ვალიკო ჯუღელი – მძიმე ჯვარი (სახალხოგვარდიელის ჩანაწერები), ტფილისი,1920 წ.

        (ე. პ. გეგეჭკორის წინასიტყვაობით) 

                                    (ნაწილი II) 

23 მაისს 18 წ. ფოთი. დილა. 

ბევრი, ბევრი სიურპრიზია. თავბრუს რომ გახვევენ და ფეხქვეშ მიწას გაცლიან! და ყველა სევდიანი... ბევრი ხმა (ჭორი) იყო, ყველაზე უფრო განსხვავებული და რაღაც, შეიძლება, უარესი, გამართლდა. უწინარეს ყოვლისა, ჩვენ შეგვაცბუნა და ძალიან დაგვწყვიტა გული გერმანულმა გემმა ფოთის რეიდზე. „გერმანული დროშა“, – თქვა კაპიტანმა, მიგვითითებდა რა ნავმისადგომზე. ჩვენ იქით გავიხედეთ, და ყველამ საშინელი ტკივილი ვიგრძენით. შემდეგ ვიხილეთ მთელი ოცეულები ყოფილი გერმანელი ტყვე ჯარისკაცებისა, რომლებიც ჩვენი სამხაზიანი შაშხანებით იყვნენ შეიარაღებულნი. სრულიად დავიბენით. ბოლოს შეგვატყობინეს, რომ ამიერკავკასიის სეიმმა საკუთარი თავი დაითხოვა, და საქართველომ 26 მაისს 4 საათზე თავისი დამოუკიდებლობა გამოაცხადა. საწყალი, უდღეური და უნაყოფო სეიმი! საწყალი, მიტოვებული, თავის უბედურებაში „დამოუკიდებელი“ საქართველო!.. დამოუკიდებლობა პატარა ჩიტისა, რომელიც ძერის ძლიერ ბრჭყალებშია შეპყრობილი!.. და იყო კი გამოწვეული ეს დამოუკიდებლობა საბედისწერო აუცილებლობით თუ აქ წყეული ნაციონალიზმი ზეიმობდა?! მე ჩუმად ვარ, ვინაიდან შერეულ მოვლენათა საშინელ კვანძში ჯერ კიდევ ვერ გავერკვიე. ერთი ვიცი: „დამოუკიდებელმა საქართველომ“ კიდევ უფრო შეასქელა ჩემი სევდა. მაგრამ ვიცი ისიც, რომ ომმა და რევოლუციამ ჩვენ ცეცხლოვან წრეში გადაგვისროლეს და რომ საკუთარი ძალებით ამ ცეხცლოვანი წრიდან ვერ გამოვხტებით. შექნილ მდგომარეობაში ყველაზე უფრო ნაკლებ ბოროტებად გერმანიის მეგობრული პროტექტორატი მიმაჩნია, ვინაიდან რუსეთი ჩვენგან მოწყვიტეს, ხოლო ინგლისი და საფრანგეთი კი ჯერჯერობით ჩვენთვის მიუღწეველნი არიან: საწყალო, საცოდავო, დასახიჩრებულო რუსეთო! როგორ მიყვარდი შენ, შენი ნათელი მომავალი, შენი სამომავლო გაცისკროვნებული თავისუფლება და როგორ ვწუხვარ ახლა, როგორ ვდარდობ შენს დარღვეულ, უძლურ, დაღუპვის პირამდე მიყვანილ სხეულზე... 

გერმანული ტრანსპორტით ფოთში გერმანული დელეგაცია ჩამოვიდა გენერალ ფონ-ლოსოვის მეთაურობით. მე ვნახე ეს წარმოსადეგი, მბრძანებლური და ქედმაღალი გენერალი: როგორ კარგია იყო გამარჯვებული!.. 

ამბობენ, რომ ბათუმში უთანხმოებაა გერმანელებსა და თურქებს შორის ამიერკავკასიის გაყოფის ნიადაგზე. ოპტიმისტები ამტკიცებენ, თითქოს გერმანია ენერგიულად გამოდის თურქეთის ყაჩაღური პოლიტიკის წინააღმდეგო. მინდა ოპტიმისტი ვიყო. 

29 მაისს 18 წ. ტფილისის მატარებელი. 

მალე, მალე ვიქნებით ტფილისში – საქართველოს უძველეს და ახალ „დედაქალაქში“... 

რა არის იქ ახალი, რით ცოცხლობენ ადამიანები? რას აკეთებს ჩვენი სახელოვანი აღმასრულებელი კომიტეტი? ბევრი უკვე ამბობს: „მავრმა გააკეთა თავისი საქმე, მავრს შეუძლია წავიდეს“-ო. და ცინიკურადაც კი უმატებენ: „უნდა წავიდეს“... 

17 ივნისს 18 წ. ტფილისი. 

მძიმეა, ძალზედ მძიმე, მაგრამ აღდგება ოცნებები. და თუმცა კი ჩვენს ქვეყანასა და რევოლუციას ასეთი საშინელი კრიზისი არ გადაუტანიათ, მაგრამ მე ვიწყებ დაჯერებას, რომ კრიზისი ჩაივლის... 

ზავი უკვე ხელმოწერილია ბათუმში. მძიმე, სამარცხვინო, უბედური ზავი. ამ ზავმა ჩემზე დამთრგუნველი (მტანჯველი) შთაბეჭდილება მოახდინა. ფრაქციაში მე ომს ვიცავდი და ვამბობდი: „სჯობს სახელოვანი სიკვდილი ბრძოლაში, ვიდრე ხალხის სამარცხვინო ცხოვრება“. მაგრამ თითქმის მარტო დავრჩი. ამან კიდევ უფრო მეტად აამღვრია ჩემი მწუხარება და გააღრმავა ჩემი სასოწარკვეთა და მომინდა გავქცეოდი ყველაფერს, ჩემი მშობლიური ქვეყნის სირცხვილსა და საკუთარ უძლურებასაც. უკვე ვეღარ ვფლობდი საკუთარ თავს, ჩემს ირგვლივ ყველაფერი ბინდდებოდა და მე ვთქვი, რომ არ ვენდობი მთავრობას, რომელმაც ამ უბედურ ზავზე ხელი მოაწერა და რომ გავდივარ ყველა სამუშაოდან. და მე წამოვედი გატეხილი, ნახევრად სამხედრო, გამოცარიელებული სულით. და ჩემს კვალად ჩემთან დიდი ნოე და შეუდარებელი გერასიმე მოვიდნენ. და მათ დამშვიდება, ნუგეშისცემა დამიწყეს. და უეცრად მე შემრცხვა! დიდი ნოე, აღიარებული ბელადი ჩვენი დემოკრატიისა, ბელადი, რომელიც იმედების დაღუპვის უდიდეს მწუხარებას საკუთარ თავში ატარებს, – მამშვიდებდა მე – პატარა ადამიანს! შემრცხვა ჩემი სულმოკლეობისა, სევდის დანაშაულებრივი ფუფუნებისა, ვინაიდან სევდა და სასოწარკვეთა ახლა სამარცხვინო ფუფუნებას წარმოადგენენ. საჭიროა დაუღალავი მუშაობა, საჭიროა დაუღალავი ბრძოლა... 

გუშინ ჩვენი ბელადების მნიშვნელოვან თათბირზე ვიყავი. გადაწყდა ნ. ნ. ჟორდანია გავხადოთ მთავრობის მეთაურად. ესაა უკანასკნელი ფსონი, საუკეთესო მსხვეროლი დემოკრატიისა. ის აუცილებელია... მე დიდი ენერგიითა და აღტაცებით შევუდგები მუშაობას... 

ნ. ნ. ჟორდანიას მთავრობაში შესვლის იდეა თავდაპირველად ე. პ. გეგეჭკორს ეკუთვნოდა. ეს დიდი ხნის წინ იყო ჩხენკელის ბინაში, ირ. გ. წერეთლის ბოლშევიკურ რუსეთში გამგზავრების წინ. მაშინ ევგენიმ ვერ ჰპოვა მომხრეები. ახლა მე წყალწაღებულივით ჩავეჭიდე ამ იდეას! და თუმცა კი გმირთა კულტის მომხრე არ გახლავართ, მაგრამ ვიცი, რომ ნ. ნ.ჟორდანია ყველაზე უფრო მსხვილი (დიდი) პიროვნებაა, ვისაც კი ოდესმე შევხვედრივარ. და ეს პიროვნება ჩვენს ხელისუფლებას სათავეში უნდა ჩაუდგეს... 

9 ივნისს 18 წ. მუშათა და ჯარისკაცთა დეპუტატების საბჭოს სხდომა. ტფილისი. 

ჩხეიძე ხელისუფლების შესახებ ლაპარაკობს. ცოცხლად მეტყველებს. დარბაზში ბევრი სიცილია, მაგრამ ირგვლივ სევდა დასადგურებულა... ახლახანს ჩამოვედი პოზიციიდან. ხვალ ისევ იქ ვბრუნდები. ახლა ჩვენ თათრებისა და თურქების წინააღმდეგ ფრონტი გვიჭირავს. ძველი სანგრები, რომლებიც ტფილისს სარტყელივით შემორტყმია – ჩვენ ძალზედ გამოგვადგა. მოწინააღმდეგე თითქმის მოადგა ტფილისს... ამხანაგებთან ერთად სანდარიში ვიყავი. ასკრები იქ ჯერჯრობით არ ჩანან. ვნახოთ (რა იქნება) შემდეგში... 

12 ივნისს 18 წ. სანდარი. დილა. 

საოცარი, მზიანი, რბილი დღეა. ერთი საათის შემდეგ გზას ვაგრძელებთ: ახალი, დამოუკიდებელი, თავისუფალი საქართველოს საზღვრების დასადგენად. ადგილმდებარეობა აქ მშვენიერია, მოსავალი დიდებული... 

მე ძალიან მეცოდებიან თათრები, და მასთან ერთად საშინლად ვარ მათზე გაბოროტებული! თავიანთი უმეცარი უგუნურობით ისინი ჩვენც გვღუპავენ და საკუთარ თავსაც... გუშინ მე, ალექსანდრე, ვალიკო და დანელია სოფელ სარვანში თათრების ყრილობაზე გავემგზავრეთ. იქ ბევრი შეიარაღებული ცხენოსანი და ქვეითი თათარი იყო. მშვიდობიანად და დიდხანს ვესაუბრებოდით მათ, განვთავსდით რა რბილ ხალიჩებზე ძლიერი ხეების ჩრდილში. მე ამ ველური თათრების დისციპლინირებულობამ გამაოცა; შეკრებილი ხალხის სიმრავლის მიუხედავად, ხმაური არ ყოფილა. ლაპარაკობდა მარტო ერთი, დანარჩენები მას მდუმარედ და ყურადღებით უსმენდნენ და მას მდუმარედვე ეთანხმებოდნენ... თათრები ძალზედ თავაზიანები იყვნენ და ჩვენ გემრიელი, კარგი ჩაით გაგვიმასპინძლდნენ... 

„როგორი დამოკიდებულება გაქვთ თქვენ ხალხთა თვითგამორკვევისადმი?“, – მკითხა ერთმა ნახევრად ინტელიგენტმა თათარმა. 

„ჩვენ მას მთლიანად ვიცავთ“, – სიამაყით ვუპასუხე მას. 

თათარმა მდუმარედ მრავალმნიშვნელოვნად თავი დამიქნია. 

გუშინ ჩვენთან მთავარსარდალი კვინიტაძე მოვიდა გენერლებით ახმეტელოვითა და მაზნიევით. კვინიტაძე მკვეთრ გაბედულებასა (резкая решительность) და თათრების საყოველთაო განიარაღებას გვთავაზობდა. ჩვენ რამდენამე შევარბილეთ მისი სიმკაცრე და გავუგრილეთ მას მგზნებარება. ჩვენ აქაც ტრადიციის მიხედვით ვიმოქმედებთ: მარტო ფიზიკურად კი არ მოვახდენთ ზემოქმედებას, არამედ მორალურადაც. ეს უფრო ბრწყინვალე შედეგებს იძლევა... და ამაშია ჩვენი ძალა. დემოკრატიის ძალა... 

12 ივნისს 18 წ. ველი. ყრუ ღამე. 

საშინელებაა! გამოუთქმელი საშინელება... დღეს მოჰკლეს ჩემი ვალიკო, ვალიკო შარაშიძე! შეუფასებელი და აუნაზღაურებელი დანაკარგია. 

14 ივნისს 18 წ. სადგური სადახლო. 

ჩვენ ისევ სადახლოში ვართ. აქ ჩვენ ოდესღაც მრავალრიცხოვან თათრულ ბანდებს ვებრძოდით და ამ ბანდებმა ორი ჩვენი კარგი ამხანაგი მოგვიკლეს – კანდელაკი და რეზვიი. მაშინ პირველად მოვიდა ჩვენთან ძვირფასი ვალიკო და მას ორი პატარა, ორნახევარ დუიმიანი ზარბაზანი ჰქონდა... ეს ჩვენი გვარდიის ახლადჩასახული არტილერია გახლდათ... 

კედლებში ძველი სათოფურები დარჩა და ირგვლივ ჩვენი სანგრებია შემორჩენილი... 

ხასიათი მძიმეა, მომაკვდინებელი, ჩვენი წარმატებების მიუხედავად... 

გუშინ ცხელი, მხურვალე დღე იყო! ჩვენ ბრძოლით ავიღეთ სოფელი დიდი ქოშა-ქილისა, სადაც ჩვენი ვალიკო იქნა მოკლული. საწყალი, შეუდარებელი, შეუცვლელი ვალიკო! მას ტოლი არ ჰყავდა ჩვენს შორის!.. ვალიკო უგუნურად მამაცი გახლდათ, არაჩვეულებრივად მოკრძალებული და უბრალო. იგი გამოჩენილი, თვითმყოფადი არტილერისტი და კარგი ორგანიზატორი იყო. ვისით შევცვალოთ იგი?!.. 

მის სიკვდილში ნაწილობრივ მეც ვარ დამნაშავე, ვინაიდან თავდასხმის იდეა ალყაშემორტყმული შულავერის გასანთავისუფლებლად მე მეკუთვნოდა... მაგრამ უგუნურად მამაცმა მეგობარმა არ დამიცადა! ათი ცხენოსანი მზვერავით, ტყვიების სეტყვის ქვეშ – მან მდინარე ხრამი გადასცურა და სოფელიც აიღო. იგი აქ ჩასაფრებიდან იქნა მოკლული... ჩვენ ამაოდ ვეძებდით მას ამ ნაპირზე და რაღაცნაირი განგაში სულს მიშფოთებდა... უეცრად მზვერავმა ცხენი მოაჭენა და გვითხრა: „ვალიკო მოჰკლეს“. მე თავზარდაცემული ვიყავი. ძველმა არტილერისტებმა ტირილი დაიწყეს. ჩემი ცხენი გავაჭენე და თვალის დახამხამებაში იმ ნაპირზე აღმოვჩნდი. ვალიკო პატარა მინდორზე იწვა. მზვერავები მის გარშემო იდგნენ და ჩუმად ქვითინებდნენ. ზოგიერთი მათგანი დაჭრილი გახლდათ... ვალიკო ჩემს წინ წამოაჯინეს, მე იგი მაგრად ჩავიკარი გულში და აქვითინებული ბატარეისაკენ ჩუმად გავემგზავრე... ცრემლები არ მქონდა... 

გუშინ ჩვენი მეგობრის გამო შური ვიძიეთ! ზუსტად დილის 5 საათზე მდინარე ხრამზე გადავედით. ეს თავზეხელაღებული შეტევა გახლდათ! ჩვენს გვარდიასა და პირველ ცხენოსან პოლკს მარჯვენა ფლანგი ეკავათ; მარცხენა ფლანგზე ხრამის ხიდთან გერმანელები, რეგულარული ქვეითი ჯარის რამდენიმე ასეული და ჯავშნოსნები იდგნენ. მე კმაყოფილი ვიყავი, რომ ჩვენს ფლანგზე გერმანელები არ იყვნენ... ხუთს რომ თხუთმეტი აკლდა ჩვენმა არტილერიამ ქოშა-ქილისასთან გამაგრებულ ნაპირს სწრაფი ცეცხლი გაუხსნა. ქრისტეფორე თავისი ტყვიამფრქვევით მდინარის ნაპირთან მიცოცდა. საშინელი კაკანი იყო. ჩემი ცხენი ჩემს ქვეშ ფიცხობდა. თათრული ტყვიები ჩვენს თავებს ზევით საცოდავად წიოდნენ... მე ერთი საკავალერიო ოცეულით მდინარესთან მივედი... მდინარე ღრმა იყო, მაგრამ ჩემი ცხენი მამაცურად და სწრაფად წინ მიიწევდა. ჩემს წინ ორი დრაგუნი და ოფიცერი კახაშვილი იყვნენ. ტყვიების წივილი წყლის ხმაურიანი დგაფუნით იხშობოდა, შიშის გრძნობა უკვე არ მქონდა. 

5 საათზე ჩვენ იქითა ნაპირზე ვიყავით და სანგრებიდან თათრების განდევნა დავწიყეთ, რომლებიც თავს შეუპოვრად იცავდნენ. 

მე მარცხენა ფლანგზე აღმოვჩნდი და ჩემს გვერდით ანდღულაძე, ოფიცერი ამილახვარი და მზვერავი ვალიკო გიორგაძე. საწყალი, კარგი ანდღულაძე სასიკვდილოდ იქნა დაჭრილი... 

რამდენიმე საათის შემდეგ განთავისუფლებულ შულავერში შევედით. 

მთელი მოსახლეობა ჩვენ შესახვედრად გამოვიდა, ყველას მოჰქონდა რაც შეეძლო: პური, წყალი, ხილი. თვალცრემლიანი დედაბრები ჩვენს მოსვლას აკურთხევდნენ, ბავშვები მხიარულად ჰყვიროდნენ, ქალები კი ღიმილით მადლობას გვიხდიდნენ... და თუმცა კი კვნესოდა, იტანჯებოდა სული – ეს საყოველთაო სიხარული მამშვიდებდა და მანუგეშებდა. და როგორ ვიზეიმებდი, საწყალი ვალიკო რომ ჩემს ახლოს ყოფილიყო! 

17 ივნისს 18 წ. ტფილისი. 

გუშინ ვალიკოს მწუხარე დაკრძალვიდან დავბრუნდი. 

საბედისწერო შემთხვევითობაა: ვალიკო თავისი ნავარაუდევი ქორწილის დღეს იქნა დაკრძალული! 15 ივნისს. იგი მიწასთან შეუღლდა... სუფსაში დაასაფლავეს და მას ყველა სამხედრო პატივი მივაგეთ. დამკრძალავი პროცესია ტფილისში გრანდიოზული გახლდათ: ვალიკოს, დანელიასა და ანდღულაძის გვამებს სამ შავ ლაფეტზე მივასვენებდით! კუბოში მას მშვიდი, ნათელი და წყნარი სახე ჰქონდა. ნათელი სევდა გაიყინა ამ პატიოსან სახეზე. 

საწყლები, ძვირფასები, საყვარლები! 

27 ივნისს 18 წ. ტფილისი. 

ისევ ლაშქრობა! ისევ სისხლი, მსხვერპლი და ტანჯვა... დუშეთის მაზრაში მივემგზავრებით. იქ პროვოცირებული, მოტყუებული გლეხობის გაფორმებული (სრული) აჯანყებაა. 

მე შესაძლებელი ტაქტით ვიმოქმედებ, შევეცდები რა ჯანსაღი ელემენტები გათავხედებულ ხულიგნებსა და პროვოკატორებს მოვწყვიტო. პოლიტიკაში ბევრი რამ ახალია. ჩემი ოცნება განხორციელდა: მთავრობის სათავეში ნ. ნ. ჟორდანია დადგა. მან თავის მთავრობაში აღმასრულებელი კომიტეტის ბიუროს რამდენიმე წევრი შეიყვანა. ეს კარგია: ასეთ მთავრობას შეიძლება თავდადებულად ემსახურო. მაგრამ ძნელ, მძიმე წუთს მიიღო ჟორდანიამ ხელისუფლება: გერმანელები, თურქები, ანარქია. ზოგჯერ შემზარავი განწყობა მეუფლება... სამხედრო მინისტრის ამხანაგის (თანაშემწის) პოსტს მთავაზობენ... მაგრამ გადაჭრით ვთქვი უარი, არ მინდა, რომ გვარდიამ დამკარგოს და მეც გვარდია დავკარგო... 

გუშინ ახალ კლუბში რაუტი იყო გერმანულ-ბულგარულ-ავსტრიული დელეგაციის საპატივსაცემოდ. მე მიწვევა მივიღე და კლუბში გავემართე. ვიღაც სიტყვას ამბობდა, როცა იქ გამოვჩნდი. უეცრად რაღაც აუტანელი სევდა დამეუფლა, რაღაცნაირი წყენა აღწევდა ჩემს სულში და, ისე რომ მაგიდებთან არ მივსულვარ, წამოვედი... 

უდიდესი უბედურებაა იყო დამარცხებული ქვეყანა!.. 

28 ივნისს 18 წ. მცხეთა. საღამოს 7 საათი. 

ახლახანს დავიკავეთ ბებრის-ციხე და ამ უძველესი ციხე-სიმაგრის მთელი რაიონიც. მე ალექსანდრესთან ერთად შემტევ ჯაჭვში (შარში) მივდიოდით და თავს დიდებულად ვგრძნობდით. 5 საათზე 14 ქვემეხიდან გრიგალისებური ცეცხლი გავუხსენით ბებრის-ციხეს, რომელშიც აჯანყებულები ჩასხდნენ. ეფექტი დიდებული გახლდათ... ბანდები წინააღმდეგობის გარეშე გარბოდნენ, უკანმოუხედავად, დატოვეს რა „ბრძოლის ველზე“ ტყვიამფრქვევები და ყოველგვარი მარაგები. კარგი დასაწყისია. 

29 ივნისს 18 წ. მცხეთის მახლობლად. დილა. 

ღამე ველზე გავათიეთ. წვიმა მოდიოდა; ახლა კარგი ამინდია. ვიწყებთ გეგმის შესრულებას. სამ რაზმად ვიყოფით: არაგვის მარცხენა ნაპირის გაყოლებით არჩილ ფურცელაძის კოლონა უტევს, ცენტრში ა. გ. კონიევი მიდის, ქსნის გადალახვით ალექსანდრე და მე მივდივართ. სოხუმიდან ისევ სიურპრიზია: წყურგილში თურქებმა დესანტი გადმოსხეს. ეს ალექსანდრე შერვაშიძისა და ტატაშ მარშანიას ინიციატივით მოხდა... ბოლშევიკური ანარქია მათ დაეხმარა. 

საჩხერეში საგანგაშო მდგომარეობაა, საძაგელია... ანარქია ყველგან იზრდება... გაბედულები უნდა ვიყოთ, დაუნდობელნიც კი რევოლუციის გადარჩენის საქმეში!.. 

1 ივლისს 18 წ. სოფ. ქანდა. დილა. 

მივდივართ დუშეთზე მჭადისჯვრის გავლით. აქამდე ბრძოლითა და ძალზედ წარმატებით ვმოძრაობდით. მოწინააღმდეგე უკვე მოშლილი და დემორალიზებულია. მე მჯერა წარმატებისა... 

2 ივლისს 18 წ. გზა მჭადისჯვრის გავლით დუშეთისაკენ. 

ადრეული დილაა. 

გუშინ ღამით მე და ალექსანდრე ტფილისში ვმგზავრობდით. იქ კარგი ცნობებია; თურქული დესანტი დამარცხებულია, ამხედრებული ლეჩხუმის წინააღმდეგ საჩხერეში ექსპედიციაა აღკაზმული და ანარქიის ლიკვიდაცია ყველგან სწრაფად ხდება... თავად ტფილისში რამდენადმე საგანგაშო მდგომარეობაა: როგორც ჩანს, იქ მზადდება „შეთქმულება“ დემოკრატიული საქართველოს წინააღმდეგ და ეს შეთქმულება ბოლშევიკებს, რუს მოხელეებსა და ნაწილობრივ დაშნაკცაკანებსაც აერთიანებს... ერთ გენერალს ბევრი დინამიტი უპოვნეს. ძალიან ფხიზლები და წინდახედულნი უნდა ვიყოთ, ძალზედ ბევრი მტერი ჰყავს დემოკრატიას... 

ჩვენი ექსპედიცია კარგად მიმდინარეობს. მოსახლეობა იწყებს ჩვენს გაგებას და საკმარისად ხალისით აბარებს იარაღს. ჯერჯერობით სისხლი ცოტაა, ეს მე მახარებს... ამ დრომდე დაახლოებით 500 შაშხანაა ჩაბარებული. პროვოკაცია თანდათანობით ჰკარგავს ნიადაგს... ჩვენ ყველგან ვცდილობთ მიტინგების მოწყობას და ჩვენი მოწინავე მუშები გვარდიელები ენერგიულ აგიტაციას ეწევიან... იარაღის ძალას ჩვენ ზნეობრივი ძალით ვამაგრებთ... 

ამინდი საოცარია. ღამეები შესანიშნავი, მაგრამ დღისით რამდენადმე ცხელა. სრული სალაშქრო ცხოვრებით ვცხოვრობთ; დღისთაც და ღამითაც ღია ცის ქვეშ ვიმყოფებით... ნათელ, ვარსკვლავიან ღამეებში მოციმციმე ვარსკვლავებს ვუყურებ და ბევრ რამეზე ვფიქრობ, ვოცნებობ. სული მშვიდდება და ფიქრებიც ისვენებენ... 

მთელი ძალებით ვცდილობ შეიარაღებული შეტაკებებისა და სისხლის თავიდან აცილებას. ჯერჯერობით ეს ხერხდება. 

ბოლშევიკები თავიანთ სააგიტაციო ფურცლებში დაუნდობლად მდევნიან. რენეგატს, ჯალათს, პროვოკატორს მიწოდებენ. ბოროტმოქმედებო! ისტორიამ თქვენ უკვე გაგასამართლათ!.. 

3 ივლისს 18 წ. დუშეთის ზევით. დილა. 

ღამემ მშვიდად ჩაიარა. კონიევის კოლონა ჯერ ისევ სადგურ წილკანთანაა. 

3 ივლისს 18 წ. დუშეთის ზევით, დღის 3 საათი. 

ახლა ქვემეხების ცეცხლს ვიწყებთ და მე შემოვლითი კოლონა მიმყავს კონიევთან შესაერთებლად. დილით მე და ალექსანდრემ მასთან ვიმგზავრეთ და ვგებულობთ, რომ წარმატებული შეტევის შემდეგ – მან ისევ უკან დასწია თავისი კოლონა. ეს ჩვენ რამდენადმე გვაშფოთებდა. დღეს რადაც არ უნდა დაგვიჯდეს მას უნდა შევუერთდეთ. 

მოსახლეობა თანდათანობით მშვიდდება, ცხოვრება თავის ნაპირებში შედის. გლეხები საველე სამუშაოებს შეუდგნენ, ნამგლები ელავენ, ურმები ამოძრავდნენ. ყოველივე ეს სულს ახარებს. 

4 ივლისს 18 წ. საგზაო ჯიხური, დუშეთის მახლობლად. 

დილა. ამ ჯიხურში ჩვენი შტაბია განთავსებული. ადრეული დილიდან დაიწყო საარტილერიო სროლა. მოწინააღმდეგე ორი ქვემეხიდან ისვრის, მაგრამ ჩვენ არ შეგვიძლია მათი აღმოჩენა. ჩვენს ერთ ბატარეას იგი შესანიშნავად ხედავს და ცეცხლს უშენს მას. ჩვენს არტილერისტებს თავი ყოჩაღად უჭირავთ. მოწინააღმეგის არტილერია საშუალოზე ცუდად ისვრის (стреляет на три с минусом): ჭურვები ჩვენი ბატარეის ირგვლივ და ახლოს ეცემა. 

საჭიროა მოწინააღმდეგეს ზურგიდან მოვუაროთ და იგი იქ გავაუვნებელვყოთ. 

5 ივლისს 18. წ. დუშეთის თავზე. შუადღე. 

ზაფხულის საოცარი დღეა. იშვიათი საარტილერიო სროლა. ღრმა დაზვერვაზე მივემგზავრები. ხვალ საერთო შეტევაზე გადავდივართ. მომბეზრდა გაჯანჯლება... 

6 ივლისს 18 წ. ადრეული დილა. 

ახლა მარცხენა კოლონით გავდივარ მოწინააღმდეგის ღრმა შემოვლისათვის. ჩვენ გვყავს 250 ხიშტი, დ. ყანჩელის სამთო ოცეული და ქრისტეფორეს ოთხი ტყვიამფრქვევი. ფურცელაძე-გედევანოვის კოლონა უკვე გუშინ წავიდა ანანურზე არაგვის ხეობაში – ჟინვალის გავლით (через Минван)... ამინდი მოწყენილად იღუშება... 

6 ივლისს 18 წ. სოფელ ანანურის თავზე. შუადღე. 

მომქანცველ და ღრმა შემოვლას ვასრულებთ მოწინააღმდეგის ზურგსა და ფლანგში. მოპირდაპირე გაშიშვლებულ თხემზე შეიარაღებულ ადამიანთა მწყობრი ჯაჭვები (შარები) გამოჩნდა. ეს, აშკარად, გიორგი ლომთათიძის ასეულია, რომელიც აჯანყებულებს მარჯვნიდან უვლის. ჩვენს მარჯვენა ფლანგზე თოფებისა და ტყვიამფრქვევების ძლიერი სროლაა. ის თანდათანობით წყნარდება. აშკარაა, მოწინააღმდეგე დაჩქარებით უკან იხევს. მეშინია, რომ იგი ხელიდან დაგვისხლტება... ამინდი საოცარია. მზე მხიარულად და ძლიერად გვაცხუნებს. შემოგარენი მომხიბვლელია. სოფელი დაცარიელდა. 

6 ივლისს 18 წ. საღამო. ცხენით ანანურიდან დუშეთისაკენ. 

სიხარულიან-სევდიანი ფიქრებით მივემგზავრები ბოლშევიკებისათვის წართმეული ცხენით ჩვენი რაზმის შესახვედრად. მიხარია წარმატება. ჩვენმა შემოვლებმა საბოლოოდ მოახდინეს მოწინააღმდეგის დემორალიზება. სოსო გედევანოვის რაზმი გაქცეულ მტერს დაეწია და მას ორივე ქვემეხი წაართვა. მაგრამ მაინც სევდა მაწვება ომში... იწყენს სული დაცარიელებული სოფლებისა და ომის უნებური სისასტიკეების ხილვისას... 

გლეხობა აქ ჩვენ მოღუშულად გვხვდება. აშკარაა, იგი მტრებად მიგვიჩნევს. მტკივა და ვნაღვლობ... 

8 ივლისს 18 წ. ანანური. ადრეული დილა. 

გუშინ ანანურში ვისვენებდით... დღემ მშვიდად ჩაიარა. გედევანოვის რაზმს შევხვდით. 

ახლა ანანურზე გავდივართ... ჩვეულების მიხედვით მე და ალექსანდრე მეწინავე კოლონაში მივდივართ და შემდეგ კი მეწინავე ჯაჭვში... მიყვარს მე ეს... 

ჩემს წინ ხმაურიანი, მხიარული არაგვია. ბავშვობაში შევიყვარე მე ეს მდინარე და ბევრიც მიოცნებია მასზე... 

8 ივლისს 18 წ. 14-ე ვერსი. დღის 3 საათი.

მიდის შეუპოვარი ბრძოლა. მოწინააღმდეგეს სიმაღლეები უჭირავს და ყოველი მხრიდან ცეცხლს გვიშენს. ჩვენ მძიმე ღრმა შემოვლას ვასრულებთ. მთებში. დაახლოებით ოცი ადამიანი ვართ. გვინდოდა მოწინააღმდეგის ტყვიამფრქვევებისათვის ზურგიდან მოგვევლო... მთა ძალზედ ციცაბოა, ფეხები გვიცურავს. ყოველი წაქცევისას ალექსანდრე ყველას წყევლის... მე მხიარულად ვიცინი... დაღლილობა გვძლევს... 

ფასანაური. საღამო. 

ფასანაურში საღამოს 9 საათზე შემოვედით. დილის 10 საათიდან საღამოს 5 საათამდე ცხარე ბრძოლა იყო... ჩვენ მოწინააღმდეგე მივბეგვეთ და ისიც საჩქაროდ გაიქცა. რამდენიმე ადამიანი, სატყვიამფრქვევო ბუდეებში შეპყრობილი, ადგილზევე იქნა დახვრეტილი. მე ვნახე ეს მძიმე და საშინელი სურათი... საბედისწერო აუცილებლობა... ორ ახალგაზრდა რუს მეტყვიამფრქვევეს სიცოცხლე გადავურჩინე და ეს მანუგეშებს. და რაც უფრო ძნელი იყო მათი გადარჩენა, მით უფრო მეტია სიხარული... მოწინააღმდეგე უწესრიგოდ გაიქცა და პირველმა თავს ბელადებმა უშველეს. მათ რიცხვში იყო სერიოჟა!.. უცნაური და საშინელი რამაა! მე და სერიოჟა, ყოფილი საუკეთესო მეგობრები, რომლებმაც წარსულში ასე ბევრი ერთობლივი სიმწარე და სიხარული ვიცოდით, საერთო რევოლუციური მუშაობის შესახებ ასე ხშირად ვოცნებობდით – უეცრად ბარიკადის სხვადასხვა მხარეს აღმოვჩნდით. ჯერჯერობით ჩემმა მხარემ გაიმარჯვა. სერიოჟა სამარცხვინოდ გაიქცა... წარსულის ნათელი სახეები თვალწინ წარმომიდგება, ყოფილი ოცნებები აღორძინდება და მე ვწყევლი ამ ბრძოლას, ამ სახელგანთქმულ სამოქალაქო ომს... ამ ბრძოლაში იღუპება რევოლუცია... 

სერიოჟა, საყვარელო. მე შენ მიყვარხარ და მეზიზღები. მიყვარს შენი წარსული, ჩვენი ნათელი მეგობრობა და ჩვენი ოცნებები. და მეზიზღება შენი ლაჩრული პატივმოყვარეობა, შენი სულმოკლეობა ბრძოლაში... მე ვლოცავ ბედს იმისათვის, რომ შენ არ შეგხვდი ბრძოლის ველზე: შენს გამო შემრცხვებოდა... 

საკუთარ სიკვდილზე უფრო მეტად შენთან შეხვედრისა მეშინოდა... მაგრამ შენ გაიქეცი, ისე რომ არ დამელოდე და ამისათვის მადლობას გიხდი... 

11 ივლისს 18 წ. ფასანაური. დილა. 

გუშინ მთავარ, მარცხენა კოლონას ჰქონდა ბრძოლა. მოწინააღმდეგესთან ისევ ქვემეხები გამოჩნდა. მე შემომვლელი, მარჯვენა კოლონით გავდივარ... მან გადამწყვეტი როლი უნდა ითამაშოს... 

11 ივლისს 18 წ. გუდამაყრის ხეობა. სოფ. ზანდუკი. საღამოს 6 საათი. 

ჩვენი შემოვლითი კოლონა არ. ფურცელაძის მეთაურობითა და ქრ. შარაძის სატყვიამფრქვევო რაზმით ფასანაურიდან დღის 2 საათზე გამოვიდა. ყაზბეგიდან ჩვენთან 12 ცხენოსანი მოხევე ჩამოვიდა, რომლებიც ჩვენ ყაზბეგში გვეძახიან და მოსახლეობის შეიარაღებულ დახმარებასაც დაგვპირდნენ. ესენი ყველა მაღალი, ყოჩაღი ბიჭები არიან. ისინი წითელგვარდიელმა ავსაჯანოვმა მოიყვანა... 

ჩვენი შემოვლისაგან მე ბევრს ველოდები. წარმატების შემთხვევაში მტერს ერთი დარტყმით მოვუღებთ ბოლოს. წარუმატებლობა თვითონ ჩვენ კრიტიკულ მდგომარეობაში ჩაგვაყენებს. ხვალ დილით ჩვენსკენ გ. ლომთათიძის ასეული წამოვა. ის ჩვენ საკმარისად გაგვაძლიერებს... 

ჩვენმა მარცხენა კოლონამ უკვე მლეთა დაიკავა. მოწინააღმდეგე ბრძოლით იხევს. ჩვენ უნდა ვიჩქაროთ, რათა იგი მკვდარ წრეში მოვიმწყვდიოთ (ჩავკეტოთ). 

11 ივლისს 18 წ. დუმაცხო. საღამო. ეკლესია „პირი-მზე“. 

მომაჯადოვებელი სილამაზეა! მისი ჯადოქრობით ვარ მთვრალი!.. პატარა სოფლები, რომლებიც ძალმოსილი მთების მწვანე კალთებზე გრაციოზულად შეყუჟულან, მერცხლის ბუდეებს მაგონებენ. 

მოსახლეობა ჩვენ თეთრი დროშებით გვხვდება და გაოცებულია. აქ ისევ შუა საუკუნეები მეფობს: არ არის სკოლები და არც კულტურის რაიმენაირი ელემენტებია. მაღალ მთებს შორის მომწყვდეული მოსახლეობა გარემომცველ მოვლენებში სრულებით ვერ ერკვევა. იგი მთებით, სიღარიბითა და უმეცრებითაა დათრგუნული. ჩვენთან თანდათანობით ცხენებზე ამხედრებული შეიარაღებული, კარგი აღნაგობის მოხევეები მოდიან... უმრავლესად ისინი ყაზბეგლები ან სნოს მაცხოვრებლები არიან... ხვალ ჩვენი ღრმა შემოვლის ბედი გადაწყდება... 

12 ივლისს 18 წ. დუმაცხო. ადრეული დილა. 

ცივი ღამე კოცონთან გავატარე... საბანაკო ცეცხლები დავანთეთ და როგორღაც გვეძინა მხიარულ მინდორზე ძველ ნანგრევებთან. თუმცა კი, მე თითქმის ნორმალურად მეძინა, ვინაიდან ყველანაირ პირობებში შემიძლია დავიძინო... ჩემს ნესტორს (ეშმაკს) თითქმის არ ეძინა და ალბათ იგი ჩვენს შემოვლასა და მთებში ამ ცივ ღამესაც წყვლიდა. ნესტორს ძალიან ორიგინალური შესახედაობა აქვს: კალოშების ნაცვლად მას ფეხზე არყის ხის ქალამნები (ლაპტები) აცვია, თავზე კი რბილი ფართოფარფლებიანი შლაპა ახურავს. იგი მოუხეშავ, ძლიერ ცხენზე ზის და განებივრებულ, ტანით უკვე შემძიმებულ ტურისტს ჩამოჰგავს... იგი ანანურში ჩამოვიდა, და ჩვენ კი შემომვლელ კოლონაში თან წამოვიყვანეთ... მე მიყვარს ნესტორთან ერთად ლაშქრობებში ყოფნა: უფრო სრულად გჯერა წარმატების... 

12 ივლისს 1918 წ. ბურსაჭირის უღელტეხილი. დილის 8 საათი. 

ჩვენ უღელტეხილზე ვართ! როგორი აღტაცებაა... უღელტეხილსა და გარემომცველ ქედებს სნოსა და კარკუჩის მცხოვრებლები იცავენ (სნო ჩემი მამა-პაპის სოფელია – ი. ხ.). მათი ნაწილი ჩვენ უღელტეხილზე დაგვხვდა და მოგვესალმა. მათ შესანიშნავი შესახედაობა აქვთ და კარგ ცხენებზე სხედან. როგორი ბედნიერებაა, რომ ისინი ჩვენთან არიან! მათი დახმარების გარეშე ჩვენი შემოვლა თითქმის უიმედო იქნებოდა... მოხევეების ყველა სოფელი, სიონისა და გერგეთის გამოკლებით, ჩვენს მხარეზეა... 

აქედან საოცარი ხედია ჭაღარა ყაზბეგზე. მე დიდხანს ვტკბები მისი ამაყი, მოღუშულად საიდუმლო სილამაზით... 

ზღაპარია!.. 

აქ ჩვენ ბოლშევიკების ტელეფონოგრამები გადმოგვცეს. ისინი ჩვენ მათ სატირალ მდგომარეობასა და მათი ძალების არარაობას გვიჩვენებენ. ყველანი ტყვიამფრქვევების, მეტყვიამფრქვევეთა, ვაზნების ან პურის არქონაზე ჩივიან... „ჩვენ ვშიმშილობთ!“, – ღაღადებენ ისინი, მაგრამ ყველას თეთრ პურს კი ჰპირდებიან!.. საცოდავი ავანტიურისტები!.. 

12 ივლისს 18 წ. კარკუჩა. დღის 2 საათი. 

ჩვენი რაზმი გზაში მოიქანცა. კარკუჩის მაცხოვრებლებმა მთელ რაზმს სადილი გაუმართეს. მათი ძალდაუტანებელი სიხარული და ფართო სტუმართმოყვარეობა გვაიძულებს დაღლილობა დავივიწყოთ. ახალციხელებმა, რომლებიც აქამდე ცელქობდნენ, დელეგაცია გამოგვიგზავნეს თეთრი დროშებით... „ძალა თივის ღერს ტეხავს“... 

სასიამოვნო და საგანგაშო ცნობაა. ყაზბეგში ვლადიკავკაზიდან საშა გეგეჭკორის რაზმი ჩამოვიდა. ჩვენ ეს გვაწყობს: ეს რაზმი დაიღუპება... 

ყაზბეგის მთა ღრუბლებში გაეხვია... ამაყი, მძლე, მკაცრი ყაზბეგი!.. 

13-ში 18 წ. სნო. დილა. 

გუშინ ღამეს ჩვენთან ლომთათიძის ასეული მოვიდა. მან დღის განმავლობაში ფასანაურიდან მომქანცველი გადმოსვლა შეასრულა! ახლა ჩვენ ძალები საკმარისად გვყავს – დაახლოებით 250 ხიშტი 8 ტყვიამფრქვევით. ჩვენ შეგვიძლია გაბედულად და გადაჭრით ვიმოქმედოთ... 

გუშინ მოწინააღმდეგემ ქვემეხებიდან სოფელ ყაზბეგს (სტეფან-წმინდას) ცეცხლი დაუშინა. ჩვენ ფაქტიურად უკვე მოვუჭერით მტერს გზა უკან დასახევად, თუმცა კი იგი ჯერ ვერა გრძნობს თავისი მდგომარეობის საშინელებას... მალე ჩვენ საბრძოლო ოპერაციებს შევუდგებით და მტერს დავამარცხებთ... 

13 ივლისს 18 წ. აჩხოტი. შუადღე. 

11 საათზე ჩვენ აჩხოტის ციხე დავიკავეთ, რომელიც საქართველოს სამხედრო გზის თავზეა განლაგებული. ამრიგად, მოწინააღმდეგეს უკანდასახევი გზა უკვე მოჭრილი აქვს!.. ზოგიერთებმა, აშკარაა, ღამით მოასწრეს ყაზბეგში გასხლეტვა და ახლა ისინი ქვემეხებიდან ცეცხლს უშენენ იმ მთების თხემებსა და ფერდობებს, რომლებითაც ლომთათიძის ასეული დაბლა ეშვება. მაგრამ მჯერა, რომ მოხევეები მათ უკანდასახევ გზას მოუჭრიან და გეგეჭკორის მთელი „სოციალისტური რაზმი“ ხელში ჩაგვივარდება!.. 

გაბატონებული სიმაღლეები უკვე ჩვენს ხელშია. 

ამ სიმაღლიდან ირგვლივ ვიყურები და აღტაცებული ვარ მთების მძლავრი სილამაზით. აქედან მოჩანს ჩანჩქერები, ძველი ციხე-სიმაგრეები და თვალწარმტაცი სოფლები... და ყველაფერზე მწვანე, ძლიერი, ლამაზი მთები ბატონობენ... 

რაღაც წამებში ომს ვივიწყებ და შრაპნელების გასკდომის ხმაც არ მესმის... მე მთლიანად ბუნებაში მივდივარ... 

დიდებული ყაზბეგი დილით მოჩანდა. შემდეგ იგი თავის ღრუბლებში წავიდა... 

სნოს მოსახლეობა ჩვენ ძალზედ თბილად (приветливо) და სიხარულით დაგვხვდა... დიდებულად გაგვიმასპინძლდნენ. ცხოვრებაში პირველად ვჭამდი მის გემრიელ და მსუყე „ხაბიზგინებს“... 

ქალები, განსაკუთრებით მოხუცები, ჩვენთან შეხვედრისას ტირიან და ჩუმად გვლოცავენ საბრძოლველად. მათი ბევრი ვაჟიშვილი ჩვენს ჯარს შემოუერთდა და ეს კიდევ უფრო აძლიერებს მათ ნათელ სევდას... სიყვარულითა და ცნობისმოყვარეობით ვათვალიერებ მე ამ საყვარელ მოხუც ქალებს და უძველეს, გმირ ქართველ დედას ვიხსენებ... 

14 ივლისს 18 წ. ყაზბეგი. დილა. 

გუშინ საღამოს ჩვენ სასტიკად დავამარცხეთ (наголову разбили) „ბოლშევიკები“. სრული, საბოლოო განადგურებაა... მათი 2 ქვემეხი, 4 ბომბსატყორცნი, ტყვიამფრქვევები, მთელი აღალი და დაახლოებით 200 ტყვე ხელში ჩავიგდეთ... საშა გეგეჭკორის „სოციალისტური რაზმიდან“ მარტო „რქები და ჩლიქები“-ღა დარჩა. ვლადიკავკაზისკენ მიმავალ გზაზე მოწინააღმდეგის ბევრი გვამი ჰყრია. მძიმე სურათია, მაგრამ გაქვავდა, მოკვდა გული... 

ტყვეთა შორის ძიმედ დაჭრილი თომა ჩუბინიძე და სოხუმელი შანტაჟისტი მიშა გეგეჭკორი არიან, რომლიც ხელს აწერდა „მთავარსარდლის მაგიერ“. 

მე და შარაძე ოთხი გვარდიელითა და ლუისის ორი ტყვიამფრქვევით მივდევდით გაქცეულ მოწინააღმდეგეს, ჯგუფებით მოგვყავდა რა იგი ტყვედ. დამარცხებული მტერი საცოდავ, უბედურ სანახაობას წარმოადგენდა. ჩვენ იგი დარიალის ხეობის ვიწრო, საშინელ ადგილას ჩავიგდეთ ხელში – კლდე „ღმერთო ამარიდე“-სა და გველეთის დიდს შორის. ამ სოფლის თავზე პატარა სოფელი ცდოა განლაგებული, რომელმაც ბოლშევიკებისათვის საბედისწერო როლი ითამაშა... 

არ აარიდა მათ უფალმა... 

მოწინააღმდეგეს არანაირი ხსნა აღარ ჰქონდა: წინ მოხევეები ჩასდხნენ და ჩვენი ტყვიამფრქვევიც მოქმედებდა, მარჯვნივ თერგი თავის მღვრე ტალღებს ცოფიანად მოაგორებდა, მარცხნივ ციცაბო, მაღალი კლდეები იყო აღმართული, უკნიდან ჩვენები აწვებოდნენ... სასიკვდილო, საბედისწერო წრე გამოვიდა!.. მაგრამ საშა გეგრჭკორმა ამ წრიდან მოასწრო გასხლტომა. იგი პირველ რიგში გადარჩა. ასეთია მათი ტაქტიკა... 

უკვე დაბინდდა, როცა ჩვენ მეთერთმეტე ვერსს მივაღწიეთ. ჩვენ ექვსი ადამიანი და დაახლოებით ოცი ტყვე ვიყავით... დაქანცულები გახლდით და მეტად აღარ შეგვეძლო მტერი გვედევნა. ამასთანავე ტყვეები გვთხოვდნენ უფრო შორს აღარ წავსულიყავით, რადგანაც ბოლშევიკები დარიალის ციხესიმაგრეში იყვნენ გამაგრებულნი. „ჩვენც დავიღუპებით და თქვენც“, – საწყლად გვარწმუნებდნენ ისინი... 

მოხევეები ლომებივით იბრძოდნენ. ჩვენმა მოსვლამ ისინი აღაფრთოვანა. ისინი დიდებული მსროლელები და კარგი მეომრები არიან. და როგორ უყვართ მათ იარაღი! მე ვნახე მოხევეები, რომლებსაც ზურგს უკან ბოლშევიკებისათვის წართმეული 10-12 შაშხანა ჰქონდათ გადაკიდებული, და მიუხედავად ამისა მამაცურად, დაუღალავად სდევნიდნენ მტერს... ისინი საშინლად იყვნენ გაბოროტებულნი ბოლშევიკებზე, რომლებმაც სრულებით გაძარცვეს ყაზბეგი. მე დიდი შრომით ვახერხებდი მათ დამშვიდებასა და შერბილებას. მაგრამ მაინც ვახერხებდი... რას ფიქრობდნენ ტყვე „ბოლშევიკები“, როცა ხედავდნენ, თუ როგორ იხსნიდა და იცავდა მათ „ჯალათი“ შეუპოვარი დაჟინებულობით?!.. და ეს უბედური ტყვეები მე ადამიანურად მეცოდებოდა! თავიანთ უმეტესობაში ესენი მეგრელები და ლეჩხუმელები იყვნენ, რომლებსაც საშა გეგეჭკორი ოქროს მთებს დაჰპირდა, მაგრამ დარიალის საბედისწერო ვიწრობები კი არგუნა... არტილერისტები რუსები იყვნენ... 

მიფიქრია კი ოდესმე, რომ ამ საშინლი და სევდიანი ტრაგედიის აქტიური მონაწილე ვიქნებოდი?!.. მიფიქრია კი, რომ რევოლუციის ჯვარი ასე სასტიკად მძიმეა!.. თქვენ, ახლა თქვენს მეშჩანურ წყნარ მოხერხებულ კერებში რომ სხედხართ, ალბათ, გგონიათ, რომ ჩვენ ამ გამარჯვებების დაფნის გვირგვინები გვატყვევებს, რომ ჩვენ ეს გამარჯვებები გვიყვარს. მაგრამ თქვენ რომ იცოდეთ, თუ როგორ მძულს ეს გამარჯვებები, როგორ ჰკვნესის და იტანჯება სული! და ქვითინებს გული. გაქვავებული გული!.. 

მე ხშირად ვფიქრობ: რატომ მოვიდა ჩემს წილად ეს სასტიკი, სიხლიანი და ტრაგიკული გზა?! რატომ ვატარებ გარეგნულად მშვიდი, თითქმის ბედნიერი შესახედაობის ქვეშ უდიდეს ტანჯვასა და დიდ მწუხარებას?! და აი ახლაც: ჩემს მარტოობაში ირგვლივ ვიყურები, შევყურებ ჭაღარა ყაზბეგს, ჩემი ბავშვობის ამ მუდმივ ოცნებას, სამების ზღაპრულად ამაყ მონასტერს, გარემომცველ ძალმოსილ მთებს და ვერ გვრძნობ ყოფილ სიხარულს... რაღაც უკან მოუბრუნებლად მოკვდა ჩემში და შეწყვიტა ყვავილობა... მე წარსულში შემეძლო მყვარებოდა ბუნება და სილამაზე... გაზაფხულზე და ზაფხულში ბუნებაში მივდიოდი და მასთან ერთად ჩემს სიხარულსა და სევდას განვიცდიდი... შემოდგომა არ მიყვარდა... ახლა ცუდად მესმის ბუნებისა და არ შემიძლია მასში ჩემი მწუხარება განვიქარვო... მძიმეა... 

მაგრამ თავს გავიქნევ და მწუხარე ფიქრებსაც შორს ვდევნი. მე ვამარცხებ რეფლექსიასა და სულის დონდლოობას და ვამბობ: რევოლუცია, დემოკრატია და სოციალიზმი „გამოსასყიდ მსხვერპლებს მაპატიებენ“! რევოლუცია დღესასწაული არ არის, არამედ მძიმე, მკაცრი და სასტიკი შრომითი დღეებია! რევოლუცია – გზაა დღესასწაულისაკენ. ნათელი დღესასწაული ჯერ კიდევ წინაა. და ამ კაშკაშა, აღტაცებული სრულიად საკაცობრიო დღესასწაულის გულისათვის ჯვრის მთელი სიმძიმე უნდა ავიტანო და სისხლს შევურიგდე... დიახ, სევდიან ფიქრებს მე შორს ვდევნი. ვამბობ: „სიცოცხლეს და მის ეკლიან გზას გაუმარჯოს!“ 

გუშინდელ სისხლიან დღეს ვუბრუნდები. ბოლშევიკებს დილიდანვე არ გაუმართლათ, რადგანაც სწორედ დილით ჩვენს მიერ შემთხვევით იქნა მოკლული „ამიერკავკასიის სოციალისტური რაზმების მთავარსარდალი“ ოფიცერი კ. ჭავჭავაძე. მისმა სიკვდილმა რაზმში პანიკა შექმნა და მისი უწესრიგო გაქცევაც დააჩქარა. 

15 ივლისს 18 წ. ყაზბეგი. დილა. 

გუშინ, საღამოს 5 საათზე, დარიალის ციხე-სიმაგრეზე შეტევა მივიტანეთ. პირველ თავში ალექსანდრე დგებუაძე, სანდრო მაისურაძე, მე და 12 ადამიანი ვუტევდით ფურცელაძის რაზმიდან მამაცი ვ. ქარცივაძის მეთაურობით. მალე ციხე-სიმაგრის დაბალი კოშკები გამოჩნდა და ჩვენ მათთან ფრთხილად დავიწყეთ მიახლოება... გზაზე ულამაზესი პატარა მთის მდინარე ქისტურა შეგვხვდა და მეც მისი თავისებური, ამაყი სილამაზით მოვიხიბლე... უეცრად სანდრო, რომელიც ყველაზე წინ მიდიოდა, შეჩერდა, ბინოკლში ციხესიმაგრეს ყურადღებით მიაჩერდა და ჩუმად ამბობს: „იქ მოწინააღმდეგეა“. მე დავუმიზნე და ვისროლე... ატყდა გაძლიერებული სროლა. ციხიდან ჩვენ თოფებისა და ტყვიამფრქვევების ცეცხლით გვიპასუხეს. ჩვენც ასევე მაქსიმის ტყვიამფრქვევები მოვაგორეთ. მოხევეების ჯგუფმა, რომელმაც ციხე-სიმაგრის „თამარ-ღაზნელი“ ნანგრევები წინასწარ დაიკავა, თავის მხრივ ასევე ცეცხლი დაუშინა ბოლშევიკებს. ჩვენ ციხე-სიმაგრესთან სევ. ვასაძის სამთო ოცეული მივაგორეთ, რომელმაც რამდენიმე ძალზედ იღბლიანი ჭურვი გაუშვა... ვხედავდით, თუ როგორ დაიწყო მოწინააღმდეგემ ციხე-სიმაგრიდან გამოსვლა და გაქცევა... მაშინ „ვაშას“ ძახილით ჩვენ ციხეში შევვარდით და ის თვალის დახამხამებაში დავიკავეთ. ჩვენ იქ ხელში ტყვიმფრქვევები, ტყვეები და სურსათი ჩავიგდეთ. ჩვენთან ერთი მეტყვიამფრქვევე იქნა მოკლული. მე საშა გეგეჭკორის ცხენი ჩავიგდე ხელში. თვითონ საშა აქაც გაგვისხლტა... დარიალის ციხე-სიმაგრის დაკავების შემდეგ ჩვენ სწრაფად გავწიეთ წინ და მოწინააღმდეგეს ბრძოლებით ლარსამდე მივდიეთ. ლარსი საღამოს 9 საათზე დავიკავეთ, ხელში ჩავიგდეთ რა იქ ორი სალაშქრო სამზარეულო ცხელი საჭმელით და ბომბსატყორცნები. ამ ოპერაციაში გედევანოვის რაზმის ერთი ნაწილი მონაწილეობდა, თავად სოსო კი კოლონის უფროსი გახლდათ. ეშმაკი ჩვენს კოლონაში იყო. 

ახლა ჩვენი მეწინავე რაზმი თერგის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე დგას. ამრიგად, ჩვენ საკუთარი ტერიტორია ბოლშევიკური ბანდებისაგან გავწმინდეთ და უკვე უცხო მიწაზე ვდგავართ... შესაბამისად, ჩვენი სამუშაო არსებითად დასრულებულია. სრული წარმატებაა... 

ტფილისში ზოგიერთმა გაზეთმა ჩემი სიკვდილი მსხვილი შრიფტით შეატყობინა. და უკვე არა ერთხელ მოცლილი ხალხის ხმები მკლავდა! მაგრამ მე ჯერჯერობით სიკვდილს არ ვაპირებ. მინდა და ვიცოცხლებ კიდეც! რევოლუციისა და თავისუფლების მტრებისათვის თავზარის დასაცემად... 

17 ივლისი 18 წ. ტფილისი. 

ხელმძღვანელი ს.-დემოკრატიულ. ორგანიზაციების სხდომა. 

სხდომა მიდის მონოტონურად, დუნედ. ველოდები მიწის საკითხის განხილვას; მთელი ენერგიით შევებრძოლები გამოსყიდვას... ხვალ უკან ყაზბეგში მივემგზავრებით. ვისწრაფვით საყვარელი სიმაღლეებისკენ... 

20 ივლისი 18 წ. არშის ციხე. 

დღეს ლარსში ვიმგზავრე. მოველოდით ინგუშების დელეგაციას, მაგრამ ის არ ჩამოსულა... 

ჩვენ ულტიმატუმი გავუგზავნეთ თერგის მთავრობას. ულტიმატუმი ოფიცრებმა ნ. წივწივაძემ და ბერძენიშვილმა წაიღეს. ჩვენმა მთავრობამ რწმუნებებით აღგვჭურვა ივ. ლორთქიფანიძე, გერ. მახარაძე და მე რათა ვაწარმოოთ მოლაპარაკებები თერგის რესპუბლიკასთან... 

ველოდებით პასუხსა და შეხვედრას. 

ახლა ჩვენ უძველესი, თვალწარმტაცი და მიუდგომელი ციხესიმაგრის ნანგრვებზე ვართ. კარგი დღეა. 

ქვემოთ, აჩხოტში, ყოველი მხრიდან მოედინებიან მოხევეები. სახალხო ნადიმი და ხევის შერიგება იქნება. ესეც ასევე ჩვენი გამარჯვების შედეგია... 

21 ივლისი 18 წ. სამების მონასტერი. 

დღეს ამ უძველეს, ჩაფიქრებულ ტაძარში გერგეტლებმა შერიგების ლოცვა აღასრულეს. გუშინ ყაზბეგლები და სიონელები შერიგდნენ. დღეს გერგეტლები ამბობენ უარს უწინდელ გატაცებებზე და ყაზბეგლებს ურიგდებიან. და გჯერა, რომ უბრალო ფიცი, რომლითაც ეს მკაცრი ადამიანები, განმარტოებული სახალხო ტაძრის ბნელი, მაგრამ ლამაზი თაღების ქვეშ ერთმანეთს ეფიცებიან, წმინდა და გაუტეხელი იქნება... 

ძველი მონასტრის გალავანში გერგეტლებმა შერიგების ნადიმი მოაწყვეს. გერასიმე მახარაძე, ივანე ლორთქიფანიძე, ალექსანდრე დგებუაძე და მე საპატიო სტუმრები ვიყავით. გამასპინძლება უხვი იყო, მასპინძლები მხიარულნი და გულგახსნილები. ამაყ, მაგრამ არც თუ სრულებით მელოდიურ სიმღერებს მღეროდნენ... 

აქ ჩვენ შევხვდით გამცილებლებს, რომელნიც არაერთხელ ყოფილან ძალმოსილი ყაზბეგის მწვერვალებზე. მათ ყველას ახსოვთ და უყვართ ცნობილი ალპინისტი ქალი მარია პავლეს ასური პრეობრაჟენსკაია, რომელიც მათთან ერთად იყო მყინვარწვერის მწვერვალზე. მკაცრი და მამაცი მონადირეები სიყვარულით ლაპარაკობენ მასზე და მას მარი პოლოს უწოდებენ. 

და ამ უცნაურ, მისტიკურად ველურ ვითარებაში, ძველი ტაძრის გალავანში, რომელიც ყაზბეგის მარადიული სილამაზითაა ნაკურთხი, მხიარული, კეთილმოსურნედ მკაცრი ბრბოს შორის – ფიქრები თოვლის ფიფქებივით ირევა და იქვე დნება... 

გუშინ ჩვენთან ვლადიკავკაზიდან ინგუშური დელეგაცია ჩამოვიდა. გუშინვე ულტიმატუმი გავუგზავნეთ თერგის მთავრობას. ინგუშები დაგვპირდნენ სრულ მხარდაჭერასა და ჩვენი ულტიმატუმის ყველა მოთხოვნის დაკმაყოფილებას. თერგის ოლქში ბოლშევიკების საქმე ცუდადაა. მათ კაზაკები ურტყამენ... ესეც ასევე უბედურებაა... 

22 ივლისი 18 წ. ყაზბეგი. საღამო. 

ყაზბეგი ჩემს თავზეა!.. 

ახლა ტელეგრაფში ვარ. გერასიმე ჩვენი ულტიმატუმის ტექსტს ტფილისში გადასცემს. თერგის საბჭოთა რესპუბლიკისგან პასუხი დღეს 2 საათზე მივიღეთ. „საბჭოთა რესპუბლიკა“ ფორმალურად თავიდან აცილებას ახდენს: ჩვენი ულტიმატუმი მთავრობის ბლანკზე არ არის დაწერილი და სახელმწიფო ბეჭდით განმტკიცებული!.. 

სამწუხაროდ, ისინი ფორმალურად მართალნი არიან... 

ხვალ მათ გადასცემენ ულტიმატუმს ბლანკზე და ბეჭდით! ვნახოთ, მაშინ რას იტყვიან. ჩვენთან გადაწყვეტილია: ულტიმატუმის უარყოფის შემთხვევაში – შევუტიოთ! მაგრამ მე ამ შეტევის პერსპექტივა არ მახარებს: ძალზედ ჩახლართული, რთული და წინააღმდეგობრივია ოლქში ეროვნული ურთიერთობები. ჩვენ არ გვინდა ბოლშევიკების დამხობა იმისთვის, რათა იმათ ადგილზე კიდევ უფრო ბოროტი და უიმედო რეაქცია გამეფდეს... 

ყაზბეგი დღეს მთლიანად ჩანს. იგი კაშკაშა, ამაყი და მოღუშულია... შევყურებ მას და ვტკბები... 

25 ივლისი 18 წ. ყაზბეგი. დილა. 

გუშინ მივიღეთ პასუხი თერგის მთავრობისაგან. თერგის რესპუბლიკა თანახმაა ყველა ჩვენი ტყვე დაუყოვლებლივ გამოუშვას, სხვა საკითხებზე კი ძველ ლარსში პაემანი შემოგვთავაზა. ამრიგად – დღეს ჩვენ უნდა შევხვდეთ... საბჭოთა რესპუბლიკა თანდათანობით გვნებდება... 

25 ივლისი 18 წ. ძველი ლარსი. საღამოს 6 საათი. 

ახლა მიდის მოლაპარაკებები თერგის სახალხო საბჭოს დელეგაციასთან. მოლაპარაკებებს ჩვენთვის კეთილსასურველი ხასიათი აქვს. დელეგაციის თავმჯდომარე ლატვიელი ბულე, – იგივე გახლავთ სახალხო ყრილობის თავმჯდომარეც, – კარგ შთაბეჭდილებას ახდენს, თუმცა კი ეშმაკობაც ეტყობა: ზედმეტად ტკბილად ლაპარაკობს და მღერის. დელეგაციის ორი სხვა წევრი – ჩეჩენი ოფიცერი არსანოვი და ინგუში სტუდენტი არხიევი – ორივენი დიდებული ბიჭები არიან და, რა თქმა უნდა, ისინი ყველაზე უფრო ნაკლებად გახლავან ბოლშევიკები. კაზაკებისადმი სიძულვილმა მიიყვანა ისინი ბოლშევიკებთან... „თავიდან კაზაკები გახდნენ ბოლშევკები, რათა ინგუშებს ებრძოლონ, – ამბობდნენ ისინი, – ახლა ჩვენ გავხდით ბოლშევიკები, რათა კაზაკები დავამარცხოთ“. 

ახლა ლაპარაკობს ბულე. იგი ძალზედ დამყოლია და შემპარავი, თავაზიანი ღიმილი მის ბაგეებს არ სცილდება. 

27 ივლისი 18 წ. ყაზბეგი. დილა. 

ნათელი, დიდებული დღეა... ჩვენი ნაწილები თანდათანობით უკან – სახლში მიდიან! სახელოვანი ბრწყინვალე გამარჯვების შემდეგ! ვლადიკავკაზმა ყველა ჩვენი მოთხოვნა მიიღო და პირველ რიგში, გაათავისუფლა რა ჩვენი ტყვეები... საქმეები კარგადაა... 

27 ივლისი 18 წ. სოფ. ცდო. დღის 3 საათი. 

ეს სოფელი – საშა გეგეჭკორის რაზმის სამარეა. ვათვალიერებდით ამ მთის სოფელს, ციცაბო ფერდობებზე შეფენილს, და ვისმენდით მამაც მონადირეთა (მოხალისეთა) მონაყოლს რაზმის განადგურების შესახებ. ეს სოფელი რომ არ ყოფილიყო – გეგეჭკორის რაზმი ჩვენგან გასხლტომას მოასწრებდა. მაგრამ ცდოს მცხოვრებნი – ძველი მონადირეები არიან და მათ გამოცდილი თვალიც აქვთ. მათ შესანიშნავად იციან მთის ყოველი ბილიკი, გაყვითლებული კლდეების თითოეული შვერილი, და რა თქმა უნდა, ავანტიურისტი ეგეჭკორის მოტყუებული მეომრები მათ ვერ შეედრებოდნენ... ახლა ჩვენ მდიდარი გლეხკაცის ლამაზად მოწესრიგებულ, სუფთა ოთახში ვართ და მე სიხარულიანი ცნობისმოყვარეობით ვიყურები ირგვლივ. როგორ სასიამოვნოა იპოვო აქ, ყველაზე უკიდურეს ჩრდილოეთ ქართულ პატარა სოფელში, რაღაც გარკვეული კომფორტი და უბრალო მყუდროება! როგორ კარგია ხედავდე და გრძნობდე სისუფთავეს ლაშქრობაში გადატანილი მთელი ჭუჭყისა და ტალახის შემდეგ! 

სოფელი ცდო ძალიან კარგია სტრატეგიული მიმართებით, მაგრამ ის ძალზედ ღარიბია. არ არის სიმწვანე, მიწა ცოტაა, მაგრამ სამაგიეროდ ბევრი ქვა და კლდეა. ყვითელი და ცეცხლოვანი კლდე. 

დუშეთი 31 ივლისი 18 წ. გვიანი საღამო. 

ალექსანდრე და მე ტფილისიდან დავბრუნდით. ტფილისში ჩვენ ყველაზე მეტად აგრარული საკითხი გვაინტერესებდა. ჩვენ, „ფრონტელები“, გამოსყიდვის ყველაზე უფრო გადამჭრელი მოწინააღმდეგენი ვიყავით და ამ მიმართულებით რაღაც-რაღაცეების გაკეთებაც მოვახერხეთ. ჩვენ კომპრომისზე შევთანხმდით და ეს კომპრომისი მე სავსებით მაკმაყოფილებს! ირაკლიმ შესანიშნავი, ნაგრძნობი სიტყვა წარმოსთქვა და მან ჩემი გაბედულება ძლიერად შეარყია. მიყვარს ირაკლის მოსმენა. საერთოდ მიყვარს იგი... მის სიტყვებში ლირიზმი ყველაზე უფრო ნაკლებადაა, მაგრამ სულშიც ყველაზე უფრო ღრმად იგი შემოდის... მისი ძალდაუტანებელი, ღრმა გულწრფელობა გიმორჩილებს. შთაგონების პათოსი ყოველთვის ფლობს მას... მაგრამ როგორი სევდიანია მისი ბედი, როგორ ძნელია მისთვის მთელი თავისი ძალების გაშლა ჩვენი ცხოვრების ჯუჯა პირობებში. ზოგჯერ ვუყურებ მას და სევდა მეუფლება. შებოჭილი, მაგრამ ვერ დამარცხებული პრომეთეოსის ხატება წარმოდება ჩემს წინაშე და მე ვიწყებ გალიაში ჩამწყვდეული ლომის ტრაგედიის გაგებას... 

მაგრამ სნეული ლომიც ხშირად შეარხევს ხოლმე ფაფარს და მაშინ მთელი უდაბნო თრთოლვით უსმენს მის ამაყ ღრიალს. 

1 აგვისტო 1918 წ. ოძისი. მცხუნვარე დღე. 

დილით მჭადისჯვრიდან გამოვედით ქსნისა და რეხულას ხეობაში. ღია ცის ქვეშ გავათენეთ; ღამით წვიმა სცრიდა. მჭადისჯვარში ჩვენთან საწყალი საშა რიკაძის დახვრტამისჯილი მკვლელების უბედური დედები მოდიოდნენ. ისინი უკვე სიკვდილით უნდა ყოფილიყვნენ დასჯილნი, მაგრამ მიშა კლიმიაშვილის თხოვნით – მე ეს დასჯა შევაჩერე. ვთხოვე საქმე ბოლომდე გამოიძიონ, ვინაიდან უდანაშაულოთა სიკვდილით დასჯა უბედურება იქნებოდა... მაგრამ ამ პატიოსანი მუშის საზიზღარ მკვლელობაში დამნაშავენი ჩვენ არ უნდა დავინდოთ!.. მე ამას ვამბობ გულში ტკივილით, მაგრამ ღრმა რწმენით. მთლიანის გულისთვის ნაწილი მსხვერპლად უნდა შევწიროთ; გადავარჩენთ რა საზოგადოებას, მისი დამნაშავე წევრები სიკვდილით უნდა დავსაჯოთ! ამაშია ტრაგიკული, სასტიკი აუცილებლობა... ასეთია გზა რევოლუციისა... 

ახლა ჩვენ ახალგორში მივდივართ. მასში აჯანყებულებს ჩვენი ტყვეები ჰყავდათ, და პატიმართა დაუყოვნებლივ განთავისუფლებაზე ჩვენი მოთხოვნის საპასუხოდ მათ ისინი ვლადიკავკაზში გარეკეს! და ჩვენ ამ ბოროტმოქმედებს ჭკუა უნდა ვასწავლოთ... 

მე მთრგუნავს ადგილობრივი გლეხობის სიჩლუნგე, სიბნელე და სიბეჩავე. ისინი ბოლშევიზმს შეუერთდნენ, თვითონ კი ტიპიური მესაკუთრენი და კულაკები არიან! მჭადისჯვარში ყველაზე უფრო მდიდარმა გლეხებმა მუხრანსკის მიწები მიიტაცეს და მოხნეს, ხოლო ქვრივები და ობლები, და საერთოდ ღარიბები კი, მიწის გარეშე დატოვეს. ამაშია მათი „ბოლშევიზმი“! და ეს ხალხი ჩვენ თავადაზნაურთა მომხრეებს გვიწოდებს, და საცოდავ გლეხობას მათი სჯეროდა... გლეხებს რომ ჩვენი სიყვარულის გაგება და შეგრძნება შესძლებოდათ! 

მსხვერპლად შეწირულლი სიყვარულისა! 

ახალგორი, 2 აგვისტო. საღამო ჭექა-ქუხილის შემდეგ. 

ერისთავის დიდკაცური სახლი. უძველესი ფეოდალური ციხე-სასახლე!.. 

„ჭექა-ქუხილი იყო და ბუნებაში ყველაფერი განახლდა. ის მხოლოდ მე ერთს ვერ განმაახლებს“!.. არა, არა! მე საოცარი, ნათელი, სიხარულიანი განწყობა მაქვს. დიდი ხანია, დიდი ხანია ასეთი მშვიდი, მხნე, კარგი განწყობა არ მქონია. და ჭექა-ქუხილით განახლებულ ამ საღამოს, როცა გრძნობებიცა და ფიქრებიც ახალია, მინდა ბევრი რამ გავიხსენო, ბევრ რამეზე ვიოცნებო... მაგრამ სანთელი მალე ჩაქრება და არ ვიცი – მოვახერხებ კი ყველაფრის გახსენებასა და ჩაწერას... 

აღტაცებული ვარ ახალგორით. საოცარი, მდიდარი, თვალწარმტაცი სოფელია და პირველ პლანზე ძველი, უზარმაზარი, ორიგინალურ-ლამაზი ფეოდალური ციხე-სასახლეა... ფიქრები იღვიძებენ და ჭაღარა, მკაცრ და სასტიკ ბატონყმურ ეპოქაში მიდიან. ფიქრები უკან მიდიან!.. და ყველაფერი ეს – ფუფუნებიანი სასახლეც, მიუდგომელი ვრცელი კედელიც – ჩაგრული გლეხების მონური შრომითაა აშენებული! და ამ განთავისუფლებულ მონებს, რომლებმაც დამსხვრეული ჯაჭვები და სასურველი თავისუფლება მიიღეს, ჯერ კიდევ არ სჯერათ გამარჯვების ბედნიერებისა და ამიტომ ნერვიულობენ, ღელავენ და ყველანაირ პროვოკაციებზე ეგებიან. და თავიანთთვის შეუჩნევლად ისინი ახალ, მძიმე ბორკილებს იჭედავენ! ეს უბედურები ძალზედ დიდხანს იყვნენ მონები და თავისუფლების ჰაერი მათ ათრობს, გონებას ურევს!.. ამ პირობებში ძალზედ ძნელი და საშიშია მუშაობა. ჩვენ ყველა ძალისხმევას მივმართავთ, რათა რევოლუცია და მისი ყველა მიღწევა გადავარჩინოთ, მაგრამ არ ვიცი, მოხერხდება ეს თუ ვერა... 

მაგრამ ჩვენ არ ვიშურებთ საკუთარ სიცოცხლეს!.. სჯობს მოვკვდეთ რევოლუციაში და მასთან ერთად, ვიდრე ვიცოცხლოთ მის გარეშე და მის აღტაცებათა გარეშეც... 

დანგრეული, დაქვეითებული თავადაზნაურული ბუდე! ბევრი სხვადასხვაგვარი, ნაწყვეტ-ნაწყვეტი და ჭრელი ფიქრებია. და კიდევ უფრო მეტი გრძნობები. ოდესღაც, დიდი ხნის წინ აქ სხვა, უფრო მშვიდი, ლაღი და ლამაზი ცხოვრება მიედინებოდა. „ბედნიერი ცხოვრება თავის მწვანე ნაპირებს ავსებდა“. 

აქ, ამ ძველ სახლში, სადაც ახლა ჩვენი შტაბი განთავსდა, ოდესღაც ბევრი ბედნიერება და სიხარული იყო! აქ ბედნიერ ადამიანთა წკრიალა, ვერცხლისებრი სიცილი ცის ნათელ ლაჟვარდამდე ადიოდა!.. მაგრამ ყველაფერი ეს, სიხარულიც, ბედნიერებაც, სიცილიც ბევრთა უბედურებისა და საუკუნო სიმწრის სისხლიან-მძიმე ფასად იყო ნაყიდი... თითქმის ყველასი!.. ახლა დამსხვრეულია ეს დანაშაულებრივი ბედნიერება ერთეულებისა! უკვე მოკლულია ეს დანაშაულებრივი ბედნიერება ცოტათა, მაგრამ ჯერ კიდევ არ არის ყველას ბედნიერება! ჯერჯერობით ჩვენ მხოლოდ ვანგრევთ. მშენებლობისა და წმინდა შემოქმედების დღე ჯერ არ დამდგარა... მაგრამ ის დადგება. განთავისუფლებული შრომის ბრწყინვალებასა და ცისკროვანებაში... 

ჯერჯერობით ის არ არის. 

და თუმცა კი მე მესმის „შემოქმედი ნგრევის“ ფილოსოფია, თუმცა კი ჩემი „გლეხური სული“ ყოველივე ფეოდალურისადმი შეურიგებლად მტრულია, მაგრამ, მიუხედავად ამისა, ნგრევის გზაზე დამდგარი, დაღუპვისკენ უკანმოუბრუნებლად მიმავალი თავადაზნაურული ბუდეების ხილვისა და დაჭკნობის პირას მისული თავადაზნაურული კულტურის უკანასკნელი არომატის შეგრძნებისას, სევდა და მწუხარება მეუფლება! ვინაიდან ეს მაინც იყო კულტურა... სასტიკი, მძიმე, ჩაკეტილ-შეზღუდული, მაგრამ მიუხედავად ამისა თავისებურად ლამაზი და ძალმოსილი კულტურა... 

მახსენდება ერედვი... ეს ჩვენი ცხივნალის ოპერაციების დროს იყო, გიორგი მაჩაბლისა და საყვარელი მოხუცის სანდრო კეცხოველის მხეცური მკვლელობის შემდეგ... ჩვენ დიდი სოფელი ერედვი ბრძოლით დავიკავეთ და იქიდან „ბოლშევიკები“ განვდევნეთ... ჩვენ ფავლენოვის დიდ, გადაწვენილ ბატონკაცურ სახლში განვთავსდით, სადაც მანამდე „აჯანყებულთა“ შტაბი იყო განთავსებული...  

ამ სახლში ყველაფერი დამტვრეულ-დამსხვრეული იყო, საშინელი უწესრიგობით მიმოფანტული და ჭუჭყიან იატაკზე დახეული ქაღალდების ზღვა ეყარა. და ნგრევისა და ჭუჭყის ამ უწესრიგო ქაოსში დაობლებული, დაჭმუჭნული წერილები შევნიშნე, ქალის მძივებივით მიწყობილი ხელწერით დაწერილი. მე ეს წერილები ავიღე, მაგრამ არ წამიკითხავს. და ეს წერილები, ნაზ-ლამაზ ქაღალდზე უცნობი ქალის მიერ დაწერილი, საშინლად მიღელვებდა სულს და მოგონებების მთელ გროვას მიღვიძებდა. ახლა ეს წერილები არავის სჭირდება, მათ „ბოლშევიკების“ უხეში ქუსლები თელავდნენ, მათ ჩვენც ვთელავთ. მაგრამ ოდესღაც მათ სიყვარულით წერდნენ, ტკბილი თრთოლვით კითხულობდნენ და მოფრთხილებით, სიყვარულით ინახავდნენ... 

ოდესღაც ეს საწყალი წერილები სიცოცხლით სუნთქავდნენ და სხვებს სულსა და გულს უღელვებდნენ, მაგრამ ახლა ისინი „მოკვდნენ, მოკვდნენ“... და უეცრად სევდა მომაწვა, და ეს სევდა ბევრი რამის შესახებ მეუბნებოდა... 

მომაკვდავი სილამაზე... 

დიახ, ახლა გამახსენდა ბატონის გაძარცვული სახლი და ქალის ობლად დარჩენილი წერილები. მაგრამ ახლა უკვე აღარ ვდარდობ. რაღაცნაირი მშვიდი, დიდი სიხარული დამეუფლა და ამ სიხარულით დასაძინებლად მივდივარ... 

ამხანაგებს უკვე დიდი ხანია სძინავთ. მთვარე არ არის და ვარსკვლავებიც უფრო კაშკაშად ბრწყინავენ... ქრება სანთელი... 

4 აგვისტო 18 წ. ახალგორი. 

საღამოს 5 საათი. ციხე-სასახლის სასტუმრო დარბაზი. 

ცოტათი მაციებს, მაგრამ ავად გახდომა არ მინდა. ჩემი ავადმყოფობა არ შეიძლება! ჩემს ფიქრებთან და ჩემს დღიურთან მივდივარ. ოდესღაც, ჩემი სიჭაბუკის დღეებში მე ძალიან მიყვარდა და დღიურის წარმოებაც ვიცოდი... ახლა, სამწუხაროდ, გრძნობები დამიჩლუნგდა და გულიც გამიქვავდა... და თავიც მიჭაღარავდება... 

და თუმცა კი მე კვლავ გამოუსწორებელ მეოცნებეს მიწოდებენ, მაგრამ ჩემმა ოცნებებმა ყოფილი არომატი და სურნელება დაჰკარგეს... ჭკნება ოცნებები! შესაძლოა, ეს უკეთესიც იყოს... 

არ ვიცი. 

დღეს მთელი დღე წვიმდა და მოწყენილად ვიყავით. გარეშემო მცხოვრები გლეხობის კრება მოვიწვიეთ და მათთან კარგად, თბილად ვისაუბრეთ. გლეხები იწყებენ ჩვენს გაგებას და უკვე სჯერათ ჩვენი. მშვიდობიანი გამარჯვების ბედნიერებაა!.. ყოველი მხრიდან მოქავთ შაშხანები და მათ ხალისით გვაბარებენ. მარტო ახალგორის რაიონში უკვე 300-ზე მეტი შაშხანა ჩაგვაბარეს. უნდობლობითა და მტრულად მარტო ოსები გვეკიდებიან, მაგრამ ისინიც მალე მოვლენ ჩვენთან... გუშინ მე ერთმა ოსის ქალმა გამაოცა, აღტაცება მომგვარა და იმავე დროს კიდეც გამაბრაზა. ჩვენ – ოცი ამხედრებული ადამიანი ლუისის ოთხი ტყვიამფრქვევით – იკოთისა და კაიუზავეთის გავლით ზახორში – რეხულას ველზე გავემგზავრეთ. ქართული სოფლები კარგად გვხვდებოდნენ და იარაღს ადვილად გვაბარებდნენ. პატარა ოსური სოფლის არმაზის მახლობლად თეთრ თავსაფრიანი ახალგაზრდა ქალი შევნიშნე, რომელიც სოფლისკენ სწრაფად გარბოდა. დავუწყე მას თვალის დევნება. მან სოფლამდე მიირბინა, მოხერხებულად შევარდა ერთ-ერთ სახლში და უმალვე იქიდან ხელებში ორი შაშხანითა და სავაზნეთი გამოვარდა. ცოტა ხნით შეჩერდა და მიმოიხედა რა ირგვლივ, ისევ გაიქცა, ცდილობდა რა ჩვენს თვალს მიფარებოდა. ჩვენ ცხენები მივუშვით და მას ვეწეოდით. ვუყვიროდით მას გაჩერებულიყო და შაშხანებიც დაეყარა. იგი სასოწარკვეთით მოიხედავდა ხოლმე ჩვენსკენ, და სირბილს განაგრძობდა. დარწმუნდა რა, რომ მისი მცდელობა უიმედოა, მან ერთი შაშხანა დააგდო, და მეორეთი კი მახლობელ სახლში შეირბინა. ჩვენ დაგდებული შაშხანა ავიღეთ და გაქცეულს მივუახლოვდით. იგი ჩუმად იდგა კარებში. მისი სახე ყველა გრძნობას გამოხატავდა: გადაწყვეტილებას (გაბედულებას), შიშს, გმირობას, უბედურებას, სასოწარკვეთასა და სიძულვილს! გადააგდო რა მეორე შაშხანა, მან ღრმად ამოისუნთქა: თითქოსდა ყველაფერი დაკარგა! უფრო მეტი დაჟინებით იგი ალბათ თავის შვილსაც კი არ გადაარჩენდა... 

ახლა მინდა დავისვენო. ამ შესანიშნავ, ლამაზ და სუფთა ოთახში შეიძლება დასვენება; და ჩვენი საყვარელი ალექსანდრე გრიგოლის ძეც უკვე ისვენებს, იატაკზე გაშხლართული. ამ გენერალს ჩვენ უკვე სრულებით ჩვენიანად ვთვლით. ჩვენ მას ვაფასებთ, პატივს ვცემთ და რაც მთავარია – გვიყვარს იგი... 

ჩემს წინ დიადი პოემა „ვეფხის ტყაოსანი“ დევს. დაბნეულად ვფურცლავ მას. „ვითა ვერხვი ქარისაგან ირხევის და იკეცების“ – შემთხვევით წავიკითხე და რაღაც ახლობელი, ძვირფასი მონაბერი ვიგრძენი. მე ვხურავ ამ პოემას და ვოცნებობ. საყვარელი სახეები დაფრინავენ ჩემს წინ და თანდათანობით ფიქრები იმ „თავადის ასულ ნინოს“ გარშემო იკრიბება, რომელიც ამ სახლში ცხოვრობდა, რომელსაც მე არ ვიცნობდი და ალბათ არც არასოდეს გავიცნობ, მაგრამ რომლის შესახებაც ლაპარაკობს ჯიბო... და მე ისევ ვლოცავ სიცოცხლეს... 

5 აგვისტო 18 წ. ახალგორი. დილა. 

ნათელი, მოზეიმე დღეა. ჩვენი რაზმის ნაწილი არტილერიით დღეს ოძისის გავლით მრგვალ ჭალაზე გაემართა. ჩვენ ტყვიამფრქვევებით ხვალ ზახორის გავლით რეხულას ხეობაში შევდივართ. ეს ჩვენი ექსპედიციის ბოლო აქტია. შემდეგ – ტფილისში! 

დღეს ჩვენ ორი დახვრეტამისჯილი შვიწყალეთ. ამხანაგმა წითელარმიელებმა (ანუ წითელ გვარდილებმა, სახალხო გვარდიელებმა – ი. ხ.) გვთხოვეს ამის შესახებ. 

5 აგვისტოს 18 წ. ახალგორი. საღამო. 

ვერევი ციებ-ცხელებას. ხვალ სრულებით ჯანმრთელი და ლაშქრობისათვის ვარგისი ვიქნები. ახლა დამტვერილ როილათან ვზივარ და ჩუმად ვნატრულობ მუსიკას. როგორ საწყენია, რომ მთელს რაზმში არც ერთი პიანისტი არ არის! არასოდეს მქონია ასეთი ძლიერი სურვილი კარგი მუსიკის მოსმენისა... 

ირგვლივ მყოფი მოსახლეობა მახარებს, თავისი ნდობით მამშვიდებს. 

მალე ტფილისში ვიქნებით და იქ ჩვენი შეირაღებული ძალების შიდა ორგანიზაციის საქმეებს მივხედავთ. ჩვენ გვინდა მწყობრად შევუხამოთ ერთმანეთს იარაღი და შრომა. მინდა მჯეროდეს, რომ ორგანიზებული დემოკრატია ანარქიის სტიქიას დაამარცხებს!.. 

6 აგვისტოს 18 წ. ზახორი. დღის 11 საათი. 

დილით ადრე გავდივართ ახალგორიდან. ახლა ჩვენ ვისვენებთ. იყო სიმღერები, ცეკვები. გვარდიელები მხირაულნი და კმაყოფილნი არიან. ოსები არ გვაბარებენ იარაღს. გვიხდება დაპატიმრებებს მივმართოთ. გვიხდება... 

6 აგვისტოს 18 წ. სოფ. ცივი. 

წყენა მეუფლება: ოსები შეუპოვრად არ გვაბარებენ იარაღს. არ გვინდა რეპრესიებს მივმართოთ. სოფლებში ქალები, ბავშვები და მოხუცები დარჩნენ: მთელი შეიარაღებული ახალგაზრდობა ტყეებსა და მთებში წავიდა. ადგილმდებარეობა აქ ველურია, მაგრამ ლამაზი, მოსახლეობა ღარიბია, ბნელი, უკულტურო. სოფლები საცოდავი და ჭუჭყიანი... 

სოფელ წუბენში სასიამოვნო სჲურპრიზი იყო: სრულიად შემთხვევით შევხვდით ინტელიგენტ, მოხდენილ და ლამაზ ახალგაზრდა ოს ქალს! იგი ველურად მოხდენილ ბუნებასთან ჰარმონირებდა. როგორც მიკარგული მთის პატარა ყვავილი, იგი სილამაზით ბრწყინავდა და დაღლილი მზერა მასზე სასიამოვნოდ ისვენებდა... 

7 აგვისტოს 18 წ. სადგური კასპი. დილა. 

დასრულდა ჩვენი ლაშქრობა. ის ბრწყინვალედ დამთავრდა. მალე ტფილისია! მხიარულად სიხარულით ვართ! 

„ჩემი უწინდელი ტყვეობის დასასრულია, 

ახლა მე თავისუფალი ფრინველი ვარ! 

თავისუფლებაში, თავისუფლებაში, თავისუფლებაში!!!“ 

13 აგვისტო 1918 წ. ტფილისი. სასახლე. 

დათიკო მოჰკლეს! ჩემი დათიკო!.. მოკლულია ჩემი ნათელი მეგობრობა! დიდი ხნის, კაშკაშა და ნათელი სიყვარული... 

რაღაცნაირი ბოროტი ბედისწერა სდევნის და ღუპავს ჩემს საუკეთესო მეგობრებს... 

ალექსანდრე, კუკური, პოლიკარპე, მამია, ჩიკო, ვალიკო, დათიკო! ყველა ისინი დაიხოცნენ ან მოკლულ იქნენ!.. ჩემი მეგობრების გვამებთან ერთად მე ჩემი სულის ნაწილსაც ვასაფლავებ, და გაღატაკდა, დაცარიელდა სული. 

მე ბევრს ვუყვარვარ და ბევრიც მაფასებს; მე „წკრიალა დიდების“ რაღაც ორეოლიც კი შევიძინე, მაგრამ სიხარული ჭკნება და კვდება ჩემში... ირგვლივ მძიმე ღრუბლები ეკიდება, მეგობართა რიგები კი იშვიათდება (მეჩხერდება)... 

შესაძლოა, უკეთესი იქნებოდა მეც მოვმკვდარიყავი?.. 

ს ო ჭ ი ს   ე ქ ს პ ე დ ი ც ი ა 

 30 აგვისტოს 18 წ. ტფილისი. რკინიგზის სადგური. ადრეული საღამო. 

არ არის ჩვენთვის დასვენება და სიმშვიდე!.. ახალ, მძიმე და ხანგრძლივ ლაშქრობაში გავდივართ... სამეგრელოსა და სამურზაყანოს გავლით ბელორეჩენსკაიასკენ ვმოძრაობთ... წინ ბევრი იმედი და სიხარული გველოდება. ბევრი ტყვიისებური სიმწარეა წარსულში... ჩემო ერთადერთო, შეუცვლელო დათიკო! როგორ მძიმედ და მოწყენილად ვარ უშენოდ... რამდენი იმედი და აღტაცება მოჰკალი შენ ჩემში!... 

და ვანიჩკაც, ჩვენი საყვარელი ვანიჩკაც არ არის ჩემთან. მისი ბედი ჩემთვის უცნობია და არ ვიცი, მოვა თუ არა იგი ჩვენთან... 

„სულ ვიყურები ცის შორეულ ბინდბუნდში, და ჩემი გული დახეტიალობს და ჰკვნესის დაუდუმებელ ქარად“... 

მე ვიწყებ თაგორის ნათელი, ლოცვითი სევდის გაგებას... 

30 აგვისტოს 18 წ. ტფილისი. ღამე. ს.-დემოკრ. ფრაქცია. 

ვისმენდი გაბო ხუნდაძის მოხსენებას, რომელიც მოსკოვიდან ჩამოვიდა. არ ჰყვება იგი მხიარულ ამბებს: იშლება, იღუპება დიდი რუსეთი! და წინ არც გზის მაჩვენებელი, გამამხნევებელი ვარსკვლავია. და ეს ყველაფერი ბოლშევიზმმა გააკეთა. მან მოჰკლა რევოლუცია და გააცოცხლა, სული შთაბერა რეაქციას. მტკივნეულად მეკუმშება გული და სულიც მიკვნესის. 

ნუთუ არ არის აღორძინება?! ნუთუ ყველა ამაყი ოცნება თავისუფალი და დიდი რუსეთის შესახებ საბოლოოდ და უკანმოუბრუნებლად დაიღუპა?! 

ძველი დრო მახსენდება... მახსენდება ჩვენი ძველი, საყვარელი პეტერბურგი. მაშინ ჩვენ გაბო პირველად გავიცანით. იგი ახლა კარგად გამოიყურება, მაგრამ მისი ძველი დროის „სტუდენტური“ ქარიშხლიანი აკორდი: „ძირს მეფე, გვირგვინი კი მუზეუმში!“ – მე უფრო მომწონდა. იყო რწმენა, სიმხნევე და სინათლე. იყო ოცნებები!.. კეთილი, მძიმე, კარგი და საძაგელი ძველი დრო!.. გაბო მაშინ შიმშილობდა და ასანთის ღერივით გამხდარი გახლდათ. ცივ ზამთარში იგი ორ საზაფხულო პალტოს ატარებდა... ჩვენს ჯგუფს იგი ძალიან უყვარდა და შეძლებისდაგვარად ეხმარებოდა. განსაკუთრებით განსვენებულ დათიკოს უყვარდა იგი... 

დღეს ახალი, მძიმე ცნობაა: აფხაზეთის მთებში ჩვენი საუკეთესო ოფიცერი სამსონ ღლონტი მოკლულია, ხოლო ლეონიდ ნოვიკოვი კი დაჭრილი. მოკლულია ასევე გამოჩენილი მეტყვიამფრქვევე სურგულაძე – ოჩხამურის გმირი... ისინი ასკერებთან ბრძოლაში არიან დახოცილნი... ვიწვი სურვილით რომ მალე შევეტაკო მოწინააღმდეგეს. შური ვიძიო მასზე და გავსრისო იგი!.. 

31 აგვისტოს 18 წ. სადგ. გომი. საღამო. 

ნელა და დუნედ მოძრაობს ჩვენი ეშელონი. მაზუთი არ არის და ყველა ორთქლამავალი გაზარმაცდა. ტფილისიდან გარიჟრაჟზე გამოვედით და ჯერჯერობით აქ ერთ ადგილს ვტკეპნით... 

1 სექტემბერს 18 წ. აბაშა. საღამო. 

აბაშასა და მის შემოგარენში სიმშვიდეა. ახლა ჩვენ გიდინიასთან ვართ. აქ კარგია. 

2 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ნაქალაქევი. შუადღე. 

მთელი ჩვენი შტაბი სოსო გედევანოვთან ერთად ავტომობილებით მარტვილში მივემგზავრებით. ჩვენ ტყვიამფრქვევებით შეიარაღებული ცქვიტი მოტოციკლეტები გვაცილებენ. გედევანოვის რაზმი სამეგრელოში ჩვენზე უფრო ადრე ჩამოვიდა და ის უკვე ზუგდიდზე სამი მიმართულებით წავიდა. ჩვენი ამოცანა ამით ძალიან მსუბუქდება და, როგორც ჩანს, ზუგდიდის მაზრაში ერთ კვირაზე მეტი დროით გაჩერება არ მოგვიწევს. ეს კარგია. მე ისე მივისწრაფვი სოხუმის ოკრუგში – იქ ბევრი ასკერია, ბოროტმოქმედი აფხაზი თავადების მიერ დაძახებული. ამ ასკერებმა ჩემი ძმა დაჭრეს და მოქვის მონასტერსა და აჩმეძმახას სიმაღლეებზე ბევრი ჩვენი ამხანაგი სახალხო-გვარდიელი დახოცეს. ჩვენი საყვარელი სამსონ ღლონტი ამ ასკერების მიერაა მოკლული! საწყალი, კარგი, სახელოვანი ბიჭი!.. როგორი კარგი იყო, განსაკუთრებულად კარგი. ყველა კარგი, რჩეული იღუპება... მძიმეა, აუტანლად მძიმე... განსაკუთრებით, როცა მარტოდ რჩები, მხოლოდ შენს ფიქრებთან და განწყობილებებთან. მაშინ მეგობრების მწუხარე საფლავები იხსნება და ძვირფასი აჩრდილებიც მიწიდან ამოდიან... მე მიყვარს ეს მწუხარე მარტოობა, მიყვარს ამ შეხვედრების სიმწარე... ვალიკოსა და დათიკოს სიკვდილმა საბოლოოდ გამტეხა... მე ვცოცხლობ, ვმუშაობ, მაგრამ ეს ყველაფერი ის არ არის! არ არის უწინდელი გაცისკროვნება, უწინდელი აღტაცებანი... 

მაგრამ მე მინდა მჯეროდეს და მჯერა, რომ შემდეგში უფრო მეტი სიხარული იქნება... და გაუბედავად ჰყვავილობენ ოცნებები... ბევრ რამესა და ბევრ ვინმეზე ვფიქრობ... ხშირად ფიქრებს კოჯორში მივყავარ, საყვარელი გიორგის დიდებული ოჯახის წრეში და თბილად ვფიქრობ მათზე. მშობლიური ოჯახია. ვიხსენებ პატარა არჩილს, ამ ჩემს ერთგულ, უცვლელ მეგობარს; ვიღიმები და ვფიქრობ: მე ძალიან ვუყვარვარ ბავშვებს. ეს საკუთარ თვალში მამაღლებს!.. 

2 სექტემბერს 18 წ. სოფ. აბაშა. საღამო. 

ვბრუნდებით მარტვილიდან. კონიევი, გედევანოვი, სანდრო, ალექსანდრე, ალფესი და სხვები. მარტვილში გედევანოვის პირველი შემომვლელი კოლონა და ვლადიმერ ჯიბლაძის რაზმის ნაწილი დგანან. ვლადიმერი გორდის მიუახლოვდა და ენერგიულად ავიწროვებს აჯანყებულებს, რომლებსაც ყაჩაღი ხაჟომია ხელმძღვანელობს. დამახასიათებელია, რომ ყველა მეგრელი ყაჩაღი „ბოლშევიკად“ გადაიქცა და ყოფილი ცხენის ქურდები ახლა ბოლშევიკების კომუნისტური პარტიის დიადი იდეალების ზეიმისათვის იბრძვიან! ვლადიმერს ნამდვილი მეომრის შესახედაობა აქვს, მაგრამ იგი, როგორც ჩანს, დაიღალა, გახდა. ის ხომ ავად არის. დაზვერვაში მას ბანდიტებმა მისი საკუთარი ცხენი მოსტაცეს და თავად ისიც ძლივს გადარჩა. ჩვენ მხიარულად ვიცინოდით ამაზე და ვლადიმერი ბუზღუნებდა. საერთოდ – ვლადიმერი დიდებული ამხანაგია და იგი დაუღალავია მუშაობაში. ავადმყოფობის მიუხედავად, მისი ენერგია მაოცებს. ბევრს რომ შეეძლოს ასე მუშაობა!.. 

მოსავალი აქ ყველგან შესანიშნავია... ოდესღაც ჩვენ მოგვიხდა მარტვილისათვის ცეცხლი დაგვეშინა. ახლა აქ ყველაფერი წყნარადაა და ეს სულს მიხარებს. მარტვილში ჩვენი ევგენის „უზარამაზარი, საბატონო, ფეოდალური ციხე-სასახლის“ მახლობლად ჩავიარეთ! ევგენი გეგეჭკორის ღატაკი, შეუხედავი პატარა სახლის მახლობლად... და თითქოს ჯიბრით – ვიღაც სოფლის ბურჟუამ აქვე, ევგენის სახლის პირდაპირ თავისი ბურჟუაზიული ციხე-სასახლე წამოჭიმა და ექს-პრემიერი სრულებით დაგვიჩრდილა!.. 

3 სექტემბერს 18 წ. ახალ-სენაკი. დილა. 

ჩვენი ეშელონი გუშინ გადმოიტვირთა. ჩვენმა არტილერიამ და მეტყვიამფრქვევეთა რაზმმა დიდი შთაბეჭდილება მოახდინეს... მოგვიხდა ღამე თივაზე წვიმის ქვეშ გაგვეტარებია, მაგრამ ახლა უკვე წვიმა აღარ მოდის. დღეს სხვადასხვა გზებით ზუგდიდზე გავდივართ და მჯერა, რომ მალე მოვახდენთ სამეგრელოს ავანტიურის ლიკვიდაციას. სიჩქარე კი აუცილებელია, ვინაიდან გვაქვს ცნობები, რომ „ბოლშევიკები“ მხოლოდ იარაღი არიან თურქთა აგენტებისა და ბოროტმოქმედ თავადთა ხელში... ჰქმნიან ანარქიას, რათა სამეგრელოში თურქული დესანტი გადმოსხან. როგორც სოხუმის ოკრუგშიც. მაგრამ ჩვენ უკვე აქ ვართ და თურქულ-ბოლშევიკური ავანტიურა ჩაშლილია... 

3 სექტემბერს 18 წ. ქვალონი. დღის 3 საათი. შესვენება. 

აქ ვისვენებთ. ქვალონი ჩემი ვანიჩკას სოფელია, ერთ-ერთისა ჩვენი „სამეულიდან“. მაგრამ თვითონ „სამეული“ უკვე აღარ არის: ის დაუნდობლად დამსხვრეულ იქნა... 

მოსახლეობა ჩვენ მოღუშულად გვხვდება. იგი იქითკენაა მიდრეკილი, რომ მტრებად გვთვლიდეს... მაგრამ ჩვენ იგი გადავარწმუნეთ! 

აქედან რაზმის ნაწილი ხორშაზე გადის. ვფიქრობთ ხვალ ზუგდიდში ვიქნებით... 

დღეს ახალ-სენაკში ჩვენთან დელეგაცია მოვიდა „16 საზოგადოებიდან“ როგორც თავად მან განგვიცხადა. ისინი მორჩილებას გამოხატავენ. მაგრამ დელეგაციის შემადგენლობა ძალზედ საეჭვოა: დელეგაცია უმრავლესობით ყაჩაღებისაგან შედგება, ხოლო თვითონ ის კი ყოფილმა უგანათლებულესმა მთავარმა უჩა დადიანმა მოიყვანა. ისე უცნაური იყო ყოფილი ბრწყინვალე კონვოელის ბოლშევიკური დელეგაციის სათავეში ხილვა!.. ოდესღაც – სტუდენტობის დროს – მე მას ვიცნობდი. იგი მაშინ თავისი ძალისა და გარკვეულწილად დიდების გაცისკროვნების ხანაში გახლდათ... მაგრამ დრონი შეიცვალნენ და ისტორიის ბორბალიც სხვანაირად დატრიალდა... 

3 სექტემბერს 18 წ. ხოფა. საღამო. 

ცაიშში ვიმგზავრე. იქ როტმისტრი დენისოვი დგას მეტყვიამფრქვევეთა რაზმითა და პატარა რეგულარული ნაწილით. მისი ჯარები მოიქანცნენ და მგონი დაიმშენ კიდეც... 

ხვალ აბასთუმანზე გავდივართ და გვინდა ჩრდილოეთიდან – ხეცერას მხრიდან მოვუჭრათ გასასვლელი აბასთუმნის ბანდებს. შემდეგ ზენი, ნარაზენი და ხიბულა განვაიარაღეთ. ამ რაიონებში შეტაკებებს არ მოველი. მინდა მალე გავიდე თურქებთან... 

ტფილისისაკენ სრულიად არაფერი არ მეზიდება... 

4 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ხეთა. შუადღე. 

საბურავი გაგვისკდა, ველოდებით... დღეს ყოველი მხრიდან ვუტევთ ზუდგიდის მაზრის სიღრმეში, გვაქვს რა ცენტრში აბასთუმანი. სამ დღეში ჩვენ უკვე მთელი მაზრა დავაწყნარეთ... 

ხეთა სამეგრელოს უმდიდრესი სოფელია. 

4 სექტემბერს 18 წ. ჭაობი ონარიო. საღამო. 

ახლა ლამაზი სახელის მქონე ჩრდილო ჭაობები გავიარეთ. გვარდიელები მხიარულად და მხნედ მიდიან. ჩემთან და ალექსანდრესთან ერთად სიკო და ოცეულის სანიმუშო მეთაური რაჟდენი მოდიან. მათთან ერთი ტფილისური ასეულია. ერთი საათის შემდეგ ხეცერაზე გავალთ და შევეცდებით კონიევსა და სანდროს დავუკავშირდეთ, რომლებიც აბასთუმანს სამხრეთიდან უტევენ... 

5 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ხეცერა. დილა. 

ამინდი საძაგელია. საღამო საოცარი იყო, მაგრამ ღამით წვიმა წამოვიდა. ამჯერად მე სამრეკლოში შევიყუჟე. ახლა ზარს გააქვს გუგუნი. სოფლის შეკრება მოვაწყეთ. სოფლებებს ვთავაზობდით ნებაყოფლობით ჩაგვაბარონ იარაღი, წინააღმდეგ შემთხვევაში რეპრესიებით ვემუქრებოდით... ვემუქრებოდით, მაგრამ თვითონაც არ ვიცით, თუ რაში იქნება გამოხატული ეს რეპრესიები... მე ტკივილამდე მეცოდებიან ეს უბედური, ბნელი და გასულელებული გლეხები. ისინი გულწრფელად არიან დარწმუნებული, რომ თავიანთი ანარქიული გამოსვლებით ხალხის ინტერესებს იცავენ... 

მოსავალი სამეგრელოში დიდებულია. ეს მახარებს და მამშვიდებს... 

აქედან აღგაფრთოვანებთ ხედი ყველა მხარეს... ლამაზი, რბილი პეიზაჟია... 

დღეს საჭმლის გარეშე ვზივართ, ისე ძნელია მისი მოტანა... მოგვიწევს ჭყინტი სიმინდით ვიკვებოთ. 

5 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ხეცერა. დღის 2 საათი. 

სოფლის შეკრება იყო. ჩვენ გლეხებს ჩვენი მოსვლის მიზანი და აზრი განვუმარტეთ. ვლაპარაკობდით თურქულ დესანტზე, სოხუმის ოკრუგსა და თავად-აზნაურობის კონტრ-რევოლუციურ მისწრაფებებზე. ყველაზე მეტს ვლაპარაკობდით მიწის შესახებ. მგონი გლეხები თანდათანობით იწყებენ ჩვენს გაგებას. ისინი ყურადღებით ისმენენ ჩვენს სიტყვებს, თვითონაც ლაპარაკობენ, ყველა ჩვენი მოთხოვნის შესრულებას თანხმდებიან. და მე მჯერა მათი გულწრფელობის... რადგანაც სოფელი ხეცერა ჩვენ კარგად დაგვხვდა, გადავწყვიტეთ აქ არანაირი რეკვიზიციები არ მოვახდინოთ, და კარგად გადავუხადოთ ჭყინტი სიმინდის თითოეული ტაროსათვის, რომლებიც ჩვენმა რაზმმა შეჭამა. 

კარგი პატიოსანი ადმინისტრაციის არარსებობა ჰქმნის ნიადაგს ანარქიისათვის და აღელვებს ხალხს... ადგილობრივ გლეხებს რამდენადმე ავიწროვებენ 12-ე პოლკის ახალგაზრდა ჯარისკაცები, მაგრამ ამ ბიჭების განსაკუთრებით დადანაშაულებაც არ შეიძლება, რადგანაც სამხედრო უწყებამ ისინი ბედის ანაბარად მიატოვა: ისინი ტანსაცმელ-შემოხეულები და მშივრები არიან... მაგრამ მათზე ხომ იხარჯება ფული და ბევრი ფულიც! მაგრამ ეს ფულები დანიშნულების მიხედვით ვერ აღწევენ, ისინი ჯარისკაცებს არ ემსახურებიან, არამედ სადღაც იქ, შორს ზურგში, პირველ საფეხურებზე რჩებიან... როგორი განსხვავებაა ორგანიზაციისა და კვების მეთოდებში?! თითოეული ჯარისკაცი ხომ სახელმწიფოს ცალკეულ სახალხო-გვარდიელზე გაცილებით უფრო ძვირი უჯდება და მიუხედავად ამისა, ჯარისკაცები გაცილებით უფრო ცუდად არიან მიხედილი... და ეს იმიტომ, რომ სახალხო გვარდიაში ფხიზელი თვალი და მოსიყვარულე გულია... 

5 სექტემბერს 18 წ. სოფ. აბასთუმანი. საღამო. 

ალექსანდრე, სიკო თუთბერიძე და მე აბასთუმანში ჩამოვედით კონიევთან და სანდრო მაისურაძესთან. აბასთუმანი უზარმაზარი თვალწარმტაცი სოფელია. ანარქიამ აქ თავისთვის მტკიცე ბუდე მოიწყო. მაგრამ ჩვენმა მოსვლამ გლეხები რამდენადმე გამოფხიზლა. ჩვენ არსად შევხვედრივართ წინააღმდეგობას და როგორც ჩანს მოსახლეობის უმრავლესობა ჩვენდამი უკვე ნდობით იწყებს მოკიდებას... ჩვენ ხომ უზარმაზარ ზნეობრივ ენერგიას ვხარჯავთ პროპაგანდაზე... აბასთუმანში უკვე 25 შაშხანა ჩაგვაბარეს. დასაწყისისათვის ეს კარგია. ახლა განვიხილავთ მნიშვნელოვან საკითხს სწრაფი მოძრაობის შესახებ ტუაფსეზე, ვინაიდან იქ უცნაური და რთული მდგომარეობა იქმნება: ალექსეევი ბოლშევიკებს აწვება, ბოლშევიკები კი ჩვენ... იქითკენ უნდა ვიჩქაროთ: ბოლშევიკებიცა და მოხალისეებიც ჩვენთვის ერთნაირად მიღებელნი არიან... 

6 სექტემბერს 18 წ. ხეცერა. დილა. ეკლესიის ეზო. 

დილით ადრე ჩვენ აბასთუმნიდან გამოვემგზავრეთ. გადაწყვეტილია სწრაფად დავიძრათ ტუაფსეს ფრონტზე... შემხვედრი დარტყმით უნდა უკუვაგდოთ ბოლშევიკებიცა და მოხალისეებიც... 

მე სევდასა და განგაშს განვიცდი: გუშინ აბასთუმნიდან ორ გვარდიელთან ერთად ჩემი საყვარელი ცხენიც გამომიგზავნეს, მაგრამ ამ დრომდე არც ცხენია, არც გვარდიელები... შესაძლოა, ის ბანდიტებმა გაიტაცეს! ეს ჩემთვის დიდი უბედურება იქნებოდა... ყაჩაღებს შეეძლოთ მოეკლათ ადამიანები და მათი გვამებიც შეეგინებიათ... ცხენი კი ჩემთვის განსაკუთრებით ძვირფასია, ვინაიდან ბევრი ლაშქრობა მოვახდინე მასზე ამხედრებულმა, და მასზევე, ტყვიების ქვეშ, ძვირფასი ვალიკო შარაშიძის უსულო, მაგრამ ჯერ კიდევ თბილი გვამი მდინარე ხრამზე გადმოვიტანე... 

დღეს აბასთუმანში დიდი მიტინგია... ზუგდიდის მხრიდან ქვემეხმა რამდენჯერმე გაისროლა. ეს, აშკარად, როტმისტრი დენისოვი გულმოდგინეობს... 

6 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ხეცერა. ღამე. 

ახლახანს დავბრუნდით გვარდიელებისა და ჩემი ცხენის ძებნიდან. ამხედრებულებმა 40 ვერსე მეტი გავიარეთ; ყრუ ღამე იყო და ჩვენც საშინლად დავიღალეთ. ცხენისა და ადამიანების კვალს მივაგენით. ისინი დაიბნენ და იყო რისკი ბანდიტების ხელში ჩავარდნილიყვნენ. ახლა ყველა ისინი, ალბათ, უსაფრთხოდ არიან... 

ძებნის დროს ახალგაზრდა გლეხის ქალს შევხვდით. მან ბოლშევიკებად მიგვიღო და ჩვენდამი კარდაგ განეწყო. მხიარულად და ენერგიულად თათხავდა ის მენშევიკებს. ჩვენ არ გვინდოდა მისთვის იმედი გაგვეცრუებინა, და ალექსანდრემაც იღბლიანად სცენა გაითამაშა... 

შორს თოფების იშვიათი სროლა ისმის. ღამე საოცარია. კაშკაშა ვარსკვლავები მხიარულად ციმციმებენ... ეზოში გვეძინა – მწვანე ბალახზე. 

7 სექტემბერს 18 წ. სოფ. დავითიანი. 

ჩემი ცხენი მოიძებნა. ის ყაჩაღებს გადაურჩა. წარმომიდგენია, თუ როგორ გაიხარებდნენ და ბოროტად დაცინვას დამიწყებდნენ ბანდიტები, მათ რომ ორი გვარდიელისა და ცხენის ხელში ჩაგდება მოეხერხებინათ... ამის შესაძლებლობა მე ძლიერად მამწუხრებდა... 

ზუგდიდიდან საღამოს 5 საათზე გამოვედით და ღამის გათევა დავითიანში მოგვიხდა. მოსახლეობა აქ მშვიდობიანადაა განწყობილი. დაძინების წინ ქვემეხების რვა გასროლა მოვახდინეთ ჭურვების მაღლივი გასკდომებით სამი მიმართულებით და ირგვლივ ყოველივე ავაფორიაქეთ... 

მე დავრწმუნდი, რომ „სამოქალაქო ომში“ ხმისა და სინათლის ეფექტებს დიდი როლი გააჩნიათ. ხვალ მანუჩარის-კახათის გავლით ისევ ზუგდიდზე ვიმოძრავებთ, ხოლო შემდეგ კი ტუაფსეზე უნდა ვიჩქაროთ. იქ მდგომარეობა ძალიან გართულდა. ბოლშევიკების ნაცვლად ახალი ძალა მოდის, რომელთანაც მომავალში ბევრი უსიამოვნების გადატანა მოგვიწევს... საშინელ მემკვიდრეობას გვიტოვებენ ბოლშევიკები. 

ჩვენებმა უკვე დატოვეს ტუაფსე ბოლშევიკების მოწოლის ქვეშ, რომლებსაც ნოვოროსიისკის მხრიდან ალექსეევი ერეკება. მდგომარეობა ძლიერად გართულდა და ჩვენც სწრაფად უნდა მოვხვდეთ ტუაფსეში. მე მჯერა წარმატების და ვისწრაფვი მისკენ!.. 

სანდრო მაისურაძეს ტფილისში ვაგზავნით რეზერვების მოსამზადებლად... იგი დაუღალავი და შეუცვლელი მუშაკია. 

ზუგდიდში ბევრი, ბევრი ამხანაგია... ჩვენ მათ ბოლშევიკების ტყვეობიდან გავანთავისუფლებთ: ისინი ჩაკეტილი არიან ზუგდიდში, როგორც ციხე-სიმაგრეში... 

სამწუხაროდ, თითქმის ყველა ადგილობრივი ამხანაგი დაბნეული, დაშინებული და ნაკლებად ქმედითია... თანდათანობით ისინი ცხოვრებას უბრუნდებიან. 

საცოდავი, დავიწყებული პროვინცია!.. 

8 სექტემბერს 18 წ. სოფ. დიდი კოკი. შუადღე. 

დავითიანიდან, გადმოვჭერით რა გზატკეცილი, კოკში მოვედით. სოფლის გზებზე არტილერიის გადმოყვანა შეუძლებელი გახლდათ, და ისიც გზატკეცილზე დავტოვეთ. აქ ალექსანდრე, სანდრო, ქრისტეფორე და მე ოთხი ლუისით მოვედით. ადგილობრივი მოსახლეობა ჩვენდამი კარგადაა განწყობილი და მან მოახდინა ანარქიული ბანდებისაგან თავდაცვის ორგანიზაცია. ბანდები კი აქ ძალზედ ბევრნი არიან. ისინი ჩვენ გულდასმით გაგვირბიან... მშიშრები და მძარცველები!.. 

გლეხები ერთობლივად მოდიან შეკრებაზე... 

8 სექტემბერს 18 წ. სოფ. დიდი კოკი. საღამოსკენ. 

სოფლის განაპირისაკენ ვიმგზავრეთ ბანდიტების ერთ-ერთი მეთაურის – მიხეილ დადიანის (მიხა პატონისქუას) სახლში. 

მე მივდიოდი მყარი განზრახვით, რომ ყაჩაღი სამაგალითოდ დამესაჯა და მთელი მისი საქონლის კონფისკაციაც მომეხდინა. მაგრამ ღრმად იმედგაცრუებული დავრჩი! მასპინძლის ნაცვლად ჩვენ მისი უბედური, მრავლად ტანჯული ოჯახი დაგვხვდა, საქონლის ნაცვლად კი – დამშეული ძაღლი!... ეს ყაჩაღის ტიპიური სახლი გახლდათ – მოუვლელი (ხელმიშვებული), მშფოთვარე ენგურის პატარა ტოტის სანაპირო ჭალაში გაუბედავად შეყუჟული... და ყაჩაღის ამ საცოდავ სახლში მოტყდა ჩემი შემართება და ღრმა სევდა დამეუფლა... ეს სევდა ყაჩაღის მშვენიერი, მაგრამ ავადმყოფი ქალიშვილის შეშინებული შემოხედვებისგან კიდევ უფრო იზრდებოდა... უცნაური სევდა წამომყვა ამ საცოდავი სახლიდან... უცნაურად თავსმოხვევით მახსენდება უბედური ქალიშვილი... 

ყაჩაღის საწყალი, კარგი ქალიშვილი!.. მახსოვს იგი და მეცოდება... 

9 სექტემბერს 18 წ. ზუგდიდი. დღე. 

ღამე გზატკეცილთან გავათიეთ, 13 ვერსზე ანაკლიიდან. ჩვენთან დელეგაცია ჩამოვიდა დარჩელიდან... „ჩელა მსურს დარჩელისა“* (*ჩელა მინდა დავრჩე) – ასეა ამ სიმღერაში... დარჩელელები ჩვენს ყველა მოთხოვნას ასრულებენ. მაზრაში მდგომარეობა გაუმჯობესდა. ახლა საჭიროა მეგობრული, სერიოზული და შემოქმედებითი მუშაობა: საჭიროა უფრო სწრაფად და სრულად ვასხამდეთ ხორცს ცხოვრებაში რევოლუციას. სხვანაირად რევოლუციას უდიდესი საფრთხე ემუქრება!.. მაგრამ ეს სერიოზული შემოქმედებითი ძალები არ არის. განსაკუთრებით პროვინციაში... 

ადგილობრივი ამხანაგები თავიანთ უმრავლესობაში უნაყოფო ლეღვის ხეები არიან. ისინი მოსწყდნენ ხალხს და თითქმის დაკარგეს იგი... 

სოსო გედევანოვის რაზმებმა მთელი აღმოსავლეთ სამეგრელო მშვიდობიანად გამოიარეს და ზუგდიდთან გამოვიდნენ. მათ მხოლოდ ერთი ოფიცერი დაკარგეს, არჩილ საყვარელიძე. დიდებული არჩილი, ერთ-ერთი საუკეთესო გახლდათ... ეს ძალზედ მძიმე დანაკარგია გედევანოვის რაზმისათვის და ჩვენთვისაც... 

გიორგი ლომთათიძის ასეული უკვე გავიდა რუხიდან – ენგურის ბორანის დასაკავებლად... რამდენიმე საათის შემდეგ ჩვენც იქითკენ გავემართებით ადგილმდებარეობის გამოსაკვლევად... 

ხვალ მთელი ჩვენი რაზმი ოჩამჩირეზე გადის, სამეგრელოში კი გედევანოვი რჩება... 

ზუგდიდის მაზრით ძალიან კმაყოფილი ვარ. მიხარია, რომ თითქმის მსხვერპლის გარეშე და ყოველგვარი რეპრესიების გარეშეც მოხერხდა აღელვებული მაზრის დაწყნარება... ბანდიტების მეთაურები მთებში გაიქცნენ... 

10 სექტემბერს 18 წ. სოფ. თაგელონი. 

წყნარი მთვარიანი საღამო. სასიამოვნო დასვენება ცხელი, საბრძოლო დღის შემდეგ... ღამე საოცარია, მოალერსე. ჩვენ, სანთლის გარშემო შეკრებილები, ჩაის ველოდებით და ვსაუბრობთ... სათნოების და ვალია ჩაის გვიმზადებს... 

მახსენდება განვლილი დღე! ზუგდიდიდან ჩვენ დილის 9-ის ნახევარზე გამოვედით, ხოლო 4 საათზე კი უკვე ენგურის მარჯვენა ნაპირზე ვიყავით! და ამ არცთუ დიდი დროის მანძილზე ჩვენ ბევრი რამ გადავიტანეთ... სახალხო გვარდიის ყველა ნაწილი სანიმუშოდ იქცეოდა და არ ვიცი, ვინ უფრო მეტად შევაქო... დღის პირველი საათისათვის ენგურის მარცხენა ნაპირს მივადექით და ბანდამ, რომელიც კუნძულ შამგონაზე იყო ჩამჯდარი, ჩვენს მზვერავებს ცეცხლი გაუხსნა... ჩვენ თოფების, ტყვიამფრქვევებისა და ქვემეხების ცეცხლით ვუპასუხეთ. საშინელი ხმაური იყო და ამ ხმაურის ქვეშ ჩვენ ქვეითი ჯარი დაუმთავრებელი სარკინიგზო ხიდის გავლით შევუსიეთ... ხიდი პირველებმა ალექსანდრემ და მე გადავირბინეთ. როგორღაც შემზარავი და სასიხარულო გახლდათ ხიდზე სირბილი... მტკიცედ დავიკავეთ რა კუნძული, რომლსაც ბანდიტები მიუდგომლად მიიჩნევდნენ, ჩვენ მარჯვენა ტოტს მივადექით და აქ უფრო გაბედულ და მედგარ წინააღმდეგობას წავაწყდით... მოწინააღმდეგესთან აქ ტყვიამფრქვევები აკაკანდნენ. ჩვენ ქვეითი მწკრივები მდინარის ნაპირს მივაყენეთ, დავაყენეთ ტყვიამფრქვევები, ყოლო ყოჩაღმა არტილერისტებმა კი ერთი ქვემეხი კარტეჩის (ფინდიხის) სასროლ მანძილზე მოაგორეს... მიცემული სიგნალის მიხედვით ცეცხლი გავხსენით... გასროლების ერთმანეთში გადაჭდობილმა ხმებმა უცნაური და საშინელი მუსიკა შეჰქმნეს და ამ დამათრობელი მუსიკის ჟღერის ქვეშ, „ვაშას“ ძახილით – ჩვენ წინ გავიჭერით! 

მე ძალიან მიყვარს შეტევა... რაღაც გამტაცებელი ძალა და საიდუმლო სილამაზეა მასში დაფარული... ირგვლივ გასროლების კაკანია, რომლებიც ქვემეხების გამოზომილი გრგვინვით იფარება, და მათში აგზნებული ხმები იძირება, ხოლო შენ კი წინ მიისწრაფვი, ისე რომ ვერაფერს გრძნობ. არის ერთი დაჟინებული სურვილი: „მალე მივწვდე მტერს!“... 

კარგია!.. 

ჩვენი დიდებული დები... მათ არ იციან არც შიში, არც დაღლილობა და ჩვენც ყველანი მათ დიდ პატივს ვცემთ... განსაკუთრებით ზოგიერთ მათგანს, რომლებიც ჩვენს მთელ შრომასა და ლაშქრობებში განუშორებლად ჩვენთან არიან... და ეს ყველანი რუსი დები არიან და მეც კიდევ ერთხელ ვრწმუნდები რუსი ქალის სულის განსაკუთრებულ თვისებებში... და მე არ ვიცი, თუ ვის შეუძლია მსოფლიოში გაუტოლდეს რუს ქალს გმირობითა და თავგანწირვით! და ეს ყველაფერი მათში უბრალო და ბუნებრივია – პოზისა და ფრაზის გარეშე... და აი დღესაც – ჩვენი პატარა პერვუშა ტყვიამფრქვევის საზიდარში ჩაება და მას ტყვიების სეტყვის ქვეშ, მიაგორებდა, რათა ჩვენს მეტყვიამფრქვევეთ დახმარებოდა... 

თაგელონში ჩვენ რამდენიმე კაცი დავაპატიმრეთ. 10-ზე მეტი ცხენი ჩავიგდეთ ხელში და ერთი ყაჩაღის, ყოფილი სტრაჟნიკის სახლ-კარი გადავწვით... ბანდიტები გარდაუვალად რეპრესიების გზაზე გვიბიძგებენ, და მე კი ისე ვიყავი დარწმუნებული ზუგდიდის მაზრის შემდეგ, რომ რეპრესიებისადმი მიმართვა უკვე აღარ დაგვჭირდებოდა... და ისე მიხაროდა კიდეც... 

მაგრამ ახლა აინთო ცეცხლები. საშინელი ცეცხლები სამოქალაქო ომისა... ალბათ, ჩვენმა ზუგდიდელმა ამხანაგებმა უკვე იგრძნეს ხანძრის სითბო და მათი შეშინებული სულებიც თანდათანობით თბება... მათ ხომ ასე უნდოდათ რეპრესიები!.. მაგრამ განა რეპრესიებით იქმნება ხალხის ბედნიერება?! და კარგია, რომ ჩვენ, ვისაც ბედმა ხელში ცეცხლი და მახვილი მოგვცა, უფრო ნაკლებ მეომრულად და მეტად გულმოწყალებით ვართ განწყობილი, ვიდრე ისინი, რომლებიც თავიანთ კერებთან დარჩნენ... 

გიორგი ლომთათიძის კოლონა, რომელიც ჩვენგან უფრო მარჯვნივ იმყოფება, მგონი, ენგურზე ჯერ ვერ გადმოვიდა. ხვალ დილით ადრე წავალთ მის დასახმარებლად და გიორგის საპირისპიროდ ჩამსხდარ მოწინააღმდეგეს ზურგში დავარტყამთ... 

ჩვენ ენერგიულად ვაწყობთ შეკრებებს... მე სულ ვორატორობ. ისე მინდა, რომ გლეხებმა გაგვიგონ!... და ისინიც თანდათანობით ჩვენს გაგებას იწყებენ... 

11 სექტემბერს 18 წ. სოფ. თაგელონი. 

ადრეული წყნარი დილაა. ბანაკმა გაიღვიძა. აქედან მოჩანს მთელი დათოვლილი კავკასიონი. მძლე, მკაცრი, დილის მზით გაცისკროვნებული!.. 

ღამემ მშვიდად ჩაიარა, თუმცა კი მე ღამით თავდასხმისა მეშინოდა... 

სახალხო გვარდიელები მხიარულნი და გამოცოცხლებულნი არიან... მე მდუმარედ ვაკვირდები მათ და სიხარული მავსებს... მიყვარს ეს სახელოვანი მეომრები... ბევრ მათგანს ისეთი ნათელი, უცნაურად კარგი სახე აქვს... 

ძლიერია ჩემი სიყვარული გვარდიელებისადმი. და მათაც ვუყვარვარ... ეს ძალიან ფასეული და ძალზედ მნიშვნელოვანია ჩემთვის... 

11 სექტემბერს 18 წ. სოფ. თაგელონი. დილა. 

ბოროტი დილაა!.. ორი დამნაშავე დავხვრიტეთ... საშინელი, მაგრამ აუცილებელი სისასტიკეა!.. საშინელი განწყობა მაქვს, დათრგუნული... 

ზნეობრივად სრულებით გატეხილი ვარ და ძალიან დავიღალე... როგორ მინდა დავისვენო, ყველაფრისგან დავისვენო... 

და როგორ ბევრი სისხლია რევოლუციაში... ამ სისხლისა და მძიმე, ზოგჯერ სასტიკი მსხვერპლის ფასად მოიპოვება და ნარჩუნდება ხალხის თავისუფლება!.. 

და აი ახლაც ალექსანდრეს გაბოროტებული, მლანძღველი ხმა მესმის – იგი ტყვეების აღწერასა და განაწილებას აწარმოებს. ღმერთო! სადამდე მიიყვანეს ხულიგნებმა ალექსანდრე, მეცა და ყველა ჩვენგანიც?! მიხდება ვიყო მკაცრი დემოკრატიისა და თავისუფლებისათვის... საჭიროა ვიყო სასტიკი სამართლიანობისათვის... საჭიროა ვიყო დამნაშავე რევოლუციისათვის!.. 

მაგრამ მოხერხდება კი რევოლუციის გადარჩენა? მეყოფა კი ძალები საკუთარი თავის უარყოფისა და მსხვერპლად შეწირვისათვის?! ძნელი სათქმელია... მაგრამ ბოლომდე ვიქნები ხალხისა და თავისუფლების ერთგული! მძიმე განსაცდელების (გამოცდების) ფასად, საკუთარი და სხვისი სისხლის ფასად, საკუთარი პრესტიჟის ფასად – ვემსახურები დემოკრატიას... 

ჩემი უკანასკნელი ფიქრი, უკანასკნელი ოცნება და გამოსამშვიდობებელი ღიმილი მრავლად დატანჯულ, განთავისუფლებულ ხალხს დარჩება საკუთრებად... 

12 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ჭუბურხინჯი. დილა. ჯოტო შერვაშიძის კანტორა. 

აკაკი სანიკიძის საველე ოცეულის მიერ დანგრეულ „სატანჯოს“ ამხანაგობის კანტორაში განვლაგდით. მარჯვენა სანაპიროს მთელი ბანდა გაიქცა, მოასწო რა ენგურზე გადასვლის დროს ორი სახალხო გვარდიელი დაეჭრა გ. ლომთათიძის კოლონიდან. დღეს საჩქაროდ ვაკეთებთ ბორანს, საღამოსთვის იგი მზად უნდა იყოს... ბანდიტებმა ჯერ კიდევ რამდენიმე თვის წინ ენგურზე ყველა ბორანი გააფუჭეს. ჩვენ ვახდენთ გაწყვეტილი კავშირის აღდგენას... 

მოსახლეობის ფსიქოლოგიაში ძლიერი გარდატეხა აღესრულება და იგი მოვლენების ჭეშმარიტი აზრის გაგებას იწყებს... 

შემდგომ ცნობებს ვაგროვებ დახვრეტილთა შესახებ: მათ ეს სასჯელი დაიმსახურეს!.. ძარცვავდნენ, ატყუებდნენ, პროვოცირებას უკეთებდნენ და ღლეტდნენ გლეხებს. და მიუხედავად ამისა... მძიმეა. ერთ-ერთი მათგანი ისეთი ახალგაზრდა და ჯანმრთელი გახლდათ... ძალზედ მძიმეა ჩემი ტვირთი!.. მივიტან კი მას ბოლომდე?.. ზოგჯერ ეჭვები მაწვება, მაგრამ მე მათ შორს ვჰყრი... დიახ, მივიტან. უნდა მივიტანო... 

ირგვლივ ვიყურები. როგორ უცნაურია ვხედავდე ჩვენს მოწინავე მუშებს, რომლებიც იარაღით ხელში იცავენ რევოლუციას!.. ისინი იქცნენ საუკეთესო მეომრებად, სახელოვან მეომრებად დიადი რევოლუციისა... დაე აკურთხოს ისინი ბედმა!.. მე განსაკუთრებული, ნაზი სიყვარულით და შეყვარებულობითაც კი განვიმსჭვალე მათ მიმართ... დროდადრო, ჩემს თავთან მშვიდად ყოფნის საათებში, – მდუმარე სიხარულით ვათვალიერებ მათ გახსნილ, ნათელ, უცნაურად მშვიდ სახეებს და მხიარულება შემოდის ჩემში, მიადვილდება... და აი ახლაც მდუმარედ ვუყურებ მათ, და რაღაცნაირი ჩუმი, ნათელი, მაგრამ ძალმოსილი სიხარული მეუფლება... და ამ გაელვებათა დროს მე თითქოსდა ბედნიერი ვარ... ბედნიერი ვარ მათი ჩემდამი სიყვარულით... ვიცი, რომ ბევრი მათგანი სულსაც არ დაიშურებს ჩემთვის ისევე, როგორც არც მე დავიშურებს სულს მათთვის... 

ჩვენ გრძელი და ძნელი გზის გავლა მოგვიწევს. მაგრამ, გახულიგნებულ ბოლშევიკებთან, მგონი, ბრძოლა უკვე აღარ უნდა გვქონდეს... ამ უბედურმა, საბედისწერო ადამიანებმა ალექსეევის ჯარები მოიყვანეს ჩვენთან, მოიყვანეს თავიანთი ნების მიუხედავად და ახლა ჩვენ საქმის დაჭერა ალექსეევთან მოგვიწევს, რომელმაც თავისი ჯარები ტუაფსეში შემოიყვანა... უცნაური და ცრუ მდგომარეობაა – ჩვენებიც დგანან ტუაფსეში და ალექსეეველებიც! იქითკენ უნდა ვიჩქაროთ! და რეაქციის წინსვლას ზღვარი დავუდოთ... 

ჩვენი ირაკლის გულთმისნური სიტყვები მართლდება – ბოლშევიკურ კარში შემოსვლით ჩვენთან რეაქცია მოვა!.. აგვიხდა!.. 

ყოველ შემთხვევაში ალექსეეველებთან უფრო ხალისიანად ვიბრძოლებთ! სულში ტკივილისა და ყოყმანის გარეშე... თუმცა კი ეს ბრძოლა უფრო ძნელი იქნება. 

წინ ბევრი რამ ახალია, საინტერესო... 

13 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ჭუბურხინჯი. დილა. 

გუშინ ბორანი მოვაწყეთ და მთელი ქვეითი ჯარი გადმოვიყვანეთ. არტილერია და აღალი ფონში შევუშვით... 

დღეს ჩვენი კოლონა გალზე მიდის. გუშინ ორი დიდი სასოფლო შეკრება მოვაწყეთ. ხალხი ბევრი იყო... საქმეები ლაგდება და სიხარულიც იზრდება. 

გუშინ მდინარე ენგურზე გადმოსვლისას – გენერალი კონიევი კინაღამ დაგვეხრჩო... ჩვენ ღრმა ადგილას შევძვერით და მისი ცხენი წყალმა დაატრიალა. შემდეგ ბევრს ვიცინოდით ამის გამო. 

13 სექტემბერს 18 წ. გალი. შუადღე. 

სამურზაყანოს საცოდავ „დედაქალაქში“ მოვედით. აქ „სიჩუმე და სიწყნარეა – ღვთის მადლია“! „მტერი“ არსად ჩანს. ის, მგონი, ოჩამჩირესთან უფრო ახლოს, პატარა მდინარე ოქურზე „მაგრდება“. დღეს ვფიქრობთ ამ რაიონში წავიმუშაოთ, გლეხების დაბინდულ თავებში სინათლე შევიტანოთ... მოსავალი ყველგან საოცარია... 

14 სექტემბერს 18 წ. სოფელ რეპის წინ. დღე. 

ვაწარმოებთ შეტევას სოფელ რეპზე. ერთი ასეულით არტილერიის ოცეულთან ერთად... რეპი ანარქიის კერად ითვლება. აქ ოფიცერი ფავლენოვი მოჰკლეს და რამდენიმე ჩვენი ჯარისკაციც დაატყვევეს... 

მოწინააღმდეგე ჯერ ისევ არ სჩანს, მაგრამ იგი ჩვენგან შორს არ არის... მის პოსტებს ეგრის-წყალის მარცხენა ნაპირი უჭირავთ. რამდენიმე წუთის შემდეგ, ალბათ, ცეცხლს გაგვიხსნიან, მაგრამ სერიოზულ წინააღმდეგობას არ მოველი. ვნახოთ! 

დღეს ძალიან ცხელა. გუშინ საოცარი საღამო შესანიშნავმა ღამემ შეცვალა. გუშინ ჩვენს პოსტებს მზვერავები წააწყდნენ და ატყდა სროლა. მე ჩვენების თავშეკავებამ გამაოცა: არ იყო არც არანაირი პანიკა, არც უწესრიგო სროლა. ვიხსენებ გასულ წელს, როცა პირველად ყალიბდებოდა სახალხო გვარდია, ვიხსენებ არსენალს, ქუთაისს, სადახლოს! როგორი გასაოცარი განსხვავებაა, როგორი უზარმაზარი პროგრესი!.. 

ძალიან შეშინებულ მზვერავებს სამი ცხენი წავართვით... 

14 სექტემბერს 18 წ. სოფ. რეპი. დღის 2 საათი. 

მეამბოხე სოფელი დავიკავეთ. მდინარე ეგრის-წყალთან მოწინააღმდეგემ თავისი პოსტები განალაგა... ცეცხლის მსუბუქად დაშენის შემდეგ ისინი საჩქაროდ გაიქცნენ. კაკანებდნენ ჩვენი ტყვიამფრქვევები და ქუხდნენ ქვემეხები, აკეთებდნენ რა „წეროებს“. გლეხებზე ყოველივე ეს კოლოსალურ შთაბეჭდილებას ახდენს და მათ ბრძოლისათვის ყველანაირ ენერგიას უკლავს... მთელი სოფელი დაცარიელდა; მაცხოვრებლები ტყის სიღმესა და ჭაობებში მიიმალნენ... დაცარიელებული სოფელი მძიმე, დამთრგულველ შთაბეჭდილებას ახდენს... ჩვენ მკაცრად ავუკრძალეთ გვარდიელებს მიტოვებულ სახლებში შესვლა: გვარდიელები ბრძანებას საკმარისად ზუსტად ასრულებენ. და მე სიმწრით ვფიქრობ: რა მოუვიდოდა ამ სოფელს, მის ნაცვლად რომ დღეს აქ რომელიმე სხვა რაზმს ემოქმედა?!.. აქაური ბოლშევიზმი ხომ – მნიშვნელოვან ხარისხად – კაპიტან დუნდუას რაზმის უმსგავსი და დანაშაულებრივი მოქმედებების მიერაა ნაშობი!.. და ჩვენ მხოლოდ იმიტომ გვიხერხდება ამბოხებული დიდი და პატარა სოფლების დაწყნარება, რომ ცეცხლი და მახვილი სულაც არ გახლავთ ჩვენი მთავარი იარაღი. და აი ახლაც ვიწვევთ პროპაგანდისათვის სოფლის შეკრებას... შეშინებული გლეხები გაუბედავად და დუნედ იკრიბებიან. მაგრამ ჩვენთან შეხება და ჩვენი სიტყვა გადალახავენ მათ გაუბედაობას და გაუხსნიან მათ სულებს ჩვენთვის... 

მაგრამ გარკვეული რეპრესიები მაინც უნდა გამოვიყენოთ, ვინაიდან ძალზედ ბევრმა დამნაშავემ ჰპოვა თავშესაფარი – და სიმყუდროვეც კი – სოფელ რეპში. 

15 სექტემბერს 18 წ. სოფ. ბედია. შუადღე. 

ახლახანს შემოვედით მნიშვნელოვანი რაზმით ბედიაში. ძალიან თვალწარმტაცი, მაგრამ ღარიბი და ყრუ სოფელია. მოსახლეობა ჩვენ კეთილმოსურნეობით შეგვხვდა და შეკრებაზეც დიდი ხალისით მოდის. ამ სოფელში დაახლოებით ასი თურქი ასკერია. ეს იმ დესანტის საცოდავი ნარჩენებია, რომელიც მოხუცებულმა ალექსანდრე შერვაშიძემ და ყაჩაღების ატამანმა ტატაშ მარშანიამ წყურგილის მყუდრო ნავმისადგომში გადმოსხეს. უიღბლობანი ამ რაზმს მუდამ თან სდევდა, მაგრამ მან აფხაზეთს ბევრი უბედურება მიაყენა. ეს დესანტი ავანტიურისტმა თავადებმა მოიყვანეს. გლეხთა მასა ამ საცოდავი და დანაშაულებრივი ავანტიურისადმი გულგრილი დარჩა, და სწორედ ამიტომაც იგი ასე ადვილად და სწრაფად ჩაიშალა... ახლა ჩვენ დესანტის უკანასკნელი ნარჩენების ლიკვიდაციას ვახდენთ. გლეხებმა უკვე სამი ასკერი ჩაგვაბარეს და ყველას გადმოცემასაც დაგვპირდნენ. 

15 სექტემბერს 18 წ. ბედია. საღამო. 

რამდენიმე წუთის შემდეგ უკანვე დავიძრებით. კარგი, მხნე განწყობილებაა... შეკრებაზე ბევრი გლეხი მოვიდა, და მე მათ დიდხანს, დიდხანს ვესაუბრებოდი... შეკრებაზე არცთუ ცოტა იყო აზნაურიც; ამ მხარეებში ისინი ბევრნი არიან. ჩემი სიტყვების მთელი ძალა ბოლშევიკებისა და თავადების წინააღმდეგ მივმართე... გლეხობა ყურადღებით მისმენდა და, შეიძლება, სიყვარულითაც კი... როგორ კარგია აცნობიერებდე, რომ შენი ესმით!.. როგორ სასიამოვნოა გრძნობდე, რომ ინგრევა ურთიერთ გაუგებრობის კედელი!.. 

ბედიაში ჩვენ 60-ზე მეტი განიარაღებული ასკერი და ათზე მეტი შაშხანა ჩაგვაბარეს... 

ყველა ასკერი თითქოსდა ნარჩევი – მაღალი და კუნთმაგარი ბიჭია. ეს ამათ მოჰკლეს ბევრი ჩემი ამხანაგი და მათ რიცხვში საწყალი ბიჭი – სამსონ ღლონტიც?! ეს ამათ დაასახიჩრეს ჩემი ძმა!.. მე ყურადღებით ვუყურებ მათ და სიხარულით ვგრძნობ, რომ უკვე აღარ მაქვს მათ მიმართ არანაირი გაბოროტება და სიძულვილი... პირიქით! ეს დამშეული, დევნილი და დაშინებული ადამიანები ჩემში შეცოდების გრძნობას იწვევენ... 

ყოველ შემთხვევაში უმრავლესობა მათგან სრულებით უდანაშაულოა, ვინაიდან არ იცოდნენ, თუ რას იქმოდნენ... 

16 სექტემბერს 18 წ. ილორის მონასტერი. გვიანი დილა. 

ცხენებით ოჩამჩირისაკენ მივემგზავრებით. გზაში ყველგან სიწყნარეა, ბანდიდები არსად სჩანან. მალე ზღვასთან მივალთ. ზღვა – ჩემი სიყვარულია! 

„ზღავასავით ვრცელი ჩემი სიყვარულის 

დატევა არ ძალუძთ ცხოვრების ნაპირებს“!... 

(«Любовь мою, широкую как море, 

Вместить не могут жизни берега»!..) 

და ხშირად იგი გადმოდის ნაპირებიდან... და მაშინ მეკუმშება გული... 

17 სექტემბერს 18 წ. აჩიგვარა. დღის 2 საათი. 

კონიევი, ალექსანდრე ამხანაგებით და მე ორი მსუბუქი ავტომობილით აჩიგვარაში ჩამოვედით პაემანზე სამურზაყანოელი აჯანყებულების მეთაურ პავლე ძიგუასთან. ყოველი შემთხვევისათვის თან ერთი ხელის ტყვიამფრქვევიც წამოვიღეთ... მაგრამ არ მეშინია ვერაგობისა მისი მხრიდან. იგი უკვე დამარცხებული და გატეხილია... ახალ დანაშაულზე წასვლას ვეღარ გაბედავს. ამ მიმართებით საკმარისი გამოცდილება გამაჩნია. ხშირად მიხდებოდა თითქმის მარტოს მემგზავრა დამარცხებულ სასტიკ მტრებთან; და ისინი ვერ ბედავდნენ ჩემზე ხელი აღემართათ. ვერ ბედავდნენ, ვინაიდან თავიანთი დანაშაულის საშინელი შედეგებისა ეშინოდათ, ვერ ბედავდნენ, ვინაიდან შეგნებული ჰქონდათ თავიანთი დამარცხება!.. ვმგზავრობდი ყრუ ჯავის ხეობაშიც, დუშელ აჯანყებულებთანაც, თათრების ბანდებთანაც, და მათ ყველას, საშინელი სიძულვილის მიუხედავად, არ შეეძლოთ ჩემთვის ხელი ეხლოთ. ეს საკითხი მე ყოველთვის მაინტერესებდა და გავიგე, რომ დამარცხება სრულიად მოშლის ხოლმე მებრძოლებს, ჰკლავს მათში ბრძოლისათვის ყოველგვარ ენერგიას და მათ ფანტასტიკური შიშის გრძნობას უნერგავს. მხოლოდ ერთხელ ჩავვარდი ცხოვრებაში მძიმე, თითქმის გამოუვალ მდგომარეობაში, და სასწაულით გადავრჩი. ახლაც კი კანკალი დამივლის ხოლმე სხეულში, როცა ამ ისტორიას ვიხსენებ სოფელ ნატახტართან. ანარქიის ალმა იმ ხანებში მთელი დუშეთის მაზრა მოიცვა, და აჯანყებულები სადგურ მცხეთამდეც მოვიდნენ. დიდი საფრთხე ემუქრებოდა თავად ტფილისს – ამ გულს რევოლუციისა. აჯანყებულებმა ყაზბეგი დაიკავეს, ვლადიკავკაზელ ბოლშევიკებს გზა გაუხსნენ, ამხანაგები: საშა რუხაძე და პეტრე ავლახაშვილი მოგვიკლეს, ჩვენი რაზმები დაამარცხეს და გაწყვიტეს. აჯანყებულები აცნობიერებდნენ თავიანთ გამარჯვებას, გრძნობდნენ ძალას, სისხლმა კი ისინი დაათრო. ტფილისი იქცა მათ ლოზუნგად. ჩვენ ახალი სისხლიანი ბრძოლა არ გვინდოდა. განსაკუთრებით მე არ მინდოდა იგი, ვინაიდან ბევრზე უფრო უკეთ მქონდა შეგნებული, თუ როგორი მორალური ტანჯვების საფასურად დაგვიჯდებოდა ეს ყველაფერი. და ჩვენ გვინდოდა გაღვიძებული მხეცი სიტყვისა და მეგობრული დარწმუნების ძალით დაგვეწყნარებია და დაგვემარცხებია. პირველ ჯერზე აჯანყებულები ჩვენ თბილად შეგვხვდნენ და გაცილებისას ოვაციები მოგვიწყეს. ესენი იყვნენ უბედური გლეხები, რომლებიც თავად-აზნაურობის წინააღმდეგ აღიმართნენ, მაგრამ უცოდინრობის გამო თავიანთი დარტყმები სულ სხვა მიზნისაკენ მიმართეს. ჩვენ უბრალოდ მივედით მათთან, როგორც ამხანაგებთან, უბრალოდ ველაპარაკეთ მათ და მათაც ასევე უბრალოდ გაგვიგეს. ბოლშევიკური აგენტები მაშინ მათ შორის თითქმის არც ყოფილან, და ისინიც ჯერ კიდევ არ იყვნენ ბოლშევიკური შხამით მოწამლულნი. ჩვენ მოვილაპარაკეთ მეორე დღეს კიდევ ერთხელ მივსულიყავით მათთან საბოლოოდ მოსალაპარაკებლად. ჩვენი გამომგზავრების მომენტში ჩვენს თავზე აეროპლანი გამოჩნდა, რომელიც სოფელ წილკნისკენ, აჯანყების კერისაკენ მიემართებოდა. ამან ძალზედ შეაშფოთა აჯანყებულები, მაგრამ ჩვენ ისინი დავამშვიდეთ, დავარწმუნეთ რა, რომ ბომბების ჩამოყრა არ მოხდებოდა. მეორე დღეს ჩვენ ორი ავტომობილით ბებრის-ციხესთან მივედით. ჩვენთან იყო გერასიმე მახარაძეც. გახარებულები და თავდაჯერებულნიც კი ვიყავით. მაგრამ ჩვენმა ავტომობილებმა გაჩერებაც ვერ მოასწრეს, როცა ჩვენზე რამდენიმე ათეული ლულა იქნა მომართული. აჯანყებულებს საშინელი და შეშინებული სახეები ჰქონდათ. ასეთმა დახვედრამ ძალიან გაგვაოცა. სწრაფად ჩამოვედით ავტომობილებიდან, და მე მშვიდად, თითქმის მხიარულად ვკითხე: „რა მოგივიდათ, ჭკუაზე ხომ არ შეიშალეთ?!“ დიახ, ისინი ჭკუაზე შეიშალნენ, ვინაიდან წყეულმა აეროპლანმა ნატახტარსა და წილკანზე ბომბები ჩამოყარა. ჩვენ კი ამის შესახებ არაფერი ვიცოდით. საშინელ ხაფანგში ჩავცვივდით. მხოლოდ სიმშვიდესა და საკუთარი თავის ფლობას შეეძლოთ გადავერჩინეთ... 

ჩვენ გულწრფელად ვიყავით აეროპლანის უაზრო გამოხტომით აღშფოთებულნი და ვთხოვეთ გლეხებს ის ადგილები ეჩვენებიათ, სადაც ბომბები იქნა ჩამოგდებული. მათ ჩვენ ეს ადგილები გვიჩვენს და მომხდარის შესახებ გვიყვებოდნენ ჩივილით, თუ საშინელი გაბოროტებით. ამასობაში ყოველი მხრიდან შეიარაღებული გლეხები გროვდებოდნენ. ეს ნამდვილად აჯანყებული ხალხი გახლდათ, შეიარაღებული იმით, რაც ხელში მოხვდა. ისინი რამდენიმე ასეული ადამიანი შეიკრიბნენ, და ყრუ გუგუნი მათ შორის თანდათანობით ძლიერდებოდა. ბოლშევიკთა აგენტები კი, როგორც პარაზიტი ბაცილები, იპოვნეს რა ხელსაყრელი გარემო, უფრო მეტი ენერგიით ანვითარებდნენ თავიანთ შავ მუშაობას და თავიანთ მომხრეებს იმრავლებდნენ. მე ვთხოვე ყველა გლეხს შეკრებილიყვნენ, ავედი გზისპირა გორაკზე და მოკრძალებული და თავმდაბალი სიტყვით მათ დიდხანს მივმართავდი. ვეუბნებოდი მათ რევოლუციის მნიშვნელობის შესახებ, გლეხთა საჭიროებების შესახებ, მემამულეთა წინააღმდეგ ბრძოლის შესახებ, განთავისუფლებული დემოკრატიის დიადი ამოცანების შესახებ. გლეხები ჩუმად და ყურადღებით მისმენდნენ. მხოლოდ ცალკეულ პროვოკატორებს უნდოდათ თავიანთი წამოძახილებით დავებნიე და ბრბო თავიანთკენ წაეყვანათ. ვიგრძენი რა, რომ ვეუფლები ამ შეიარაღებულ ბანდას, მე სრულიად მშვიდად, ხმამაღლა და თავდაჯერებით ვამბობ: „არ იფიქროთ, რომ ჩვენ მოვედით აქ – თქვენთან – იმიტომ, რომ სუსტები ვართ. არა, თქვენ იცით, როგორ ძლიერია ტფილისის წითელი გვარდია და როგორ დაუმარცხებელნი არიან ტფილისელი მუშები. მაგრამ ჩვენ არ გვინდა ბრძოლა თქვენთან, ვინაიდან ჩვენ ძმები ვართ შრომასა და უბედურებაში. მაგრამ, თუ თქვენ არ დაგვიჯერებთ, თუ თქვენ მაინც გინდათ ბრძოლა, იცოდეთ, ჩვენ სამ დღეში გაგფანტავთ და სასტიკადაც დაგსჯით. ჩვენ მოვედით თქვენთან ასე უბრალოდ და თავისუფლად, იმიტომ რომ ძალიან ძლიერები ვართ!“... 

გლეხები შეფიქრიანებული და ნირწამხდარი იყვნენ და უკვე აღარ უსმენდნენ იმათ, რომლებიც მათ ეუბნებოდნენ: „თვითონ ჯუღელი ჩაგვივარდა ხელში. ის იმათი მეთაურია. არ გაუშვათ“. 

მომენტი მათ ხელიდან წაუვიდათ და ჩვენ გადავრჩით. 

დიახ, ის საშინელი წამები იყო! ახლა ასე არ არის, ძიგუა სრულებით დამარცხებულია, მან თავიასიანებს შორის ავტორიტეტი დაკარგა და უკვე თვითონ ეძიებს შერიგებას. გუშინ მან ჩვენთან – ოჩამჩირეში ორი „ელჩი“ გამოგზავნა „ჩაბარების პირობებით“. იგი გვემორჩილება, შლის ბანდას, ასრულებს ყველა ჩვენს პირობას, მაგრამ ითხოვს თავისთვის სრულ შეწყალებას. ჩვენმა შტაბმა გადაწყვიტა შეიწყალოს იგი, და ჩვენ ყველანი გამოვემგზავრეთ აქ „პაემანზე“– რათა მას „გულახდილად“ («по душам») ველაპარაკოთ. ეს თითქოსდა ძალზედ დიდი პატივია „ყაჩაღ“ ძიგუასათვის, მაგრამ ჩვენ თავმოყვარეობა კი არ გვაინტერესებს, არამედ რევოლუციის საერთო საქმე. და თუ დაე საკუთარი დამცირების ფასადაც კი მივაღწევთ სამურზაყანოს დაწყნარებას და ურჩ ძიგუას მოვათვინიერებთ, მე ასეთ დამცირებაზე ხალისით მივდივარ!.. 

მაგრამ გაბედავს კი თვითონ ძიგუა ჩვენთან მოსვლას? ეყოფა კი მას ხასიათს სიმტკიცე და სიმამაცე? ეყოფა კი ჩვენდამი ნდობა? 

ვნახოთ! 

ჩვენი რაზმი უკვე სოხუმზე გავიდა. ქვეითი ჯარი „მიხელზე“ მოთავსდა, არტილერია და აღალი კი სალაშქრო წესით დაიძრნენ. 

ძიგუა კი მაინც არ მოდის!.. 

17 სექტემბერს 18 წ. სოფ. აჩიგვარა. 

საღამოვდება... პავლე ძიგუა კი მაინც არ სჩანს! და, ალბათ, არც გამოჩნდება... ირგვლივ ვიყურები და ველოდები, როგორც სკოლის მოწაფე პაემანზე – სულიერი თრთოლვითა და ტკბილი სევდით... და ისე მინდა, რომ იგი მოვიდეს! მე ხომ ასე მტანჯველად მინდა საყოველთაო დაწყნარება და ასე მეზიზღება, ასე თავი მომაბეზრა სამოქალაქო ომმა!.. მაგრამ არავინ მოსულა. ყველა გზა ცარიელია. აშკარაა, ლაჩრობენ, ჩვენი ეშინიათ... კიდევ ცოტას დაველოდებით და იმედიც გვექნება. მაგრამ იმედი ცოტაა... 

18 სექტემბერს 18 წ. სოხუმი. დილა. შანშიევის აგარაკი. 

ღამით სოხუმში ჩამოვედით და მე ამხანაგებთან ერთად ღამე საყვარელ გიორგისთან გავათენე მათ დიდებულ აგარაკზე... ეს ფუფუნებიანი აგარაკი თავისი ასხლეტილი კვიპაროსებითა და სევდიანი პალმებით, აღტაცების მომგვრელი ხედით ზღვაზე – ძალზედ ძვირფასია ჩემთვისა და ჩვენთვის! მასში სოხუმის სოც.-დემოკრატია იზრდებდა და ძლიერდებოდა... ყველაზე უფრო მძიმე რეაქციის წლებში, ჩვენი დევნის უიმედო დღეებში, – სოხუმის სოც.-დემოკრატია აქ სასურველ სიმშვიდეს პოულობდა და წიწვოვანი ჭალის ჩრდილში, გორაკზე აგებულ და ყველასგან მივიწყებულ ტალავარში თავის შეთხელებულ რიგებს ისწორებდა და იმრავლებდა... და საუკეთესო ოცნებებიც აქვე იბადებოდა!.. 

უკან ვიყურები და მოგონებები ირგვლივ გუნდად მეხვევიან. როგორ ახლახანს და როგორ დიდი ხნის წინ იყო ეს ყველაფერი! და როგორ უცნაურია – უკვე გაფერმკრთალდა ოცნებები, – ბინდში გაეხვია ჰორიზონტები! და უკვე აღარ არის არც მეგობრობაში, არც პოეზიაში, არც კვიპაროსების ალეებით გაშენებულ ბაღში, არც თავად ცხოვრებაში ყოფილი გაცისკროვნება და კეთილსურნელოვანი არომატი. არ არის წარსულის სინორჩე!.. ვფიქრდები ამის შესახებ. ნუთუ რეაქცია რევოლუციაზე უკეთესია? რა თქმა უნდა არა. მაგრამ ძალზედ მძიმეა ჯვარი, ძალზედ დიდია პასუხისმგებლობა და ძალზედ ცოტა დრო რჩება პირადი ცხოვრებისა და აღტაცებებისთვის... და არც არის საჭირო ისინი. ახლა ყოველივე პირადი საზოგადოების საკურთხეველზე უნდა მიგვქონდეს... დიახ, უნდა! მაგრამ ოცნებები ისევ და ისევ აღდგებიან, წარსულის ზღაპრები ნანგრევებიდან წამოდგებიან და გაუხეშებულ, სნეულ სულს განგაშსა ჰგვრიან. 

18 სექტემბერს 18 წ. გაგრა. საოცარი საღამო. 

ახლახანს ჩამოვედით გაგრაში ავტომობილით სოხუმიდან. ჩვენ ოთხნი ვართ – გენერალი კონიევი, ალექსანდრე, გ. ლომთათიძე და მე. მივემგზავრებით სოჭში გენერალ მაზნიევთან – ჩვენი შავზღვისპირეთის ფრონტის სარდალთან. მე პირველად მიხდება ამ გზაზე მგზავრობა; და აღტაცებული ვარ როგორც გზით, ისე გაგრითაც. ამ მინიატურულმა, შესანიშნავმა, მაგრამ უკვე საკმარისად შელახულმა კურორტმა მომაჯადოვა... და როგორ კარგად, როგორ ფერადოვნად შეიძლებოდა აქ მთელი ცხოვრების მოწყობა, რომ არ ყოფილიყო ეს ყველგან არსებული ნგრევა-მოშლილობა და დანაშაულებრივი, შეურიგებლად მებრძოლი (воинствующий) ბოლშევიზმი! ამ ხულიგნურ ბოლშევიზმს რომ არ ჩაერჭო სოლი შიგ გულში ოდესღაც ერთიანი დემოკრატიისა!... შეიძლებოდა შეგვექმნა სამოთხე დედამიწაზე და ოცნებაც განხორციელდებოდა... ნაღვლიანი, მშვენიერი ოცნება მთელი კაცობრიობისა... 

19 სექტემბერი 18 წ. ქალაქში. დილა. ხოსტა. 

გაგრიდან ადრე გამოვემგზავრეთ. გზა საოცარია, ჯადოსნური... მე მთვრალი ვარ ბუნების სილამაზით და ისევ ვიწყებ მის სიყვარულსა და გაგებას... არა! არ შეიძლება ამ ადგილების ვინმესთვის მიცემა, და ჩვენი დემოკრატია ამ სამოთხის პატრონი უნდა შეიქნას!.. მით უმეტეს არ შეიძლება რომ ის ალექსეევისეულ კონტრ-რევოლუციას დავუთმოთ... 

გზაზე ბევრი უცნაური აგარაკია მიმოფანტული. სად არიან ახლა მათი მფლობელები, ასეთი მზრუნველობითა და გემოვნებით რომ აღუმართავთ ეს ვილები თავიანთ დასასვენებლად? და რა ბედი ეწიათ მათ? გადარჩნენ კი ისინი რევოლუციის ბობოქარ გრიგალში? ან კიდევ ისინი უკვე დიდი ხანია დაატრიალა და ფსკერისაკენ წაიყვანა?! რევოლუციამ ღრმად შეარყია მთელი ცხოვრება და ბევრი რამ ნაპირზე გამორიყა... ძველი ცხოვრების ჭუჭყიან, დიდ ქაფთან ერთად რაღაც ლამაზიც, ფასეულიც გამორიყა. მაგრამ სხვა გზა არ არის!.. „ტყეს ჩეხენ – ნაფოტები ცვივა!“ ძველ ცხოვრებაში კულტურის ელემენტები ისე იყო გადაწნული სრულ ბარბაროსობასა და უკულტურობასთან, რომ სრულიად შეუძლებელია ამოიგლიჯოს ეს ბარბაროსობა, ისე რომ არ შევეხოთ მტკიცნეულად კულტურის ზოგიერთ ელემენტსაც. და ორგანიზებული დემოკრატიის ამოცანებიც იმაშია, რათა რაც შეიძლება ნაკლები იყოს ეს ტკივილი, რათა სრულიად მოვაცილოთ იგი!.. და მაინც სევდა მიპყრობს ამ მარტოხელა, მიტოვებული აგარაკების ხილვისას. ახლა ისინი დაცარიელდა, და მათი პატარა, ოდესღაც ნატიფი ბაღები სარეველა ბალახით დაიფარა. ახლა უკვე მათში სიცოცხლე აღარაა. ადრე კი, არც თუ ისე დიდი ხნის წინ, სიხარულით აღსავსე თვითკმაყოფილი და ნათელი ცხოვრება აქ ფართო მდინარედ მოედინებოდა. და გოგონების წკრიალა სიცილი წყნარი ზღვის ლაჟვარდოვან ზედაპირზე მხიარულად დაჰქროდა, ხოლო ლამაზად გამოწყობილი ქალიშვილები კი, როგორც გაზაფხულის პეპლები, წყნარ ნაპირზე დაფარფატებდნენ... მაგრამ მაშინაც ეს აგარაკები სრულიად უცხო იყო ჩვენთვის, ვინაიდან ყველა ისინი იმ, უცხო ნაპირზე იყვნენ!.. მახსენდება „ალუბლის ბაღი“... ამაშია ჩვენი ცხოვრების მთელი ტრაგედია! და დემოკრატიამ უნდა გადალახოს (დაძლიოს) ეს ტრაგედია. მხოლოდ დაძლევს რა მას, იგი შეჰქმნის თავის ცხოვრებას, უფრო ლამაზს, მძლავრს, მდიდრულსა და კაშკაშას. ცხოვრებას ყველასათვის! საშინელ ტანჯვა-წამებაში, მაგრამ მაინც შეჰქმნის. 

მართალია, საბედისწერო ბოლშევიზმმა მოჰკლა ბევრში რწმენა დემოკრატიის შემოქმედებისადმი. მაგრამ ბოლშევიზმი ხომ – დემოკრატია არ არის. ბოლშევიზმი – მახინჯი დიქტატურის გაერთიანებაა ნამდვილ ოხლოკრატიასთან, 20-ე საუკუნის პუგაჩოვშჩინა!.. და ყველა იმედგაცრუების, დასნეულებული ცხოვრების ყველა ტკივილის მიუხედავად – მე ისევ მორწმუნედ ვრჩები. რწმენის გარეშე ცხოვრებას ფასი არ ექნებოდა... წინ სინათლე მოჩანს... სუსტი, მოციმციმე, თითქოსდა უკვე უნდა ჩაიწვასო... 

ნეტა მალე იქნებოდეს ცისკარი და აღორძინება!.. 

დაე იქნას!.. 

20 სექტემბერს 18 წ. სოჭი. კავკასიის რივიერა. დილა. 

გუშინ თერთმეტის ნახევარზე სოჭში ჩამოვედით. პირველი „ვიზიტით“ ევგენი გეგეჭკორს ვეწვიეთ. იქ იყვნენ გიზო ანჯაფარიძე, პატარა იუსტინე, და შემდეგ კი გენერალი მაზნიევიც მოვიდა. პატარა წინასწარი თათბირი მოვაწყეთ. მაზნიევმა გაგვიკეთა მოხსენება სამხედრო მდგომარეობის შესახებ, ევგენიმ კი შეგვატყობინა სამთავრობო შეხედულება სოჭის ოლქზე და გაგვაცნო თავისი ამოცანებიც. გადაწყდა რადაც არ უნდა დაგვიჯდეს დაჟინებით მოვითხოვოთ და დავიცვათ სოჭის ოკრუგი და ვიდავოთ ტუაფსის გამოც. სოჭის ოკრუგის საზღვრების დაკავება უპირატესად ჩვენი გვარდიის ძალებით მოგვიხდება; მან გადაულახავი ზღუდე უნდა შექმნას ალექსეევის „არმიისათვის“ – თუ იგი ჩვენზე ომით წამოვა. და ჩვენ შევქმნით ამ ზღუდეს! მაზნიევმა, როგორც ჩანს, აქ ბევრი რამ არივ-დარია თავისი ტაქტიკითაც და თავისი უტაქტობითაც. ჩვენ მოგვიწევს ყველაფერი ეს მოვაწესრიგოთ და ატმოსფეროც განვმუხტოთ. ყოველ შემთხვევაში ალქსეევთან, რომელიც დემოკრატიის აშკარა და დაუნდობელი მტერი გახლავთ, ჩვენ ყველანი დიდი აღფრთოვანებით ვიბრძოლებთ, ვიდრე თვით ბოლშევიკებთანაც კი. არ იქნება შინაგანი უთანხმოება და უსაზღვრო სევდა... ბოროტმოქმედი ბოლშევიკები! ეს მათ მოახდინეს რევოლუციის საქმის კომპრომეტაცია და ჩვენ კი ალექსეევი გვაჩუქეს... 

სოჭში დიდებულადაა!.. 

23 სეტემბერი 18 წ. სოჭი. შუადღე. უბედური დღეა! ზღვაზე საშინელი ქარიშხალია... საღამოდან ზღვის ქარმა დაუბერა და ღამით საშინელი შტორმი აბობოქრდა! საქართველოს რესპუბლიკის თითქმის მთელი ქართული „ფლოტი“ სოჭთან დაიღუპა... ძალზედ მძიმეა. მე ადგილს ვერ ვპოულობ, და სული მიკვნესის... ღამით კი საშინელი ტანჯვები გადავიტანე. მე ვნახე ჩვენი ფლოტის დაღუპვა და მესმოდა ყრუ კვნესა ბარჟისა, რომელსაც ზღვის ტალღები ამტვრებდა. მე განვიცდიდი ველური ტალღის ყოველ დარტყმას, და თითქოს-და ეს ჩემი ძვლები იმსხვრეოდა, როცა ისინი ნახევრად დანგრეულ ნავმისადგომს ეხეთქებოდნენ!.. ჩვენი „მიხეილი“ უკვე ნაპირზეა ამოგდებული, უზარმაზარი ბარჟა კი გვერდით წევს ფსკერზე... საშინელი განწყობაა... მაგრამ სიმწარეს მივეჩვიე და გრძნობებიც დამიჩლუნგდა... 

ქარიშხალი გრძელდება... ახლა სულ ერთია. 

25 სექტემბერს 18 წ. სოჭი. რივიერა. 

გუშინ ლაზარევკაში ვიმგზავრეთ. ლაზარევკასთან ვიკავებთ პოზიციებს. ლომთათიძისა და წიტაიშვილის ასეულები უკვე გავიდნენ პოზიციებზე. მტკიცედ ვმაგრდებით... ადგილმდებარეობა ლაზარევკამდე აღტაცების მომგვრელია. უმდიდრესი წაბლის ტყეები და უწყვეტი კაკლის ჭალები აღმართულა!.. 

ევგენი და მაზნიევი უკვე ეკატერინოდარში არიან. მოლაპარაკებებს აწარმოებენ გენერალ ალექსეევთან... 

30 სექტემბერს 18 წ. სოჭი. დილა. 

28-ში ეკატერინოდარიდან ევგენი და მაზნიევი ჩამოვიდნენ. მგზავრობა უშედეგო აღმოჩნდა. ალექსეევს, როგორც ჩანს, კარგი მადა აქვს (губа не дура), და მან მთელი სანაპიროს განთავისუფლება „ითხოვა“ მდინარე ბზიფამდე! ჩვენებმა გადაჭრით უარი განაცხადეს და ახლა ჩვენი საბრძოლო მახვილის ალესვა გვიხდება... 

ალექსეევის სახით ჩვენს ძველ ნაცნობს – რეაქციას შევხვდით... ჯერჯერობით ის დელიკატურობას თამაშობს, ვინაიდან ძალიან სუსტია. მაგრამ მისი თავხედობა და მომთხოვნელობა მისი ძალების ზრდის შესაბამისად გაიზრდება. ამიტომ ჩვენც უნდა გავამრავლოთ ჩვენი ძალები... 

ლაზარევკასთან უკვე ალექსეევის ნაწილები მოვიდნენ. გუშინ ჩვენ ვიმგზავრეთ ალექსეევკაში გენერალ მასლოვსკისთან შესახვედრად, გამმიჯნავი ხაზის დადგენის მიზნით. და აქ ლაზარევკაში აფრიალებული სამფეროვანი დროშა რევოლუციის შემდეგ პირველად ვიხილე!.. და როგორ მტკივნეულად, განგაშით შემეკუმშა გული... 

ალექსეევის ჯარები ძლიერადაა შელახული, მაგრამ მათ ძალიან ყოჩაღად უჭირავთ თავი და მათ შორის ბევრი ოფიცერია. 

თავად გენერალი მასლოვსკი ჩვენთან ძალზედ თავაზიანი იყო, მაგრამ მისი თავაზიანობა ნდობას ვერ გვინერგავდა... ჩვენ გადავწყვიტეთ გაყოფის ხაზად მდინარე ჩუხუკტი ჩავთვალოთ... ჩვენი გვარდიელები ლაზარევკაში ჯგუფებად დადიან და თავსაც გამარჯვებულებად გრძნობენ... 

4 ოქტომბერს 18 წ. სოჭი. ღამე. 

მხიარული სევდაა, საშინელი სევდა!.. ომი ჯერ არ არის, მაგრამ მისთვის ვემზადებით. ჩვენც, ისინიც – ალექსეეველებიც. ჩვენ ვემზადებით სიყვარულით, გატაცებით, ვინაიდან ვგრძნობთ მტერს. სანდრომ, ალექსანდრემ და მე სატყვიამფრქვევო საქმის შესწავლა დავიწყეთ. ეს „ეშმაკური მექანიკა“ ძალიან ადვილად გვემორჩილება... 

ალექსეევთან სასიცოცხლოდ კი არ ვიბრძოლებთ, არამედ სამკვდროდ! ნუთუ ახლაც არ მოეგებიან გონს ბოლშევიკები? ნუთუ ახლა მაინც არ შეეცდებიან ისინი იქცნენ პატიოსან რევოლუციონერებად?! ნუთუ ახლაც, როგორც ბათუმური ეპოპეის მკაცრ და პირქუშ დღეებში, ისინი შეუბრალებლად ჩაგვასობენ ზურგში თავიანთ მოშხამულ დანას? როგორ კოშმარად გადააქციეს მათ რევოლუცია და როგორ მკრეხელურად შებილწეს ნათელი იდეა სოციალიზმისა!.. 

მსოფლიო ფონზე უმსხვილესი ისტორიული ცვლილებები ხდება და უზარმაზარი ძვრებიც აღესრულება. ბულგარეთი უკვე მწყობრიდანაა გამოყვანილი, გერმანიას ურტყამენ. თურქეთი თავის მოკავშირეთაგან მოჭრილია!.. 

„უკეთესისაკენ მიდის ყველაფერი ამ საუკეთესო სამყაროში!“... («Всё к лучшему в этом лучшем из миров!»…) 

6 ოქტომბერი 18 წ. სოჭი. დილა. 

დღეს ალექსანდრე და მე ჩუხუკტზე მივემგზავრებით – ვფიქრობთ იქ დავრჩეთ და პოზიცია გავამაგროთ. ჩვენმა მთავრობამ გადაწყვიტა არავითარ შემთხვევაში არ დაუთმოს სოჭის ოკრუგი ალექსეევს: – თვით შეიარაღებულ ბრძოლამდეც კი! ეს კარგია, ამან ჩვენ დაგვამშვიდა... 

ხალხთა ბრძოლის საშინელ ველზე მოვლენები ვითარდება... თურქეთი უკვე თავისი საკუთარი ძალების ამარაა დატოვებული, და ეს კი დასასრულის დასაწყისს უთანაბრდება. თურქეთის დამარცხებამ და დასუსტებამ, შესაძლოა, ჩვენ ბათუმი დაგვიბრუნოს! ციებ-ცხელებიანი დაჩქარებით უნდა ვამზადოთ ჩვენ ძალები, ძალები და ისევ ძალები! ამაშია ჩვენი გადარჩენა. შესაძლოა, გერმანიამ დაჩქარებით დაიწყოს საქართველოდან ევაკუაცია და ამ ევაკუაციისთვისაც ჩვენ მზად უნდა ვიყოთ. გერმანიის წასვლასთან ერთად შეიძლება ჩვენში ახალი ანარქია დაიწყოს, ამ წასვლამ შეიძლება ჩვენს მრავალრიცხოვან მტრებს ფრთები შეასხას, და ჩვენც საკმარისი ძალები უნდა გვქონდეს მათთან გასამკლავებლად... 

7 ოქტომბერს 18 წ. გოლოვინკასთან. 

ღამე მეორე ბატარეაში გავატარეთ. ბატარეელები დიდებულად გაგვიმასპინძლდნენ! ბიჭების განწყობა კარგია. ახლა გზას ვაგრძელებთ – თავდაცვისათვის ვამზადებთ პოზიციას. 

და თავდასხმისთვისაც... 

8 ოქტომბერს 18 წ. კატკოვის მამული „ჩუხუქტი“. დილა. 

გუშინ გოლოვინის რაიონის გამაგრების სამუშაოებს ვათვალიერებდით. საქმეები კარგად მიდის, და სახალხო გვარდიელებიც მეგობრულად თხრიან სანგრებს... ჩვენი ოპერაციების მთელი დროის მანძილზე პირველად გვიხდება ნამდვილი სანგრების გათხრა... სასანგრო სამუშაოებს ჩვენი სახელოვანი რაჟდენ კერესელიძე ხელმძღვანელობს, ხოლო თავდაცვის უფროსი კი სიკო თითბერიძე გახლავთ. სიკო ყოველთვის მხნე და მხიარულია, და მისმა ორთაჭალელებმაც კარგი გამასპინძლება იციან. სიკოსგან ჩვენ მეწინავე ხაზზე გავეგზავრეთ – გიორგი ლომთათიძესთან. და აქ სრულიად იმედგაცრუებულნი და ძლიერ გულდაწყვეტილნი შევიქენით, ვინაიდან ვნახეთ, რომ ჩვენი მეწინავე პოზიცია თავდაცვისათვის მოუხერხებელია, რადგანაც მოწინააღმდეგეს გაბატონებული მდგომარეობა უჭირავს. ამან ჩვენ გული ძალზედ გვატკინა და გადავწყვიტეთ თავდაცვის მეწინავე ხაზი რამდენადმე უკან გადმოვიტანოთ. ჩვენ ზუბოვის-ხვრელში გავემგზავრეთ – შერემეტიევის მამულ „ჩიმიტოყვაჯში“. და ყველას ხასიათი სწრაფად გამოგვისწორდა, ვინაიდან აქ შესანიშნავი, მიუდგომელი და მოკლე პოზიცია ვიხილეთ. ჩვენ დაუცხრომელმა, ახალგაზრდულმა სიხარულმა მოგვიცვა, და ამ სიხარულით მოვხვდით მოხუც წერეთელთან, შერემეტივის მამულ „ჩიმიტოყვაჯის“ მმართველთან, რომელიც ახალი მაჭრით გაგვიმასპინძლდა. მხიარულად, კარგად და თავისუფლად ვიყავით! დიდინ ხანია, დიდი ხანია ასეთი ნათელი და მშვიდი სიხარული აღარ განმიცდია. სტუდენტობის ოქროს დღეები გამახსენდა, როცა სიხარული ასე ადვილად მიიღწეოდა და როცა ასე თავისუფლად შეიძლებოდა გვემხიარულა!.. ჩუმი, მაგრამ ძალმოსილი სიხარული აღწევდა გულში, და სულის კარებიც იღებოდა! ეს ნათელი და იშვიათი დღესასწაული გახლდათ – დღესასწაული რევოლუციის ორი წლის მანძილზე!.. და ისევ გაიწელა სადაგი დღეები – მძიმე, ზოგჯერ კაშკაშად-სისხლიანი, სამუშაო, რევოლუციური სადაგი დღეები!.. და ჩაივლის დღეები, ჩაივლის თვეები, შესაძლოა, მთელმა ცხოვრებამაც ჩაიაროს, ეს დღესასწაული კი შეიძლება აღარც განმეორდეს... 

11 ოქტომბერს 18 წ. მთის თხემზე. შუადღე. 

ჩვენ დაზვერვაზე ვართ. ჩვენმა მეგზურმა ვიაჩესლავმა – პოლონური სახელის მქონე ქართველმა, კარგად იცის ადგილმდებარეობა და ღირებულ მითითებებსაც გვაძლევს. ადგილმდებარეობა კი აქ ველური, მდიდრული, მაგრამ უკაცრიელია. იგი მხოლოდ ახლახანს შეიქნა უკაცრიელი და სულ ნახევარი საუკუნის წინ აქ თვალწარმტაცი და მდიდარი ჩერქეზული სოფლები იყო მიმოფანტული. ამაზე მრავალრიცხოვანი გაველურებული ბაღები და მიტოვებული კერები მოწმობენ. ოდესღაც აქ სიცოცხლე იყო. ახლა – სიცარიელე და ველურობაა. და არავინ არის, რომ წაბლისა და კაკლის ხეთა ნაყოფები მოკრიფოს. ისინი კი აქ მთელი ჭალებია, ტყეებიც კი... 

11 ოქტომბერს 18 წ. მამული ჩიმიტოყვაჯი. ღამე. 

ახლა ქრისტეფორე შარაძის მეტყვიამფრქვევეთა რაზმში ვიმყოფები. ჩვენ ღამის გასათევად ვლაგდებით. მე ჩემთვის შესანიშნავ საწოლს ვიმზადებ სურნელოვანი თივისაგან, და თვითონ ქრისტეფორეც ჩემს გვერდში წვება. იგი საოცარი, შეუცვლელი ამხანაგი და სანიმუშო ოფიცერია. ნეტა ბევრი გვყავდეს ასეთი მუშაკი! იგი ეს-ერია, მაგრამ მე მას ს.-დ-ებზე უფრო მეტად ვაფასებ... საერთოდ ჩვენთან დიდებული ბიჭები შეიკრიბნენ და საბრძოლო ვითარებაში პარტიულობა ისეთ როლს აღარ თამაშობს. პატიოსნება, გულადობა, უანგარობა და რევოლუციის საქმისადმი ერთგულება – აი რას ვაქცევთ ჩვენ ყურადღებას! და ჩვენ ბევრი კარგი ოფიცერიც გვყავს... სიკო, გიორგი, სიმონი, ნესტორი, სევასტი, ვარდენი, ილია – ყველა ისინი უყოყმანოდ დადებენ თავს „თავიანთი მეგობრებისათვის“... და თავად კონიევიც ძალიან ღირებული მუშაკია: მასთან ჩვენ მეგობრულად ვმუშაობთ და ვიცით, რომ ხალხს იგი არასოდეს უღალატებს!.. მალე ჩვენთან სოსო გედევანოვი მოვა. მას ჩვენ ასევე ვიცნობთ და გვიყვარს... 

ჩვენთან ფრონტზე სიმშვიდეა: ვთხრით სანგრებს, ვიკვლევთ ადგილმდებარეობას და ველოდებით მტერს... მტერი დუმს და ჩვენ ყველანი საშინლად მოწყენილები ვართ. 

დამარცხებული და იზოლირებული თურქები ახალციხისა და ახალქალაქის მაზრებს ტოვებენ. სიხარული იზრდება, იმედები ძლიერდება. ჩვენ დავიცავით თავისუფლება და რევოლუცია!.. და ჩვენ დავამტკიცებთ, რომ რევოლუცია მარტო ნგრევა კი არ არის, არამედ უმაღლესი შემოქმედებაცაა!.. ჩვენ ეს უნდა დავამტკიცოთ! 

მეტყვიამფრქვევეები დასაწოლად ლაგდებიან. ღამე საოცარია, თბილი. მთვარის ნამგალი მიძინებული თმახუჭუჭი მთის ზემოთ დაეკიდა და ჩუმი, ღამის ჩურჩულით აღივსო დედამიწა... 

კარგია ცხოვრება! 

კარგია, სასიხარულოა ცხოვრება!.. 

12 ოქტომბერს 18 წ. მამული ჩიმიტოყვაჯი. დილა. 

საოცარი ახალგაზრდა თელების ხეივანი. თელის ქვეშ ვზივარ და გამოღვიძებული ბუნების მჟღერ სიჩუმეს ვუსმენ. მარტოხელა გვარდიელები გულმოდგნედ აგროვებენ კაკლებს, ჩვენი ცხენები კი მშვიდობიანად სძოვენ მსუყე ბალახს. უკვე ღრმა შემოდგომაა, ფოთლები შეოქროსფრდა, ბალახი კი ჯერ ისევ მწვანეა, თითქოს გაზაფხულისა იყოს... 

მე წავედი ადამიანებისაგან, წავედი ჩემს ჩანაწერებთან, საკუთარ თავთან. და როგორღაც მსუბუქად, თავისუფლად ვსუნთქავ, როგორღაც უცნაურად, მშვიდად და სიხარულიანად არის სული. ზღაპრულად კარგია აქ!.. მაგრამ შემზარავი, დამთრგულველი უკაცრიელობაა. ყველაფერი მკვდარია გარშემო. და ყოველივე ეს უნდა გავაცოცხლოთ, სული შთავბეროთ. ამაშია დემოკრატიის ამოცანა და მოწოდება. უკვე რამდენიმე დღეა, რაც სოჭიდან გამოვემგზავრე. მე წამოვედი მოსაწყენი, მაგრამ დიდებული რივიერადან, წამოვედი გაღარიბებული და თითქმის დაცარიელებული კურორტის ყველა ცდუნებისაგან. მაგრამ ის ჯერ კიდევ ბოლომდე არ დაცარიელებულა. იქ ჯრ კიდევ არცთუ ცოტაა „ყოფილი ხალხი“, ოდესღაც ძლიერი, ძალაუფლებიანი და მდიდარი ხალხი. მათ თითქმის ყველას სძულთ რევოლუცია, რომელმაც ისინი გააკოტრა და დაამცირა. და ყველა ისინი მოუთმენლად მოელიან ალექსეეველებს. ჩვენ ისინი ძალიან მოწიწებით, თავაზიანადაც კი გვექცევიან, მაგრამ მათ არ ვუყვარვართ. არ ვუყვარვართ როგორც რევოლუციონერები და როგორც ქართველნი. და ეს უსიყვარულობა ფარულ სიძულვილში გადადის. 

ბედი თითქოსდა ჩვენდამი გაღიმებას იწყებს. საერთაშორისო ვითარება თანდათანობით ნათელი ხდება და საყოველთაო მშვიდობაც ახლოვდება. ამაშია ხსნა! დღეს თურქი-დამპყრობლები ამიერკავკასიიდან იწყებენ გასახლებას. ხვალ, აშკარაა, გერმანიის რიგი დადგება და ამისათვის ჩვენ მზად უნდა ვიყოთ, მთელი ძალები უნდა მოვიკრიბოთ. და როგორ სამწუხაროც არ უნდა ყოფილიყო გერმანიის „მშვიდობიანი შემოღწევა“ ჩვენს ქვეყანაში, როგორი მძიმეც არ უნდა ყოფილიყო ამასთან შერიგება, – ერთი რამ ყველასათვის აშკარაა: გერმანიამ დაგვიცვა ჩვენ თურქული ვანდალიზმისა და ბევრი საგარეო საფრთხისაგან. და ამისათვის ჩვენ მისი მადლიერნი ვართ. მაგრამ მალე დადგება დრო, როცა ჩვენ უნდა ვუთხრათ გერმანიას: „მავრმა თავისი საქმე გააკეთა“... და ამისათვის უნდა ვემზადოთ, ამისათვის ჩვენ ძლიერები უნდა ვიყოთ!.. და რაც უფრო მალე გავუმკლავდებით ალექსეეველებს, – მით უკეთესია... 

მსოფლიო და სამამულო ისტორიის ამ მნიშვნელოვან დროს მე გული ტფილისისაკენ მეწევა. განა იქ არ იჭედება ჩვენი პოლიტიკა, – ეს ხომ ჩვენი ქვეყნის ტვინი და სულია!.. და მე კი სულ დაუსრულებელ ლაშქრობებში მიწევს ხეტიალი და ეს მწყვეტს პოლიტიკისაგან. და ჩემთან ერთად – ბევრ მოწინავე, ძველ მუშაკსაც. ამაშია სევდა. და შესაძლოა, ბევრი „უხერხემლო ინტელიგენტი“ თვით ამხანაგების რიცხვიდანაც კი (სამწუხაროდ, არიან ასეთებიც!), ალბათ, ვარაუდობს, რომ სალაშქრო ცხოვრებისკენ მე ჩემი ბუნების ავანტიურიზმი მიზიდავს. ვინ იცის, შეიძლება, ამაში სიმართლის ნაწილიც არის, მაგრამ ამხანაგები სასტიკად ცდებიან, როცა ვარაუდობენ, რომ სუფთა პოლიტიკა მხოლოდ მათი ხვედრია. მაგრამ მე თუ ყოყმანის გარეშე გავცვალე სქელი წიგნები (ისინი კი საშინლად მიყვარდა!) სამხაზიან შაშხანაზე, და პოლიტიკა კი ომზე, – ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ რევოლუციურ ომებში ვხედავდი ჩვენი პოლიტიკის, ჩვენი სახელმწიფო მშენებლობის საფუძველს. და ახლაც კი, – როცა კბილებამდე ვარ შეიარაღებული, მე, უწინარეს ყოვლისა, საკუთარ თავს პოლიტიკურ მოღვაწედ მივიჩნევ, – და უკვე შემდეგ – რევოლუციის მეომრად. უწინრეს ყოვლისა, და ყველაფრის შემდეგ მე უბრალოდ სოციალ-დემოკრატი გახლავართ. ყოველგვარი nomen-ებისა და cognomen-ების გარეშე!.. 

23 ოქტომბერს 18 წ. სოჭი. რივიერა. დილა. 

ვიმგზავრე სოხუმში. იქ მოხდა აფხაზების „აჯანყება“. რა თქმა უნდა, არანაირი აჯანყება არ ყოფილა, მაგრამ, როგორც ჩანს, რეაქციულად განწყობილი აფხაზების ნაწილს გამოსვლა ჰქონდა ჩაფიქრებული. და ამ ბუზიდან შეეცადნენ სპილო შეექმნათ!.. ამასთან დაკავშირებით სოხუმში მოხდა დაპატიმრებები და სხვათა რიცხვში ვანიჩკა მარგიანი და ჟორა აჯემოვიც არიან შეპყრობილნი. ისინი, რა თქმა უნდა, არ უნდა დაეპატიმრებიათ, ვინაიდან, ყოველ შემთხვევაში, რეაქციონერები არ არიან. მაგრამ უცნაურია ვანიჩკა! რატომ დაუკავშირდა იგი რეაქციონერთა კომპანიას, რატომ ხდება მათი უნებური იარაღი?! ვანიჩკა ხომ ჩემი ძველი მეგობარია. მე საშინლად მეწევა გული ტფილისისაკენ. მინდა მოვლენების ცენტრში ვიყო. მოვლენები კი ასე ბევრია! გერმანელებს დასავლეთში ურტყამენ და კარგადაც ურტყამენ! თურქეთს „აღსასრული“ უდგება და, ალბათ, ბათუმი ისევ ჩვენი შეიქნება. საერთოდ, საერთაშორისო ვითარება რადიკალურად იცვლება და ჩვენ ყველაფერს მკაცრად უნდა ვითვალისწინებდეთ... 

ბათუმის სამარცხვინო ეპოპეა მახსენდება და არანაკლებ სამარცხვინო ზავიც თურქეთთან. შესაძლოა, მე და განსვენებული ვალიკო შარაშიძე მართლები ვიყავით, როცა ასე ენერგიულად ვთავაზობდით უარგვეყო დამამცირებელი მშვიდობა თურქეთთან და ომისაკენ მოვუწოდებდით. ვინ იცის?! ან შეიძლება, ჩვენ მაშინ სარწმუნო, გარდაუვალი დაღუპვა გველოდა?.. ძნელი სათქმელია... 

ანგლო-ფრანგული კოალიცია უკვე აშკარად იმარჯვებს და მეშინია, რომ სომეხი და რუსი შოვინისტები შეძლებენ ინგლისელები და ფრანგები ჩვენს წინააღმდეგ განაწყონ. ყოველ შემთხვევაში, ისინი ამის გაკეთებას შეეცდებიან. მაგრამ არ მინდა დავიჯერო, რომ მათ ეს გამოუვათ. ჩვენ შეგვიძლია გაბედულად და პატიოსნად წარვსდგეთ მთელი მსოფლიოს წინაშე, ყოველგვარი სასამართლოს წინაშე, თვით ყველაზე უფრო მკაცრისაც კი! ჩვენ ხომ ძალ-ღონე გვეცლებოდა თურქებთან უთანასწორო ბრძოლაში და არსაიდან არც დახმარება ყოფილა. არანაირი! ჩვენ ხომ ვიღუპებოდით ამ საშინელ ბრძოლაში, და თურქ-თათრებთან ბრძოლებში მამაცთა სიკვდილით დაეცნენ ჩვენი საუკეთესო ამხანაგები – ვალიკო შარაშიძე, სამსონ ღლონტი, სურგულაძე, ბერიძე, არონ შერვაშიძე, ანდღულაძე, ჩხაიძე და ბევრი, ბევრი სხვაც!.. 

ამ მძიმე მსხვერპლის ფასად გადავარჩინეთ ჩვენი ხალხი დაღუპვისა და ძარცვა-რბევისაგან. და ამის პატიება არ შეუძლიათ ჩვენთვის ჩვენს მტრებს. ამის პატიება არ შეუძლიათ ჩვენთვის სომეხ შოვინისტებს, რომლებიც ჩვენ ორგანიზებულად გვდევნიან! მაგრამ მიუხედავად ამისა ჩვენ კეთილი ურთიერთობები უნდა დავამყაროთ უბედურ სომეხ ხალხთან. ჩვენ უნდა ვისწავლოთ ვიყოთ გულისხმიერნი მისი ტანჯვა-წამებისადმი და ამ ტანჯვა-წამების სახელით ვაპატიოთ მას მისი ავადმყოფური, გაუწონასწორებელი ნაციონალიზმი. და, უწინარეს ყოვლისა, საჭიროა რაც შეიძლება მალე გავემიჯნოთ ერთმანეთს. მე მზად ვარ უარი ვთქვა ბამბაკსა და ლორეზე. დაე ყველაფერ ამას სომხები განაგებდნენ, მაგრამ დაე ისინი იქცნენ ჩვენს ერთგულ და პატიოსან მეგობრებად! დაე მათ გაიგონ, რომ მათი საუკეთესო მოკავშირე ახალგაზრდა ქართული დემოკრატიაა... 

მათ რომ მხოლოდ ამის გაგება შეეძლოთ!.. 

3 ნოემბერს ჩვენი პარტიული ყრილობაა. მინდა აუცილებლად მოვხვდე იქ. მინდა შიდაპარტიულ ნაციონალიზმს ვეომო! ბრძოლა კი აუცილებელია, ვინაიდან ნაციონალიზმი გადაჭრით იწყებს შემოღწევას ჩვენს გარემოში და ამიტომ მას ბოლო უნდა მოვუღოთ. მე მეცოდება ირაკლი ჩვენს გარემოში. მას უფრო მეტი ჰაერი და სივრცე სჭირდება. სხვანაირად იგი დაიხრჩობა. იგი ხომ ასეთი დიდია და მას ძალმოსილი ფრთები აქვს!.. ირაკლი და დიდი ნოე ჩემი მანათობლები არიან. მათთვის მე ბევრ რამეზე წავალ... 

ევგენი მე ძალიან და კარგად მიყვარს... 

(გაგრძელება იხ. ნაწილი III) 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა