხსაბჭოს 1919 წლის 13 მარტის ბრძანებით # 003, მისი ჯარები გადაეცა 11-ე ცალკეული არმიის ფორმირებისათვის. ფრონტის შტაბი განლაგებული იყო ასტრახანში. 

შემადგენლობა 

კასპია-კავკასიის ფრონტის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

11-ე არმია 

12-ე არმია 

ასტრახან-კასპიის სამხედრო ფლოტილია. 

საბრძოლო მოქმედებები 

ფრონტს დასმული ჰქონდა ამოცანა 11-ე არმიის ძალებით გაეგრძელებია შეტევა არმავირ – ტიხორეცკაიაზე დენიკინის ჯარების წინააღმდეგ, 12-ე არმიის ძალებით ეწარმოებია შეტევა პეტროვსკ – დარუბანდზე. 11-ე არმიის ჯარებმა ვერ შეძლეს დასმული ამოცანების შესრულება, მაგრამ თავიანთი მოქმედებებით შებოჭეს მოწინააღმდეგის მნიშვნელოვანი ძალები. 12-ე არმიის ჯარები აწარმოებდნენ თავდაცვით ბრძოლებს ყიზლარისა და გურევის დასავლეთით მყოფ რაიონებში. 1919 წლის იანვარში 11-ე არმიის ჯარებმა განიცადეს დამარცხება და თებერვალში უკან დაიხიეს მდინარე მანიჩის იქით და ასტრახანის რაიონში. ფრონტის ძალების ნაწილისაგან 1919 წლის 4 თებერვალს შეიქმნა ფრონტის სტავროპოლის უბანი სამხრეთ ფრონტის შეტევისათვის დახმარების მიზნით. 1919 წლის თებერვალში ფრონტის ჯარებმა მოახერხეს ასტრახანისა და ვოლგის შესართავის თავდაცვის უზრუნველყოფა და დენიკინის ჯარების ურალელ თეთრკაზაკებთან შეერთების არდაშვება. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდალი: 

მ. ს. სვეჩნიკოვი (8 დეკემბერი 1918 – 19 მარტი 1919 ) 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ნ. ა. ანისიმოვი (13 დეკემბერი 1918 – 19 მარტი 1919), 

ს. ე. საქსი (13 დეკემბერი 1918 – 19 მარტი 1919), 

ა. გ. შლიაპნიკოვი (13 დეკემბერი 1918 – 14 თებერვალი 1919), 

კ. ა. მეხონოშინი (14 თბერვალი – 19 მარტი 1919). 

შტაბის უფროსი: 

ე. ა. ნიკოლიჩი 

ლიტერატურა 

Гражданская война и военная интервенция в СССР. Энциклопедия. М.: Советская энциклопедия, 1983. 

VII. სამოქალაქო ომის სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტი 

სამხრეთ-აღმოსავლეთის ფრონტი – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) ოპერატიულ-სტრატეგიული გაერთიანება სამოქალაქო ომის დროს. შეიქმნა 1919 წლის 30 სექტემბერს მთავარსარდლის დირექტივით ვ. ი. შორინის საგანგებო ჯგუფისაგან (სამხრეთის ფრონტისა). გადაერქვა სახელი რესპუბლიკის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რესპრევსამხსაბჭოს) 1920 წლის 16 იანვრის დადგენილებით კავკასიის ფრონტად. ფრონტის შტაბი განლაგებული იყო სარატოვში. 

შემადგენლობა 

სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

მე-9 არმია, 

10-ე არმია, 

11-ე არმია (14 ოქტომბრიდან 1919), 

მე-8 არმია (10 იანვრიდან 1920), 

1-ლი ცხენოსანი არმია (10 იანვრიდან 1920) 

სათადარიგო არმია (ოქტომბერი 1919 – თებერვალი 1920), 

პენზის გამაგრებული რაიონი, 

ვოლგა-კასპიის სამხედრო ფლოტილია (14 ოქტომბრიდან 1919).  

საბრძოლო მოქმედებები 

ფრონტს ჰქონდა ამოცანა დაემარცხებია დენიკინის ჯარები ნოვოჩერკასკისა და ცარიცინის მიმართულებებზე და დაეკავებია დონის ოლქი. ფრონტის ჯარები 1919 წლის ოქტომბერში აწარმოებდნენ თავდაცვით ბრძოლებს მამონტოვის ცხენოსანი ჯარის წინააღმდეგ მდინარე ხოპიორზე, სტანიცების უსტ-მედვედიცკაიას, ილოვლინსკაიასა და ქალაქ კამიშინის რაიონში. 1919 წლის ნოემბრიდან მონაწილეობდნენ სტრატეგიულ შეტევაში ერთობლივად სამხრეთ ფრონტთან: 1919 წლის ნოემბერ-დეკემბერში ჩაატარეს ხოპიორ-დონის ოპერაცია, გადალახეს მდ. ხოპიორი, დაიკავეს ნოვოხოპიორსკი, ურიუპინსკი და კალაჩი, 1920 წლის 3 იანვარს რიგი ბრძოლების შემდეგ დაკავებულ იქნა ცარიცინი. როსტოვ-ნოვოჩერკასკის ოპერაციის მსვლელობისას ფრონტის ჯარებმა დაამარცხეს დონის არმია და 1920 წლის 7 იანვარს დაიკავეს ნოვოჩერკასკი. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდალი: 

ვ. ი. შორინი (30 სექტემბერი 1919 – 16 იანვარი 1920) 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ი. ტ. სმილგა, 

ვ. ა. ტრიფონოვი, 

ს. ი. გუსევი (1919 წლის 18 დეკემბრიდან). 

შტაბის უფროსები: 

თ. მ. აფანასიევი (1 ოქტომბრიდან 1919 – 4 იანვარი 1920), 

ს. ა. პუგაჩოვი (4–16 იანვარი 1920) 

ლიტერატურა 

Центральный государственный архив Советской армии. В двух томах. Том 1. Путеводитель. 1991 c. 213—354 

ამ წერილის წერისას გამოიყენებოდა მასალა ენციკლოპედიიდან Гражданская война и военная интервенция в СССР (1983). 

VIII. სამოქალაქო ომის კავკასიის ფრონტი 

კავკასიის ფრონტი – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) ჯარების ოპერატიულ-სტრატეგიული გაერთიანება სამოქალაქო ომის დროს. შეიქმნა რესპუბლიკის რევოლუციური სამხედრო საბჭოს (რესპრევსამხსაბჭოს) 1920 წლის 16 იანვრის დადგენილებით სამხრეთ-აღმოსავლეთ ფრონტისათვის სახელის გადარქმევის შედეგად. ამოცანად ჰქონდა დენიკინის ჯარების ჩრდილო-კავკასიური დაჯგუფების ლიკვიდაციის დასრულება და კავკასიის განთავისუფლება. ფრონტის შტაბი განლაგებული იყო მილეროვოში, შემდეგ კი დონის როსტოვში. 

შემადგენლობა 

ფრონტის შემადგენლობაში შედიოდნენ: 

მე-8 არმია (16 იანვარი – 20 მარტი 1920 წ.), 

მე-9 არმია (16 იანვარი 1920 – 29 მაისი 1921 წ.), 

10-ე თერგის არმია (16 იანვარი – 4 ივლისი 1920 წ.), 

10-ე თერგ-დაღესტნის არმია (7 მარტი – 29 მაისი 1921 წ.), 

11-ე არმია (16 იანვარი 1920 – 29 მაისი 1921 წ.), 

1-ლი ცხენოსანი არმია (16 იანვარი – 18 მარტი 1920 წ.), 

სათადარიგო არმია (სექტემბერი – დეკემბერი 1920 წ), 

საზღვაო საექსპედიციო დივიზია (აგვისტო – სექტემბერი, ნოემბერ – დეკემბერი 1920 წ.), 

ეკატერონოდარისა და ეისკის გამაგრებული რაიონები (გრ); 

მე-2 საავიაციო ფარეხი 

ოპერატიული მიმართებით ფრონტს ექვემდებარებოდა შავი და აზოვის ზღვების სანაპირო თავდაცვის კავკასიური სექტორი; 

ფრონტის შემადგენლობაში წარმოიქმნა თერგისა (ოქტომბერ – ნოემბერი 1920 წ.) და თერგ-დაღესტნის (იანვარი – მარტი 1921 წ.) ჯართა ჯგუფები. 

საბრძოლო მოქმედებები 

კავკასიის ფრონტის ჯარებმა 1920 წლის იანვარ-სექტემბერში ჩაატარეს დონ-მანიჩის ოპერაცია; ჩრდილო-კავკასიური ოპერაციის მე-2 და მე-3 ეტაპების მსვლელობისას დამარცხება მიაყენეს დენიკინის ჯარებს და ჩრდილოეთ კავკასიაც დაიკავეს. ხელში ჩაიგდეს 100 ათასზე მეტი ტყვე, 33 ქვემეხი, 500 ტყვიამფრქვევი და სხვა.  

აგვისტო-სექტემბერში კავკასიის ფრონტის ჯარებმა მოახდინეს ყუბანში 1920 წლის ულაგაევის დესანტის ლიკვიდაცია; 1920–1921 წლებში, კავკასიის ფრონტის ბაქოს, ტფილისის, ქუთაისის, ბათუმისა და ერივანის ოპერაციების მსვლელობისას ამიერკავკასიაში დამყარებულ იქნა საბჭოთა ხელისუფლება. 

1921 წლის 29 მაისს მოხდა ფრონტის ლიკვიდაცია, მისი ჯარები და დაწესებულებანი გადაეცა ცალკეული კავკასიური არმიისა და ჩრდილო-კავკასიის სამხედრო ოლქის (ოკრუგის) შემადგენლობაში. 

საკომანდო შემადგენლობა 

სარდლები: 

ვ. ი. შორინი (16 – 24 იანვარი 1920 წლისა) 

თ. მ. აფანასიევი (თანამდებობის დრობით შემსრულებელი, 1920 წლის 24 იანვარი – 3 თებერვალი) 

მ. ნ. ტუხაჩევსკი (1920 წლის 4 თებერვალი – 24 აპრილი) 

ი. ტ. სმილგა (თანამდებობის დროებით შემსრულებელი, 1920 წლის 24 აპრილი – 15 მაისი) 

ვ. მ. გიტისი (15 მაისი 1920 – 29 მაისი 1921 წლისა) 

რევსამხსაბჭოს წევრები: 

ვ. ა. ტრიფონოვი (16 იანვარი 1920 – 29 მაისი 1921 წლისა) 

ი. ტ. სმილგა (16 იანვარი – 21 მაისი 1920 წლისა, 26 იანვარი – 29 მაისი 1921 წლისა) 

ს. ი. გუსევი (16 იანვარი – 19 აგვისტო 1920 წლისა) 

გ. კ. ორჯონიკიძე (3 თებერვალი 1920 – 29 მაისი 1921 წლისა) 

ს. დ. მარკოვი (22 ივნისი 1920 – 29 მაისი 1921 წლისა) 

ა. პ. როზენჰოლცი (23 აგვისტო – 5 სექტემბერი 1920 წლისა) 

შტაბის უფროსები 

თ. მ. აფანასიევი (16 იანვარი – 23 თბერვალი 1920 წლისა) 

ვ. ვ. ლიუბიმოვი (23 თებერვალი – 6 მარტი 1920 წლისა) 

ს. ა. პუგაჩოვი (7 მარტი 1920 – 29 მაისი 1921 წლისა) 

სრულიად რუსეთის საგანგებო კომისიის საგანგებო განყოფილების უფროსები: 

ს. ს. ლობოვი 

ი. პ. ლანდერი (1920 წლის აპრილი – სექტემბერი) 

ი. პ. ბაკაევი 

იხილეთ ასევე 

საბჭოთა-ქართული ომი 

ლიტერატურა 

Гражданская война и военная интервенция в СССР, М., «Сов-я Энциклопедия», 1983. 

IX. ვლადიმერ მიხეილის ძე გიტისი 

ვლადიმერ მიხეილის ძე გიტისი (24 ივნისი 1881, პეტერბურგი – 22 აგვისტო 1938, მოსკოვი) – საბჭოთა მხედართუფროსი, სარდლობდა ფრონტებს სამოქალაქო ომის დროს, კორპუსის მეთაური (1935). 

                                        ვლადიმერ მიხეილის ძე გიტისი

ბიოგრაფია 

1902 წელს დაამთავრა ქვეითი ჯარის იუნკერთა სასწავლებელი. იყო პირველი მსოფლიო ომის მონაწელე, 1917 წელს მეთაურობდა 148-ე ქვეით კასპიის პოლკს, პოდპოლკოვნიკი. 

ოქტომბრის რევოლუციის შემდეგ საბჭოთა ხელისუფლების მხარეს გადავიდა. 1918 წლის თებერვალში შევიდა წითელ არმიაში. 1918 წლის აგვისტოდან – ფარდის რაზმების ჩრდილოეთ უბნის სამხედრო ხელმძღვანელია. სარდლობდა წითელი არმიის ჩრდილოეთის ფრონტის მე-6 არმიას (11.09.1918 – 22.11.1918). სარდლობდა სამხრეთის ფრონტის მე-8 არმიას (01.12. – 23.12.1928). ხელმძვანელობდა კონტრშეტვას გენერალ კრასნოვის არმიის წინააღმდეგ, რომელიც ამ არმიის სრული დამარცხებით დასრულდა. 

სარდლობდა დასავლეთის ფრონტს (1919 წლის 22 ივლისიდან 1920-ის 29 აპრილის ჩათვლით). 15.05.1920-დან 29.05.1921-ის ჩათვლით – კავკასიის ფრონტის სარდალია. 

სამოქალაქო ომის შემდეგ სარდლობდა იმიერ-ვოლგისპირეთის, პეტროგრადის სამხედრო ოკრუგებს. 1921 წლიდან შედგებოდა რესპუბლიკის რევოლუციურ სამხედრო საბჭოში განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი დავალებებისთვის. 1925 წელს შევიდა სრულიად საკავშირო კომუნისტურ პარტიაში (ბოლშევიკებისა). 1926 წლიდან – მუშურ-გლეხური წითელი არმიის (მგწა) მომარაგების უფროსის მოადგილეა. სამხედრო და საზღვაო ძალების სახალხო კომისარიატის (თანამედროვე გაგებით, სამინისტროს – ი.ხ.) რწმუნებულია ვაჭრობის სახალხო კომისარიატში (სამინისტროში – ი. ხ.), შემდეგ სსრკ თავდაცვის სახალხო კომისარიატის საგარეო შეკვეთების განყოფილების უფროსი გახლავთ. 

ცხოვრობდა შემდეგ მისამართზე: ქ. მოსკოვი, სოფიის სანაპირო, სახლი 34, ბინა 103. დაპატიმრებულია 1937 წლის 28 ნოემბერს. სია „მოსკოვი-ცენტრი“, თარიღით 20.08.1938, იმ პირებისა, რომლებიც 1-ლი კატეგორიის მიხედვით გასამართლებისთვის (დახვრეტა) იყვნენ განკუთვნილი, და რომელშიც გიტისიცაა აღნიშნული, სტალინისა და მოლოტოვის მიერ იქნა ხელმოწერილი. 

1938 წლის 22 აგვისტოს სსრკ უმაღლესი სასამართლოს სამხედრო კოლეგიის მიერ მიესაჯა სასჯელის უმაღლესი ზომა, კონტრრევოლუციურ სამხედრო ორგანიზაციაში მონაწილეობისა და შპიონაჟის ბრალდებით. 

ჯილდოები 

წმინდა გიორგის ორდენი მე-4 ხარისხისა (სამხედრო ბრძანება 01.09.1915) – „იმისთვის, რომ 1915 წლის 5 მაისის ბრძოლაში სოფლებთან ბანია და ლჲასოვიცე, იყო რა პოლკის ადიუტანტი და მიიღო ცნობები სამარის 147-ე პოლკისა და მისი იმპერატორობითი უმაღლესობის დიდი მთავრინა ანასტასია ნიკოლოზის ასულის (სახელობის) კასპიის 148-ე პოლკის ნაწილების უკანდახევის შესახებ, წინ გაიჭრა და თავისი ვაჟკაცური ენერგიით, მოწინააღმდეგის დამღუპველი ცეცხლის ქვეშ, უკანდახეული ნაწილები გააჩერა და წესრიგში მოიყვანა, დაიკავა ახალი პოზიცია სოფ. ზადერევაჩთან და ამით დაიფარა წინ მომავალი ახალი ნაწილის ფლანგი; ასეთი ვაჟკაცობისა და განმკარგველობის წყალობით, მოწინააღმდეგის შემოტევები გაჩერებულ და მთელი პოზიციის გარღვევაც თავიდან აცილებულ იქნა“. 

წმ. ვლადიმირის მე-4 ხარისხის ორდენი მახვილებითა და ბაფთით (სამხ. ბრძ. 27.02.1915) 

წმ. ანას მე-2 ხარისხის ორდენი მახვილებით (სამხ. ბრძ. 07.03.1915) მახვილები 

წმ. სტანისლავის მე-2 ხარისხის ორდენისთვის (სამხ. ბრძ. 29.05.1915) 

ლეოპოლდის ორდენის (ბელგია) კავალერი (23.02.1916) 

წითელი დროშის ორდენი (1919) 

ლიტერატურა 

Ленин В. И. Телеграмма В. М. Гиттису. 23.XI.1918 г. — Полн. собр. соч. Изд. 5-е. Т. 50, с. 210—211. 

Черушев Н. С., Черушев Ю. Н. Расстрелянная элита РККА (командармы 1-го и 2-го рангов, комкоры, комдивы и им равные): 1937—1941. Биографический словарь. — М.: Кучково поле; Мегаполис, 2012. — С. 70—71. — 496 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-9950-0217-8.  

მითითებები 

Гиттис, Владимир Михайлович. // Проект «Русская армия в Великой войне». 

Гиттис Владимир Михайлович 

X. ჩრდილო-კავკასიის ოპერაცია (1920) 

ამ ტერმინისთვის არსებობს სხვა მნიშვნელობებიც, იხ. ჩრდილო-კავკასიის ოპერაცია. 

ჩრდილო-კავკასიის ოპერაცია (17 იანვარი – 7 აპრილი 1920) – წითელი არმიის ჯარების სტრატეგიული სამხედრო ოპერაცია თეთრი არმიების წინააღმდეგ რუსეთში სამოქალაქო ომის მსვლელობისას დონზე და ჩრდილოეთ კავკასიაში უკანასკნელთა განადგურების მიზნით. 

ძალების განლაგება 

ბოლშევიკები 

კავკასიის ფრონტი (სარდალი მ. ნ. ტუხაჩევსკი, რევსამხსაბჭის წევრები: გ. კ. ორჯონიკიძე, ს. ი. გუსევი, ვ. ა. ტრიფონოვი, ი. ტ. სმილგა)  

მე-8 არმია 

მე-9 არმია 

10-ე არმია 

11-ე არმია 

1-ლი ცხენოსანი არმია 

შეერთებული ცხენოსანი კორპუსი 

თეთრები 

მოხალისეთა კორპუსი 

დონის არმია 

ყუბანის არმია 

ჩრდილოეთ კავკასიის ჯარები  

ოპერაციის 1-ლი ეტაპი (17 იანვარი – 13 თებერვალი 1920) 

ძირითადი წერილი: დონ-მანიჩის ოპერაცია (1920) 

ოპერაციის მე-2 ეტაპი (14 თებერვალი – 2 მარტი 1920) 

ძირითადი წერილები: ტიხორეცკაიას ოპერაცია (1920) და ეგორლიკსაიას ბრძოლა (1920) 

წითელმა არმიამ გაარღვია მოწინააღმდეგის თავდაცვა მდინარე მანიჩზე, და განადგურებულ იქნენ დენიკინის ძირითადი საკავალერიო შენაერთები ეგორლიკსკაიას რაიონში. ფრონტის მარცხენა ფლანგზე 11-ე არმია გავიდა მიჯნაზე დივნოე – ყიზლარი. თეთრების ზურგში საბრძოლველად აღიმართნენ პარტიზანები, რომლებიც 24 თებერვალს დაეუფლნენ ტუაფსეს, ხოლო 11 მარტს გაერთიანდნენ დაახლოებით 12 ათასი ადამიანის რიცხოვნების პარტიზანულ არმიად. 

1920 წლის 29 თებერვალს წითელმა არმიამ დაიკავა სტავროპოლი. 

ოპერაციის მე-3 ეტაპი (10 მარტი – 7 აპრილი 1920) 

ძირითადი წერილები: ყუბან-ნოვოროსიისკის ოპერაცია, ტუაფსეს ოპერაცია (1920) და გროზნოს ოპერაცია 

1920 წლის 16 მარტს წითელი არმია შევიდა პიატიგორსკში, 17 მარტს გიკალოს წითელმა პარტიზანებმა აიღეს გროზნო, 22 მარტს წითელი არმია შევიდა მაიკოპში, 24 მარტს – ვლადიკავკაზში, ხოლო 27 მარტს კი – ნოვოროსიისკში (იმავე დღეს წითელმა აჯანყებულებმა დაიკავეს ბუინაკსკი). ნოვოროსიისკის აღებასთან ერთად დენიკინისეული რუსეთის სამხრეთის შეიარაღებული ძალები ჩრდილოეთ კავკასიაში საბოლოოდ იქნა განადგურებული. 

28 მარტს წითელმა არმიამ დაიკავა ხასავიურტი, ხოლო 30 მარტს – პეტროვსკ-პორტი (თეთრი გარნიზონი გემებით ბაქოში წავიდა). 

ოპერაციის შედეგები 

ოპერაციის შედეგად წითელმა არმიამ თითქმის მთლიანად გაანადგურა ან ტყვედ აიყვანა დონისა და ყუბანის არმიების ჯარები. მხოლოდ 40 ათას ადამიანამდე რიცხოვნების მოხალისეთა კორპუსმა მოახერხა 26–27 მარტს ნოვოროსიისკიდან ყირიმში გადასვლა. ჩრდილოეთ კავკასიის ტერიტორიის უმეტეს ნაწილზე საბოლოოდ იქნა აღდგენილი საბჭოთა ხელისუფლება. 

ჩრდილო-კავკასიის ოპერაცია იქცა ბაქოს ოპერაციის პროლოგად. 

XI. 1921 წლის თებერვლის აჯანყება სომხეთში 

სომხეთის რესპუბლიკა 1920 წლის 2 დეკემბერს გახდა საბჭოთა. ხელშეკრულების მიხედვით სომხეთი გამოცხადებულ იქნა დამოუკიდებელ საბჭოთა სოციალისტურ რესპუბლიკად, სადაც საბჭოების მოწვევამდე ორგანიზებული იყო დროებითი სამხედრო-რევოლუციური კომიტეტი (სამხრევკომი), რომლის ხელშიც იქნა კონცენტრირებული (თავმოყრილი) მთელი ძალაუფლება. სამხრევკომს არ უნდა მიეცა პასუხისმგებლობაში სომხეთის რესპუბლიკის არმიის ოფიცერთა შემადგენლობა საბჭოთა ხელისუფლების დამყარებამდე პერიოდში მათი საქმიანობის გამო, აგრეთვე არ უნდა დაეწყო სომხეთის რევოლუციური ფედერაციის დაშნაკცუტიუნისა (სრფდ) და სხვა სოციალისტური პარტიების დევნა, ე. ი. ესერების და სოციალ-დემოკრატებისა. ხელშეკრულების სხვა პუნქტების თანახმად, ახალი ხელისუფლება კისრულობდა რიგი ტერიტორიული საკითხების გადაწყვეტის ვალდებულებას, მათ შორის ყარსის რეგიონის, სურმალუსა და ზანგეზურის პროვინციებისა. მაგრამ საბჭოთა ხელისუფლებას არ აღმოაჩნდა უნარი ამ საკითხების გადასაწყვეტად. შემდგომში გამოირკვა, რომ 1921 წლის დასაწყისში მზადდებოდა მოსკოვის ხელშეკრულების დადება, რომლითაც ბოლშევიკები უთმობდნენ თურქეთს ყარსის რეგიონს, სურმალუს პროვინციას, არტაანსა (წერია არდაგანი – ი. ხ.) და ართვინს. ამავე ხელშეკრულებით ნახჭევანი აზერბაიჯანის ხელში გადავიდა. 

პირველი დღეებიდანვე სამხრევკომმა დაიწყო სამხედრო კომუნიზმის პოლიტიკის გატარება, რომელიც, საბჭოთა ისტორიოგრაფიის თანახმად, მოსახლეობაში არსებული ჭარბი სურსათის წითელი არმიის საჭიროებათათვის მითვისებაზე იყო მიმართული. და რადგანაც ყოველივე ეს ტარდებოდა არაორგანიზებულად, ხოლო შემსრულებლებად კი ხშირად შემთხვევითი ადამიანები და უბრალოდ ყაჩაღები აღმოჩნდებოდნენ, ამიტომ ეს პოლიტიკა მალევე ნამდვილ ძარცვად გადაიქცა. ჭარბი სურსათის მითვისების ლოზუნგით მოხელე-ბოლშევიკები მოსახლეობის დაუცველ სახლებში იჭრებოდნენ და ართმევდნენ ყველაფერს, რასაც მოისურვებდნენ. ობოლთა სახლების საჭიროებათათვის განკუთვნლი საწყობებიც კი იქნა გაძარცვული. ყოველივე ამან შედეგად ის მოიტანა, რომ ხალხი, რომელიც პირველი რესპუბლიკის პერიოდში ფეხზე დგებოდა, ისევ შიმშილის მდგომარეობაში აღმოჩნდა. 

ჯერ კიდევ 1921 წლის იანვრის ბოლოს სრფდ-მა მოახდინა თავისი შეიარაღებული რაზმების მთა არაგაცის ძირში, ქვემო ახტში, ბაშ-გრნიში, ახალ ბაიაზეთში, ეჩმიაძინსა და დარალაგჲაზში კონცენტრაცია. თებერვლის დასაწყისში ქვეყნის ყველა კუთხიდან მოდიოდა ერევენში ცნობები იმის შესახებ, რომ ყველგან იწყება სტიქიური ხასიათის გამოსვლები, და რომ გარდაუვალია სრულიად სახალხო აჯანყებაც. 9–10 თებერვალს ერევანში ჩატარდა ახალი მასობრივი დაპატიმრებები, დაპატიმრებულთა შორის იყვნენ ოვანეს კაჯაზნუნი, ლევონ შანტი, ნიკოლ აგბალიანი და სხვები. 

12 თებერვალს სომხეთის კომპარტიის ცენტრალურმა კომიტეტმა გამოაცხადა იმის შესახებ, რომ კლასობრივი მტერი „განადგურებულ უნდა იქნას“. 18 თებერვლის გათენების ღამეს ციხეში დახოცილ იქნა (были вырезаны) ორმოცდაათზე მეტი პატიმარი, რომელთა შორის იყვნენ მხედართმთავრები ამაზასპ სრვანძტიანი და პოლკოვნიკი გორგანიანი. 

18 თებერვალს გამთენიისას კოტაიკის აჯანყებულმა ძალებმა კანაკერი დაიკავეს და დილისთვის ერევანიც გაანთავისუფლეს. დედაქალაქის მაცხოვრებლები რესპუბლიკის ჰიმნის „მერ აირენიკ“-ის („ჩვენი სამშობლო“) სიმღერით ქუჩებში გამოვიდნენ. ისინი საბჭოების შენობისკენ დაიძრნენ, საიდანაც პატიმრების გასათავისუფლებლად გაემართნენ.  

ამავე დღეს იქნა ორგანიზებული დროებითი რევოლუციური მთავრობა სიმონ ვრაციანის მეთაურობით. კომიტეტს ბოლშევიკებისგან განთავისუფლებული კოტაიკის, ახტის, ახალი ბაიაზეთის, აშთარაქის და ეჩმიაძინის რაიონები ექვემდებარებოდნენ. 

დროებითმა მთავრობამ მხოლოდ 1921 წლის 2 აპრილამდე გასძლო, როცა აჯანყებულთა ძალები წითელი არმიის ზეწოლით ბაშ-გარნის გავლით ზანგეზურში გადავიდნენ, მთიანი სომხეთის რესპუბლიკაში, გარეგინ ნჟდეს მეთაურობით.  

თანამედროვე პერიოდში სრფდ-ის წამყვანი მოღვაწეები სთავაზობდნენ 18 თებერვალი ეროვნულ დღესასწაულად გამოეცხადებიათ. 

მასალები მოიძია, თარგმნა და ბლოგზე გამოქვეყნებისთვის 

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა