(ქვემოთ შემოთავაზებული წერილი პირველად საზგადოებრივ ჟურნალ “ომეგას” 2000 წლის აპრილის ნომერში /# 4/ იქნა გამოქვეყნებული. ეს გახლავთ მარინე რევიშვილის რეცენზია XVIII-XIX სს. გამოჩენილი გერმანელი პოეტისა და მწერლის ფრიდრიჰ ჰოლდერლინის პირადი წერილების ერთი ნაწილის თარგმანების კრებულზე, რომლებიც ქართულად თარგმნა მარიამ ქსოვრელმა, ხოლო 1999 წელს ისინი გივი ალხაზიშვილისა და როსტომ ჩხეიძის რედაქციით “რჩეულთა ბიბლიოთეკის” სერიაში გამომცემლობა “ლომისმა” პატარა წიგნის სახით გამოსცა. ქვემოთ მოყვანილი სურათები კი სწორედ ამ წიგნის გარეკანი და თავფურცელი გახლავთ. ასევე დიდ მადლობას ვუხდით ქალბატონ მარინეს ასეთი თბილი და საქმიანი რეცენზიისთვის)
“მაინც როგორები ვართ ეს ადამიანები, საყვარელო! ასე მგონია, შენთან ყოფნის დროს ყველაზე ბედნიერი ვიყავი, ენით გამოუთქმელი ნეტარება მეუფლებოდა, როცა ზევით, მთას მივუყვებოდი და ჯერ კიდევ ვგრძნობდი ჩემს ბაგეზე შენს ამბორს – გავყურებდი მიდამოს და მთელი ქვეყნიერების გულში ჩაკვრა მსურდა – ახლაც ასეა!
ნეტავ როდემდე გასტანს ეს სიხარული? დიახ, მიყვარხარ. გაქრა უსიამოვნო გრძნობანი და მხნეობა მომეცა. ხშირად იფიქრე ჩემზე, შენ იცი, რომ მე შენი განუყრელი მეგობარი ვიქნები” – ვკითხულობთ ფრიდრიხ ჰოლდერლინის, გერმანელი რომანტიკოსის ამ ლირიკულ აღსარებას საყვარელი ქალისადმი და კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, რომ ადამიანთა ამაღლებულ გრძნობათა ენა ყველა დროსა და ეპოქაში ერთნაირია. არც ადამიანი იცვლება თავისი ბუნებითა და არსით, მიუხედავად იმისა, უბრალო მოკვდავია თუ გენიოსი მოაზროვნე და ლირიკოსი.
წერილის ფორმა განსაკუთრებით ცხოველმყოფელად გადმოსცემს ადამიანის პირადულსა და სათუთ განწყობილებებს, ინახავს იმწუთიერობის განცდას, ინახავს დროის და გარემოს კოლორიტს, ყოველდღიურობის შთამბეჭდავ ეპიზოდებს თავისებურ სინედლეს უნარჩუნებს, მითუმეტეს, თუ ავტორი უბრალო და გულღია მთხრობელია, ამიტომ ყოველთვის ინტერესს იწვევს ამგვარ თხზულებებთან შეხვედრა.
“მაინც როგორები ვართ ეს ადამიანები?” – კითხულობს დიდი გერმანელი, მართლაც, როგორც პორტრეტი იხატება ამ გამორჩეული პიროვნებისა პატარა კრებულში თავმოყრილ იმ წერილებში, რჩეულთა ბიბლიოთეკის სერიით “ფიქრები” რომ გამოცემულა – ფრიდრიხ ჰოლდერლინი, იმედი მომავალ საუკუნეთა, გერმანულიდან თარგმნა მარიამ ქსოვრელმა (“ლომისი”, 1999 წ.).
ჰოლდერლინის პოეზია გერმანული ენის, კულტურისა და სულიერების ერთ-ერთი მშვენიერი გამოვლინებაა. იოჰან ბეხერი გერმანულ პარნასზე მას გოეთეს, შილერის და ჰაინეს გვერდით მიუჩენდა ადგილს.
XVIII საუკუნის მიწურულს კი პოეტს მეგობართა ძალზე მცირე წრე იცნობდა და აფასებდა.
ბარათების ადრესატები ჰოლდერლინის ოჯახის წევრები – დედა, და-ძმა და მისი უახლოესი მეგობრები არიან: შტოიდლინი, ნოიფერი, ჰეგელი, ნიტჰამერი, შილერი, სიუზეტე გონტარდი – ადამიანები, რომელთა მიმართ იგი განსაკუთრებულ სულიერ სიახლოვეს გრძნობდა.
ეს ყოფითი ბარათები ფილოსოფიური ლირიკის შესანიშნავ ნიმუშებად შეიძლება აღვიქვათ. ჰოლდერლინის უაღრესად ფაქიზი და მოსიყვარულე ბუნების გარდა მათში გამოკვეთილია საზოგადოდ ადამიანის და, კერძოდ, გერმანული ხასიათის საუკეთესო თვისებები. ჰოლდერლინი ნამდვილი გერმანელია თავისი რომანტიზმით, ფილოსოფიური ხედვითა და პედანტური ხასიათით.
იგი თავისი ცხოვრების ცალკეულ ეპიზოდებს აღწერს, უშუალოდ მოგვითხრობს თავის თავზე, ცხოვრებაზე, მოგზაურობაზე, თავის ძიებებსა და გულისტკივილზე და ამ შესანიშნავი პიროვნების ცხოვრების მიღმა ცხადლივ ვხედავთ XVIII საუკუნის გერმანიას თავისი დიდი კულტურითა და პიროვნებებით, სულიერებით. ჰოლდერლინი დაუღალავი მოგზაური ყოფილა. ყოველთვის, როცა შესაძლებლობა ეძლეოდა, ეტლით, ცხენით თუ ფეხით ათვალიერებდა, ეცნობოდა და აკვირდებოდა თავის ქვეყანას და მის ბარათებში აღწერილი გერმანიის სანახები და პეიზაჟები ექსპრესიულ, ფერწერულ ტილოებად შეიძლება აღვიქვათ.
“საღამო ხანს მივადექი ე. წ. გრანს, სადაც გემებს ტვირთავენ; ამ სანახაობამ ისე მომაჯადოვა, მეგონა ხელახლა დავიბადე-მეთქი. დავიძაბე, გული ამიძგერდა, სული უსაზღვროებაში გაფრინდა, თვალი გამიშტერდა... ქანდაკებასავით გაშეშებული ვიდექი.
წარმოიდგინე შორეულ სივრცეში მდებარე მშვიდი რაინი, რომელსაც ისეთი ფართო კალაპოტი აქვს, რომ ხომალდებს ძლივს ამჩნევს თვალი. აქედან ისე შორსაა იგი, რომ ცისფერი კედელი გეგონება. მეორე ნაპირას ხშირსა და გაუვალ ტყეებს სწვდება თვალი. ტყეების მიღმა ჩანისლულია ჰაიდელბერგის მთიანეთი და ქვევით, ერთ მხარეს თვალუწვდენელი ვაკეა – ეს ყველაფერი უფლისგანაა კურთხეული – გემებს ტვირთავენ, ზღვაში შედიან, ქარი უბერავს, აფრას მოაფრიალებს, საღამოა – აღფრთოვანებული შინ დავბრუნდი. მადლობას ვწირავდი უფალს, ეს ყველაფერი რომ განმაცდევინა, რომ ათასობით ადამიანივით გულგრილად არ ჩამივლია მისთვის. შესაძლოა ისინი ამას მიჩვეულნი არიან, ანდა მათ გულის ნაცვლად ქვა უდევთ”. – ამგვარად აღწერს ჰოლდერლინი ჰპაიერის სანახებს.
ჰოლდერლინი ჰარმონიასა და სილამაზეს პოეზიასა და ხილულ ქვეყანაში ხედავს. მისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ეს ჰარმონიულობა ჩვეულებრივ პიროვნულ ურთიერთობებშიც დაინახოს. ძმისადმი და დისადმი ბარათებში იგი განსაკუთრებული სიფაქიზით საუბრობს ამაღლებულ დამოკიდებულებათა მნიშვნელობაზე. ესაუბრება სიყვარულზე, მეგობრობაზე, სათნოებაზე, პიროვნებად ქცევის რთულ პროცესზე, ზნეობაზე. უფროსი ძმის შეგონებანი ყოველთვის სევდანარევი ლირიზმითაა გამთბარი. “ძალასა და ენერგიას არ დავიშურებდი ისეთი ქვეყნის შესაქმნელად, სადაც თითოეული ადამიანის მთელი ძალისხმევა მიმართული იქნებოდა იქითკენ, რომ თავის თავს დამსგავსებოდა და ეს კანონი უპირველესი იქნებოდა სხვა კანონთა შორის. ადამიანები კი ერთს ამბობენ და მეორეს სჩადიან, სხვა რამ აქვთ გულში და სინამდვილეში ინიღბებიან. ჩემს ქვეყანაში კი შენ ვერ შეხვდები პირმოთნეებს... აქ ჭეშმარიტი კეთილშობილება და სიკეთე იმეფებს, რადგან არავის ენდომება მოჩვენებითობა და სიყალბე... ჩემო დაიკო, ვმადლობდეთ უფალს ჭეშმარიტად, რომ ჩვენს დაძმობაში სათნოება სუფევს, რაც ჩვენ ძვირფასი დედისგან გადმოგვეცა”.
ნიურტინგენში – დედის ოჯახში ჰოლდერლინის გარემოცვა განსაკუთრებით სადა და მოკრძალებული იყო. მოკრძალება, სათნოება მსჭვალავს მის ყოველ წერილს დედისადმი; “თქვენი დამჯერი შვილი” – ასე აწერს ხელს ჰოლდერლინი ბარათებს. ოჯახის ტრადიციისადმი პასუხისმგებლობამ აიძულა იგი, სწავლა ტუბინგენის სასულიერო სასწავლებელში გაეგრძელებინა, თუმცა პასტორობა მისი მოწოდება არ ყოფილა. რეიფუსი, პოეტის ერთ-ერთი თანამედროვე, ჰოლდერლინის სწორედ სასწავლებელში ყოფნის დროს: ხელმოკლე და გონებაშეზღუდულ თეოლოგებს შორის მუდამ პეწიანად ჩაცმული, წარმოსადეგი, დახვეწილი იერითა და მანერებით ჰოლდერლინი ისე გამოირჩეოდა, თითქოს ბერძენთა ღმერთი აპოლონი დაშვებულიყო მიწაზე. ჰოლდერლინი სულიერ დამოუკიდებლობასაც ინარჩუნებდა სასწავლებლის მწირ გარემოში.
იგი დამოუკიდებლად სწავლობდა ანტიკურ ავტორებს, კითხულობდა ფილოსოფიურ ლიტერატურას – ფრანგულს, გერმანულს. ტუბინგენში სწავლის პერიოდს ემთხვევა საფრანგეთის რევოლუციის დასაწყისი. ჰოლდერლინი ბოლომდე დარჩა მისი მიმდევარი. ფრანგული რევოლუცია მთელი სკოლა აღმოჩნდა ჰოლდერლინისა და მისი მეგობრებისათვის. ტუბინგენის სასწავლებლიდან მას ორი არაორდინალური მეგობარი შემორჩა: ჰეგელი და შელინგი. ჰეგელთან მას საუკეთესო თანამოაზრეობა აკავშირებდა. მათ ერთნაირად უხდებოდათ ბრძოლა ცხოვრებასთან, ჭიდილი თვითდამკვიდრებისთვის. შელინგს, მათგან განსხვავებით, ნაკლებად იზიდავდა პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი პრობლემები, გულგრილად უცქერდა ანტიკურობას. შელინგის კარიერა – აკადემიურიც და ლიტერატურულიც – უფრო მალე გამოიკვეთა. მას თაყვანს სცემდნენ. იგი ბედის ნებიერი იყო.
ჰოლდერლინის ბარათში ასეთ მონოლოგს წავაწყდებით: “ჩვენ ერთმანეთს დავცილდით ღვთის საუფლოსკენ! – დარწმუნებული ვარ, ღვთის ნებით შენ იმას მიაღწევ, დრო შენში ამ გზას არასოდეს წაშლის... ეს ხომ უმნიშვნელოვანესია, რითაც ჩვენ ერთმანერთი გვიყვარს. იგი ჩემეულიც არის, ამიტომ ჩვენი მეგობრობა მარადიულია... ხშირად მინდა შენთან ახლოს ვიყო. შენ ხშირად იყავი ჩემი გენია... მინდა ზოგიერთი რამ მასწავლო და მეც გიამბობდე ჩემს ამბებს”.
ტუბინგენის შემდეგ ჰოლდერლინისთვის დაიწყო ხეტიალის წლები – გუვერნიორობა შეძლებულ ოჯახებში, ცოდნის სრულყოფა და დაძაბული ლიტერატურული შრომა.
ერთ-ერთი ზამთარი ჰოლდერლინმა იენაში, სიცივესა და ნახევრად შიმშილში გაატარა. აქ ისმენდა ფიხტეს ლექციებს და, რაც მთავარია, იყო ვაიმარის ახლოს – ეს გარემო თავისი კულტურითა და ადამიანებით განსაკუთრებულ სულიერ საზრდოს აძლევდა მის მაძიებელ სულს. და, აგრეთვე, უნერგავდა რწმენას, რომელსაც ნოიფერისადმი წერილში გამოთქვამს: “... საკუთარი გზით უნდა იარო და თუ ქვას ფეხს წამოკრავ, ამან არ უნდა შეგაშინოს, არ უნდა დაბრკოლდე. ვიცი არსებობს დიდი მიზანი, დიდი ღვაწლი, დიდი რუდუნება და დიდი გამარჯვება, მაგრამ ამ დიდ საქმეებისთვის ცოტანი ირჯებიან”.
მართალია, შილერი კეთილგანწყობილი იყო ჰოლდერლინისადმი, მფარველობდა კიდეც მას (თავის ჟურნალ “თალიაში” “ჰიპერიონის” ფრაგმენტი და ლექსებიც დაბეჭდა), მიუხედავად ამისა, ვაიმარელი კლასიკოსები ნაკლებად იცნობდნენ ჰოლდერლინის პოეზიას, დიდად არც აინერესებდათ. თავიანთ მიმოწერაში გოეთე და შილერი მას გულგრილად ახსენებენ.
ჰოლდერლინის საკუთარი ბარათები შილერისადმი კი ტკივილითა და ტანჯვითაა აღსავსე. მათში კდემა და აღტაცება გამოსჭვივის. ამავე დროს, მის უზომო თავმოდრეკაში, კორიფეების მიმართ სულიერი თანასწორობის ტკივილიანი გაცნობიერებაც იკითხება.
ერთხელ შილერთან სტუმრად მისულმა ჰოლდერლინმა ოთახის სიღრმეში უცნობი კაცი შენიშნა. შილერმა ისინი ერთმანეთს წარუდგინა, მაგრამ ჰოლდერლინმა სახელი ვერ გაიგონა. მაგიდაზე “თალია” იდო. “უცნობმა მაგიდიდან ჟურნალი აიღო, მე იქვე ვიდექი. ჩემს სიახლოვეს გადაფურცლა ფრაგმენტი. არაფერი უთქვამს. ვგრძნობდი, როგორ ვწითლდებოდი. ის რომ მცოდნოდა, რაც ახლა ვიცი მის შესახებ, ალბათ სამარისფერი დამედებოდა”. მოგვიანებით შეიტყობს ჰოლდერლინი, ადამიანი, რომელიც ასე ცივად საუბრობდა, გოეთე იყო. ჰოლდერლინის ბარათში გოეთესთან შეხვედრის ეს ეპიზოდი თავისი მოულოდნელი ფინალით პატარა ნოველის სიუჟეტად გამოდგებოდა. განსაკუთრებით ცოცხლადაა გამოკვეთილი გოეთეს პიროვნება, მისი, როგორც თავდაჯერებული არისტოკრატის, პორტრეტი.
ჰოლდერლინის ცხოვრების უმშვენიერეს მოვლენად იქცა სიუზეტე გონტარდთან დამეგობრება და სულიერი სიახლოვე. სიუზეტე მაინის ფრანკფურტის ერთ-ერთი კომერსანტის მეუღლე და ოთხი შვილის დედა გახლდათ. ჰოლდერლინი მათთან გუვერნიორად მსახურობდა.
სიუზეტე იმ ადამიანთა რიცხვს ეკუთვნოდა, რომლისთვისაც სულიერი სწრაფვა უფრო გონივრული და ამაღლებული ყოფისკენ იყო მიმართული, ვიდრე ამას მისი ქმრის სიმდიდრე და საზოგადოიებრივი მდგომარეობა სთავაზობდა, მას ჰქონდა უნარი, ჩვეულებრივი ყოფის მიღმა უფრო ღრმა მოვლენები შეეცნო.
ჰოლდერლინის ბიოგრაფები ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ეს იყო ამაღლებული და შეუმღვრეველი მეგობრობა. ჰოლდერლინი უკითხავდა სიუზეტეს თავის ლექსებს, წერდა მისთვის, ხმამაღლა ფიქრობდა მის გვერდით და სიუზეტეც ყოველთვის მზად იყო, გაემხნევებინა იგი.
ჰოლდერლინი “ჰიპერიონის” მთავარ გმირსა და სიუზეტეს აიგივებდა და ორივეს დიოტიმას ეძახდა (ეს სახელი პლატონის “ნადიმიდანაა” გადმოღებული). სიუზეტეს შემყურეს, ჰოლდერლინს საოცრად სჯეროდა თავისი ლიტერატურული გმირისა და თავის თავშიც უფრო მეტ რწმენას გრძნობდა, როცა დიოტიმა მის გვერდით იმყოფებოდა.
ჰოლდერლინი იძულებული იყო, გონტარდების ოჯახი დაეტოვებინა. მისი წასვლის შემდეგ მისი და სიუზეტეს საიდუმლო მიმოწერა გაგრძელდა. სიუზეტესადმი მიწერილი ბარათი ლირიკული აღსარების ბრწყინვალე ნიმუშია, ტანჯული სულის ღაღადისია და სიყვარულის ამაღლებულ ოდად ჟღერს: “...რა აჯობებს, მითხარი, დავიუნჯოთ ის, რაც ჩვენს გულშია, თუ ჩვენს თავს გამოვუტყდეთ ხოლმე!.. უძვირფასესო სიცოცხლე! ჩემს უსაყვარლეს სიყვარულს, შენზე ფიქრებს თავად ნაზად და შეძლებისდაგვარად ხშირად ვუთხარი უარი და უარვყავი მხოლოდ შენი გულისთვის, რათა ამ ბედს შეეგუო. შენც ამისთვის იბრძოდი, ჩემო მშვიდობიანო! სიმშვიდის შესანარჩუნებლად შენ გმირულად დაითმინე, ჩვენ ვერაფერს შევცვლიდით და შენი გულის მარადიული არჩევანი შენში დაფარე და დაასამარე...”
სიუზეტეს ბარათებიც ასევე გამოხატავს ამაღლებულ გრძნობას თავისი თავის უარმყოფელი სიყვარულისა, როცა ქალს არაფერი ეიმედება, არაფერს ელის და, მიუხედავად ამისა, ღრმად განიცდის მისი რჩეულის ბედს – რა ელოდება ადამიანს, რომელსაც უსაზღვროდ უყვარს თავისუფლება და რომელიც მისდამი სიყვარულს შეუპყრია? – სიუზეტე გონტარდი სხვებზე უკეთ გრძნობდა ჰოლდერლინის პიროვნულ გამორჩეულობას, მის ტალანტსა და ფაქიზ სულს.
ჰოლდერლინი ხშირად მსჯელობს პიროვნების ჩამოყალიბების, “კაცად ქცევის” თემაზე. ადამიანს უნდა შეეძლოს, ანუ მას პიროვნებად აქცევს, სურვილთა უარყოფა, ამაო ვნებათა დათმობა. სისუსტის დაძლევა საკუთარ თავში, ადამიანს სიმყუდროვესა და ნეტარებას ანიჭებს. “არც გაამაყება ეგების და არც ფუჭი სიდიადე, არც მოჩვენებითმა სიმდაბლემ უნდა ჩაგაგდოს შფოთში. გონიერი და სამართლიანი განსჯა კაცს ავტორიტეტს ვერ შეუქმნის, იგი თავად უნდა გამოიწრთოს, არ უნდა უღალატოს წმინდა და ურყევ პრინციპებს, მისი სინდისი უნდა ამაღლდეს საკუთარსა თუ ფსევდოფილოსოფიაზე, უნდა უფრთხილდეს ცრუგანათლებასა და ქედმაღლობით გამოწვეულ უაზრობას”.
და ბოლოს ძმას ერთ შეგონებას სთავაზობს:
“სინდისი ჭკვიანებს არ შესწირო, მაგრამ ჭკვიანი უნდა იყო. არის საამისოდ ოქროს სიტყვები ნათქვამი: ღორებს მარგალიტებს ნუ დაუყრით”.
ჰოლდერლინი იმ ყაიდის პოეტებს ეკუთვნის, რომელნიც თავის თავს არ ახვევენ მკითხველს. ამავე დროს, მისი პიროვნულობა შეფარვით, მაგრამ მთელი ძალმოსილებით იხსნება პოეზიაში. იგი ჰეროიკულია, ამაღლებული. ამ თვისებებს ერწყმის ლირიზმი და სინაზე. ეს მებრძოლი სულისკვეთება განსაზღვრავს მის არა მარტო პოეტურ, არამედ ყოფით პიროვნულობასაც.
ჰოლდერლინი მთელი სიცოცხლე ასწავლიდა, მოძღვრავდა საშუალო ნიჭის ბავშვებს. ეს პროცესი ამძიმებდა, ხშირდ ეუფლებოდა ტანჯვა ამაოდ დაკარგული დროის გამო, მელანქოლია მისი ხშირი სტუმარი გახლდათ. “გამოსავალს ვეძებ და შვებას ვპოულობ, როცა ფანჯარაში მზეს ვხედავ” – წერსა ერთგან. იგი ჯიუტად ერთგულებდა თავის პოეტურ მისიას და ბედისწერას – ყოფილიყო ერთ-ერთი სულიერი წინამძღოლი გერმანიისა.
“ჩემი სიყვარული ახლა ადამიანთა სიყვარულია, და არა ყალბი, არა მიწიერი, არა ინერტული, როგორც ჩვენ ხშირად ვხვდებით... მე ცუდ ადამიანებშიც მიყვარს დიდი და მშვენიერი ძალა. მე მიყვარს მომავალ საუკუნეთა თაობები, რადგან ესაა ჩემი იმედი, რაც ძალას მმატებს და საქმისკენ მიბიძგებს. ჩვენი შვილიშვილები ჩვენზე უკეთესები იქნებიან...”
ჰოლდერლინი ორჯერ აღესრულა – ეთხელ სულიერად, როცა სულით დაავადებამ დარია ხელი და “თავისი თავიც გადაავიწყა და მთელი სამყაროც” (ცვაიგი), მეორედ 37 წლის შემდეგ – ფიზიკურად.
დაბადებითაც ორჯერ დაიბადა – მეორედ ამ ქვეყანას მაშინ მოევლინა, როცა მოგვიანებით გენიოსი პოეტისა და მოაზროვნის სახელი დაიმკვიდრა.
საუბრები ფილოსოფიაზე და ფილოსოფიური საუბრები სიცოცხლეზე, რელიგიასა და ზნეობაზე, ბავშვის აღზრდაზე, პიორვნებად ქცევაზე, ჭეშმარიტების ძიებაზე და ისევ ადამიანურ ურთიერთობებზე – მარადიულ ღირებულებათა უღრმეს შრეებს წვდება ბრძენი პოეტი ჰოლდერლინი.
და მისი ფილოსოფიური და ლირიკული ბარათები ქართულ ენაზეც ექსპრესიულად და შთამბეჭდავდაა ამეტყველებული. ამ თვალსაზრისით ეს კრებული გამონაკლისი არ არის რჩეულთა ბიბლიოთეკის სერიით გამოცემულ წიგნაკებში, სადაც მრავალფეროვანი და დიდძალი მასალაა დაუნჯებული, ყოველთვის მაღალი დონის თარგმანებს ვხვდებით. ამ სერიის გამოცემებში არაერთი პიროვნება ჩანს და კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, თუ რაოდენ საინტერესო და ფასეულია ჩვენთვის დიდი შემოქმედის დანახვა პიროვნულ პლანში, მისი სულიერი ბიოგრაფიის გააზრება.
ჩვენ შეგნებულად ავუარეთ გვერდი ჰოლდერლინის ბიოგრაფიის ძირითად თარიღებს, რადგან კრებულში ისინი თან ერთვის ბარათებს.
მარინე რევიშვილი
“მაინც როგორები ვართ ეს ადამიანები, საყვარელო! ასე მგონია, შენთან ყოფნის დროს ყველაზე ბედნიერი ვიყავი, ენით გამოუთქმელი ნეტარება მეუფლებოდა, როცა ზევით, მთას მივუყვებოდი და ჯერ კიდევ ვგრძნობდი ჩემს ბაგეზე შენს ამბორს – გავყურებდი მიდამოს და მთელი ქვეყნიერების გულში ჩაკვრა მსურდა – ახლაც ასეა!
ნეტავ როდემდე გასტანს ეს სიხარული? დიახ, მიყვარხარ. გაქრა უსიამოვნო გრძნობანი და მხნეობა მომეცა. ხშირად იფიქრე ჩემზე, შენ იცი, რომ მე შენი განუყრელი მეგობარი ვიქნები” – ვკითხულობთ ფრიდრიხ ჰოლდერლინის, გერმანელი რომანტიკოსის ამ ლირიკულ აღსარებას საყვარელი ქალისადმი და კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, რომ ადამიანთა ამაღლებულ გრძნობათა ენა ყველა დროსა და ეპოქაში ერთნაირია. არც ადამიანი იცვლება თავისი ბუნებითა და არსით, მიუხედავად იმისა, უბრალო მოკვდავია თუ გენიოსი მოაზროვნე და ლირიკოსი.
“მაინც როგორები ვართ ეს ადამიანები?” – კითხულობს დიდი გერმანელი, მართლაც, როგორც პორტრეტი იხატება ამ გამორჩეული პიროვნებისა პატარა კრებულში თავმოყრილ იმ წერილებში, რჩეულთა ბიბლიოთეკის სერიით “ფიქრები” რომ გამოცემულა – ფრიდრიხ ჰოლდერლინი, იმედი მომავალ საუკუნეთა, გერმანულიდან თარგმნა მარიამ ქსოვრელმა (“ლომისი”, 1999 წ.).
ჰოლდერლინის პოეზია გერმანული ენის, კულტურისა და სულიერების ერთ-ერთი მშვენიერი გამოვლინებაა. იოჰან ბეხერი გერმანულ პარნასზე მას გოეთეს, შილერის და ჰაინეს გვერდით მიუჩენდა ადგილს.
XVIII საუკუნის მიწურულს კი პოეტს მეგობართა ძალზე მცირე წრე იცნობდა და აფასებდა.
ბარათების ადრესატები ჰოლდერლინის ოჯახის წევრები – დედა, და-ძმა და მისი უახლოესი მეგობრები არიან: შტოიდლინი, ნოიფერი, ჰეგელი, ნიტჰამერი, შილერი, სიუზეტე გონტარდი – ადამიანები, რომელთა მიმართ იგი განსაკუთრებულ სულიერ სიახლოვეს გრძნობდა.
ეს ყოფითი ბარათები ფილოსოფიური ლირიკის შესანიშნავ ნიმუშებად შეიძლება აღვიქვათ. ჰოლდერლინის უაღრესად ფაქიზი და მოსიყვარულე ბუნების გარდა მათში გამოკვეთილია საზოგადოდ ადამიანის და, კერძოდ, გერმანული ხასიათის საუკეთესო თვისებები. ჰოლდერლინი ნამდვილი გერმანელია თავისი რომანტიზმით, ფილოსოფიური ხედვითა და პედანტური ხასიათით.
იგი თავისი ცხოვრების ცალკეულ ეპიზოდებს აღწერს, უშუალოდ მოგვითხრობს თავის თავზე, ცხოვრებაზე, მოგზაურობაზე, თავის ძიებებსა და გულისტკივილზე და ამ შესანიშნავი პიროვნების ცხოვრების მიღმა ცხადლივ ვხედავთ XVIII საუკუნის გერმანიას თავისი დიდი კულტურითა და პიროვნებებით, სულიერებით. ჰოლდერლინი დაუღალავი მოგზაური ყოფილა. ყოველთვის, როცა შესაძლებლობა ეძლეოდა, ეტლით, ცხენით თუ ფეხით ათვალიერებდა, ეცნობოდა და აკვირდებოდა თავის ქვეყანას და მის ბარათებში აღწერილი გერმანიის სანახები და პეიზაჟები ექსპრესიულ, ფერწერულ ტილოებად შეიძლება აღვიქვათ.
“საღამო ხანს მივადექი ე. წ. გრანს, სადაც გემებს ტვირთავენ; ამ სანახაობამ ისე მომაჯადოვა, მეგონა ხელახლა დავიბადე-მეთქი. დავიძაბე, გული ამიძგერდა, სული უსაზღვროებაში გაფრინდა, თვალი გამიშტერდა... ქანდაკებასავით გაშეშებული ვიდექი.
წარმოიდგინე შორეულ სივრცეში მდებარე მშვიდი რაინი, რომელსაც ისეთი ფართო კალაპოტი აქვს, რომ ხომალდებს ძლივს ამჩნევს თვალი. აქედან ისე შორსაა იგი, რომ ცისფერი კედელი გეგონება. მეორე ნაპირას ხშირსა და გაუვალ ტყეებს სწვდება თვალი. ტყეების მიღმა ჩანისლულია ჰაიდელბერგის მთიანეთი და ქვევით, ერთ მხარეს თვალუწვდენელი ვაკეა – ეს ყველაფერი უფლისგანაა კურთხეული – გემებს ტვირთავენ, ზღვაში შედიან, ქარი უბერავს, აფრას მოაფრიალებს, საღამოა – აღფრთოვანებული შინ დავბრუნდი. მადლობას ვწირავდი უფალს, ეს ყველაფერი რომ განმაცდევინა, რომ ათასობით ადამიანივით გულგრილად არ ჩამივლია მისთვის. შესაძლოა ისინი ამას მიჩვეულნი არიან, ანდა მათ გულის ნაცვლად ქვა უდევთ”. – ამგვარად აღწერს ჰოლდერლინი ჰპაიერის სანახებს.
ჰოლდერლინი ჰარმონიასა და სილამაზეს პოეზიასა და ხილულ ქვეყანაში ხედავს. მისთვის არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ეს ჰარმონიულობა ჩვეულებრივ პიროვნულ ურთიერთობებშიც დაინახოს. ძმისადმი და დისადმი ბარათებში იგი განსაკუთრებული სიფაქიზით საუბრობს ამაღლებულ დამოკიდებულებათა მნიშვნელობაზე. ესაუბრება სიყვარულზე, მეგობრობაზე, სათნოებაზე, პიროვნებად ქცევის რთულ პროცესზე, ზნეობაზე. უფროსი ძმის შეგონებანი ყოველთვის სევდანარევი ლირიზმითაა გამთბარი. “ძალასა და ენერგიას არ დავიშურებდი ისეთი ქვეყნის შესაქმნელად, სადაც თითოეული ადამიანის მთელი ძალისხმევა მიმართული იქნებოდა იქითკენ, რომ თავის თავს დამსგავსებოდა და ეს კანონი უპირველესი იქნებოდა სხვა კანონთა შორის. ადამიანები კი ერთს ამბობენ და მეორეს სჩადიან, სხვა რამ აქვთ გულში და სინამდვილეში ინიღბებიან. ჩემს ქვეყანაში კი შენ ვერ შეხვდები პირმოთნეებს... აქ ჭეშმარიტი კეთილშობილება და სიკეთე იმეფებს, რადგან არავის ენდომება მოჩვენებითობა და სიყალბე... ჩემო დაიკო, ვმადლობდეთ უფალს ჭეშმარიტად, რომ ჩვენს დაძმობაში სათნოება სუფევს, რაც ჩვენ ძვირფასი დედისგან გადმოგვეცა”.
ნიურტინგენში – დედის ოჯახში ჰოლდერლინის გარემოცვა განსაკუთრებით სადა და მოკრძალებული იყო. მოკრძალება, სათნოება მსჭვალავს მის ყოველ წერილს დედისადმი; “თქვენი დამჯერი შვილი” – ასე აწერს ხელს ჰოლდერლინი ბარათებს. ოჯახის ტრადიციისადმი პასუხისმგებლობამ აიძულა იგი, სწავლა ტუბინგენის სასულიერო სასწავლებელში გაეგრძელებინა, თუმცა პასტორობა მისი მოწოდება არ ყოფილა. რეიფუსი, პოეტის ერთ-ერთი თანამედროვე, ჰოლდერლინის სწორედ სასწავლებელში ყოფნის დროს: ხელმოკლე და გონებაშეზღუდულ თეოლოგებს შორის მუდამ პეწიანად ჩაცმული, წარმოსადეგი, დახვეწილი იერითა და მანერებით ჰოლდერლინი ისე გამოირჩეოდა, თითქოს ბერძენთა ღმერთი აპოლონი დაშვებულიყო მიწაზე. ჰოლდერლინი სულიერ დამოუკიდებლობასაც ინარჩუნებდა სასწავლებლის მწირ გარემოში.
იგი დამოუკიდებლად სწავლობდა ანტიკურ ავტორებს, კითხულობდა ფილოსოფიურ ლიტერატურას – ფრანგულს, გერმანულს. ტუბინგენში სწავლის პერიოდს ემთხვევა საფრანგეთის რევოლუციის დასაწყისი. ჰოლდერლინი ბოლომდე დარჩა მისი მიმდევარი. ფრანგული რევოლუცია მთელი სკოლა აღმოჩნდა ჰოლდერლინისა და მისი მეგობრებისათვის. ტუბინგენის სასწავლებლიდან მას ორი არაორდინალური მეგობარი შემორჩა: ჰეგელი და შელინგი. ჰეგელთან მას საუკეთესო თანამოაზრეობა აკავშირებდა. მათ ერთნაირად უხდებოდათ ბრძოლა ცხოვრებასთან, ჭიდილი თვითდამკვიდრებისთვის. შელინგს, მათგან განსხვავებით, ნაკლებად იზიდავდა პოლიტიკური და მოქალაქეობრივი პრობლემები, გულგრილად უცქერდა ანტიკურობას. შელინგის კარიერა – აკადემიურიც და ლიტერატურულიც – უფრო მალე გამოიკვეთა. მას თაყვანს სცემდნენ. იგი ბედის ნებიერი იყო.
ჰოლდერლინის ბარათში ასეთ მონოლოგს წავაწყდებით: “ჩვენ ერთმანეთს დავცილდით ღვთის საუფლოსკენ! – დარწმუნებული ვარ, ღვთის ნებით შენ იმას მიაღწევ, დრო შენში ამ გზას არასოდეს წაშლის... ეს ხომ უმნიშვნელოვანესია, რითაც ჩვენ ერთმანერთი გვიყვარს. იგი ჩემეულიც არის, ამიტომ ჩვენი მეგობრობა მარადიულია... ხშირად მინდა შენთან ახლოს ვიყო. შენ ხშირად იყავი ჩემი გენია... მინდა ზოგიერთი რამ მასწავლო და მეც გიამბობდე ჩემს ამბებს”.
ტუბინგენის შემდეგ ჰოლდერლინისთვის დაიწყო ხეტიალის წლები – გუვერნიორობა შეძლებულ ოჯახებში, ცოდნის სრულყოფა და დაძაბული ლიტერატურული შრომა.
ერთ-ერთი ზამთარი ჰოლდერლინმა იენაში, სიცივესა და ნახევრად შიმშილში გაატარა. აქ ისმენდა ფიხტეს ლექციებს და, რაც მთავარია, იყო ვაიმარის ახლოს – ეს გარემო თავისი კულტურითა და ადამიანებით განსაკუთრებულ სულიერ საზრდოს აძლევდა მის მაძიებელ სულს. და, აგრეთვე, უნერგავდა რწმენას, რომელსაც ნოიფერისადმი წერილში გამოთქვამს: “... საკუთარი გზით უნდა იარო და თუ ქვას ფეხს წამოკრავ, ამან არ უნდა შეგაშინოს, არ უნდა დაბრკოლდე. ვიცი არსებობს დიდი მიზანი, დიდი ღვაწლი, დიდი რუდუნება და დიდი გამარჯვება, მაგრამ ამ დიდ საქმეებისთვის ცოტანი ირჯებიან”.
მართალია, შილერი კეთილგანწყობილი იყო ჰოლდერლინისადმი, მფარველობდა კიდეც მას (თავის ჟურნალ “თალიაში” “ჰიპერიონის” ფრაგმენტი და ლექსებიც დაბეჭდა), მიუხედავად ამისა, ვაიმარელი კლასიკოსები ნაკლებად იცნობდნენ ჰოლდერლინის პოეზიას, დიდად არც აინერესებდათ. თავიანთ მიმოწერაში გოეთე და შილერი მას გულგრილად ახსენებენ.
ჰოლდერლინის საკუთარი ბარათები შილერისადმი კი ტკივილითა და ტანჯვითაა აღსავსე. მათში კდემა და აღტაცება გამოსჭვივის. ამავე დროს, მის უზომო თავმოდრეკაში, კორიფეების მიმართ სულიერი თანასწორობის ტკივილიანი გაცნობიერებაც იკითხება.
ერთხელ შილერთან სტუმრად მისულმა ჰოლდერლინმა ოთახის სიღრმეში უცნობი კაცი შენიშნა. შილერმა ისინი ერთმანეთს წარუდგინა, მაგრამ ჰოლდერლინმა სახელი ვერ გაიგონა. მაგიდაზე “თალია” იდო. “უცნობმა მაგიდიდან ჟურნალი აიღო, მე იქვე ვიდექი. ჩემს სიახლოვეს გადაფურცლა ფრაგმენტი. არაფერი უთქვამს. ვგრძნობდი, როგორ ვწითლდებოდი. ის რომ მცოდნოდა, რაც ახლა ვიცი მის შესახებ, ალბათ სამარისფერი დამედებოდა”. მოგვიანებით შეიტყობს ჰოლდერლინი, ადამიანი, რომელიც ასე ცივად საუბრობდა, გოეთე იყო. ჰოლდერლინის ბარათში გოეთესთან შეხვედრის ეს ეპიზოდი თავისი მოულოდნელი ფინალით პატარა ნოველის სიუჟეტად გამოდგებოდა. განსაკუთრებით ცოცხლადაა გამოკვეთილი გოეთეს პიროვნება, მისი, როგორც თავდაჯერებული არისტოკრატის, პორტრეტი.
ჰოლდერლინის ცხოვრების უმშვენიერეს მოვლენად იქცა სიუზეტე გონტარდთან დამეგობრება და სულიერი სიახლოვე. სიუზეტე მაინის ფრანკფურტის ერთ-ერთი კომერსანტის მეუღლე და ოთხი შვილის დედა გახლდათ. ჰოლდერლინი მათთან გუვერნიორად მსახურობდა.
სიუზეტე იმ ადამიანთა რიცხვს ეკუთვნოდა, რომლისთვისაც სულიერი სწრაფვა უფრო გონივრული და ამაღლებული ყოფისკენ იყო მიმართული, ვიდრე ამას მისი ქმრის სიმდიდრე და საზოგადოიებრივი მდგომარეობა სთავაზობდა, მას ჰქონდა უნარი, ჩვეულებრივი ყოფის მიღმა უფრო ღრმა მოვლენები შეეცნო.
ჰოლდერლინის ბიოგრაფები ერთხმად აღნიშნავენ, რომ ეს იყო ამაღლებული და შეუმღვრეველი მეგობრობა. ჰოლდერლინი უკითხავდა სიუზეტეს თავის ლექსებს, წერდა მისთვის, ხმამაღლა ფიქრობდა მის გვერდით და სიუზეტეც ყოველთვის მზად იყო, გაემხნევებინა იგი.
ჰოლდერლინი “ჰიპერიონის” მთავარ გმირსა და სიუზეტეს აიგივებდა და ორივეს დიოტიმას ეძახდა (ეს სახელი პლატონის “ნადიმიდანაა” გადმოღებული). სიუზეტეს შემყურეს, ჰოლდერლინს საოცრად სჯეროდა თავისი ლიტერატურული გმირისა და თავის თავშიც უფრო მეტ რწმენას გრძნობდა, როცა დიოტიმა მის გვერდით იმყოფებოდა.
ჰოლდერლინი იძულებული იყო, გონტარდების ოჯახი დაეტოვებინა. მისი წასვლის შემდეგ მისი და სიუზეტეს საიდუმლო მიმოწერა გაგრძელდა. სიუზეტესადმი მიწერილი ბარათი ლირიკული აღსარების ბრწყინვალე ნიმუშია, ტანჯული სულის ღაღადისია და სიყვარულის ამაღლებულ ოდად ჟღერს: “...რა აჯობებს, მითხარი, დავიუნჯოთ ის, რაც ჩვენს გულშია, თუ ჩვენს თავს გამოვუტყდეთ ხოლმე!.. უძვირფასესო სიცოცხლე! ჩემს უსაყვარლეს სიყვარულს, შენზე ფიქრებს თავად ნაზად და შეძლებისდაგვარად ხშირად ვუთხარი უარი და უარვყავი მხოლოდ შენი გულისთვის, რათა ამ ბედს შეეგუო. შენც ამისთვის იბრძოდი, ჩემო მშვიდობიანო! სიმშვიდის შესანარჩუნებლად შენ გმირულად დაითმინე, ჩვენ ვერაფერს შევცვლიდით და შენი გულის მარადიული არჩევანი შენში დაფარე და დაასამარე...”
სიუზეტეს ბარათებიც ასევე გამოხატავს ამაღლებულ გრძნობას თავისი თავის უარმყოფელი სიყვარულისა, როცა ქალს არაფერი ეიმედება, არაფერს ელის და, მიუხედავად ამისა, ღრმად განიცდის მისი რჩეულის ბედს – რა ელოდება ადამიანს, რომელსაც უსაზღვროდ უყვარს თავისუფლება და რომელიც მისდამი სიყვარულს შეუპყრია? – სიუზეტე გონტარდი სხვებზე უკეთ გრძნობდა ჰოლდერლინის პიროვნულ გამორჩეულობას, მის ტალანტსა და ფაქიზ სულს.
ჰოლდერლინი ხშირად მსჯელობს პიროვნების ჩამოყალიბების, “კაცად ქცევის” თემაზე. ადამიანს უნდა შეეძლოს, ანუ მას პიროვნებად აქცევს, სურვილთა უარყოფა, ამაო ვნებათა დათმობა. სისუსტის დაძლევა საკუთარ თავში, ადამიანს სიმყუდროვესა და ნეტარებას ანიჭებს. “არც გაამაყება ეგების და არც ფუჭი სიდიადე, არც მოჩვენებითმა სიმდაბლემ უნდა ჩაგაგდოს შფოთში. გონიერი და სამართლიანი განსჯა კაცს ავტორიტეტს ვერ შეუქმნის, იგი თავად უნდა გამოიწრთოს, არ უნდა უღალატოს წმინდა და ურყევ პრინციპებს, მისი სინდისი უნდა ამაღლდეს საკუთარსა თუ ფსევდოფილოსოფიაზე, უნდა უფრთხილდეს ცრუგანათლებასა და ქედმაღლობით გამოწვეულ უაზრობას”.
და ბოლოს ძმას ერთ შეგონებას სთავაზობს:
“სინდისი ჭკვიანებს არ შესწირო, მაგრამ ჭკვიანი უნდა იყო. არის საამისოდ ოქროს სიტყვები ნათქვამი: ღორებს მარგალიტებს ნუ დაუყრით”.
ჰოლდერლინი იმ ყაიდის პოეტებს ეკუთვნის, რომელნიც თავის თავს არ ახვევენ მკითხველს. ამავე დროს, მისი პიროვნულობა შეფარვით, მაგრამ მთელი ძალმოსილებით იხსნება პოეზიაში. იგი ჰეროიკულია, ამაღლებული. ამ თვისებებს ერწყმის ლირიზმი და სინაზე. ეს მებრძოლი სულისკვეთება განსაზღვრავს მის არა მარტო პოეტურ, არამედ ყოფით პიროვნულობასაც.
ჰოლდერლინი მთელი სიცოცხლე ასწავლიდა, მოძღვრავდა საშუალო ნიჭის ბავშვებს. ეს პროცესი ამძიმებდა, ხშირდ ეუფლებოდა ტანჯვა ამაოდ დაკარგული დროის გამო, მელანქოლია მისი ხშირი სტუმარი გახლდათ. “გამოსავალს ვეძებ და შვებას ვპოულობ, როცა ფანჯარაში მზეს ვხედავ” – წერსა ერთგან. იგი ჯიუტად ერთგულებდა თავის პოეტურ მისიას და ბედისწერას – ყოფილიყო ერთ-ერთი სულიერი წინამძღოლი გერმანიისა.
“ჩემი სიყვარული ახლა ადამიანთა სიყვარულია, და არა ყალბი, არა მიწიერი, არა ინერტული, როგორც ჩვენ ხშირად ვხვდებით... მე ცუდ ადამიანებშიც მიყვარს დიდი და მშვენიერი ძალა. მე მიყვარს მომავალ საუკუნეთა თაობები, რადგან ესაა ჩემი იმედი, რაც ძალას მმატებს და საქმისკენ მიბიძგებს. ჩვენი შვილიშვილები ჩვენზე უკეთესები იქნებიან...”
ჰოლდერლინი ორჯერ აღესრულა – ეთხელ სულიერად, როცა სულით დაავადებამ დარია ხელი და “თავისი თავიც გადაავიწყა და მთელი სამყაროც” (ცვაიგი), მეორედ 37 წლის შემდეგ – ფიზიკურად.
დაბადებითაც ორჯერ დაიბადა – მეორედ ამ ქვეყანას მაშინ მოევლინა, როცა მოგვიანებით გენიოსი პოეტისა და მოაზროვნის სახელი დაიმკვიდრა.
საუბრები ფილოსოფიაზე და ფილოსოფიური საუბრები სიცოცხლეზე, რელიგიასა და ზნეობაზე, ბავშვის აღზრდაზე, პიორვნებად ქცევაზე, ჭეშმარიტების ძიებაზე და ისევ ადამიანურ ურთიერთობებზე – მარადიულ ღირებულებათა უღრმეს შრეებს წვდება ბრძენი პოეტი ჰოლდერლინი.
და მისი ფილოსოფიური და ლირიკული ბარათები ქართულ ენაზეც ექსპრესიულად და შთამბეჭდავდაა ამეტყველებული. ამ თვალსაზრისით ეს კრებული გამონაკლისი არ არის რჩეულთა ბიბლიოთეკის სერიით გამოცემულ წიგნაკებში, სადაც მრავალფეროვანი და დიდძალი მასალაა დაუნჯებული, ყოველთვის მაღალი დონის თარგმანებს ვხვდებით. ამ სერიის გამოცემებში არაერთი პიროვნება ჩანს და კიდევ ერთხელ ვრწმუნდებით, თუ რაოდენ საინტერესო და ფასეულია ჩვენთვის დიდი შემოქმედის დანახვა პიროვნულ პლანში, მისი სულიერი ბიოგრაფიის გააზრება.
ჩვენ შეგნებულად ავუარეთ გვერდი ჰოლდერლინის ბიოგრაფიის ძირითად თარიღებს, რადგან კრებულში ისინი თან ერთვის ბარათებს.
მარინე რევიშვილი
No comments:
Post a Comment