(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», томъ I, Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ, книга II. Закавказье. Санктъ-Петербургъ, 1871, ვრცელი წერილის «ქართველური ტომი» /«Картвельское племя»/ მესამე განყოფილების «თუშები, ფშავლების და ხევსურები» /«Тушины, пшавы и хевсуры»/ შესაბამისი თავის თარგმანს)
თავი III
(ხევსურის, ფშავლისა და თუშის სახლი; მათი ოჯახური ყოფა-ცხოვრება და სტუმართმოყვარეობა. – ცრურწმენა და წეს-ჩვეულებანი /ადათები/ ქორწილებზე, ბავშვის დაბადებისას და მიცვალებულთა დასაფლავების დროს.)
ძლივს მისადგომ კლდეების შვერებზე, ვიწრო ბილიკებზე, როგორც არწივთა ბუდები, ხევსურების სოფლებია დაკიდებული, რომლებიც ხისგან ან ფილაქნისგანაა ნაშენები კირის გარეშე და რამდენიმე იარუსად სათოფურებით. კირით ნაგები კოშკები ძლზედ იშვიათია ხევსურეთში, ხოლო ისინი კი, რომლებიც არის, განსაკუთრებულ იმედს შეადგენენ მათ დაცვაზე.
– შენ ჩვენო დიდო იმედო, ამბობს ერთი ხევსურული სიმღერა, კოშკო ნაგებო კირითა.
ფშავლების სოფლები, რომლებიც ხეობებში და მთების კალთებზეა მიმოფანტული, მრავალმოსახლეობიანი არ არის. «ჩვენ ვნახეთ, ამბობდა დიმიტრი ბაქრაძე, მხოლოდ ერთი სოფელი ოცდახუთი ან ოცდაათი ოჯახისგან, იმ დროს როდესაც მთელი დანარჩენი სოფლები ორი-სამი კომლისგან შედგებოდა».
ფშავლების სახლები სახელდახელოდაა შეკოწიწებული (сколочены на скорую руку), ხოლო მიწურები კი ძლივსღა ჩანს დედამიწის ზედაპირზე.
ბუჩქნარებს შორის და მწვანე მინდვრებზე დადის ფშავის მთელი სიმდიდრე: ცხენები, რქოსანი საქონელი, ქათმები დ ინდაურები.
არცთუ დიდ და დაბალ ხვრელს, რაღაც კარის მაგვარს, შევყავართ ხევსურის ან ფშავლის სახლში, რომელიც დაბლობ ადგილების მცხოვრებლებში ერთ იარუსადაა აშენებული, ჩალით დაფარული მორებისგან, მთიანი ადგილების მცხოვრებლებში კი ფილაქნისგან, და იმდენად დაბლა, რომ მისი სახურავი თითქმის დედამიწის ზედაპირამდე ჩამოდის. კარი ერთადერთი ხვრელის სამსახურს უწევთ სინათლის შესვლისა და კვამლის გამოსვლისთვის.
სახლის შინაგნი სახე და მოწყობილობა მარტივია და ერთი, ხშირად ფართო, ოთახისგან შედგება. ის ბნელია, მისი კედლები ჭვარტლითაა დაფარული და ობობის ქსელებით მოდებული. ოთახის შუაგულში ჩანს კერა ანუ, უფრო სწორედ, კოცონი, რომლის ძირშიც ფილაქანია დაგებული და მასზე ცეცხლი გაჩაღებული. მის გარშემო თავი მოუყრია მთელ ოჯახს, «დაუბანელსა და დაუვარცხნელს».
ოთახის ერთ კუთხეში დგანან ძროხა, ცხენი და ხბორები; მეორეში დაწნული საკაცეები თივით. განრთხმულა რა მათზე, სძინავს ოჯახის თავს, რომელსაც ნაბადი ან უსაპირო ტყაპუჭი აქვს დაფარებული. ოჯახის სხვა წევრები ცეცხლის ახლოს წვანან, ერთ მხარეს მამრობითი სქესისა, მეორე მხარეს მდედრობითის.
ბოძზე, რომელიც სახურავს იჭერს, ჰკიდია იარაღი, კალათები და რამდენიმე წყვილი წინდა. ორი-სამი სპილენძის ქვაბი, რომელთაგან ერთი კერის თავზე ჩამოკიდებული, რამდენიმე თიხის ქოთანი (კოკა), არცთუ ბევრი ხის ჭურჭელი, რომლებიც ხის თითო ნაჭრებისგანაა გამოთლილი, მოსახლის მთელ საშინაო ჭურჭელს შეადგენენ.
უმთავრესი სიმდიდრე იარაღსა და სპილენძის ჭურჭელში შედგება; ფული ძალზედ იშვიათია.
მდიდრად ის ითვლება, ვისც 14-დან 15 ძროხმდე; 4-დან 5 ხარამდე, 2-3 ცხენი და ერთი ჯორი ჰყავს.
მთის სოფლების მცხოვრებნი, არ ფლობენ რა შინაური მეურნეობის დიდ სიმდიდრეს, ამასთან ზოგჯერ ხე-ტყის უკმარისობას განიცდიან, თავიანთთვის სახლებს ფილაქნებისგან იშენებენ: ფშავლები სამ სართულად, ხევსურები ორად. ფშავლებში ზედა სართულზე თავსდებიან მამაკაცები, თივა, ჩალა და სხვადასხვა ძველმანები; მეორეზე – ოჯახი; ქვედა სართულზე კი საქონელი. ხევსურებში ზედა სართული, ანუ ჭერხო (черхо), ორ ნახევრადაა გაყოფილი: ერთი ოჯახის მეთაურისთვის, ხოლო მეორე კი შინაური მეურნეობისთვის; ქვედა სართულზე, ანუ ბოსელში (босели), თავსდება მთელი ოჯახი.
მამაკაცს, და მით უმეტეს ოჯახის თავს, არ შეშვენის ქვედა სართულის კარში შესვლა; იქ იგი ზედა სართულიდან ჩადის, ხვრელის გავლით და გაკეთებული კიბის გამოყენებით. ეს განშტოებები იშვიათად ცხოვრობენ დიდ ოჯხებად; როცა ცოლს მოიყვანს, თითოეული საკუთარ სახლს იშენებს და მეურნეობას იწყობს. მამა ოჯხის თავია, რომელიც მას სიტყვაშეუბრუნებლად ემორჩილება. ფშვლებსა და ხევსურებში ვაჟიშვილს 20 წლისას აქორწინებენ, თუშებში კი 27 წლისას. თუშები არ შედიან ქორწინებაში მამაკაცური ხაზით მეთორმეტე და ქალური ხაზით მეექვსე თაობამდე. ერთი სოფლის მცოვრებნი, თუნდაც ისინი ურთიერთშორის ნათესავები არც იყვნენ, ქორწინებაში არ შედიან. თუში ქალწული დაბადებიდან 23 წელზე ადრე არ თხოვდება, ხევსურებსა და ფშვლებში კი 20 წელზე ადრე. დაქორწინებული მთიელი მაშინვე გამოეყოფა თავის ოჯახს. გაყოფის დროს მამა მთელ თავის მამულს ვაჟიშვილებს თანაბრდ აძლევს, ხოლო უფროს ძეს კი, გარდა ამისა, რაიმე ნივთს უფროსობისთვის. არ იტოვებს რა გაყოფისას თავისთვის არაფერს, ის შემდეგ თავის ვაჟიშვილებთან რიგის მიხედვით ცხოვრობს. ქვრივი არანაირ წილს არ ღებულობს ქმრის მამულიდან, თუ მას ვაჟიშვილები არ ჰყავს. თუმცა კი, მას შეუძლია ქმრის სახლში დარჩეს, და მაშინ მემკვიდრეებმა იგი უნდა შეინახონ. გარდაცვლილის ქალიშვილები, თუშებში, ნათესავებმა უნდა აღზარდონ და კარგი სამკაულით (семкаури) გაათხოვონ, რომელიც ვერცხლის სამკერდე ყელსაბამებისა და სხვადასხვა სამკაულებისგან შედგება. თუ ძმებიდან რომელიმე უშვილოდ მოკვდება, მაშინ მისი მამული დანარჩენ ძმებს შორის ნაწილდება.
თუმცა კი სიმდიდრეს გავლენა არა აქვს მცხოვრებთა კეთილდღეობაზე. როგორც ღარიბი, ისე მდიდარიც ცხოვრების ერთნაირი კეთილმოწყობებით კმაყოფილდებიან. ერთთა და მეორეთა მთელ სახლში ჩანს ჭუჭყი, უსუფაობა და მიუხედაობა (грязь, нечистота и неопрятность). კვამლი, რომელიც ოთახს ავსებს, თვალებს წვავს. ყროლი, რომელიც მოკლული ნადირის ხორცის შებოლვის დროს ვრცელდება, რომელსაც აქაურები საჭმელად ახალ ძროხის ხორცს ამჯობინებენ, ნეხვის სუნი, მილიონობით რწყილი, თაგვები, რომლებიც ჭერში განუწყვეტლივ დარბიან და ჭვარტლს დაბლა ყრიან – ყველაფერი ეს ისეთი რამაა, რომლებიც მიუჩვეველ ადამიანს ართმევენ იმის საშუალებას, რომ ოთახში დიდხანს დარჩეს და აიძულებენ მას გაიქცეს (Очерки Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 22. Записки о Тушино-Пшаво-Хевсур. округе кн. Эристова. Кавк. 1854 г. № 49. См. так же Записки К. О. И. Р. Г. в. кн. III).
ფშავლები ძალზედ უსუფთაონი არიან. მათი სახლები ბოსლებზე მეტი არ არის, რომლებსაც არასოდეს ჰგვიან და რომლებიც ერთდროულად ადამიანებსაც უწევენ საცხოვრებლის სამსახურს და საქონელსაც. ფშაველი მტვრიან ქეჩებზე წევს, რომლებიც ნეხვზეა დაფენილი. ფშავლის სამოსელი უსუფთაოა, გაქონილი და პერანგს მხოლოდ მაშინ იხდიან, როცა ნაკუწებად ქცეული, თვითონ ვარდება მხრებიდან. ფშაველი საჭმელს არ განარჩევს და ყველანაირ სისაძგლეს ჭამს (естъ всякую мерзость).
ამ კეთილმოუწყობლობათა მიუხედავად, აქაური თავისი საცხოვრისით კმაყოფილია. ასრულებს რა საველე სამუშოებიდან მხოლოდ ხვნა-თესვასა და თიბვას, მამაკაცმა მთელი დანარჩენი მეურნეობა ქალების მზრუნველობას დააკისრა, ხოლო თავად კი მთელ თავისუფალ დროს სახლში ან მეზობელთან სტუმრად ატარებს.
მამაკაცებს უყვართ საზოგადოებაში ყოფნა და ერთმანეთთან სტუმრობა. სტუმართმოყვარეობა ამ ხალხებში უმაღლეს დონემდეა განვითარებული, და სტუმარი, ვინც არ უნდა იყოს იგი, წმინდა პირად ითვლება. სტუმარს ჩვეულებრივ კართან ხვდებიან, ცხენსა და იარაღს ჩამოართმევენ და მოსასვენებელში მიჰყავთ. «იქ დაზეპირებული ფრაზებით ეკითხებიან მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ოჯახის, საქონლის, იარაღის მდგომარეობისა და იმის შესახებ, ხომ არ არის რაიმე უბედურება, რამაც მას გამომგზავრება აიძულა» («Очерки Хевсурiи» Зиссермана. Кавказ. 1851 г. № 22). როცა სტუმარი შედის, მაშინ ყველანი ფეხზე დგებიან.
– დასხედით, ამბობს იგი; მხოლოდ მტრების წინაშე ადექით.
სტუმრის პატივსაცემად პატიჟებენ მეზობლებს და იწყება ქეიფი. სტუმარი ჭამს, მასპინძელი კი მის წინაშე მუხლებზე დგას ან ფანდურზე უკრავს. როცა კარგად გაძღება, სტუმარი დგება და, დასვამს რა მასპინძელს, მას უმასპინძლდება, თავად კი ემსახურება. მასპინძლის თანხმობის გარეშე, სტუმარს არ შეუძლია წავიდეს, თუნდაც პირველი მას მთელ კვირას არ უშვებდეს. ამ ხალხებს შორის არსებობს ძმად გაფიცვის წეს-ჩვეულება (обычай братовства). იმისთვის, რათა ძმად გაიფიცონ, აუცილებელია ფიცვერცხლის ჭამის წესი აღასრულონ, ე. ი. ღვინოში ვერცლის მონეტა ჩათალონ და შემდეგ ორივემ მორიგეობით სამ-სამი ყლუპი მოსვას. ამ წესის (обрядъ) შემდეგ, შემსმელები ძმებზე უფრო მეტნი ხდებიან. თითოეული შედის მეორის სახლში, როგორც საკუთარში; მასპინძლის დები მისი დები ხდებიან. ახალი ძმა თქვენ მაშინაც კი დაგიცავთ, მას რომ ამისთვის სიცოცხლის გაღება დასჭირდეს («Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавказъ 1854 года № 50 и 51).
აქაური დროს წინაპართა გმირული საქციელის შესახებ თხრობაში, თამბაქოს განუწყვეტელ წევასა და ფანდურის ჟღერაში ატარებს, რასაც თან ველური სიმღერები ახლავს (бряцанiя на пандуре, сопровождаемой дикими песнями). ასეთ მდგომარეობაში მამა ასწავლის (поучаетъ) ოჯახს ან უყვება მას შემთხვევებს ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან. იგი ჰყვება ხალხის რწმენის, აგრეთვე იმ ნიშნების შესახებ, რომლებიც თითოეულმა უნდა იცოდეს, რათა ცხოვრებაში ბევრი გაჭირვება თავიდან აიცილოს.
– გაზაფხულზე, როცა გადამფრენი ფრინველები იწყებენ გამოჩენას, ამბობს მოხუცი, აუცილებელია ისინი დაამარცხო. ოფოფი უნდა ეცდო თმადავარცხნილმა ნახო და მაშინ, დაამარცხებ რა მას, მთელი წლით იხსნი თავს თავის ტკივილებისგან. გუგულის დამარცხება მხოლოდ მაშინ შეიძლება, როცა მას მაძღარი კუჭით მოუსმენ. მანამდე სანამ მერცხალს იხილავ, ეცადე ღვინის ყლუპი დალიო; ბუს ძახილი ფეხზე მდგომარემ მოისმინე – სხვანაირად მთელ წელს გეძინება. როცა ჭექა-ქუხილის ხმა მოგესმება, უმალ ქვას სტაცე ხელი და ის რამდენჯერმე ზურგში ჩაირტყი.
– გამაგრდი, გამაგრდი ზურგო! ამბობს მთიელი, იცემს რა მასზე ქვას, და ამ საშუალებით საკუთარ თავს მთელი წლით იხსნის წელის ტკივილისგან.
– მანამდე სანამ ელვას დაინახავ, ამბობენ გამოცდილი ადამიანები, ეცადე კბილებში რკინის ნაჭერი ჩაიდო და მაშინ ელვა დამარცხებულია, შენ კი კბილის ტკივილს ხარ გადარჩენილი.
თუშებს ბოროტი სულების არსებობისა სწამთ: ბოდვას უწმინდურ ძალას მიაწერენ და მის განსადევნად სნეულის თავის ირგვლივ შავ თიკანს შემოავლებენ, ხოლო ზოგჯერ კი ქათამსა და თაფლის სანთელს. თიკანსა და ქათამს შემდეგ კლავენ და გზაჯვარედინზე მარხავენ, ხოლო სანთელს კი სამსხვერპლოებთან ანთებენ, და ზოგჯერ ამ სანთლით ქადაგსაც მიმართავენ. მთვარის დაბნელებას ბოროტ სულებს მეგოის (мегой) მიაწერენ, რომლებიც მათ გზას უღობავენ, და, მათი გაფანტვისთვის, ისვრიან.
სწამთ იმისა, რომ ადამიანები, და განსაკუთრებით ქალები, შეიძლება მაქციები (оборотни) იყვნენ და სხვადასხვა ცხოველების სახეს ღებულობდნენ.
დიდ მარხვაში, ცნობილ საღამოს, ახლად გარდაცვლილის სახლში იკრიბებიან, იქ მოაქვთ სამოთხაი (самотхай) – მოხარშული ხორბლის თაფლით შეგემებული წანდილი ხაჩი-ჴეუილაე (хачи-кхеуйлае) – სამოთხისთვის მსხვერპლშეწირვის აღსასრულებლად, და, დეკანოზის კურთხევით, მომზადებულ წანდილს შეექცევიან. ამ დროს ზოგიერთი ახალგაზრდა ქალი და ქალწული ეშმილერდარ (эшмилердаръ) – ეშმაკების მოსასმენად მიემართება. ისინი სადმე მდინარის მახლობლად სხდებიან და მარჯვენა ფეხის ქუსლის ძირას ერთ მუჭა ნაცარს იფენენ (იყრიან). მოდარაჯე ქალები ხუმრობის გარეშე ირწმუნებიან, რომ ამა თუ იმ სახლში ტირილის ან სიცილის ხმა ესმით. პირველი მასპინძლებს სიკვდილს აუწყებს, მეორე კი – სიხარულსა და ჯანმრთლობას.
ყველიერის შაბათს თუშები დედამიწაზე ნგელოზების არსებობას დღესასწაულობენ და დარწმუნებულნი არიან, რომ ორი დღის განმავლობაში თითოეულს მხრზე თავისი მფარველი ანგელოზი უზის. ამიტომ ამ დროს ისინი ცდილობენ მარჯვენა მხარეს არაფერი გაიქნიონ, რათა ანგელოზს თვალი არ ამოუგდონ.
ამ დღეს ოჯახის თითოეული ცოცხალი და გარდაცვლილი წევრის სახელზე (პატივსაცემად) თითო ღვეზელს აცხობენ და მათ მეზობლებს უგზავნიან.
ყვავის ჩხავილი, ჩხიკვის ძახილი თუშებთან სტუმრების მოსვლას იუწყებიან; ძაღლის ან მელის ყმუილი, შინაური ფრინველების ღამით ქანდარებიდან ჩამოვარდნა სახლის პატრონებს უბედურებას აუწყებს («Записки о Тушетiи» И. Цискаровъ. Кавк. 1849 г. № 12) და ამ ნიშნების შესახებ მონათხრობები მშობლებიდან შვილებში გადადის.
საუბრების დროს, და საერთოდ ოჯახში, ქალს არანაირი მნიშვნელობა არ გააჩნია. სირცხვილად ითვლება, რომ ცოლთან ერთად სხვათა საზოგადოებაში იყო. ღრმა მოხუცებულობამდე ქმარი და ცოლი ურთიერთ შორის ერთგვარ მორცხვობას ინარჩუნებენ: ფამილარულ მიმართვებს და გარეშესთან თანდასწრებით საუბარს ერიდებიან, ალერსიან გამოთქმებსაც არასოდეს იყენებენ. ცოლ-ქმრული პაემნები საიდუმლოდ ხდება, განსაკუთრებული სიფრთხილით, თითქოსდა აკრძალული პაემანი იყოს...
ყრუ შუაღამეა; ყველას დიდი ხანია სძინავს და მთელ სახლში ღრმა სიჩუმეა გამეფებული... მიიპარება რა მალულად ხვრელთან, რომელიც დაბლა სართულზე ჩაიყვანს, ქმარი ჩუმად დაუძახებს ცოლს და თანხმობას ეკითხება. დაბლა ჩუმად არიან – ეს ნიშნავს, რომ ეთანხმებიან. დატოვებს რა თავის ტანსაცმელს ზევით, იგი კიბით ჩუმად ჩადის დაბლა... ცოლს უახლოვდება... ის თავის მიზანთან ახლოსაა...
– დამეხსენ მეძინების (Дехсенъ медзинебисъ /оставь, мне хочется спать/), პასუხობს ცოლი ქმრის ალერსზე, და ის, ერთი სიტყვითაც რომ არ შეეპასუხება, ჩუმად ისევ ზევით ადის («Очерки Хевсурiи» Кавк. 1851 г. № 22. «Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 47).
ყოველგვარი თხოვნა და ალერსი ამ შემთხვევაში მამაკაცს ქალის თვალში ამცირებს.
გათენდა; დღე დადგა და ყველაფერი ჩვეული რიგით წავიდოდა მთიელის სახლში ძალით რამდენიმე ადამიანი რომ არ შემოჭრილიყო: ესენი მაჭანკლები არიან, სასიძოს მიერ გამოგზავნილნი – ერთი ქალი და ორიც კეთილსინდისიერი მამაკაცი ოთხი ცხვრით.
სტუმრების ძალათი შემოსვლა მასპინძლისთვის ახალი არ არის – ასეთია ხალხური წეს-ჩვეულება (ადათი).
მისმა ქალიშვილმა ისეთ ასაკს მიაღწია, როცა შეუძლია გათხოვდეს. მაჭანკლობა მხოლოდ საქმროსა და საცოლის მშობლებს შორის აღესრულება და, უმეტეს წილად, უკანასკნელთა თანხმობის გარეშეც. მეტად ხშირად საქმრო და საცოლე ერთმანეთს პირადად არც კი იცნობენ. საცოლის სახის ნახვის ნება არავითარ შემთხვევაში არა აქვთ; მამაკაცი რომ ქალს მიუახლოვდეს, ხოლო ქალწულმა, ახალგაზრდა ადამიანის თანდასწრებით, არ დაიმორცხვოს და სახე არ დაიფაროს, დანაშაულად ითვლება, რომელსაც იმის გარდა, რომ ქალიშვილზე ცუდი აზრი შეიძლება დაბადოს, შეუძლია საქმე სისხლიან დავამდეც კი მიიყვანოს. თავისი მომავალი მეუღლის ღირსების შესახებ (ჭაბუკს) შეუძლია ნაცნობების მონათხრობთა მიხედვით იმსჯელოს, რომლებსაც ქალწული უნახავთ ან მას იცნობენ. თუმცა კი ქალის ასეთი იზოლირებულობის მიუხედავად ახალგარდა კაცები პოულობენ იმის საშუალებას, რომ თავიანთთვის საცოლეები ამოირჩიონ. ზამთრის საღამოს, მალულად, ისინი ფანჯარასთან ან კარის ჭრილთან მიიპარებიან, როცა ქალიშვილები, საღამოს შეკრებებისას, თავიანთი მეგობარი ქალწულების წრეში, ვერ ამჩნევენ რა გარეშე თვალს, სახეს არ მალავენ. მაშინ არა მხოლოდ სახის დანახვა შეიძლება, არამედ საუბრების მოსმენაცა და თვით მუშაობის შეფასებაც.
საცოლეების მოტაცება ამ ხალხებში იშვიათობა არ არის.
ის ვერ არის ყოჩაღი, ვინც ვერ შეძლებს თავისი საცოლის მოტაცებას, მიუხედავად იმისა, რომ ამ საქციელებს ხშირად საშინელი დავები, მკვლელობა და სისხლის აღება მოჰყვება...
საცოლე არჩეულია. დაწინდვის ნიშნად ხევსურებში საცოლის მშობლებს 20 კაპიკი (აბაზი) ეგზავნებათ; ფშავლებში 1 მან. და 20 კაპ. (ნიშანი /нишани/ – დაწინდვის ნიშანი), ხოლო თუშებში კი პურ-მარილი, რომელსაც საცოლის მშობლები თანხმობის ნიშნად გადატეხენ.
მიიღებენ რა საჩუქარს, მშობლებს უფლება აღარ აქვთ თავიანთი ქალიშვილი სხვას მიათხოვონ; წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვალდებულნი არიან საქმროს რამდენიმე ძროხა გადაუხადონ – ჯარიმა პატივის (ღირსების) შელახვისთვის. ქალის თხოვნისას ყურადღებას აქცევენ წარმოშობას, გმირულ თვისებებს (доблестныя качества), და არა საქმროსა და საცოლის გარეგნობას. მზითვის შესახებ ძალზედ ცოტს თუ ზრუნავენ. ხევსურეთში საქმრო საცოლის მშობლებს გარკვეული რაოდენობის ძროხებს აძლევს, ფშავლებში კი საქმრო საცოლეს საქორწინო კაბასა და 30 ცხვარს უგზავნის, რომლებიც სათავნოს (сатавно) – ცოლის კაპიტალს შეადგენენ.
დანიშნულ საცოლეს საქმროს მშობლები, ჩვეულებრივ, ახალი წლის დღეს უგზავნიან ციპს (ципъ) – სამკუთხა ღვეზელს, რომელსაც საკუთრივ ამ შემთხვევისთვის აცხობენ, ხოლო საცოლის მშობლები კი მოვალენი არიან, ამ საჩუქრის სანაცვლოდ, გამოგზავნილს გაუმასპინძლდნენ და დაასაჩუქრონ. ფშავლებში, ქორწილამდე ერთი კვირით ადრე, 5 ჩაფ ღვინოსა (ჩაფი 20 ბოთლს იტევს) და ერთ ცხვარს უგზავნიან, მათი გამოთქმით სახლის დათვალიერებისთვის (для осмотра дома).
საერთოდ საცოლის მშობლები, ამ ხალხებში ქალის შევიწროვების (загонъ) მიუხედავად, უფრო მეტი უპირატესობებით სარგებლობენ, ვიდრე საქმროს მშობლები. ისინი თავს იკატუნებენ და ისე აჩვენებენ, რომ მაჭანკლების სახში შემოშვება არ უნდათ.
ისინი კი, პირიქით, ცდილობენ ძალით შეიჭრან და, უკვე შიგნით შესულები, თავიანთი მოსვლის მიზნის შესახებ ატყობინებენ. საცოლის მშობლები მათ უარს ეუბნებიან, და ამბობენ, რომ საქმრო მათი ქალიშვილის ღირსი არ არის. წარმოგზავნილები, წარმოაჩენენ რა მის (საქმროს) ღირსებებს, კლავენ ცხვრებს, ისე რომ ამაზე ნებართვას არ ითხოვენ. ასეთი საქციელი საცოლის მშობლებს ამარცხებს: ისინი ნათესავებს იწვევენ და საქმროს ხარჯზე ქეიფობენ. ქორწილის დღეს, ხევსურებში, პატარძალს პირდაპირ სასიძოს სახლში გზავნიან, სადაც მას მისი თანასოფლელები მიჰყვებიან, თითო ადამიანი სახლიდან. იქვე მოჰყავთ სასიძოც, რომელიც, გაუშვებს რა მთხოვნელებს, თვითონ, ადათის მიხედვით, სახლიდან უნდა დაიმალოს და თავი რომელიმე მეზობელთან შეაფაროს. ფშავლები, ქორწილის წინა დღეს, საცოლეს საპალნით ღვინოს და ორ ცხვარს უგზავნიან. გაგზავნილი საპატარძლოს სახლში ღამის გასათევად რჩება და, მეორე დღეს, ის ეკლესიაში მოჰყავს. თუშებში საქმრო თავად მიემგზავრება საცოლისთვის, მხედართა ბრბოსა და თოფის სროლების თანხლებით, და თავადვე მიჰყავს იგი ეკლესიაში.
ხევსურები სიძესა და პატარძალს ოთახის შუაგულში გაჩაღებულ ცეცხლთან აუცილებლად იმ მხარეს დასვამენ, «სადაც კვამლი მათ პირდაპირ სახეში მიეფინებოდა». დეკანოზი მათ წინ უდგამს საჭმელსა და ღვინოს და თითო თაფლის სანთელსაც აძლევს. ახალშეუღლებულები ფეხზე დგებიან, ხოლო დეკანოზი კი მათ ნემსით კაბის ბოლოებს გადაუბამს. მეჯვარეები დეკანოზს სასმისს აწვდიან ლუდით ან არყით. მიიღებს რა მას და წარმოთქვამს ლოცვას, რომელშიც მათი ოჯახის გამრავლებას ითხოვს, დეკანოზი სასმისს დაცლის და ახალგაზრდებს შეუღლებას ულოცავს. ხევსურებში ამით კიდეც მთავრდება საქმე. თუშებსა და ფშავლებში კი დაქორწინება ეკლესიაში ხდება. ეკლესიიდან გამოსვლისას სიძე გასროლას ახდენს და ხმლის პირს გადააბიჯებს; მდინარეზე გადასვლის დროსაც ასევე ისვრიან. ეკლესიიდან სახლში ცხენებზე ამხედრებულნი ბრუნდებიან, ამასთან ფშავლებში ახალშეუღლებული ქალი ფეხით მოდის და, ადათის მიხედვით, ძალზედ უადგილოდ (очень не кстати), წინდას ქსოვს. ახალგაზრდების მოსვლისთვის თუშებში სიძის სახლში გრძელი ჭოკის თავზე ჩირაღდანს ანთებენ, რომელიც დახელოვნებულმა მსროლელებმა ან უნდა ჩამოაგდონ, ან სროლით ჩააქრონ.
სასიძოს მამა ან დედა, ახალგაზრდების შემოსვლისას, ჯოხს გადატეხს და პატარძალს რაიმე ტკბილეულს მიართმევს (Записки о Тушетiи И. Цискаровъ. Кавк. 1849 г. № 8. «Очерки Хевсурiи» А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 22. «Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 47. «Десять летъ на Кавказе» Современ. 1854 г. т. 47). სახლში ახალგაზრდებმა სამჯერ უნდა შემოუარონ გარეშემო საკიდელს (сакидели) – რკინის ჯაჭვს, რომელზედაც კერის თავზე დაკიდებული ქვაბი ჰკიდია. მეჯვარეები, მიჰყვებიან რა მათ, ხანჯლებით საკიდელს მოჩეხავენ. ახალგაზრდებს სვამენ ტახტზე, რომელიც სხვადასხვა ფერის ხალიჩებითაა მორთული, ამასთან პატარძალი თავსაფრით დაფარული რჩება. ყველა სტუმარი მათ სიახლოვეს ჯდება: მამაკაცები სიძის მხრიდან, ხოლო ქალები კი პატარძლისა.
ახალშეუღლებულთა წინ ხის ჯვარს დგამენ, რომელზედაც სხვადასხვა ხილი და საჩუქრებია ჩამოკიდული. ამ ტომების სუფრა ძალზედ სადაა.
ისინი ნაცარში აცხობენ უმარილო პურებს, ხმიადებს (хмiади), რაღაც კვერების ან ლავაშების (лаваши) მაგვარს – ოვალურ და განსაკუთრებით სქელ პურს. მათი საყვარელი კერძია ხინკალი (хинкали) – ანტრიის მაგვარი (родъ галушекъ), ხოლო აყროლებულ შებოლილ ხორცს კი ისინი დიდ ნუგბარად მიიჩნევენ. მათ ყოველდღიურ საჭმელს ყველი, ხორცი და რძე შეადგენს. «ხევსურებს აყროლებული ხორცი ახალს ურჩევნიათ, ხოლო როცა საქონელს კლავენ, მის სისხლს ჭურჭელში უშვებენ, რათა ის შედედდეს, და შემდეგ კი უკვე ხარშავენ და ჭამენ». ყველა ამ საჭმლის გარდა, სადღესასწაულო დღეებში, როგორიც, მაგალითად, ქორწილის დღეა, იმავე ნახშირში აცხობენ ქადას (када), ერთგვარ ღვეზელს, რომელიც ქონითა და შებოლილი ხორცის ნაჭრებითაა დატენილი (О Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе кн. Р. Эристова. Записки К. О. И. Р. Г. И. книга III).
ქორწინების წესი დასრულებულია; ყველანი დასხდნენ და მხიარული ნადიმიც იწყება. ქაფიანი ღვინო გაუთავებლად მოედინება; მოქეიფენი კარგად სმის თავიანთი ხელოვნებით თავის გამოჩენას ცდილობენ. «უზარმაზარი ჯიხვის რქების დაჯახება, რომლებსაც ახალდაქორწინებულთა დღეგრძელობისთვის სვამენ, მუსიკალური ინსტრუმენტების ჟღერა, ცეკვები და სიმღერები მოქეიფეთა ერთ საერთო მხიარულ გუგუნში ირწყმება. თვით შავთვალება ახალგაზრდა ქალიშვილებიც კი, ივიწყებენ რა მორცხვობას, მაყურებლებს თავიანთი ცეკვების გრაციოზულობითა და მთიელთა სიმღერების სევდიანი (ნაღვლიანი) კილოთი ატყვევებენ. სიძესა და პატარძალს, ქორწილის პირველ საღამოს, არა მხოლოდ სიმღერა ან ცეკვა არ შეეფერებათ, არამედ სმისა და ჭამის ნებაც კი არა აქვთ, არც ლაპარაკისა ვინმესთან, გარდა იმისა, რომ პატარძალი თავის სახეს არ უნდა აჩენდეს. ისინი ორივენი რაღაცნაირ უნებურ მსხვერპლებად უნდა მოჩანდნენ, რომლებიც თითქოსდა სასჯელზე მიჰყავთ. მაგრამ რადგანაც ეს საქორწინო მხიარულება დილამდე გრძელდება, ამიტომ ახალშეუღლებულებს მის ბოლომდე მოცდას არ აიძულებენ» (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавказъ. 1849 г. № 8).
ქორწინებიდან პირველ სამ დღეს გადაბმით ახალგაზრდები ერთად უნდა იწვნენ განუშორებლად, მაგრამ დიდ სირცხვილად ითვლება, თუ ახალგაზრდა ქალი ქორწილის შემდეგ სამ წელზე უფრო ადრე დაორსულდება (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе. Кн. Эристова Кавк. 1854 г. № 47).
ადათის მიხედვით, ახალგაზრდები ორ კვირას ერთმანეთთან უცხოობენ და გარეშეთა თანდასწრებით ურთიერთ შორის არ ლაპარაკობენ. შემდეგ ორ კვირას ახალგაზრდა ქალი თავისი მშობლების სახლში ატარებს და შეუღლებულთა ოჯახური ცხოვრებაც ქორწილიდან მხოლოდ ერთი თვის შემდეგ იწყება.
ქორწინებებს საერთოდ მტკიცე საფუძველი არ გააჩნიათ.
ქალი მონად ითვლება, მას განსაკუთრებით უხეშად ექცევიან, ყოველგვარი სინაზისა და სიყვარულის გარეშე (безъ всякой нежности и привязанности). ქმარს ყოველთვის შეუძლია გააგდოს ცოლი, თუნდაც ერთი კვირის შემდეგ ქორწილიდან, და ყოველგვარი საბაბის გარეშეც ქალის მხრიდან. ქმარი უბრალოდ ამბობს, რომ ის მას არ მოსწონს, ან რომ ცუდი დიასახლისია. ეს საქციელი ჩრდილს არ აყენებს ქალს: ის მშობლების სახლში მიდის და მალევე სხვაზე თხოვდება.
ფშავლებში გაგდებულ და დაწუნებულ ცოლს სამწუნებრო (самтцунебро) ეძლევა, ე. ი. ხუთი ძროხა, ხოლო დაწუნებულ სიძეს კი ქალის მშობლებმა ღირსების შეურაცხყოფის გამო (за безчестiе) 16 ძროხა უნდა გადაუხადონ, თუ კი უარის წინ მათი ქალიშვილი მასზე დანიშნული გახლდათ.
თუშებში მამაკაცს, ცოლ-ქმრული ერთგულების დარღვევისთვის, შეუძლია ცოლს ხელი ან ცხვირი მოაჭრას, და ასეთი სახით ის მშობლებთან გააგზავნოს, ან კიდევ, გააგდებს რა, უბრალოდ, დააკისროს ვადა, რომელზე ადრეც იგი ვერ შეძლებს სხვაზე გათხოვებას.
ხშირად ქალი თვითონ მიდის ქმრისგან, და მაშინ, ხევსურების წეს-ჩვეულებით (ადათით), მისმა მშობლებმა მიტოვებულ ქმარს 80 მანეთი უნდა გადაუხადონ, სხვანაირად მათ ქალიშვილს ხელმეორედ გათხოვება არ შეეძლება. ცოლის გამგდები თავისთვის ახალ საცოლეს აირჩევს და მას მაშინვე შეირთავს. მას ესეც შეუძლია გააგდოს, შეუძლია ათი ცოლი გააგდოს და მეთერთმეტეზე იქორწინოს, რომელიც ასევე არაფრით არ არის მის მიმართაც ასეთივე მოქცევისგან უზრუნველყოფილი.
განქორწინებისას თუშებში ცოლი ვერანაირ ნაწილს ვერ ღებულობს ქმრის მამულიდან. ქვრივი, თუ მას მამრობითი სქესის შვილები არა ჰყავს, ასევე ვერ ღებულობს ვერაფერს გარდაცვლილი ქმრის მამულიდან, მაგრამ მას შეუძლია ქმრის სახლში დარჩეს, და მისმა ნათესავებმა იგი უნდა შეინახონ. გარდაცვლილის ქალიშვილები და მისი დები კი ნთესავები, როგორც ჩენ ზემოთ ვთქვით, მოვალენი არიან აღზარდონ და კარგი სამკაულით (семкауры) – მზითვით გაათხოვონ, რომელიც ვერცხლის სამკერდე მძივებისა და ტანსაცმლის სხვადასხვა მორთულობებისგან შედგება. ცოლის სიკვდილის შემდეგ, რომელსაც შვილები არ დარჩება, სამკაულები მის მშობლებს ან ნათესავებს უბრუნდებათ (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 года № 11).
ფშაველი, რომელიც ქვრივს შეირთავს, მის მშობლებს სამ ძროხას აძლევს. ხევსურები სამარცხვინოდ თვლიან, თუ ქვრივი, რომელსაც ვაჟიშვილი ჰყავს, ხელმეორედ გათხოვდება.
საერთოდ კი ოჯახურ ყოფიერებაში მამა ვაჟიშვილს ანიჭებს უპირატესობას ქალიშვილთან შედარებით. ვაჟიშვილების მიმართ იგი უფრო მოყვარულია (къ сыновьямъ онъ более привязанъ), თუმცა კი, ვაჟის დაბადებისას, თვით ნათესავებსა და მეგობრებს შორისაც კი, რცხვენია თავისი სიხარული გამოხატოს, არამედ, ამის საპირისპიროდ, ადათის მიხედვით, ჩვეულებრივზე უფრო სერიოზულად უნდა გამოიყურებოდეს. ბავშვის შობას მათში თან რაიმე განსკუთრებული ზეიმები არ ახლავს. პირიქით, ორსული ქალი უწმინდურად ითვლება. მას გაურბიან, იმათაც კი არიდებენ თავს, ვინც მასთან იყო და მას ხელით შეეხო. ორსული ქალის ქმარს არა აქვს უფლება დღესასწაულებზე იყოს და მათ ქეიფებში მონაწილეობდეს. შრომით (ძალდატანებით) დიდხანს მალავს ქალი თავის საინტერესო მდგომარეობას. ხოლო როდესაც მშობიარობის დრო მოახლოვდება, მაშინ, ყოველგვარი ამინდის, წელიწადის დროის ან ავადმყოფობის მიუხედავად, მას სახლიდან, სოფლიდან რომელიმე გამოქვაბულში ან ქოხში გამოაგდებენ, სადაც იგი რამდენიმე კვირის განმავლობაში რჩება.
გრძნობს რა მშობიარობის მოახლოებას, ორსული ქალი ჩვეულებრივ თავის მეგობარ ქალებს სთხოვს მისთვის საჩეხი (сачехи) – ქოხი (კარავი) ააშენონ, რომელსაც სოფლიდან ერთ ვერსზე აგებენ. გადასახლდება რა ამ ქოხში, მშობიარე იქ მთელ იმ დროს რჩება, სანამ ბავშვს არ გააჩენს, რასაც მეტად ხშირად თან საშინელი ტანჯვები ახლავს. თუ სნეული მშობიარობით იტანჯება, და მისი კივილი სოფელში ისმის, მაშინ მცხოვრებნი ქოხთან მიიპარებიან და თოფებიდან ზალპს ისვრიან, რათა შიშით ავადმყოფს ტანჯვა შეუმსუბუქონ.
მშობიარობიდან მეორე დღეს, ავადმყოფისთვის პური მოაქვთ და, ეშინიათ რა ქალთან ყოვლგვარი შეტყობინებისა, მას ქოხიდან მოშორებით დებენ. ავადმყოფი ქოხში ცხოვრობს ხევსურებში ერთ თვეს, ფშავლებში 40 დღეს, ხოლო თუშებში კი ექვს კვირას (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Глав. Шта. «Записки о Тушетiи» И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 8. Записки о Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23. Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 49).
ყოველგვარი სიბილწისგან თავის საბოლოოდ განწმენდისთვის მელოგინემ ბავშვთან ერთად ორ კვირას საგანგებო ქოხში უნდა იცხოვროს, რომელსაც სამრევლო (самревло) ეწოდება.
ამ გადასვლასთან ერთად საჩეხს ხევსურები წვავენ, ხოლო ფშავლები კი ტოვებენ იმ მიზნით, რომ ბოროტი სული დედასთან არ დაესახლოს.
გადაიტანს რა ამ კარანტინს, ქალი თავის ოჯახს უბრუნდება. ნათესავები და მეზობლები ერთმანეთს ბავშვის დაბადებას ულოცავენ და სხვადასხვანაირი საჩუქრები მოაქვთ. ახალშობილ ბავშვს, თუ ის მამრობითი სქესისაა, ყველაზე უფრო უხეშ სახელებს არქმევენ, მდედრობითი სქესისას კი, პირიქით, ყველაზე უფრო ნაზ სახელებს. ბიჭებს უწოდებენ: მგელას (мчела, волкъ), დათვიას (датвiа, медведь), ვეფხიას (вепхiа, барсъ) და სხვა; გოგონებს ეძახიან: მზიას (мзiа, солнышко), ვარდუას (вардуа, роза), მარგალიტას (маргалита, жемчужина), ძუძუნას (дзудзуна, сисочка) და სხვა.
მთიელებს შორის არსებული ცრურწმენითი ჩვეულება არ შეხებოდნენ ორსულ და მშობიარე ქალებს მიცვალებულებზეც გადავიდა. ამიტომ თავს არიდებენ იმას, რომ ავადმყოფი სახლში გარდაიცვალოს. შეატყობენ რა აღსასრულის მოახლოებას, სნეულის ნათესავებს იგი მაშინვე გამოაქვთ ან წინკარში, ან კიდევ უბრალოდ ეზოში, სადაც ის კვდება კიდეც. მიცვალებულს პარსავენ, ბანენ და ახალ სამოსელს ჩააცმევენ; თანაც საუკეთესო იარაღს აასხამენ. ასეთ მდგომარეობაში ის ოთხი დღის განმავლობაში რჩება. ხუცესი მის თავზე ლოცვებს კითხულობს.
სოფლის მცხოვრებნი, შეიტყობენ რა იმ უბედურების შესახებ, რომელიც მათ მეზობელს ეწვია, ყოველი მხრიდან მოედინებიან, რათა წესჩვეულებანი (ადათები) აღასრულონ: ჭირის-წყენა (чирисъ-дцкена) (დანაკარგის გამო სიმწარე, უბედურება) და მიტირება (митиреба) (დატირება, გლოვა).
გაუპარსავი, თავზე ჩამოფხატებული ქუდით, გახსნილი საკინძითა და გაშიშვლებული მკერდით ზის სახლში განსვენებულის უახლოესი ნათესავი. მოსული შემოდის, მის წინ მუხლებზე დგება, და ორივენი ერთად იწყებენ ტირილს, ჩამოთვლიან რა გარდაცვლილის ღირსებებს.
– რატომ მე არ მოვკვდი, ამბობს მოსული, იმაზე უწინ, სანამ შენ გნახავდი ასეთ მდგომარეობაში.
– შენს მტერსა და ავისმქმნელს ესა, პასუხობს მასპინძელი.
– დიდი ცოდვაა! დიდი უბედურებაა!.. შენ დაკარგე ადამიანი, იგი მიწამ უნდა დაფაროს, ჩემნაირი კი დადის მზის ქვეშ და შენ გელაპარაკება.
– შენი გამარჯვებისთვის! აგვცდება კი ჩვენ კარგი რამ, სიკეთისთვის კი ვცხოვრობთ?.. უბედურებისა და სირცხვილისათვის. მოვკვდებით – დავმშვიდდებით, თავს დავაღწევთ უბედურებებს, გულის ტკივილისგან გავნთავისუფლდებით... ნეტავი დაგვემალა ჩვენი ცხოვრება (освободимся отъ горести сердечной... Скрыть бы нашу жизнь).
– მაინც ვინ არის თქვენზე უკეთესი?.. მამაკაცები ღირსნი არიან ბატონები იყვნენ, ქალები – დედოფლები. თქვენ უნდა გქონდეთ კიდეც დიდი სახლი, ცხენთა რემები, იარაღი... ჯარის სათავეში უნდა იყვნეთ და ხევსურებს წინ უძღოდეთ.
– დაე ღმერთმა მოგცეს ჯილდო ჩვენ უბედურთა გამო წუხილისათვის. ჩვენ მზე გაგვეცალა, არა ვართ ღირსნი თქვენი ნუგეშისცემისა.
– დაე ეს უბედურება მას ეწვიოს, ვისაც შენი უბედურება ახარებს და არ ნანობს ამის გამო. დაე შენ სიმშვიდე გეწვიოს და ახალ დარტყმას თავი აარიდო...
– დაე ნუ მოგვივლენს ღმერთი ავს ჩვენს თავზე...
მოსული დგება იმისთვის, რათა თავისი როლი და ადგილი ახალ პირს დაუთმოს.
ეზოში ან წინკარში ხდება მეორე, ყველაზე უფრო გულშემზარავი სცენა. მიცვალებულის გარშემო სხედან კაცები, ქალები და დაქირავებული მოტირალები. მოტირალთაგან არცთუ შორს დგას გრძელი სკამი, რომელსაც გარშემო ანთებული თაფლის სანთლები აქვს მიკრული. სკამზე დევს რამდენიმე პური და დგას თასი გამდნარი ერბოთი. ყველა იქ დამსწრე და მიცვალებულის ირგვლის მყოფნი მწუხარებას არიან მიცემულნი.
მამაკაცები დიდხანს არ ტირიან და ამ დროს სახეზე ქუდს იფარებენ; ამის საპირისპიროდ, ქალები «გამოირჩევიან მეტად ოსტატური პანეგირიკებით განსვენებულის შესახებ, რომლებშიც მათ უმეტეს წილად უყვართ ის, რომ დასატირებელთ ანიჭებდნენ ყველა თვისებას გმირისა, რომელიც ბრძოლის ველზე დაეცა» («იყო მაგალითები, ამბობს ი. ცისკაროვი, რომ ბევრი თუში მხედარი, რომლებიც გულგრილად შედიოდნენ ყველაზე უფრო ცხარე ბრძოლებში და იქ კვდებოდნენ, აღტაცებით იხსენებდნენ, რომ ისინი დატირებულნი იქნებოდნენ როგორც გმირები, რომ სიმღერები მათი საქმეების შესახებ აჟღერდება ლამაზი ქალების ბაგეებით და ცეცხლს შეუნთებს მამაცი მხედრების შეჯიბრებებს...» Записки о Тушетии И. Цискарова. Кавк. 1849 года № 10).
საპარადო (გამორჩეულ) დამტირებელ ქალს ირჩევენ; იგი შუაში გამოდის, და თუ გარდაცვლილი მამაკაცია, მაშინ მის ხმალს ეყრდნობა, ხოლო თუ ქალია – მაშინ ჯოხს, რომელსაც ბოლოში წითელი ნარმის (ბამბის ქსოვილის) ნაჭერი აქვს მიბმული.
– ადექი გმირო, იწყებს მოტირალი გაჭიანურებული ხმით, ჯარები შენ გელოდებიან... წინამძღოლის გარეშე ხომ ვერ წავლენ ისინი.
– ვაი, ვაი! საერთო გუნდად გაგრძელებით, პასუხობენ ამაზე ყველა იქ მყოფნი კაცები და ქალები, ამ დროს უკანასკნელები მუხლებზე ხელებს ირტყამენ.
– რატომ არ გვპასუხობ შენ, გმირო? აგრძელებს დამტირებელი. ნუთუ არანაირ ნიშანს არ მოგვცემ? შენი ცხენი ჭიხვინებს მხედარს რომ ვერ გრძნობს.
– მაშ ადექი, გმირო, ადექი!.. ადექი, თორემ შენი ფარი დაჟაგდება, ხმალი გამქრქალდება, მტრების გასახარად! დაე კიდევ გაგვაგებინე შენი ხმა, რომელიც მთებს არყევდა და ქისტებს შიშის ზარს სცემდა... ადექი და ფერფლად აქციე მათი სახლები. სამწუხაროა! მას ჩვენი არ ესმის, ის ჩვენ არ გვპასუხობს!
საყოველთაო ტირილი, ყიჟინი და ზუზუნი იქცევა პასუხად დამტირებლის უკანასკნელ სიტყვებზე (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе. Кавк. 1854 г. № 47 и 49).
გარდაცვალებიდან მეოთხე დღეს გამოჩნდება დეკანოზი. დატირების უკანასკნელი წესის შესრულების შემდეგ, ის ხელში იღებს ანთებულ სანთელს და მიცვალებულის თავზე წარმოთქვამს ლოცვებს «ყოველგვარი აზრის გარეშე» (Очерки Хевсурiи. А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23). მიცვალებულს ხსნიან იარაღს და საგვრეულო საძვალისკენ მიასვენებენ, სადაც, ამოაშენებენ რა საფლავს ფიცრებით ან ფილაქნით, მასში გვამს კუბოს გარეშე ჩაასვენებენ, ხოლო საფლავის თავზე კი მიწას დააყრიან ჯვრისა და წარწერის გარეშე. «ყველა ამ წესის დასრულების შემდეგ, სტუმრებმა გარდაცვლილის სულის განსვენებსთვის თამბაქოთი დატენილი ჩიბუხები (ყალივნები) უნდა მოსწიონ. შემდეგ მათ მოხარშული ცხვრის ხორცით, მარილიანი ხმიადებით, ლუდითა და არყით უმასპინძლდებიან».
დაკრძალვის დღეს ინიშნება დოღი და ყაბახი (хабахи) – მიზნში სროლა ჯილდოებისთვის. განსვენებულის ნათესავი ნიშნავს ჯილდოს, რომელიც გრძელ ჭოკზე ძაფით მიბმული რამდენიმე წყვილი წინდისგან შედგება. ვინც 40 ნაბიჯის მანძილიდან ტყვიით ძაფს გაწყვეტს, ჯილდოც მას ერგება (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе кн. Р. Эристова. Кавказъ 1854 года № 46).
წლის განმავლობაში გარდაცვლილზე მეტად ბევრ მოსახსენებელს (ქელეხს) აღასრულებენ, ასე რომ მათ ოჯახი ხშირად სრულ გაკოტრებამდეც კი მიჰყავთ. ნათესავები ამ დროს ძაძებს ატარებენ, რომლებითაც, სურვილის მიხედვით, რამდენიმე დღით, ერთი წლით, ხოლო ზოგჯერ კი სამი წლითაც იმოსებიან. მამაკაცები წვერს უშვებენ, საჯარო და გასართობ შეკრებებს თავს არიდებენ, საჭიროების გარეშე იარაღს არ ატარებენ და ცხენებით არ ჯირითობენ – რაც მთიელის ერთერთი საუკეთესო ნეტარებაა. ქალები კაბაზე შალის შავ ფოჩებსა და შავი ქსოვილის პატარა ნაჭრებს იკერებენ.
გარდაცვლილზე წლისთავსა და უკანასკნელ მცირე ქეიფს (последняя пирушка) განსაკუთრებული წესებით, დოღითა და თოფების სროლით აღასრულებენ.
მოედანზე, დაპატიჟებული და დაუპატიჟებელი სტუმრების ბრბოში გარდაცვლილის ტანსაცმელს გამოიტანენ, უკანასკნელი დატირებისათვის. ტანსაცმლის ახლოს ხალიჩაა დაფენილი და მასზე გარკვეული რაოდენობის ქერია დაყრილი. გარეშემო ლუდით სავსე უზარმაზარი გოვზებია (ушаты) დადგმული; გოვზების ახლოს 25-მდე პურია დალაგებული, მათში ჩარჭობილი თეთრი და წითელი ქსოვილის ნიშნებით. პურებზე ცხვრის ბარკლები, ყველის ნაჭრები და სხვა ასეთებია დალაგებული.
დოღისთვის არჩეული ცხენები რიგის მიხედვით მიჰყავთ ხალიჩასთან და ცოტა ქერს აჭმევენ, ხოლო მოტირალი ქალებიდან ერთერთი კი თითოეულ ცხენს მუხლებზე რძეს შეასხამს. მხედრები ცხენებზე შესხდებიან და ტანსაცმელთან მიდიან, თან ხელში ზუსტად ასეთივე ნიშნებიანი პურები უჭირავთ. მაყურებლები მათ გარშემო გროვდებიან. გარდაცვლილის ცხენზე ამხედრებული წრეში ცნობილი მომღერალი გამოდის და განსვენებულს გულისშემძვრელ საქებარ სიტყვას უმღერის, რომელსაც თან ერთვის მისამღერი: დალაი, დალაი, და მას იმეორებს ყველა მხედარი იმპროვიზატორის თითოეული სტროფის შემდეგ.
– განვაცხადოთ, იწყებს მომღერალი, ჩაუქო მხედრებო, სევდიანი სიმღერა: დალაი (далай) დაცემულ გმირს. ვისი გული არ შეიძვრება სიბრალულით მისი საბრძოლო საჭურველისა და მერანი ცხენის დანახვისას, რომლებიც პატრონმა დატოვა და სამუდამო დავიწყებისთვის არიან განწირულნი?... მისი ნათესავებისა და მეგობრების დანახვით, რომელთაც სამგლოვიარო სამოსელი აცვიათ?... უბედური დედის ხილვით, რომელიც ერთადერთი ვაჟიშვილის – თავისი უკანასკნელი ნუგეშის სიკვდილს დასტირის?... მისი ნაზი დებისა, რომლებიც ბოროტი ბედით არიან დაზაფრულნი (მოცელილნი), ველის ყვავილების მგავსად, რომელთაც შემოდგომის ცივი ხელი შეეხებათ?... დაღუპულო მეგობარო! ნუთუ შენი საომარი ტანსაცმელი და მშვენიერი ულვაში უკვე აღარ იქნება ჩვენი საზოგადოების (თემის) სილამაზე?... არა! ჩვენ არ გავახმიანებთ შენი სიკვდილის შესახებ და არ გავახარებთ ამით ჩვენს მტრებს!... თუ შენს შესახებ სალეკეთში ლეკები გვკითხავენ – ჩვენ ვეტყვით: ქისტეთშია დიჩის მფლობელთან... თუ ქისტები გვკითხვენ – ვეტყვით: კახეთშია, საქართველოს მეფესთან... თუ თვითონ ქართველები გვკითხავენ – ვეტყვით: ის იქ არის... უფალთან! გაიღვიძე, მამაცო!.. ან თუ შენ არ გესმის საომარი განგაშის ხმა?... ან თუ შენ უარს ეუბნები თუშ მხედრებს თხოვნაზე, რომლებიც მომავალ თარეშში თავიანთ წინამძღოლობას გთავაზობენ?... ან თუ შენ მეტად აღარ ძალგიძს უფროსობა მიიღო, ან არ შეგიძლია ცხენს ლაგამი ამოსდო და სიკვდილის მთესველი ხმალი ქარქაშიდან ამოიღო? ყოყლოჩინა მტრების ჭექა-ქუხილო და სასჯელო!... განა შენ მარტომ არ მოიგერიე ოდესღაც მდევრის ძლიერი შემოტევა შენი სახელგანთქმული სიათით (сiято; შაშხანის ერთგარი გვარეობაა)? წინაპრების დიდებავ, რომელიც უფრო კაშკაშად გაბრწყინდა შთამომავალში! შენ კანონი იყავ, შენ თუშეთის მბრძანებელი იყავ!... ნეტარია შენი მომავალი, რომელიც მტრედად გადაიქცა, და ეს მტრედი უდანაშაულობის მხიარულებითაა შემსუბუქებული?... მაშ შეხედე შენი ნეტარი ხსოვნის საბოძვარს: სავსე კოდებს (პატარა კასრებს ლუდით), მდიდრულ ტრაპეზსა და ყველა ფენისა და წოდების სტუმრებს; შეხედე მათ, ვინც ვერცხლის თასებით შემოგძახებენ: საუკუნო ხსოვნა!
– საუკუნო ხსოვნა, ხმამაღლა იმეორებენ მხედრები და ჩურჩულით წარმოთქვამს ხალხი (Записки о Тушетiи. И. Цискарова Кавказъ 1849 г. № 10).
შემდეგ მხედრები სწრაფი ჩორთით ესტუმრებიან ყველა იმ სოფელს, რომლებშიც გარდაცვლილის ნათესავები ცხოვრობენ, თუნდაც ეს სოფლები 30 ვერსის მანძილზე იყო მიმოფანტული. მოივლიან რა ამ სოფლებს, და შეჭამენ რა სახელდახელოდ მათთვის მომზადებულ საჭმელს, ისინი ინ სოფლისკენ მიიჩქარიან, სადაც ქელეხი აღესრულება. სოფლამდე შვიდი ვერსის დაშორებიდან ისინი ცხენებს გააჭენებენ, პრიზების მოსაგებად. თუშებში ინიშნება ერთი პრიზი (ჯილდო) მისთვის, ვინც ცხენს პირველი მოაჭენებს: ალამი (аламъ) – დროშა, რომელზეც ქალების მიერ მომზადებული საჩუქრებია ჩამოკიდული. ხევსურებსა და ფშავლებში პრიზების მოგება შემდეგი წესით ხდება: პირველად მოსულ ცხენს ერთი ძროხა ერგება; მეორე ადგილზე მოსულ ცხენს – სამი ცხვარი; მესამე ადგილზე მოსულს – ორი ცხვარი; მეოთხეზე – ერთი ცხვარი და მეხუთეზე კი – ერთი თიკანი. მსგავსი დოღების დროს მხედრები საფრთხეს ყურადღებას არ აქცევენ; ისინი ცხენებს კლდეებზე, ციცაბო კალთებზე, ღრანტეებსა და მთების ფლატეებზე მოაჭენებენ, იმ იმედით, რომ გაოცების შეძახილებს, მილოცვებსა და ცხენის შექებას დაიმსახურებენ.
დოღის დამთავრების შემდეგ მოდის დეკანოზი, კითხულობს ლოცვას და მომზადებულ ტრაპეზს აკურთხევს. ყველანი გარდაცვლილის სულის მოსახსენებელს სვამენ და, ქართული ადათით, რამდენიმე წვეთს სუფრაზე ღვრიან. გარდაცვლილის ცხენს ან მის საუკეთესო მეგობარს აჩუქებენ, ან კიდევ რომელიმე ღარიბ ადამიანს მისცემენ; გაყოფისას ღარიბებს ასევე განსვენებულის სამოსელიც ერგებათ.
ნათესავები ქელეხის დროს ცდილობენ კარგად გაუმასპიმძლდნენ; სტუმრები ცხვრის ხორცსა და ლუდს ზომაზე მეტად მიირთმევენ, ხოლო ბევრი კი დაკლული ცხვრის მთელ თბილ სისხლსაც სვამს.
კარგად ჭამისა და დალევის შემდეგ ხალხი მხიარული ხმაურით სახლებში მიდის (Кавказъ 1854 г. № 47 и 49. Кавк. 1849 г. № 10).
გარდაცვლილის ნათესავები ცდილობენ ქელეხის დროს რაც შეიძლება მეტი საჭმელი მოამზადონ, და სავსებით დარწმუნებული არიან იმაში, რომ განსვენებულისთვის სასურველ საქმეს აკეთებენ. ხალხს სჯერა სულის უკვდავებისა, მაგრამ მომავალი ცხოვრების შესახებ მეტად მეტად ბნელი და არეული (უთავბოლო) წარმოდგენა გააჩნია.
მისი გაგებით, ადამიანები იმ ქვეყნად ასეთივე მატერიალური ცხოვრებით ცხოვრობენ; რომ იქ არსებობს სიმდიდრე და სიღარიბე, და რაც უფრო მეტი ძღვენი მისდის გარდაცვლილს ცოცხლებისგან, მით უფრო უმსუბუქდება სული. მათ სჯერათ იმისა, რომ რაც უფრო მეტ ცხოველს დაკლავენ ქელეხზე, მით უფრო მეტი საქონელი ეყოლება მას იქ. ისინი ფიქრობენ, რომ სული, რომელმაც სიცოცხლე სხვათა ხელით დაკარგა, თავისი მკვლელის საუკუნო მონობაში უნდა იმყოფებოდეს. აქედან წარმოიშვა ჩვეულება, რომ მოკლულის სისხლის სანაცვლოდ შური იძიონ. ამ ქმედებით, მათი აზრით, არა მხოლოდ თავისუფლდება მონობაში ტანჯული მათი ნათესავის სული, არამედ მის სანაცვლოდ მოკლულის სულსაც იმონებს (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 10).
მომავალი ცხოვრების წარმოდგენის ამ პლასტიკურობამ და მატერიალურობამ წარმოშვა ადამიანთა საგანგებო კლასი მესულთანეები (месултане) – პირები, რომლებისთვისაც ცნობილია გარდაცვლილთა ცხოვრება და ქცევები. ნათესავები ხშირად საჩუქრებით მიდიან მათთან იმისათვის, რათა გარდაცვლილის ხვედრის შესახებ ჰკითხონ. ამ ხალხებში არსებობენ ასევე მკითხავები (мкитхави) – პირები, რომლებთანაც ავადმყოფის ნათესავები მიდიან, რათა ჰკითხონ: ხომ არ განარისხა მან რითიმე წმინდანი.
პატარა ფიცარზე ძაფების დახვევითა და სხვადასხვა მარჩიელობით მკითხავი განსაზღვრავს, რომ ავადმყოფი ამა და ამ საკერპოსთან უნდა მიიყვანონ, იქ ილოცონ და მსხვერპლიც შესწირონ. თუ მკითხავის მოვალეობას დეკანოზი ასრულებს, მაშინ, სნეულთან ერთად მასთან მოჰყავთ ცხვარიც. დეკანოზი, დაკლავს რა ცხოველს, მის სისხლს ავადმყოფს მხრებსა და ხელებზე ასხამს. ამ წეს-ჩვეულების შემდეგ, რომელსაც ხელმხრის გაბანა (хелмхрисъ-габона) ეწოდება, სნეული აუცილებლად უნდა გამოჯანმრთელდეს (Очерки Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23, Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 46).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
თავი III
ძლივს მისადგომ კლდეების შვერებზე, ვიწრო ბილიკებზე, როგორც არწივთა ბუდები, ხევსურების სოფლებია დაკიდებული, რომლებიც ხისგან ან ფილაქნისგანაა ნაშენები კირის გარეშე და რამდენიმე იარუსად სათოფურებით. კირით ნაგები კოშკები ძლზედ იშვიათია ხევსურეთში, ხოლო ისინი კი, რომლებიც არის, განსაკუთრებულ იმედს შეადგენენ მათ დაცვაზე.
– შენ ჩვენო დიდო იმედო, ამბობს ერთი ხევსურული სიმღერა, კოშკო ნაგებო კირითა.
ფშავლების სოფლები, რომლებიც ხეობებში და მთების კალთებზეა მიმოფანტული, მრავალმოსახლეობიანი არ არის. «ჩვენ ვნახეთ, ამბობდა დიმიტრი ბაქრაძე, მხოლოდ ერთი სოფელი ოცდახუთი ან ოცდაათი ოჯახისგან, იმ დროს როდესაც მთელი დანარჩენი სოფლები ორი-სამი კომლისგან შედგებოდა».
ფშავლების სახლები სახელდახელოდაა შეკოწიწებული (сколочены на скорую руку), ხოლო მიწურები კი ძლივსღა ჩანს დედამიწის ზედაპირზე.
ბუჩქნარებს შორის და მწვანე მინდვრებზე დადის ფშავის მთელი სიმდიდრე: ცხენები, რქოსანი საქონელი, ქათმები დ ინდაურები.
არცთუ დიდ და დაბალ ხვრელს, რაღაც კარის მაგვარს, შევყავართ ხევსურის ან ფშავლის სახლში, რომელიც დაბლობ ადგილების მცხოვრებლებში ერთ იარუსადაა აშენებული, ჩალით დაფარული მორებისგან, მთიანი ადგილების მცხოვრებლებში კი ფილაქნისგან, და იმდენად დაბლა, რომ მისი სახურავი თითქმის დედამიწის ზედაპირამდე ჩამოდის. კარი ერთადერთი ხვრელის სამსახურს უწევთ სინათლის შესვლისა და კვამლის გამოსვლისთვის.
სახლის შინაგნი სახე და მოწყობილობა მარტივია და ერთი, ხშირად ფართო, ოთახისგან შედგება. ის ბნელია, მისი კედლები ჭვარტლითაა დაფარული და ობობის ქსელებით მოდებული. ოთახის შუაგულში ჩანს კერა ანუ, უფრო სწორედ, კოცონი, რომლის ძირშიც ფილაქანია დაგებული და მასზე ცეცხლი გაჩაღებული. მის გარშემო თავი მოუყრია მთელ ოჯახს, «დაუბანელსა და დაუვარცხნელს».
ოთახის ერთ კუთხეში დგანან ძროხა, ცხენი და ხბორები; მეორეში დაწნული საკაცეები თივით. განრთხმულა რა მათზე, სძინავს ოჯახის თავს, რომელსაც ნაბადი ან უსაპირო ტყაპუჭი აქვს დაფარებული. ოჯახის სხვა წევრები ცეცხლის ახლოს წვანან, ერთ მხარეს მამრობითი სქესისა, მეორე მხარეს მდედრობითის.
ბოძზე, რომელიც სახურავს იჭერს, ჰკიდია იარაღი, კალათები და რამდენიმე წყვილი წინდა. ორი-სამი სპილენძის ქვაბი, რომელთაგან ერთი კერის თავზე ჩამოკიდებული, რამდენიმე თიხის ქოთანი (კოკა), არცთუ ბევრი ხის ჭურჭელი, რომლებიც ხის თითო ნაჭრებისგანაა გამოთლილი, მოსახლის მთელ საშინაო ჭურჭელს შეადგენენ.
უმთავრესი სიმდიდრე იარაღსა და სპილენძის ჭურჭელში შედგება; ფული ძალზედ იშვიათია.
მდიდრად ის ითვლება, ვისც 14-დან 15 ძროხმდე; 4-დან 5 ხარამდე, 2-3 ცხენი და ერთი ჯორი ჰყავს.
მთის სოფლების მცხოვრებნი, არ ფლობენ რა შინაური მეურნეობის დიდ სიმდიდრეს, ამასთან ზოგჯერ ხე-ტყის უკმარისობას განიცდიან, თავიანთთვის სახლებს ფილაქნებისგან იშენებენ: ფშავლები სამ სართულად, ხევსურები ორად. ფშავლებში ზედა სართულზე თავსდებიან მამაკაცები, თივა, ჩალა და სხვადასხვა ძველმანები; მეორეზე – ოჯახი; ქვედა სართულზე კი საქონელი. ხევსურებში ზედა სართული, ანუ ჭერხო (черхо), ორ ნახევრადაა გაყოფილი: ერთი ოჯახის მეთაურისთვის, ხოლო მეორე კი შინაური მეურნეობისთვის; ქვედა სართულზე, ანუ ბოსელში (босели), თავსდება მთელი ოჯახი.
მამაკაცს, და მით უმეტეს ოჯახის თავს, არ შეშვენის ქვედა სართულის კარში შესვლა; იქ იგი ზედა სართულიდან ჩადის, ხვრელის გავლით და გაკეთებული კიბის გამოყენებით. ეს განშტოებები იშვიათად ცხოვრობენ დიდ ოჯხებად; როცა ცოლს მოიყვანს, თითოეული საკუთარ სახლს იშენებს და მეურნეობას იწყობს. მამა ოჯხის თავია, რომელიც მას სიტყვაშეუბრუნებლად ემორჩილება. ფშვლებსა და ხევსურებში ვაჟიშვილს 20 წლისას აქორწინებენ, თუშებში კი 27 წლისას. თუშები არ შედიან ქორწინებაში მამაკაცური ხაზით მეთორმეტე და ქალური ხაზით მეექვსე თაობამდე. ერთი სოფლის მცოვრებნი, თუნდაც ისინი ურთიერთშორის ნათესავები არც იყვნენ, ქორწინებაში არ შედიან. თუში ქალწული დაბადებიდან 23 წელზე ადრე არ თხოვდება, ხევსურებსა და ფშვლებში კი 20 წელზე ადრე. დაქორწინებული მთიელი მაშინვე გამოეყოფა თავის ოჯახს. გაყოფის დროს მამა მთელ თავის მამულს ვაჟიშვილებს თანაბრდ აძლევს, ხოლო უფროს ძეს კი, გარდა ამისა, რაიმე ნივთს უფროსობისთვის. არ იტოვებს რა გაყოფისას თავისთვის არაფერს, ის შემდეგ თავის ვაჟიშვილებთან რიგის მიხედვით ცხოვრობს. ქვრივი არანაირ წილს არ ღებულობს ქმრის მამულიდან, თუ მას ვაჟიშვილები არ ჰყავს. თუმცა კი, მას შეუძლია ქმრის სახლში დარჩეს, და მაშინ მემკვიდრეებმა იგი უნდა შეინახონ. გარდაცვლილის ქალიშვილები, თუშებში, ნათესავებმა უნდა აღზარდონ და კარგი სამკაულით (семкаури) გაათხოვონ, რომელიც ვერცხლის სამკერდე ყელსაბამებისა და სხვადასხვა სამკაულებისგან შედგება. თუ ძმებიდან რომელიმე უშვილოდ მოკვდება, მაშინ მისი მამული დანარჩენ ძმებს შორის ნაწილდება.
თუმცა კი სიმდიდრეს გავლენა არა აქვს მცხოვრებთა კეთილდღეობაზე. როგორც ღარიბი, ისე მდიდარიც ცხოვრების ერთნაირი კეთილმოწყობებით კმაყოფილდებიან. ერთთა და მეორეთა მთელ სახლში ჩანს ჭუჭყი, უსუფაობა და მიუხედაობა (грязь, нечистота и неопрятность). კვამლი, რომელიც ოთახს ავსებს, თვალებს წვავს. ყროლი, რომელიც მოკლული ნადირის ხორცის შებოლვის დროს ვრცელდება, რომელსაც აქაურები საჭმელად ახალ ძროხის ხორცს ამჯობინებენ, ნეხვის სუნი, მილიონობით რწყილი, თაგვები, რომლებიც ჭერში განუწყვეტლივ დარბიან და ჭვარტლს დაბლა ყრიან – ყველაფერი ეს ისეთი რამაა, რომლებიც მიუჩვეველ ადამიანს ართმევენ იმის საშუალებას, რომ ოთახში დიდხანს დარჩეს და აიძულებენ მას გაიქცეს (Очерки Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 22. Записки о Тушино-Пшаво-Хевсур. округе кн. Эристова. Кавк. 1854 г. № 49. См. так же Записки К. О. И. Р. Г. в. кн. III).
ფშავლები ძალზედ უსუფთაონი არიან. მათი სახლები ბოსლებზე მეტი არ არის, რომლებსაც არასოდეს ჰგვიან და რომლებიც ერთდროულად ადამიანებსაც უწევენ საცხოვრებლის სამსახურს და საქონელსაც. ფშაველი მტვრიან ქეჩებზე წევს, რომლებიც ნეხვზეა დაფენილი. ფშავლის სამოსელი უსუფთაოა, გაქონილი და პერანგს მხოლოდ მაშინ იხდიან, როცა ნაკუწებად ქცეული, თვითონ ვარდება მხრებიდან. ფშაველი საჭმელს არ განარჩევს და ყველანაირ სისაძგლეს ჭამს (естъ всякую мерзость).
ამ კეთილმოუწყობლობათა მიუხედავად, აქაური თავისი საცხოვრისით კმაყოფილია. ასრულებს რა საველე სამუშოებიდან მხოლოდ ხვნა-თესვასა და თიბვას, მამაკაცმა მთელი დანარჩენი მეურნეობა ქალების მზრუნველობას დააკისრა, ხოლო თავად კი მთელ თავისუფალ დროს სახლში ან მეზობელთან სტუმრად ატარებს.
მამაკაცებს უყვართ საზოგადოებაში ყოფნა და ერთმანეთთან სტუმრობა. სტუმართმოყვარეობა ამ ხალხებში უმაღლეს დონემდეა განვითარებული, და სტუმარი, ვინც არ უნდა იყოს იგი, წმინდა პირად ითვლება. სტუმარს ჩვეულებრივ კართან ხვდებიან, ცხენსა და იარაღს ჩამოართმევენ და მოსასვენებელში მიჰყავთ. «იქ დაზეპირებული ფრაზებით ეკითხებიან მისი ჯანმრთელობის მდგომარეობის, ოჯახის, საქონლის, იარაღის მდგომარეობისა და იმის შესახებ, ხომ არ არის რაიმე უბედურება, რამაც მას გამომგზავრება აიძულა» («Очерки Хевсурiи» Зиссермана. Кавказ. 1851 г. № 22). როცა სტუმარი შედის, მაშინ ყველანი ფეხზე დგებიან.
– დასხედით, ამბობს იგი; მხოლოდ მტრების წინაშე ადექით.
სტუმრის პატივსაცემად პატიჟებენ მეზობლებს და იწყება ქეიფი. სტუმარი ჭამს, მასპინძელი კი მის წინაშე მუხლებზე დგას ან ფანდურზე უკრავს. როცა კარგად გაძღება, სტუმარი დგება და, დასვამს რა მასპინძელს, მას უმასპინძლდება, თავად კი ემსახურება. მასპინძლის თანხმობის გარეშე, სტუმარს არ შეუძლია წავიდეს, თუნდაც პირველი მას მთელ კვირას არ უშვებდეს. ამ ხალხებს შორის არსებობს ძმად გაფიცვის წეს-ჩვეულება (обычай братовства). იმისთვის, რათა ძმად გაიფიცონ, აუცილებელია ფიცვერცხლის ჭამის წესი აღასრულონ, ე. ი. ღვინოში ვერცლის მონეტა ჩათალონ და შემდეგ ორივემ მორიგეობით სამ-სამი ყლუპი მოსვას. ამ წესის (обрядъ) შემდეგ, შემსმელები ძმებზე უფრო მეტნი ხდებიან. თითოეული შედის მეორის სახლში, როგორც საკუთარში; მასპინძლის დები მისი დები ხდებიან. ახალი ძმა თქვენ მაშინაც კი დაგიცავთ, მას რომ ამისთვის სიცოცხლის გაღება დასჭირდეს («Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавказъ 1854 года № 50 и 51).
აქაური დროს წინაპართა გმირული საქციელის შესახებ თხრობაში, თამბაქოს განუწყვეტელ წევასა და ფანდურის ჟღერაში ატარებს, რასაც თან ველური სიმღერები ახლავს (бряцанiя на пандуре, сопровождаемой дикими песнями). ასეთ მდგომარეობაში მამა ასწავლის (поучаетъ) ოჯახს ან უყვება მას შემთხვევებს ცხოვრებისეული გამოცდილებიდან. იგი ჰყვება ხალხის რწმენის, აგრეთვე იმ ნიშნების შესახებ, რომლებიც თითოეულმა უნდა იცოდეს, რათა ცხოვრებაში ბევრი გაჭირვება თავიდან აიცილოს.
– გაზაფხულზე, როცა გადამფრენი ფრინველები იწყებენ გამოჩენას, ამბობს მოხუცი, აუცილებელია ისინი დაამარცხო. ოფოფი უნდა ეცდო თმადავარცხნილმა ნახო და მაშინ, დაამარცხებ რა მას, მთელი წლით იხსნი თავს თავის ტკივილებისგან. გუგულის დამარცხება მხოლოდ მაშინ შეიძლება, როცა მას მაძღარი კუჭით მოუსმენ. მანამდე სანამ მერცხალს იხილავ, ეცადე ღვინის ყლუპი დალიო; ბუს ძახილი ფეხზე მდგომარემ მოისმინე – სხვანაირად მთელ წელს გეძინება. როცა ჭექა-ქუხილის ხმა მოგესმება, უმალ ქვას სტაცე ხელი და ის რამდენჯერმე ზურგში ჩაირტყი.
– გამაგრდი, გამაგრდი ზურგო! ამბობს მთიელი, იცემს რა მასზე ქვას, და ამ საშუალებით საკუთარ თავს მთელი წლით იხსნის წელის ტკივილისგან.
– მანამდე სანამ ელვას დაინახავ, ამბობენ გამოცდილი ადამიანები, ეცადე კბილებში რკინის ნაჭერი ჩაიდო და მაშინ ელვა დამარცხებულია, შენ კი კბილის ტკივილს ხარ გადარჩენილი.
თუშებს ბოროტი სულების არსებობისა სწამთ: ბოდვას უწმინდურ ძალას მიაწერენ და მის განსადევნად სნეულის თავის ირგვლივ შავ თიკანს შემოავლებენ, ხოლო ზოგჯერ კი ქათამსა და თაფლის სანთელს. თიკანსა და ქათამს შემდეგ კლავენ და გზაჯვარედინზე მარხავენ, ხოლო სანთელს კი სამსხვერპლოებთან ანთებენ, და ზოგჯერ ამ სანთლით ქადაგსაც მიმართავენ. მთვარის დაბნელებას ბოროტ სულებს მეგოის (мегой) მიაწერენ, რომლებიც მათ გზას უღობავენ, და, მათი გაფანტვისთვის, ისვრიან.
სწამთ იმისა, რომ ადამიანები, და განსაკუთრებით ქალები, შეიძლება მაქციები (оборотни) იყვნენ და სხვადასხვა ცხოველების სახეს ღებულობდნენ.
დიდ მარხვაში, ცნობილ საღამოს, ახლად გარდაცვლილის სახლში იკრიბებიან, იქ მოაქვთ სამოთხაი (самотхай) – მოხარშული ხორბლის თაფლით შეგემებული წანდილი ხაჩი-ჴეუილაე (хачи-кхеуйлае) – სამოთხისთვის მსხვერპლშეწირვის აღსასრულებლად, და, დეკანოზის კურთხევით, მომზადებულ წანდილს შეექცევიან. ამ დროს ზოგიერთი ახალგაზრდა ქალი და ქალწული ეშმილერდარ (эшмилердаръ) – ეშმაკების მოსასმენად მიემართება. ისინი სადმე მდინარის მახლობლად სხდებიან და მარჯვენა ფეხის ქუსლის ძირას ერთ მუჭა ნაცარს იფენენ (იყრიან). მოდარაჯე ქალები ხუმრობის გარეშე ირწმუნებიან, რომ ამა თუ იმ სახლში ტირილის ან სიცილის ხმა ესმით. პირველი მასპინძლებს სიკვდილს აუწყებს, მეორე კი – სიხარულსა და ჯანმრთლობას.
ყველიერის შაბათს თუშები დედამიწაზე ნგელოზების არსებობას დღესასწაულობენ და დარწმუნებულნი არიან, რომ ორი დღის განმავლობაში თითოეულს მხრზე თავისი მფარველი ანგელოზი უზის. ამიტომ ამ დროს ისინი ცდილობენ მარჯვენა მხარეს არაფერი გაიქნიონ, რათა ანგელოზს თვალი არ ამოუგდონ.
ამ დღეს ოჯახის თითოეული ცოცხალი და გარდაცვლილი წევრის სახელზე (პატივსაცემად) თითო ღვეზელს აცხობენ და მათ მეზობლებს უგზავნიან.
ყვავის ჩხავილი, ჩხიკვის ძახილი თუშებთან სტუმრების მოსვლას იუწყებიან; ძაღლის ან მელის ყმუილი, შინაური ფრინველების ღამით ქანდარებიდან ჩამოვარდნა სახლის პატრონებს უბედურებას აუწყებს («Записки о Тушетiи» И. Цискаровъ. Кавк. 1849 г. № 12) და ამ ნიშნების შესახებ მონათხრობები მშობლებიდან შვილებში გადადის.
საუბრების დროს, და საერთოდ ოჯახში, ქალს არანაირი მნიშვნელობა არ გააჩნია. სირცხვილად ითვლება, რომ ცოლთან ერთად სხვათა საზოგადოებაში იყო. ღრმა მოხუცებულობამდე ქმარი და ცოლი ურთიერთ შორის ერთგვარ მორცხვობას ინარჩუნებენ: ფამილარულ მიმართვებს და გარეშესთან თანდასწრებით საუბარს ერიდებიან, ალერსიან გამოთქმებსაც არასოდეს იყენებენ. ცოლ-ქმრული პაემნები საიდუმლოდ ხდება, განსაკუთრებული სიფრთხილით, თითქოსდა აკრძალული პაემანი იყოს...
ყრუ შუაღამეა; ყველას დიდი ხანია სძინავს და მთელ სახლში ღრმა სიჩუმეა გამეფებული... მიიპარება რა მალულად ხვრელთან, რომელიც დაბლა სართულზე ჩაიყვანს, ქმარი ჩუმად დაუძახებს ცოლს და თანხმობას ეკითხება. დაბლა ჩუმად არიან – ეს ნიშნავს, რომ ეთანხმებიან. დატოვებს რა თავის ტანსაცმელს ზევით, იგი კიბით ჩუმად ჩადის დაბლა... ცოლს უახლოვდება... ის თავის მიზანთან ახლოსაა...
– დამეხსენ მეძინების (Дехсенъ медзинебисъ /оставь, мне хочется спать/), პასუხობს ცოლი ქმრის ალერსზე, და ის, ერთი სიტყვითაც რომ არ შეეპასუხება, ჩუმად ისევ ზევით ადის («Очерки Хевсурiи» Кавк. 1851 г. № 22. «Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 47).
ყოველგვარი თხოვნა და ალერსი ამ შემთხვევაში მამაკაცს ქალის თვალში ამცირებს.
გათენდა; დღე დადგა და ყველაფერი ჩვეული რიგით წავიდოდა მთიელის სახლში ძალით რამდენიმე ადამიანი რომ არ შემოჭრილიყო: ესენი მაჭანკლები არიან, სასიძოს მიერ გამოგზავნილნი – ერთი ქალი და ორიც კეთილსინდისიერი მამაკაცი ოთხი ცხვრით.
სტუმრების ძალათი შემოსვლა მასპინძლისთვის ახალი არ არის – ასეთია ხალხური წეს-ჩვეულება (ადათი).
მისმა ქალიშვილმა ისეთ ასაკს მიაღწია, როცა შეუძლია გათხოვდეს. მაჭანკლობა მხოლოდ საქმროსა და საცოლის მშობლებს შორის აღესრულება და, უმეტეს წილად, უკანასკნელთა თანხმობის გარეშეც. მეტად ხშირად საქმრო და საცოლე ერთმანეთს პირადად არც კი იცნობენ. საცოლის სახის ნახვის ნება არავითარ შემთხვევაში არა აქვთ; მამაკაცი რომ ქალს მიუახლოვდეს, ხოლო ქალწულმა, ახალგაზრდა ადამიანის თანდასწრებით, არ დაიმორცხვოს და სახე არ დაიფაროს, დანაშაულად ითვლება, რომელსაც იმის გარდა, რომ ქალიშვილზე ცუდი აზრი შეიძლება დაბადოს, შეუძლია საქმე სისხლიან დავამდეც კი მიიყვანოს. თავისი მომავალი მეუღლის ღირსების შესახებ (ჭაბუკს) შეუძლია ნაცნობების მონათხრობთა მიხედვით იმსჯელოს, რომლებსაც ქალწული უნახავთ ან მას იცნობენ. თუმცა კი ქალის ასეთი იზოლირებულობის მიუხედავად ახალგარდა კაცები პოულობენ იმის საშუალებას, რომ თავიანთთვის საცოლეები ამოირჩიონ. ზამთრის საღამოს, მალულად, ისინი ფანჯარასთან ან კარის ჭრილთან მიიპარებიან, როცა ქალიშვილები, საღამოს შეკრებებისას, თავიანთი მეგობარი ქალწულების წრეში, ვერ ამჩნევენ რა გარეშე თვალს, სახეს არ მალავენ. მაშინ არა მხოლოდ სახის დანახვა შეიძლება, არამედ საუბრების მოსმენაცა და თვით მუშაობის შეფასებაც.
საცოლეების მოტაცება ამ ხალხებში იშვიათობა არ არის.
ის ვერ არის ყოჩაღი, ვინც ვერ შეძლებს თავისი საცოლის მოტაცებას, მიუხედავად იმისა, რომ ამ საქციელებს ხშირად საშინელი დავები, მკვლელობა და სისხლის აღება მოჰყვება...
საცოლე არჩეულია. დაწინდვის ნიშნად ხევსურებში საცოლის მშობლებს 20 კაპიკი (აბაზი) ეგზავნებათ; ფშავლებში 1 მან. და 20 კაპ. (ნიშანი /нишани/ – დაწინდვის ნიშანი), ხოლო თუშებში კი პურ-მარილი, რომელსაც საცოლის მშობლები თანხმობის ნიშნად გადატეხენ.
მიიღებენ რა საჩუქარს, მშობლებს უფლება აღარ აქვთ თავიანთი ქალიშვილი სხვას მიათხოვონ; წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვალდებულნი არიან საქმროს რამდენიმე ძროხა გადაუხადონ – ჯარიმა პატივის (ღირსების) შელახვისთვის. ქალის თხოვნისას ყურადღებას აქცევენ წარმოშობას, გმირულ თვისებებს (доблестныя качества), და არა საქმროსა და საცოლის გარეგნობას. მზითვის შესახებ ძალზედ ცოტს თუ ზრუნავენ. ხევსურეთში საქმრო საცოლის მშობლებს გარკვეული რაოდენობის ძროხებს აძლევს, ფშავლებში კი საქმრო საცოლეს საქორწინო კაბასა და 30 ცხვარს უგზავნის, რომლებიც სათავნოს (сатавно) – ცოლის კაპიტალს შეადგენენ.
დანიშნულ საცოლეს საქმროს მშობლები, ჩვეულებრივ, ახალი წლის დღეს უგზავნიან ციპს (ципъ) – სამკუთხა ღვეზელს, რომელსაც საკუთრივ ამ შემთხვევისთვის აცხობენ, ხოლო საცოლის მშობლები კი მოვალენი არიან, ამ საჩუქრის სანაცვლოდ, გამოგზავნილს გაუმასპინძლდნენ და დაასაჩუქრონ. ფშავლებში, ქორწილამდე ერთი კვირით ადრე, 5 ჩაფ ღვინოსა (ჩაფი 20 ბოთლს იტევს) და ერთ ცხვარს უგზავნიან, მათი გამოთქმით სახლის დათვალიერებისთვის (для осмотра дома).
საერთოდ საცოლის მშობლები, ამ ხალხებში ქალის შევიწროვების (загонъ) მიუხედავად, უფრო მეტი უპირატესობებით სარგებლობენ, ვიდრე საქმროს მშობლები. ისინი თავს იკატუნებენ და ისე აჩვენებენ, რომ მაჭანკლების სახში შემოშვება არ უნდათ.
ისინი კი, პირიქით, ცდილობენ ძალით შეიჭრან და, უკვე შიგნით შესულები, თავიანთი მოსვლის მიზნის შესახებ ატყობინებენ. საცოლის მშობლები მათ უარს ეუბნებიან, და ამბობენ, რომ საქმრო მათი ქალიშვილის ღირსი არ არის. წარმოგზავნილები, წარმოაჩენენ რა მის (საქმროს) ღირსებებს, კლავენ ცხვრებს, ისე რომ ამაზე ნებართვას არ ითხოვენ. ასეთი საქციელი საცოლის მშობლებს ამარცხებს: ისინი ნათესავებს იწვევენ და საქმროს ხარჯზე ქეიფობენ. ქორწილის დღეს, ხევსურებში, პატარძალს პირდაპირ სასიძოს სახლში გზავნიან, სადაც მას მისი თანასოფლელები მიჰყვებიან, თითო ადამიანი სახლიდან. იქვე მოჰყავთ სასიძოც, რომელიც, გაუშვებს რა მთხოვნელებს, თვითონ, ადათის მიხედვით, სახლიდან უნდა დაიმალოს და თავი რომელიმე მეზობელთან შეაფაროს. ფშავლები, ქორწილის წინა დღეს, საცოლეს საპალნით ღვინოს და ორ ცხვარს უგზავნიან. გაგზავნილი საპატარძლოს სახლში ღამის გასათევად რჩება და, მეორე დღეს, ის ეკლესიაში მოჰყავს. თუშებში საქმრო თავად მიემგზავრება საცოლისთვის, მხედართა ბრბოსა და თოფის სროლების თანხლებით, და თავადვე მიჰყავს იგი ეკლესიაში.
ხევსურები სიძესა და პატარძალს ოთახის შუაგულში გაჩაღებულ ცეცხლთან აუცილებლად იმ მხარეს დასვამენ, «სადაც კვამლი მათ პირდაპირ სახეში მიეფინებოდა». დეკანოზი მათ წინ უდგამს საჭმელსა და ღვინოს და თითო თაფლის სანთელსაც აძლევს. ახალშეუღლებულები ფეხზე დგებიან, ხოლო დეკანოზი კი მათ ნემსით კაბის ბოლოებს გადაუბამს. მეჯვარეები დეკანოზს სასმისს აწვდიან ლუდით ან არყით. მიიღებს რა მას და წარმოთქვამს ლოცვას, რომელშიც მათი ოჯახის გამრავლებას ითხოვს, დეკანოზი სასმისს დაცლის და ახალგაზრდებს შეუღლებას ულოცავს. ხევსურებში ამით კიდეც მთავრდება საქმე. თუშებსა და ფშავლებში კი დაქორწინება ეკლესიაში ხდება. ეკლესიიდან გამოსვლისას სიძე გასროლას ახდენს და ხმლის პირს გადააბიჯებს; მდინარეზე გადასვლის დროსაც ასევე ისვრიან. ეკლესიიდან სახლში ცხენებზე ამხედრებულნი ბრუნდებიან, ამასთან ფშავლებში ახალშეუღლებული ქალი ფეხით მოდის და, ადათის მიხედვით, ძალზედ უადგილოდ (очень не кстати), წინდას ქსოვს. ახალგაზრდების მოსვლისთვის თუშებში სიძის სახლში გრძელი ჭოკის თავზე ჩირაღდანს ანთებენ, რომელიც დახელოვნებულმა მსროლელებმა ან უნდა ჩამოაგდონ, ან სროლით ჩააქრონ.
სასიძოს მამა ან დედა, ახალგაზრდების შემოსვლისას, ჯოხს გადატეხს და პატარძალს რაიმე ტკბილეულს მიართმევს (Записки о Тушетiи И. Цискаровъ. Кавк. 1849 г. № 8. «Очерки Хевсурiи» А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 22. «Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе» кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 47. «Десять летъ на Кавказе» Современ. 1854 г. т. 47). სახლში ახალგაზრდებმა სამჯერ უნდა შემოუარონ გარეშემო საკიდელს (сакидели) – რკინის ჯაჭვს, რომელზედაც კერის თავზე დაკიდებული ქვაბი ჰკიდია. მეჯვარეები, მიჰყვებიან რა მათ, ხანჯლებით საკიდელს მოჩეხავენ. ახალგაზრდებს სვამენ ტახტზე, რომელიც სხვადასხვა ფერის ხალიჩებითაა მორთული, ამასთან პატარძალი თავსაფრით დაფარული რჩება. ყველა სტუმარი მათ სიახლოვეს ჯდება: მამაკაცები სიძის მხრიდან, ხოლო ქალები კი პატარძლისა.
ახალშეუღლებულთა წინ ხის ჯვარს დგამენ, რომელზედაც სხვადასხვა ხილი და საჩუქრებია ჩამოკიდული. ამ ტომების სუფრა ძალზედ სადაა.
ისინი ნაცარში აცხობენ უმარილო პურებს, ხმიადებს (хмiади), რაღაც კვერების ან ლავაშების (лаваши) მაგვარს – ოვალურ და განსაკუთრებით სქელ პურს. მათი საყვარელი კერძია ხინკალი (хинкали) – ანტრიის მაგვარი (родъ галушекъ), ხოლო აყროლებულ შებოლილ ხორცს კი ისინი დიდ ნუგბარად მიიჩნევენ. მათ ყოველდღიურ საჭმელს ყველი, ხორცი და რძე შეადგენს. «ხევსურებს აყროლებული ხორცი ახალს ურჩევნიათ, ხოლო როცა საქონელს კლავენ, მის სისხლს ჭურჭელში უშვებენ, რათა ის შედედდეს, და შემდეგ კი უკვე ხარშავენ და ჭამენ». ყველა ამ საჭმლის გარდა, სადღესასწაულო დღეებში, როგორიც, მაგალითად, ქორწილის დღეა, იმავე ნახშირში აცხობენ ქადას (када), ერთგვარ ღვეზელს, რომელიც ქონითა და შებოლილი ხორცის ნაჭრებითაა დატენილი (О Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе кн. Р. Эристова. Записки К. О. И. Р. Г. И. книга III).
ქორწინების წესი დასრულებულია; ყველანი დასხდნენ და მხიარული ნადიმიც იწყება. ქაფიანი ღვინო გაუთავებლად მოედინება; მოქეიფენი კარგად სმის თავიანთი ხელოვნებით თავის გამოჩენას ცდილობენ. «უზარმაზარი ჯიხვის რქების დაჯახება, რომლებსაც ახალდაქორწინებულთა დღეგრძელობისთვის სვამენ, მუსიკალური ინსტრუმენტების ჟღერა, ცეკვები და სიმღერები მოქეიფეთა ერთ საერთო მხიარულ გუგუნში ირწყმება. თვით შავთვალება ახალგაზრდა ქალიშვილებიც კი, ივიწყებენ რა მორცხვობას, მაყურებლებს თავიანთი ცეკვების გრაციოზულობითა და მთიელთა სიმღერების სევდიანი (ნაღვლიანი) კილოთი ატყვევებენ. სიძესა და პატარძალს, ქორწილის პირველ საღამოს, არა მხოლოდ სიმღერა ან ცეკვა არ შეეფერებათ, არამედ სმისა და ჭამის ნებაც კი არა აქვთ, არც ლაპარაკისა ვინმესთან, გარდა იმისა, რომ პატარძალი თავის სახეს არ უნდა აჩენდეს. ისინი ორივენი რაღაცნაირ უნებურ მსხვერპლებად უნდა მოჩანდნენ, რომლებიც თითქოსდა სასჯელზე მიჰყავთ. მაგრამ რადგანაც ეს საქორწინო მხიარულება დილამდე გრძელდება, ამიტომ ახალშეუღლებულებს მის ბოლომდე მოცდას არ აიძულებენ» (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавказъ. 1849 г. № 8).
ქორწინებიდან პირველ სამ დღეს გადაბმით ახალგაზრდები ერთად უნდა იწვნენ განუშორებლად, მაგრამ დიდ სირცხვილად ითვლება, თუ ახალგაზრდა ქალი ქორწილის შემდეგ სამ წელზე უფრო ადრე დაორსულდება (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе. Кн. Эристова Кавк. 1854 г. № 47).
ადათის მიხედვით, ახალგაზრდები ორ კვირას ერთმანეთთან უცხოობენ და გარეშეთა თანდასწრებით ურთიერთ შორის არ ლაპარაკობენ. შემდეგ ორ კვირას ახალგაზრდა ქალი თავისი მშობლების სახლში ატარებს და შეუღლებულთა ოჯახური ცხოვრებაც ქორწილიდან მხოლოდ ერთი თვის შემდეგ იწყება.
ქორწინებებს საერთოდ მტკიცე საფუძველი არ გააჩნიათ.
ქალი მონად ითვლება, მას განსაკუთრებით უხეშად ექცევიან, ყოველგვარი სინაზისა და სიყვარულის გარეშე (безъ всякой нежности и привязанности). ქმარს ყოველთვის შეუძლია გააგდოს ცოლი, თუნდაც ერთი კვირის შემდეგ ქორწილიდან, და ყოველგვარი საბაბის გარეშეც ქალის მხრიდან. ქმარი უბრალოდ ამბობს, რომ ის მას არ მოსწონს, ან რომ ცუდი დიასახლისია. ეს საქციელი ჩრდილს არ აყენებს ქალს: ის მშობლების სახლში მიდის და მალევე სხვაზე თხოვდება.
ფშავლებში გაგდებულ და დაწუნებულ ცოლს სამწუნებრო (самтцунебро) ეძლევა, ე. ი. ხუთი ძროხა, ხოლო დაწუნებულ სიძეს კი ქალის მშობლებმა ღირსების შეურაცხყოფის გამო (за безчестiе) 16 ძროხა უნდა გადაუხადონ, თუ კი უარის წინ მათი ქალიშვილი მასზე დანიშნული გახლდათ.
თუშებში მამაკაცს, ცოლ-ქმრული ერთგულების დარღვევისთვის, შეუძლია ცოლს ხელი ან ცხვირი მოაჭრას, და ასეთი სახით ის მშობლებთან გააგზავნოს, ან კიდევ, გააგდებს რა, უბრალოდ, დააკისროს ვადა, რომელზე ადრეც იგი ვერ შეძლებს სხვაზე გათხოვებას.
ხშირად ქალი თვითონ მიდის ქმრისგან, და მაშინ, ხევსურების წეს-ჩვეულებით (ადათით), მისმა მშობლებმა მიტოვებულ ქმარს 80 მანეთი უნდა გადაუხადონ, სხვანაირად მათ ქალიშვილს ხელმეორედ გათხოვება არ შეეძლება. ცოლის გამგდები თავისთვის ახალ საცოლეს აირჩევს და მას მაშინვე შეირთავს. მას ესეც შეუძლია გააგდოს, შეუძლია ათი ცოლი გააგდოს და მეთერთმეტეზე იქორწინოს, რომელიც ასევე არაფრით არ არის მის მიმართაც ასეთივე მოქცევისგან უზრუნველყოფილი.
განქორწინებისას თუშებში ცოლი ვერანაირ ნაწილს ვერ ღებულობს ქმრის მამულიდან. ქვრივი, თუ მას მამრობითი სქესის შვილები არა ჰყავს, ასევე ვერ ღებულობს ვერაფერს გარდაცვლილი ქმრის მამულიდან, მაგრამ მას შეუძლია ქმრის სახლში დარჩეს, და მისმა ნათესავებმა იგი უნდა შეინახონ. გარდაცვლილის ქალიშვილები და მისი დები კი ნთესავები, როგორც ჩენ ზემოთ ვთქვით, მოვალენი არიან აღზარდონ და კარგი სამკაულით (семкауры) – მზითვით გაათხოვონ, რომელიც ვერცხლის სამკერდე მძივებისა და ტანსაცმლის სხვადასხვა მორთულობებისგან შედგება. ცოლის სიკვდილის შემდეგ, რომელსაც შვილები არ დარჩება, სამკაულები მის მშობლებს ან ნათესავებს უბრუნდებათ (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 года № 11).
ფშაველი, რომელიც ქვრივს შეირთავს, მის მშობლებს სამ ძროხას აძლევს. ხევსურები სამარცხვინოდ თვლიან, თუ ქვრივი, რომელსაც ვაჟიშვილი ჰყავს, ხელმეორედ გათხოვდება.
საერთოდ კი ოჯახურ ყოფიერებაში მამა ვაჟიშვილს ანიჭებს უპირატესობას ქალიშვილთან შედარებით. ვაჟიშვილების მიმართ იგი უფრო მოყვარულია (къ сыновьямъ онъ более привязанъ), თუმცა კი, ვაჟის დაბადებისას, თვით ნათესავებსა და მეგობრებს შორისაც კი, რცხვენია თავისი სიხარული გამოხატოს, არამედ, ამის საპირისპიროდ, ადათის მიხედვით, ჩვეულებრივზე უფრო სერიოზულად უნდა გამოიყურებოდეს. ბავშვის შობას მათში თან რაიმე განსკუთრებული ზეიმები არ ახლავს. პირიქით, ორსული ქალი უწმინდურად ითვლება. მას გაურბიან, იმათაც კი არიდებენ თავს, ვინც მასთან იყო და მას ხელით შეეხო. ორსული ქალის ქმარს არა აქვს უფლება დღესასწაულებზე იყოს და მათ ქეიფებში მონაწილეობდეს. შრომით (ძალდატანებით) დიდხანს მალავს ქალი თავის საინტერესო მდგომარეობას. ხოლო როდესაც მშობიარობის დრო მოახლოვდება, მაშინ, ყოველგვარი ამინდის, წელიწადის დროის ან ავადმყოფობის მიუხედავად, მას სახლიდან, სოფლიდან რომელიმე გამოქვაბულში ან ქოხში გამოაგდებენ, სადაც იგი რამდენიმე კვირის განმავლობაში რჩება.
გრძნობს რა მშობიარობის მოახლოებას, ორსული ქალი ჩვეულებრივ თავის მეგობარ ქალებს სთხოვს მისთვის საჩეხი (сачехи) – ქოხი (კარავი) ააშენონ, რომელსაც სოფლიდან ერთ ვერსზე აგებენ. გადასახლდება რა ამ ქოხში, მშობიარე იქ მთელ იმ დროს რჩება, სანამ ბავშვს არ გააჩენს, რასაც მეტად ხშირად თან საშინელი ტანჯვები ახლავს. თუ სნეული მშობიარობით იტანჯება, და მისი კივილი სოფელში ისმის, მაშინ მცხოვრებნი ქოხთან მიიპარებიან და თოფებიდან ზალპს ისვრიან, რათა შიშით ავადმყოფს ტანჯვა შეუმსუბუქონ.
მშობიარობიდან მეორე დღეს, ავადმყოფისთვის პური მოაქვთ და, ეშინიათ რა ქალთან ყოვლგვარი შეტყობინებისა, მას ქოხიდან მოშორებით დებენ. ავადმყოფი ქოხში ცხოვრობს ხევსურებში ერთ თვეს, ფშავლებში 40 დღეს, ხოლო თუშებში კი ექვს კვირას (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Глав. Шта. «Записки о Тушетiи» И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 8. Записки о Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23. Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 49).
ყოველგვარი სიბილწისგან თავის საბოლოოდ განწმენდისთვის მელოგინემ ბავშვთან ერთად ორ კვირას საგანგებო ქოხში უნდა იცხოვროს, რომელსაც სამრევლო (самревло) ეწოდება.
ამ გადასვლასთან ერთად საჩეხს ხევსურები წვავენ, ხოლო ფშავლები კი ტოვებენ იმ მიზნით, რომ ბოროტი სული დედასთან არ დაესახლოს.
გადაიტანს რა ამ კარანტინს, ქალი თავის ოჯახს უბრუნდება. ნათესავები და მეზობლები ერთმანეთს ბავშვის დაბადებას ულოცავენ და სხვადასხვანაირი საჩუქრები მოაქვთ. ახალშობილ ბავშვს, თუ ის მამრობითი სქესისაა, ყველაზე უფრო უხეშ სახელებს არქმევენ, მდედრობითი სქესისას კი, პირიქით, ყველაზე უფრო ნაზ სახელებს. ბიჭებს უწოდებენ: მგელას (мчела, волкъ), დათვიას (датвiа, медведь), ვეფხიას (вепхiа, барсъ) და სხვა; გოგონებს ეძახიან: მზიას (мзiа, солнышко), ვარდუას (вардуа, роза), მარგალიტას (маргалита, жемчужина), ძუძუნას (дзудзуна, сисочка) და სხვა.
მთიელებს შორის არსებული ცრურწმენითი ჩვეულება არ შეხებოდნენ ორსულ და მშობიარე ქალებს მიცვალებულებზეც გადავიდა. ამიტომ თავს არიდებენ იმას, რომ ავადმყოფი სახლში გარდაიცვალოს. შეატყობენ რა აღსასრულის მოახლოებას, სნეულის ნათესავებს იგი მაშინვე გამოაქვთ ან წინკარში, ან კიდევ უბრალოდ ეზოში, სადაც ის კვდება კიდეც. მიცვალებულს პარსავენ, ბანენ და ახალ სამოსელს ჩააცმევენ; თანაც საუკეთესო იარაღს აასხამენ. ასეთ მდგომარეობაში ის ოთხი დღის განმავლობაში რჩება. ხუცესი მის თავზე ლოცვებს კითხულობს.
სოფლის მცხოვრებნი, შეიტყობენ რა იმ უბედურების შესახებ, რომელიც მათ მეზობელს ეწვია, ყოველი მხრიდან მოედინებიან, რათა წესჩვეულებანი (ადათები) აღასრულონ: ჭირის-წყენა (чирисъ-дцкена) (დანაკარგის გამო სიმწარე, უბედურება) და მიტირება (митиреба) (დატირება, გლოვა).
გაუპარსავი, თავზე ჩამოფხატებული ქუდით, გახსნილი საკინძითა და გაშიშვლებული მკერდით ზის სახლში განსვენებულის უახლოესი ნათესავი. მოსული შემოდის, მის წინ მუხლებზე დგება, და ორივენი ერთად იწყებენ ტირილს, ჩამოთვლიან რა გარდაცვლილის ღირსებებს.
– რატომ მე არ მოვკვდი, ამბობს მოსული, იმაზე უწინ, სანამ შენ გნახავდი ასეთ მდგომარეობაში.
– შენს მტერსა და ავისმქმნელს ესა, პასუხობს მასპინძელი.
– დიდი ცოდვაა! დიდი უბედურებაა!.. შენ დაკარგე ადამიანი, იგი მიწამ უნდა დაფაროს, ჩემნაირი კი დადის მზის ქვეშ და შენ გელაპარაკება.
– შენი გამარჯვებისთვის! აგვცდება კი ჩვენ კარგი რამ, სიკეთისთვის კი ვცხოვრობთ?.. უბედურებისა და სირცხვილისათვის. მოვკვდებით – დავმშვიდდებით, თავს დავაღწევთ უბედურებებს, გულის ტკივილისგან გავნთავისუფლდებით... ნეტავი დაგვემალა ჩვენი ცხოვრება (освободимся отъ горести сердечной... Скрыть бы нашу жизнь).
– მაინც ვინ არის თქვენზე უკეთესი?.. მამაკაცები ღირსნი არიან ბატონები იყვნენ, ქალები – დედოფლები. თქვენ უნდა გქონდეთ კიდეც დიდი სახლი, ცხენთა რემები, იარაღი... ჯარის სათავეში უნდა იყვნეთ და ხევსურებს წინ უძღოდეთ.
– დაე ღმერთმა მოგცეს ჯილდო ჩვენ უბედურთა გამო წუხილისათვის. ჩვენ მზე გაგვეცალა, არა ვართ ღირსნი თქვენი ნუგეშისცემისა.
– დაე ეს უბედურება მას ეწვიოს, ვისაც შენი უბედურება ახარებს და არ ნანობს ამის გამო. დაე შენ სიმშვიდე გეწვიოს და ახალ დარტყმას თავი აარიდო...
– დაე ნუ მოგვივლენს ღმერთი ავს ჩვენს თავზე...
მოსული დგება იმისთვის, რათა თავისი როლი და ადგილი ახალ პირს დაუთმოს.
ეზოში ან წინკარში ხდება მეორე, ყველაზე უფრო გულშემზარავი სცენა. მიცვალებულის გარშემო სხედან კაცები, ქალები და დაქირავებული მოტირალები. მოტირალთაგან არცთუ შორს დგას გრძელი სკამი, რომელსაც გარშემო ანთებული თაფლის სანთლები აქვს მიკრული. სკამზე დევს რამდენიმე პური და დგას თასი გამდნარი ერბოთი. ყველა იქ დამსწრე და მიცვალებულის ირგვლის მყოფნი მწუხარებას არიან მიცემულნი.
მამაკაცები დიდხანს არ ტირიან და ამ დროს სახეზე ქუდს იფარებენ; ამის საპირისპიროდ, ქალები «გამოირჩევიან მეტად ოსტატური პანეგირიკებით განსვენებულის შესახებ, რომლებშიც მათ უმეტეს წილად უყვართ ის, რომ დასატირებელთ ანიჭებდნენ ყველა თვისებას გმირისა, რომელიც ბრძოლის ველზე დაეცა» («იყო მაგალითები, ამბობს ი. ცისკაროვი, რომ ბევრი თუში მხედარი, რომლებიც გულგრილად შედიოდნენ ყველაზე უფრო ცხარე ბრძოლებში და იქ კვდებოდნენ, აღტაცებით იხსენებდნენ, რომ ისინი დატირებულნი იქნებოდნენ როგორც გმირები, რომ სიმღერები მათი საქმეების შესახებ აჟღერდება ლამაზი ქალების ბაგეებით და ცეცხლს შეუნთებს მამაცი მხედრების შეჯიბრებებს...» Записки о Тушетии И. Цискарова. Кавк. 1849 года № 10).
საპარადო (გამორჩეულ) დამტირებელ ქალს ირჩევენ; იგი შუაში გამოდის, და თუ გარდაცვლილი მამაკაცია, მაშინ მის ხმალს ეყრდნობა, ხოლო თუ ქალია – მაშინ ჯოხს, რომელსაც ბოლოში წითელი ნარმის (ბამბის ქსოვილის) ნაჭერი აქვს მიბმული.
– ადექი გმირო, იწყებს მოტირალი გაჭიანურებული ხმით, ჯარები შენ გელოდებიან... წინამძღოლის გარეშე ხომ ვერ წავლენ ისინი.
– ვაი, ვაი! საერთო გუნდად გაგრძელებით, პასუხობენ ამაზე ყველა იქ მყოფნი კაცები და ქალები, ამ დროს უკანასკნელები მუხლებზე ხელებს ირტყამენ.
– რატომ არ გვპასუხობ შენ, გმირო? აგრძელებს დამტირებელი. ნუთუ არანაირ ნიშანს არ მოგვცემ? შენი ცხენი ჭიხვინებს მხედარს რომ ვერ გრძნობს.
– მაშ ადექი, გმირო, ადექი!.. ადექი, თორემ შენი ფარი დაჟაგდება, ხმალი გამქრქალდება, მტრების გასახარად! დაე კიდევ გაგვაგებინე შენი ხმა, რომელიც მთებს არყევდა და ქისტებს შიშის ზარს სცემდა... ადექი და ფერფლად აქციე მათი სახლები. სამწუხაროა! მას ჩვენი არ ესმის, ის ჩვენ არ გვპასუხობს!
საყოველთაო ტირილი, ყიჟინი და ზუზუნი იქცევა პასუხად დამტირებლის უკანასკნელ სიტყვებზე (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе. Кавк. 1854 г. № 47 и 49).
გარდაცვალებიდან მეოთხე დღეს გამოჩნდება დეკანოზი. დატირების უკანასკნელი წესის შესრულების შემდეგ, ის ხელში იღებს ანთებულ სანთელს და მიცვალებულის თავზე წარმოთქვამს ლოცვებს «ყოველგვარი აზრის გარეშე» (Очерки Хевсурiи. А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23). მიცვალებულს ხსნიან იარაღს და საგვრეულო საძვალისკენ მიასვენებენ, სადაც, ამოაშენებენ რა საფლავს ფიცრებით ან ფილაქნით, მასში გვამს კუბოს გარეშე ჩაასვენებენ, ხოლო საფლავის თავზე კი მიწას დააყრიან ჯვრისა და წარწერის გარეშე. «ყველა ამ წესის დასრულების შემდეგ, სტუმრებმა გარდაცვლილის სულის განსვენებსთვის თამბაქოთი დატენილი ჩიბუხები (ყალივნები) უნდა მოსწიონ. შემდეგ მათ მოხარშული ცხვრის ხორცით, მარილიანი ხმიადებით, ლუდითა და არყით უმასპინძლდებიან».
დაკრძალვის დღეს ინიშნება დოღი და ყაბახი (хабахи) – მიზნში სროლა ჯილდოებისთვის. განსვენებულის ნათესავი ნიშნავს ჯილდოს, რომელიც გრძელ ჭოკზე ძაფით მიბმული რამდენიმე წყვილი წინდისგან შედგება. ვინც 40 ნაბიჯის მანძილიდან ტყვიით ძაფს გაწყვეტს, ჯილდოც მას ერგება (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурском округе кн. Р. Эристова. Кавказъ 1854 года № 46).
წლის განმავლობაში გარდაცვლილზე მეტად ბევრ მოსახსენებელს (ქელეხს) აღასრულებენ, ასე რომ მათ ოჯახი ხშირად სრულ გაკოტრებამდეც კი მიჰყავთ. ნათესავები ამ დროს ძაძებს ატარებენ, რომლებითაც, სურვილის მიხედვით, რამდენიმე დღით, ერთი წლით, ხოლო ზოგჯერ კი სამი წლითაც იმოსებიან. მამაკაცები წვერს უშვებენ, საჯარო და გასართობ შეკრებებს თავს არიდებენ, საჭიროების გარეშე იარაღს არ ატარებენ და ცხენებით არ ჯირითობენ – რაც მთიელის ერთერთი საუკეთესო ნეტარებაა. ქალები კაბაზე შალის შავ ფოჩებსა და შავი ქსოვილის პატარა ნაჭრებს იკერებენ.
გარდაცვლილზე წლისთავსა და უკანასკნელ მცირე ქეიფს (последняя пирушка) განსაკუთრებული წესებით, დოღითა და თოფების სროლით აღასრულებენ.
მოედანზე, დაპატიჟებული და დაუპატიჟებელი სტუმრების ბრბოში გარდაცვლილის ტანსაცმელს გამოიტანენ, უკანასკნელი დატირებისათვის. ტანსაცმლის ახლოს ხალიჩაა დაფენილი და მასზე გარკვეული რაოდენობის ქერია დაყრილი. გარეშემო ლუდით სავსე უზარმაზარი გოვზებია (ушаты) დადგმული; გოვზების ახლოს 25-მდე პურია დალაგებული, მათში ჩარჭობილი თეთრი და წითელი ქსოვილის ნიშნებით. პურებზე ცხვრის ბარკლები, ყველის ნაჭრები და სხვა ასეთებია დალაგებული.
დოღისთვის არჩეული ცხენები რიგის მიხედვით მიჰყავთ ხალიჩასთან და ცოტა ქერს აჭმევენ, ხოლო მოტირალი ქალებიდან ერთერთი კი თითოეულ ცხენს მუხლებზე რძეს შეასხამს. მხედრები ცხენებზე შესხდებიან და ტანსაცმელთან მიდიან, თან ხელში ზუსტად ასეთივე ნიშნებიანი პურები უჭირავთ. მაყურებლები მათ გარშემო გროვდებიან. გარდაცვლილის ცხენზე ამხედრებული წრეში ცნობილი მომღერალი გამოდის და განსვენებულს გულისშემძვრელ საქებარ სიტყვას უმღერის, რომელსაც თან ერთვის მისამღერი: დალაი, დალაი, და მას იმეორებს ყველა მხედარი იმპროვიზატორის თითოეული სტროფის შემდეგ.
– განვაცხადოთ, იწყებს მომღერალი, ჩაუქო მხედრებო, სევდიანი სიმღერა: დალაი (далай) დაცემულ გმირს. ვისი გული არ შეიძვრება სიბრალულით მისი საბრძოლო საჭურველისა და მერანი ცხენის დანახვისას, რომლებიც პატრონმა დატოვა და სამუდამო დავიწყებისთვის არიან განწირულნი?... მისი ნათესავებისა და მეგობრების დანახვით, რომელთაც სამგლოვიარო სამოსელი აცვიათ?... უბედური დედის ხილვით, რომელიც ერთადერთი ვაჟიშვილის – თავისი უკანასკნელი ნუგეშის სიკვდილს დასტირის?... მისი ნაზი დებისა, რომლებიც ბოროტი ბედით არიან დაზაფრულნი (მოცელილნი), ველის ყვავილების მგავსად, რომელთაც შემოდგომის ცივი ხელი შეეხებათ?... დაღუპულო მეგობარო! ნუთუ შენი საომარი ტანსაცმელი და მშვენიერი ულვაში უკვე აღარ იქნება ჩვენი საზოგადოების (თემის) სილამაზე?... არა! ჩვენ არ გავახმიანებთ შენი სიკვდილის შესახებ და არ გავახარებთ ამით ჩვენს მტრებს!... თუ შენს შესახებ სალეკეთში ლეკები გვკითხავენ – ჩვენ ვეტყვით: ქისტეთშია დიჩის მფლობელთან... თუ ქისტები გვკითხვენ – ვეტყვით: კახეთშია, საქართველოს მეფესთან... თუ თვითონ ქართველები გვკითხავენ – ვეტყვით: ის იქ არის... უფალთან! გაიღვიძე, მამაცო!.. ან თუ შენ არ გესმის საომარი განგაშის ხმა?... ან თუ შენ უარს ეუბნები თუშ მხედრებს თხოვნაზე, რომლებიც მომავალ თარეშში თავიანთ წინამძღოლობას გთავაზობენ?... ან თუ შენ მეტად აღარ ძალგიძს უფროსობა მიიღო, ან არ შეგიძლია ცხენს ლაგამი ამოსდო და სიკვდილის მთესველი ხმალი ქარქაშიდან ამოიღო? ყოყლოჩინა მტრების ჭექა-ქუხილო და სასჯელო!... განა შენ მარტომ არ მოიგერიე ოდესღაც მდევრის ძლიერი შემოტევა შენი სახელგანთქმული სიათით (сiято; შაშხანის ერთგარი გვარეობაა)? წინაპრების დიდებავ, რომელიც უფრო კაშკაშად გაბრწყინდა შთამომავალში! შენ კანონი იყავ, შენ თუშეთის მბრძანებელი იყავ!... ნეტარია შენი მომავალი, რომელიც მტრედად გადაიქცა, და ეს მტრედი უდანაშაულობის მხიარულებითაა შემსუბუქებული?... მაშ შეხედე შენი ნეტარი ხსოვნის საბოძვარს: სავსე კოდებს (პატარა კასრებს ლუდით), მდიდრულ ტრაპეზსა და ყველა ფენისა და წოდების სტუმრებს; შეხედე მათ, ვინც ვერცხლის თასებით შემოგძახებენ: საუკუნო ხსოვნა!
– საუკუნო ხსოვნა, ხმამაღლა იმეორებენ მხედრები და ჩურჩულით წარმოთქვამს ხალხი (Записки о Тушетiи. И. Цискарова Кавказъ 1849 г. № 10).
შემდეგ მხედრები სწრაფი ჩორთით ესტუმრებიან ყველა იმ სოფელს, რომლებშიც გარდაცვლილის ნათესავები ცხოვრობენ, თუნდაც ეს სოფლები 30 ვერსის მანძილზე იყო მიმოფანტული. მოივლიან რა ამ სოფლებს, და შეჭამენ რა სახელდახელოდ მათთვის მომზადებულ საჭმელს, ისინი ინ სოფლისკენ მიიჩქარიან, სადაც ქელეხი აღესრულება. სოფლამდე შვიდი ვერსის დაშორებიდან ისინი ცხენებს გააჭენებენ, პრიზების მოსაგებად. თუშებში ინიშნება ერთი პრიზი (ჯილდო) მისთვის, ვინც ცხენს პირველი მოაჭენებს: ალამი (аламъ) – დროშა, რომელზეც ქალების მიერ მომზადებული საჩუქრებია ჩამოკიდული. ხევსურებსა და ფშავლებში პრიზების მოგება შემდეგი წესით ხდება: პირველად მოსულ ცხენს ერთი ძროხა ერგება; მეორე ადგილზე მოსულ ცხენს – სამი ცხვარი; მესამე ადგილზე მოსულს – ორი ცხვარი; მეოთხეზე – ერთი ცხვარი და მეხუთეზე კი – ერთი თიკანი. მსგავსი დოღების დროს მხედრები საფრთხეს ყურადღებას არ აქცევენ; ისინი ცხენებს კლდეებზე, ციცაბო კალთებზე, ღრანტეებსა და მთების ფლატეებზე მოაჭენებენ, იმ იმედით, რომ გაოცების შეძახილებს, მილოცვებსა და ცხენის შექებას დაიმსახურებენ.
დოღის დამთავრების შემდეგ მოდის დეკანოზი, კითხულობს ლოცვას და მომზადებულ ტრაპეზს აკურთხევს. ყველანი გარდაცვლილის სულის მოსახსენებელს სვამენ და, ქართული ადათით, რამდენიმე წვეთს სუფრაზე ღვრიან. გარდაცვლილის ცხენს ან მის საუკეთესო მეგობარს აჩუქებენ, ან კიდევ რომელიმე ღარიბ ადამიანს მისცემენ; გაყოფისას ღარიბებს ასევე განსვენებულის სამოსელიც ერგებათ.
ნათესავები ქელეხის დროს ცდილობენ კარგად გაუმასპიმძლდნენ; სტუმრები ცხვრის ხორცსა და ლუდს ზომაზე მეტად მიირთმევენ, ხოლო ბევრი კი დაკლული ცხვრის მთელ თბილ სისხლსაც სვამს.
კარგად ჭამისა და დალევის შემდეგ ხალხი მხიარული ხმაურით სახლებში მიდის (Кавказъ 1854 г. № 47 и 49. Кавк. 1849 г. № 10).
გარდაცვლილის ნათესავები ცდილობენ ქელეხის დროს რაც შეიძლება მეტი საჭმელი მოამზადონ, და სავსებით დარწმუნებული არიან იმაში, რომ განსვენებულისთვის სასურველ საქმეს აკეთებენ. ხალხს სჯერა სულის უკვდავებისა, მაგრამ მომავალი ცხოვრების შესახებ მეტად მეტად ბნელი და არეული (უთავბოლო) წარმოდგენა გააჩნია.
მისი გაგებით, ადამიანები იმ ქვეყნად ასეთივე მატერიალური ცხოვრებით ცხოვრობენ; რომ იქ არსებობს სიმდიდრე და სიღარიბე, და რაც უფრო მეტი ძღვენი მისდის გარდაცვლილს ცოცხლებისგან, მით უფრო უმსუბუქდება სული. მათ სჯერათ იმისა, რომ რაც უფრო მეტ ცხოველს დაკლავენ ქელეხზე, მით უფრო მეტი საქონელი ეყოლება მას იქ. ისინი ფიქრობენ, რომ სული, რომელმაც სიცოცხლე სხვათა ხელით დაკარგა, თავისი მკვლელის საუკუნო მონობაში უნდა იმყოფებოდეს. აქედან წარმოიშვა ჩვეულება, რომ მოკლულის სისხლის სანაცვლოდ შური იძიონ. ამ ქმედებით, მათი აზრით, არა მხოლოდ თავისუფლდება მონობაში ტანჯული მათი ნათესავის სული, არამედ მის სანაცვლოდ მოკლულის სულსაც იმონებს (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 10).
მომავალი ცხოვრების წარმოდგენის ამ პლასტიკურობამ და მატერიალურობამ წარმოშვა ადამიანთა საგანგებო კლასი მესულთანეები (месултане) – პირები, რომლებისთვისაც ცნობილია გარდაცვლილთა ცხოვრება და ქცევები. ნათესავები ხშირად საჩუქრებით მიდიან მათთან იმისათვის, რათა გარდაცვლილის ხვედრის შესახებ ჰკითხონ. ამ ხალხებში არსებობენ ასევე მკითხავები (мкитхави) – პირები, რომლებთანაც ავადმყოფის ნათესავები მიდიან, რათა ჰკითხონ: ხომ არ განარისხა მან რითიმე წმინდანი.
პატარა ფიცარზე ძაფების დახვევითა და სხვადასხვა მარჩიელობით მკითხავი განსაზღვრავს, რომ ავადმყოფი ამა და ამ საკერპოსთან უნდა მიიყვანონ, იქ ილოცონ და მსხვერპლიც შესწირონ. თუ მკითხავის მოვალეობას დეკანოზი ასრულებს, მაშინ, სნეულთან ერთად მასთან მოჰყავთ ცხვარიც. დეკანოზი, დაკლავს რა ცხოველს, მის სისხლს ავადმყოფს მხრებსა და ხელებზე ასხამს. ამ წეს-ჩვეულების შემდეგ, რომელსაც ხელმხრის გაბანა (хелмхрисъ-габона) ეწოდება, სნეული აუცილებლად უნდა გამოჯანმრთელდეს (Очерки Хевсурiи А. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23, Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 46).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment