(წიგნიდან «კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ» /თბილისი, 1981/).
წიგნის მთარმნელის, ქ-ნ ლონდა მამაცაშვილის მიერ გაკეთებულ შესავალში ვკითხულობთ, რომ კარლ ჰაინრიხ ემილ კოხი გახლდათ იენის უნივერსიტეტის პროფესორი და თავისი დროისთვის საკმაოდ ცნობილი ბოტანიკოსი. მან კავკასიასა და საქართველოში იმოგზაურა ორჯერ – 1836-1838 და 1843-1844 წლებში. 1855 წელს კ. კოხმა ქალაქ ლაიფციგში გერმანულ ენაზე გამოსცა კრებული «კავკასიის ქვეყნები და სომხეთი», რომელშიც შევიდა თავად მისი, აგრეთვე ო. სპენსერის, ა. კურზონის, რ. უილბრაჰამისა და ა. მაკინტოშის თხზულებები, რომელთაგან უშუალოდ კავკასიასა და საქართველოს ეხებოდა ო. სპენსერის «მოგზაურობა ჩერქეზეთის, აფხაზეთისა და სამეგრელოს სანაპიროს გასწვრივ» და კ. კოხის «მოგზაურობა რედუტ-კალედან ტრაპიზონამდე /კოლხეთი და ლაზების ქვეყანა/» და «ბრძოლის ველზე გასვლა», რომლებიც ითარგმნა და გამოიცა კიდეც ქართულად. ორიოდე სიტყვით შევეხოთ ო. სპენსერის პიროვნებასაც. იგი გახლავთ კაპიტანი ედმონდ სპენსერი, მზვერავი და ჟურნალისტი, ინგლისის რეზიდენტი ჩერქეზეთში, სადაც მაშინ რუსეთის მთავრობის საწინააღმდეგო მოძრაობა იყო გაშლილი. შესავალში ვკითხულობთ, რომ ე. სპენსერი «ინგლისის კომერციული პოლიტიკის ინტრესების დამცველია კავკასიაში და მისი თანაგრძნობა ჩერქეზებისადმი რუსეთის წინააღმდეგ დამოუკიდებლობისათის ბრძოლაში მხოლოდ და მხოლოდ ამ მოტივებითაა ნაკარნახევი» როგორც ვხდავთ, კ. კოხს ამ მოგზაურობისას უმთავრესად სამეცნიერო ინტერესები ამოძრავებდა, ე. სპენსერს კი – მისი ქვეყნის კომერციული და სადაზვერვო ინტერესები, აგრეთვე რუსეთის იმპერიის წინააღმდეგ მებრძოლი ჩერქეზებისა და შამილის მხარდაჭერა, რის შენიღბვასაც იგი, მთარგმნელის თქმით, «ზოგადკაცობრიული ჰუმანურობისა და სამართლიანობის ლოზუნგებით» ცდილობს. დამახასიათებელია, რომ რიგ ადგილებში კ. კოხი ბრიტანელ ავტორს არ ეთანხმება და შესაბამის შენიშვნებსაც აკეთებს. ქვემოთ სწორედ ო. სპენსერის შესაბამისი მსჯელობები და კ. კოხის მიერ გაკეთებული შენიშვნები გვინდა შევთავაზოთ ჩვენს მკითხველებს, რაც, განზოგადებულად რომ ვთქვათ, გვიჩვენებს დასავლეთის სადაზვერვო სამსახურებისა და დასავლეთის სამეცნიერო წრეების შეფასებათა განსხვავებას რუსეთის პოლიტიკისა ზოგადად კავკასიაში და კერძოდ საქართველოში. დანარჩენ მსჯელობას კი ტექსტის გადმოცემის შემდეგ გავაგრძელებთ.
ო. სპენსერი
მოგზაურობა ჩერქეზეთის, აფხაზეთისა და სამეგრელოს სანაპიროს გასწვრივ
თავი I. ანაპა და სუჯუკ-კალე
1) ო. სპენსერის თხრობიდან:
«როგორც კი უკან მოვიტოვეთ ყუბანის შესართავი, ჩვენს წინ მთელი თავისი სიდიადითა და სილამაზით აღიმართა კავკასიონის დაბალი მთისწინეთი, რომელსაც რუსები ჩერნიგორის ანუ შავ მთებს უწოდებენ. პირველად ვიხილეთ ჩერქეზეთის სანაპირო. ძნელი წარმოსადგენია უკეთესი სანახაობა: აზიის მცხუნვარე მზე თითოეული მთის მწვერვალს ანათებდა. მართალია, მთები მეტად ლამაზი იყო და მისი მწვერვალები ტყეების მწვანე სამოსელში დიდებულად გახვეულნი ბრწყინავდნენ, მაგრამ ეს მაინც არ იყო ის, რამაც ჩვენ ასე ძლიერ მოგვაჯადოვა. ეს იყო ჩერქეზეთის, გმირობისა და თავისუფლების ამ რომანტიკული სამშობლოს პირველი ხილვის ჭეშმარიტება. ჩვენმა თანამგზავრებმა და განსაკუთრებით ქალებმა ვეღარ შეძლეს სიხარულის დაფარვა და თითქმის ერთდროულად წამოიძახეს: «ჩერქეზეთი, ჩერქეზეთი!»
ღუზა ჩავუშვით ჩერქეზეთის პირველ ნავსადგურში – ანაპაში. რუსების გადმოცმით, აქ 1784 წელს თურქებს ციხესიმაგრე აუგიათ. ციტადელი აღმართულია კიზილ კაიას მთების ერთერთ შვერილზე, რომელიც ზღვის ნაპირთან ციცაბოდ ეშვება დაბლობზე. სამხრეთიდან და სამხრეთ-დასავლეთის მხრიდან ამ ქალაქს გარს აკრავს საკმაოდ ციცაბო გორაკების რკალი, რომელიც დაახლოებით ორასი ფუტის სიმაღლისაა. ისინი მთიელებისაგან თავდასაცავად კარგ კედელს წარმოადგენენ. მთიელებს, სამწუხაროდ, მხოლოდ თოფები აქვთ თავის დასაცავად, თუმცა ქალაქის გარშემო მდებარე ყველა ის გორაკი რომ დაეპყროთ, რომლითაც ქალაქია გარშემორტყმული, მაშინ, ცხადია, გარნიზონი თავის მოსახლეობითურთ საკმაოდ მოწყვეტილი აღმოჩნდებოდა გარე სამყაროსაგან. ღია დარჩებოდა მხოლოდ ზღვა, დაბლობი და ჭაობიანი ჩრდილოეთის ნაწილი, რაც სავსებით საკმარისია კარგი ამინდის დროს (მაშინაც კი როდესაც მდინარე ყუბანის წყალი მეჩხერია) ჩერნომორცებთან (ასე ეწოდება შავ ზღვაზე მობინადრე კაზაკებს) კავშირის დასამყარებლად.
ანაპას არ გააჩნია კარგად დაცული ყურე, ღუზის ჩასაშვები ადგილი ცუდია. გარდა ამისა, აქ თავთხელი ადგილია და მხოლოდ პატარა გემების სადგომად თუ გამოდგება იგი. საკმარისია ქარმა მძლავრად დაუბეროს და დინება იმწამს შუა ზღვაში გარიყავს გემს. ნავსადგურს იცავს ჯებირი ბასტიონითურთ. მთელი ეს მიდამო ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს სრულიად უყურადღებოდაა მიტოვებული და არც იმისათვისაა გათვალისწინებული, რომ ზღვიდან შემოტევისას მტრისაგან დასაცავ სიმაგრედ გამოდგეს. ამას ისიც ემატება, რომ მთელ ქალაქში სასმელი წყლის ნაკლებობაა. გარნიზონის ჯარისკაცებს შორეულ მთებში უხდებათ წყლის მოსატანად წასვლა. მაგრამ ჩერქეზების მუდმივად მტრული განწყობილების გამო ეს მეტად საშიშია, ამიტომ ჩერქეზები, ჩვეულებრივ, იარაღს მიმართავენ.
ანაპა და მისი მიდამოები ოდესღაც ეკუთნოდა ჩერქეზების მებრძოლ ტომს – შეგაკებს, რომელთა უკანასკნელი მთავარი – მეჰმედ გირეი ასლანი იყო. ერთხანს ის ძლიერი იყო და მნიშვნელოვან ვაჭრობას ეწეოდა თურქებთან. მაგრამ როდესაც რუსეთის დედოფალმა ეკატერინე მეორემ ადრე დაპყრობილი ყუბანი ხელმეორედ დაასახლა ზაპოროჟიელთა (დნეპრის კაზაკების) შთამომავლებით, საუბედუროდ, მალე ატყდა სისხლისმღვრელი, გამანადგურებელი ომი შეგაკებსა და კაზაკებს შორის; ომი შეგაკების სრული განადგურებით დამთავრდა. მთავრის ოჯახის ყველა წევრი ამოწყდა. თავის დროზე მთავარმა უფლება მისცა თურქებს ანაპაში თავისი მეციხოვნეები ჰყოლოდათ. მას ორი მიზანი ჰქონდა: ჩრდილოეთში რუსთა მოძრაობისათვის თვალყურის დევნება და სავაჭრო კავშირურთიერთობისათვის სადგურის ქონება (სახელდობრ, ქალიშვილებით ვაჭრობისათვის). ანაპა ჩათრეული იყო ყველა ომში, რომელიც რუსეთსა და თურქეთს შორის წარმოებდა. ჯერ 1790 წელს გენერალმა ბიბიკოვმა ათი ათასიანი ჯარით გადალახა და მთლიანად გააცამტვერა ეს მხარე ანაპის კარიბჭემდე. შემდეგ წელს გენერალმა გუდოვიჩმა ექვსკვირიანი ალყის შემდეგ ქალაქი იერიშით აიღო, მაგრამ მალე ისევ დატოვა და ქალაქი ხელახლა დაიკავეს თურქებმა. მათ მიწაყრილის ნაცვლად გალავანი აღმართეს. უფრო მოგვიანებით, კერძოდ, 1807 წელს ანაპა აიღო გენერალმა გოვოროვმა; მისმა ჯარებმა გაანადგურეს ქალაქი და ციხე; საბოლოოდ კი უკნ დაიხიეს. 1811 წელს ანაპა ისევ დაიკავეს რუსებმა. 1828 წელს კი სამთვიანი სამკვდრო-სასიცოცხლო ალყის შემდეგ, როგორც ზღვიდან ისევე ხმელეთიდან, იგი საბოლოოდ დაიპყრო თავადმა მენშიკოვმა და ამ დროიდან დარჩა რუსეთის მფლობელობაში.
ანაპის დაპყრობით რუსებმა ფეხი მოიკიდეს ჩერქეზეთში და გაეხსნათ ასპარეზი შემდგომი საომარი მოქმედებებისათვის. მათ შეექმნათ ხელსაყრელი პირობები, რათა თანდათანობით დაემორჩილებინათ დასავლეთის მთიანეთის მებრძოლი ტომები და მომავალში უფრო განევრცოთ დაპყრობები აზიაში. მაგრამ, მიუხედავად ძლევამოსილებისა, დიდი მცდელობისა და ხრიკებისა, რუსეთი 1854 წელსაც თითქმის ისევე შორს იმყოფებოდა თავისი სანუკვარი მიზნების განხორციელებისაგან, როგორც ბრძოლის დასაწყისში. რუსები ამაოდ ცდილობდნენ განეხორციელებინათ თავიანთი მიზნები. მთის მხარეს არ შეეძლო რუსეთის დიდი არმიის გამოკვება. ამავე დროს მთა თავის მცხოვრებლებს კარგ პირობებს უქმნიდა თავდაცვისათვის. ამასთანავე ეს იმ ხალხის შთამომავლობა იყო, რომელიც არ შეუშინდა ალექსანდრე დიდის შემოსევას, განდევნა და დაფანტა რომის ძლევამოსილი ლეგიონები, უკუაგდო მითრიდატეს მებრძოლი ურდოები, ხოლო უფრო გვიან მამაცურად უმკლავდებოდა ისეთ მეტოქეებს, როგორებიც იყვნენ სპარსელები და თურქები თავიანთი ძლიერების ხანაში. აბა როგორ შეეძლო რუსეთს ასეთი ხალხის დამორჩილება? ვინ იცის, რა ძლევამოსილი იქნებოდა ასეთი ადამიანებისაგან შემდგარი ჯარი, სამხედრო საქმის ევროპულ ხელოვნებას რომ ყოფილიყო დაუფლებული? რის გაკეთებას არ შეძლებდნენ ადამიანები, რომლებზედაც თვითონ რუსები ამბობდნენ – შესანიშნავი მხედრები და ყველაზე უშიშარი გვერილიასები (პარტიზანები) არიანო, სულით არასდროს არ ეცემიან და მათი მოსყიდვა შეუძლებელი საქმეა, თავისი სამშობლოს დამოუკიდებლობას ისინი არაფერზე არ გასცვლიანო.
იმედია, მას შემდეგ, რაც ევროპას თვალი აეხილა და რუსეთის პატივმოყვარე მიზნებს ჩასწვდა, ბრძოლაში უბრალო მოწმის როლში აღარ დარჩება! ნუთუ არ დადგება ის დრო, როდესაც კავკასიის მშვენიერი ველ-მინდვრები და რომანტიკული მთები მოგზაურთა სარბიელი გახდება? როგორც კი ამ ქვეყანაში მშვიდობა გამეფდება და მისი ხალხები, რომლებიც ამჟამად ასე ვაჟკაცურად იტანენ ომის მთელ სიმძიმეს, თავისუფლად ამოისუნთქავენ თავის აზიურ შვეიცარიაში, კავკასია მოგზაურთა საასპარეზო ადგილად იქცევა. რაც უფრო დავუახლოვდებით შავ ზღვას, მშვიდად რომ გადაშლილა და ახლა ტბას უფრო წააგავს, მით უფრო ლამაზი ხდება ჩერქეზეთის თვალწარმტაცი სანაპირო.
სუჯუკ-კალე უახლოესი ნავსადგურია, რომელშიც ჩვენ ჩამოვედით. იგი განსაკუთრებით ცნობილი გახდა მას შემდეგ, რაც რუსეთი ჩერქეზეთში შემოიჭრა. სუჯუკ-კალე ანაპიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით, დაახლოებით ოცდაათი მილის დაშორებით მდებარეობს. ჩერქეზეთის მთელ სანაპიროზე არ გვხვდება სამხედრო ანდა სავაჭრო თვალსაზრისით გელენჯიკზე უფრო მნიშვნელოვანი პუნქტი. ჩერქეზების «მეგობარმა» თურქებმა (რომლებსაც აქამდე უბედურების მეტი არაფერი მოუტანიათ მათთის) აქ სავაჭრო პუნქტი შექმნეს (იგულისხმება, ცხადია, უთავრესად, ადამიანებით ვაჭრობა – ი. ხ.). ეს მათ ადგილობრივი მთავრის გირეი კოემიტის ნებართვით გააკეთეს. იმ საბაბით, რომ სულთანი ამ ქვეყნის ერთადერთი მფლობელია, რუსები გენერალ გუდოვიჩის სარდლობით 1809 წელს თავს დაესხნენ სუჯუკ-კალეს, მაგრამ უშედეგოდ. 1811 წელს მათ ბედმა უფრო გაუღიმა. იმ დროისათვის ქალაქი ხელთ იგდო ჰერცოგმა რიშელიემ და ბუქარესტის ზავამდე ხელთ ეპყრათ, სანამ რომელიღაც პუნქტის მიხედვით ქალაქი ისევ თურქებს არ გადაეცათ. საბოლოოდ ჩერქეზები დარწმუნდნენ, რამდენი გაჭირვება მოუტანეს მათ თურქებმა, რომლებსაც არა აქვთ მებრძოლი სული და რუსებთან ბრძოლისას არ შესწევთ უნარი მათი დაცვისა. ამიტომ მათ გადაწყვიტეს თურქების სუჯუკ-კალედან განდევნა, რათა რუსებსა და თურქებს შორის ბრძოლებში ჩათრეული არ აღმოჩენილიყვნენ. ჩერქეზებმა სიმაგრე დაანგრიეს და მთელი მისი მოსახლეობა გაანადგურეს.
ამ დროიდან მოყოლებული 1836 წლამდე სუჯუკ-კალე ჩერქეზების თავისუფალ მფლობელობაში იმყოფებოდა. აღნიშნულ წელს გენერალმა ველიამინოვმა მოულოდნელად 15 ათასიანი ჯარი გადმოსხა ნაპირზე; შემდეგ კი მის დასახმარებლად გაიგზავნა სამხედრო ნაწილი თავად ვორონცოვის მთავარსარდლობით. მათ სანგრები უნდა აეგოთ, მაგრამ როგორც კი დაიწყეს ჯარისკაცებისათვის ბარაკებისა და სასურსათო მაღაზიების შექმნა, ნაადრევმა შემოდგომის წვიმებმა მოუსწროთ. ზღვაზე ისეთი ძლიერი ქარიშხალი ატყდა, რომ მთლიანად გაანადგურა რუსების ფლოტი თავის სურსათ-სანოვაგით. ამას ისიც დაემატა, რომ მდინარე სემესი, სუჯუკ-კალეს ყურეს რომ ერთვის (ზაფხულობით იგი უბრალო ნაკადულია), უეცრად ადიდდა, სულ დატბორა რუსების მიერ აშენებული ყველა სიმაგრე, გაანადგურა სურსათ-სანოვაგის დიდი რაოდენობა და, რაც მთავარია, თოფის წამალი. ყოველივე ამ უბედურებათა შემდეგ გენერალ ველიამინოვს ისღა დარჩენოდა, რომ უარი ეთქვა თავის წამოწყებაზე და როგორმე ხმელეთით შეეღწია ანაპაში, რათა შიმშილისა და ავადმყოფობისაგან არ დაღუპულიყო თავის ჯართან ერთად.
უნდა ითქვას, რომ იგი ყოველთვის მამაცურად იკვალავდა გზას, მას უნდა გაევლო ღრმა ხევები და საშიში გასასვლელები. მეამბოხე ჩერქეზი გვერილიასისათვის ყველა ბუჩქი და კლდე თავდაცვის ბუნებრივ საშუალებას წარმოადგენს, საიდანაც მას შეუძლია რუსს ზიანი მიაყენოს. ანაპიდან რამდენიმე მილის დაშორებით მას მოულოდნელად თავს დაესხა ჩერქეზი ტომების შაფსუღების, თემირგოელების, და ნატუხაელების გაერთიანებული ძალები. გაიმართა საშინელი ბრძოლა. შავი ზღვის კაზაკების ესკადრონი და ქვემეხები ანაპიდან დროზე რომ არ დახმარებოდნენ, მთელი ჯარი მოისპობოდა, ვინაიდან შიმშილისა და დაღლილობისაგან უბედურ ჯარისკაცებს ძალა გამოელიათ. ჯარისაგან, რომელიც რამდენიმე თვის წინ 15 ათას კაცს ითვლიდა, მხოლოდ ნახევარი გადაურჩა ჩერქეზების სასიკვდილო მახვილს და არანაკლებად გამანადგურებელ ციებას, რომელიც, როგორც წესი, ღამით საგუშაგოზე დგომის დროს ემართებოდათ ჯარისკაცებს.
ამ ხანმოკლე ლაშქრობამ რუსებს მაინც გარკვეული სარგებელი მისცა. მთის გადასასვლელების დასაცავად ველიამინოვმა ორი ფორტი ააგო: ერთი სუჯუკ-კალედან – ანაპისაკენ, მეორე – გელენჯიკში მიმავალ გზაზე. სინამდვილეში ველიამინოვმა მთის მცხოვრებლების დამონება ისევე ვერ შეძლო, როგორც მისმა წინამორბედმა. საბოლოოდ იგი გადაიქანცა ამდენი წარუმატებლობისაგან (მის თვალწინ მისი ჯარის საუკეთესო ნაწილები წლითი-წლობით სულ უფრო მეტად განიცდიდნენ მარცხს) და მალე უკან გაბრუნდა. რამდენიმე წლის შემდეგ ველიამინოვი გარდაიცვალა. პატივი ვცეთ მის ხსოვნას. იგი მამაცი ჯარისკაცი და პატივსაცემი პიროვნება იყო. ჩვენ მას კარგად ვიცნობდით და შეგვიძლია დავიმოწმოთ მისი დამსახურებანი. აგრეთვე ისიც, თუ როგორ უყვარდათ იგი ჯარისკაცებს, ან რა პატივს სცემდნენ მას მისი მრავალრიცხოვანი მეგობრები.
კ. კოხის შენიშვნა:
ყველა ეს მონაცემი სწორი არ უნდა იყოს. რუსებს ეგონათ, რომ როცა თურქებმა თავიანთი მოჩვენებითი ბატონობა ჩერქეზებზე გამარჯვებულებს გადასცეს, მათაც ჰქონდათ უფლებები სუჯუკ-კალეზე, ამიტომ მათ 1834 წელს ნავსადგურის შიგნით მდებარე სავაჭრო ადგილი სემესი დაანგრიეს, საიდანაც უმთავრესად წარმოებდა ქალიშვილებით ვაჭრობა. ამავე დროს ნავსადგურის სამხრეთ ნაწილში, გამოსასვლელთან, აგებულ იქნა კაბარდინსკის ციხე. მაგრამ მიუხედავად ამისა, 1836 წელს, როდესაც კაპიტან ვიქსენის მეთაურობით ინგლისური გემი შევიდა ნავსადგურში, რათა ჩერქეზებით იარაღითა და საჭურვლით მოემარაგებინათ, რუსებმა ძალიან მოხერხებულად ჩამოართვეს მათ ყველაფერი. რუსების აზრით, უკეთესი იქნებოდა უარი ეთქვათ სუჯუკ-კალეზე და სემესის შესართავთან მის მაგივრად სხვა სიმაგრე აეგოთ, რათა ჩერქეზებისათვის უკეთესად ედევნებინათ თვალყური. ასე გაჩნდა ნოვოროსიისკი (ახალ-რუსული ციხესიმაგრე). ბევრს ეცადნენ კავშირი დაემყარებინათ ანაპასთან, მაგრამ ამას ბევრი ხალხი შეეწირა. საჭირო იყო ყველაზე უფრო საშიში ადგილების – ნიკოლაევისა და რაევსკის დაკავება, რისთვისაც სიმაგრეები წამოსწიეს წინ.
თავი II. გელენჯიკი, ფშადი და ბიჭვინთა
2) ო. სპენსერის თხრობიდან:
გელენჯიკის შემდეგ 15 მილი რომ გავიარეთ, ჩერქეზეთის მრავალრიცხოვან ყურეთა და ნავსადგურთაგან ერთ-ერთს – ფშადს მივაღწიეთ. ფშადი მნიშვნელოვანი ნავსადგურია. რუსეთის ყოველგვარი ცდა, დაეპყრო იგი, მარცხით დამთავრდა. ამას ისიც უწყობდა ხელს, რომ ზღვაში ღრმად შეჭრილი კლდის ზედაპირი დიდ საფრთხეს უქმნიდა გემებს. ნავსადგურში შესვლა ძალიან ძნელი იყო ჩერქეზი ლოცმანის გარეშე. გარდა ამისა, აქაური მრავალრიცხოვანი მცხოვრებლები კავკასიის ყველა ტომს შორის ცნობილი იყვნენ, როგორც ყველაზე მეომარი ბუნებისა და რუსეთის დაუძინებელი მტრები. როცა ჩერქეზები თვალს მოჰკრავდნენ ნაპირისაკენ მოახლოვებულ გემს, საბრძოლველად აღჭურვილი ნავებით, თითქოს ჯადოსნური ჯოხის დაქნევაზე, ნავსადგურის მთელი შესასვლელი და ირგვლივ მდებარე გორაკები თვალისდახამხამებაში ივსებოდა შეიარაღებული ხალხით, ზოგი კი ნაპირისაკენ მირბოდა. აღტაცების მომგვრელი სანახაობაა ამ მამაც ხალხს რომ უყურებ საფრთხის დროს სხვადასხვა იარაღით აღჭურვილთ: მშვილდ-ისრებით, შუბებით, თოფებით, ხმლებითა და ა. შ. ბრძოლას მოწყურებულთა საბრძოლო ყიჟინას მთები ბანს ეუბნებიან. როდესაც მას კავკასიელი მეომრები გამოსცემენ, მართლაც საზარელია. მათი კივილი ერთგარად წააგავს ტურის ყმუილს. იგი იმდენად შემაზრზენი და არაადამიანურია, რომ თუ ის პირველად ესმის ადამიანს, შეიძლება გონებაც კი დაკარგოს.
კ. კოხის შენიშვნა:
არც ეს არის სწორი. ფშადი 1840-41 წლებში რუსებმა დაიპყრეს. ციხესიმაგრედ გადააქციეს და ნოვოტროიცკი უწოდეს. კარლ კოხის მიერ შედგენილ კავკასიის ყელისა და სომხეთის რუკაზე ეს ციხესიმაგრე ასეთივე სახელწოდებითაა აღნიშნული.
3) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ღამით ისეთ პატარა ნავსადგურებს ჩავუარეთ, როგორიცაა: მამაი, არდტლერი და სხვა. ისინი ყველანი აღნიშნულია ჩერქეზული სანაპიროს რუსულ რუკებზე. არცერთი მათგანი არაა მნიშვნელოვანი და არ გამოდგება დიდი გემების ნავსაყუდელად. დილით ვარდანის ნავსადგურში ჩავუშვით ღუზა. ხელმეორედ გვინდა აღვნიშნოთ აქაური მოსახლეობის სიფრთხილე და სიფხიზლე. ყველა გორაკზე, რომელსაც გვერდით ჩავუარეთ, დიდი კოცონი ენთო, რომლის მეშვეობითაც მცხოვრებლები ერთმანეთს ატყობინებდნენ მოახლოებულ საფრთხეს.
ვარდანი, როგორც ნავსადგური, მცირე მნიშვნელობისაა და სანაოსნოდ მხოლოდ ზაფხულის თვეებში გამოდგება. აქედან მთების სიმაღლე თანდათან უფრო მატულობს და თითქმის იალბუზის ალპურ ზონას აღწევს. სწორედ ამიტომაა შავი ზღვის ეს ნაწილი მეტად საშიში ზღვაოსნობისათვის, როდესაც ქარი იმ მიმართულებით ქრის.
ისეთი ძლიერი სახელმწიფოსათვის, როგორიცაა რუსეთი (რომელსაც კავკასიაზე გაბატონება სურს), ვარდანის ნავსადგური გარკვეული მნიშვნელობის მქონეა; განსაკუთრებით იმის გამო, რომ იგი მდებარეობს კავკასიის ერთ უმნიშვნელოვანეს ვიწრო შესასვლელში, გაგრის ცნობილ ხეობაში. ეს ადგილი რუსებსა და მთიელ გვერილიასებს შორის გააფთრებული ბრძოლის ასპარეზს წარმოადგენდა. ცოტა მოშორებით მდებარეობს გაგრი, თავისი ვიწრო გასასვლელებითა და ხეობებით, რომელთაც კავკასიის სიღრმეში შევყავართ. მას შემდეგ, რაც რუსებმა ეს პუნქტი დაიკავეს, ძველი მონასტრისა და ეკლესიის ნანგრევების იქით აღარ წაუწევიათ. ეს მონასტერი საცხოვრებლად გამოიყენეს და სიმაგრედ გადააქციეს. არცერთი რუსული სადგომი ჩერქეზეთის სანაპიროზე არ ყოფილა ისეთი საშიში რუსეთის ჯარისათვის, როგორც გაგრი, თავისი მავნე ჰავის გამო. ადგილობრივი მცხოვრებლების მტრული განწყობილებაც კი უფრო ნაკლებ საშიშროებას წარმოადგენდა მასთან შედარებით. აქ ისეთი დიდი სიკვდილიანობა იყო, რომ პოლკის ოფიცრების ცნობების მიხედვით, გარნიზონს ყოველ ექვს თვეში შეცვლა ან ახალი შევსება სჭირდებოდა.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი ცდება, როდესაც ვარდანს გაგრაში ურევს. პირველი – ზემონახსენები მამაის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობს რამდენიმე საათის დაშორებით, ხოლო გაგრა – აფხაზეთის სამთავროში მდებარე რუსების უკიდურესი სიმაგრეა. დიდი ხანია, რაც აფხაზეთის მთავარმა სცნო რუსეთის უმაღლესი მმართველობა, რომელსაც მხოლოდ შავი ზღვის სანაპიროზე აქვს გარკვეული გავლენა.
1838 წლიდან რუსეთის მიერ ნოვოტროიცკიდან გაგრამდე აგებულ იქნა კიდევ შვიდი ციხესიმაგრე ჩერქეზებისათვის ყოველგვარი მიმოსვლის საშუალების მოსპობის მიზნით. მას შემდეგ, რაც მოკავშირეები თავისი ფლოტითურთ გაბატონდნენ შავ ზღვაზე, ჩერქეზეთის სანაპიროზე ყველა სიმაგრე დათმეს.
4) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ბამბორაში ჩასვლისთანავე ჩვენმა ინგლისელმა ინჟინერმა აღმოაჩინა, რომ გემის ძრავა დაზიანებულია. ამის გამო ჩვენ გადავწყვიტეთ ჩერქეზეთის შუაგულში გამგზავრება.
ამ სამთავროს მთავარმა, თავადმა შერვაშიძემ უკვე დიდი ხანია მიიღო რუსეთის მთავრობის ქვეშევრდომობა და ჩვენც ადგილობრივი მოსახლეობის მტრული განწყობილების იმდენად აღარ გვეშინოდა.
ეკლესიისა და მონასტრის ნანგრევების დათვალიერების შემდეგ (რაც იმის უცილობელი საბუთია, რომ აქაური მოსახლეობა მუდამ ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებდა) ჩვენ ლამაზი მდინარის ფანდრას (ხიფსთა) კლაკნილს მივყევით და ციხესიმაგრეს მივადექით, რომელიც აქედან სამი მილითაა დაშორებული. ბიჭვინთის მსგავსად, აქაც მდიდარი მცენარეულია. მზერას ატკბობს გორაკები და მაღალი მთის მწვერვალები, რომლებიც დაფარულია უამრავი მუხის ხეებით. აქ იმდენი მუხის ხეებია, რომ იგი თავისუფლად მოამარაგებდა დიდი ხნით მთელ ევროპას გემების სამშენებლო მასალით და სხვაგან მისი ძებნა საჭირო აღარ იქნებოდა. სამეგრელო, იმერეთი, გურია და მცირე აზიის თურქული პროვინციები ისევე მდიდარია ამ მასალით, როგორც ჩერქეზეთი...
კ. კოხის შენიშვნა:
ჩვენში სახელწოდება «ჩერქეზეთში» გულისხმობენ მთელ ამ უზარმაზარ მთაგრეხილს, ან მის ნაწილს, თუმცა სინამდვილეში ჩერქეზებით ამ მთაგორიანი ქვეყნის მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილია დასახლებული. ბამბორი შედის აფხაზეთის სამთავროში, რომელიც ვიღაც თავადის ოჯახმა დაიპყრო. აფხაზები მომდინარეობენ იმ ხალხიდან, რომელსაც ბიზანტიელები იცნობენ «აბასების» («აბაზგები» – ლ. მ.) სახელწოდებით. ისინი თითქმის ყველანი ქრისტიანები არიან, მაგრამ რელიგიური კულტი დაქვეითებულია.
5) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ციხესიმაგრის დათვალიერების შემდეგ, რომელიც, როგორც ყოველთვის, სავსე იყო ავადმყოფებითა და მომაკვდავებით (იგულისხმება მავნე ჰავისგან დაავადებული რუსი ჯარისკაცები და ოფიცრები – ი. ხ.), ჩვენ პატარა ქალაქ ბამბორას ანუ ლეჰნას (როგორც მას იქაური მკვიდრნი ეძახიან) დათვალიერებას შევუდექით. ეს ქალაქი არაფრით არ განსხვავდება სხვა თურქული ქალაქებისაგან. მისი მოსახლეობის დიდ ნაწილს შეადგენენ თათრები, ყირიმის ებრაელები, სომხები და თურქები. ჩერქეზები ძალიან ცოტანი არიან. ჩერქეზებს – მებრძოლი სულის კავკასიელებს, არ შეუძლიათ მშვიდობიანი ვაჭრობა და საქმიანობა და ამჯობინებენ მას ნადირობასა და შფოთიან ცხოვრებას. ქალაქში იარაღის დუქნებია. ჩვენმა თანამგზავრებმა იყოდეს ძვირფასი ხმლები და ხანჯლები; ისინი მეტად ნატიფად იყო ნაკეთები და ეტყობოდა ძველებური უნდა ყოფილიყო. იარაღს პირზე მეტწილად ვენზელები ანდა ოქროს ასოები აქვს ამოკვეთილი. თავადმა ვორონცოვმა იყიდა ძვირფასი ხმალი, რომელზედაც შემდეგი წარწერა იყო: “Par mi Dey y Par my Rey”. ეჭვს გარეშეა, რომ ეს ხმალი ოდესღაც ვიღაც ჯვაროსნის საკუთრება იყო. ერთი სომეხი ვაჭარი (რომელსაც ხშირად უხდებოდა კავკასიაში ყოფნა თავისი საქმიანობის გამო) გვარწმუნებდა, რომ იალბუზის ძირას დღესაც ბინადრობს ხერვისურებად წოდებული ტომი, რომელიც დღემდე ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებს. როცა ამ ტომის მამაკაცი ომში მიდის, ხმარობს ჩერქეზი რაინდისგან განსხვავებულ იარაღს. ამას გარდა მათ გამოსახული აქვთ ერთი ჯვარი ფარზე და მეორე, წითელი ნაჭრისა, გულმკერდზე.
ევროპელთათვის ძალიან სასიამოვნო იქნებოდა, რომ დასავლეთის მეცნიერებსა და მოგზაურებს ეს საინტერესო მხარე შეესწავლათ და გამოეკვლიათ. ვინ იცის, შეიძლება კავკასიის ამ ველურ მიდამოებში უცებ ჩვენი მონათესავე ტომის მთელი დასახლება აღმოჩნდეს. ეს მოსაზრება ჩვენ მხოლოდ ვაჭრის გამონათქვამის მიხედვით დაგვებადა. საკმაოდ საეჭვოა, თუმცა შესაძლოა არ იყოს სიმართლეს მოკლებული.
კ. კოხის შენიშვნა:
ხერვისურების ტომი არც იალბუზთან არის და არც საერთოდ კავკასიაში მოიპოვება. ავტორი ალბათ ხევსურებს გულისხმობს. ეს უაღრესად მამაცი ხალხი უეჭველად ქართული წარმოშობისაა და სამხედრო გზის აღმოსავლეთით, კავკასიონის მაღალმთიან ველურ ხეობებში ცხოვრობს. რაც შეეხება ქრისტიანობას, უეჭველია, რომ ის კავკასიის დასავლეთით გასული საუკუნის მეორე ნახევრამდე ყველგან იყო გავრცელებული. ჩერქეზეთი შუა საუკუნეების დასასრულისათვის წარმოადგენდა ბიზანტიის ეპარქიას. როდესაც რუსეთი ჩერქეზეთზე გაბატონდა, ხოლო შეიხ-მანსურმა სამოცდაათიან წლებში დასავლეთში თავისი წინამძღოლები დაამკვიდრა და დაარწმუნა ისინი მათი დაუძინებელი მტრების რელიგიაზე უარი ეთქვათ და ისლამი მიეღოთ, სწორედ მაშინ მოიდგა ფეხი ამ რელიგიამ. თვითონ ხალხი ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებს. ამას მთელი რიგი ადათ-წესები ადასტურებენ. ეს ადათ-წესები უმთავრესად კავკასიის შუაგულში მობინადრე ოსების ანუ ოსეთების (რომლებიც ინდო-გერმანული წარმოშობისა არიან) და ზემოხსენებული ხევსურებისთვისაა დამახასიათებელი.
თავი III. ბამბორი და სოხუმ-კალე
6) ო. სპენსერის თხრობიდან:
როდესაც დავინახეთ ბუნების შვილების კოპწიაობით ასეთი გატაცება, ძალაუნებურად გავიფიქრეთ, თუ როგორ მოგებას მოუტანდა ინგლისელ ვაჭარს ჩერქეზეთის სანაპიროზე დიდი რაოდენობით აქ ჩამოტანილი ღია ფერის აბრეშუმის, შალისა და ბამბეულის ქსოვილი. ინგლისელები ჩვეულებრივ რუსეთსა და ავსტრო-უნგრეთში დამზადებულ მდარე საქონელს უფრო ანიჭებენ უპირატესობას (რომელიც დიდი რაოდენით იგზავნება კავკასიაში), ვიდრე თავის ნახელავს.
კ. კოხის შენიშვნა:
ამ სიტყვებში კარგად ჩანს ინგლისელი ვაჭრის ფსიქოლოგია, მისი ეგოიზმი. ის უცხოურ ქვეყნებს მხოლოდ იმიტომ შეისწავლის, თავისი საქონელი რომ გაასაღოს; ავსტრიული ნაწარმი ნამდვილად არ არის უვარგისი, როგორც ავტორს მიაჩნია. ეს რომ ასეა, იქიდანაც ჩანს, რომ ინგლისელების გარკვეული ნაწილი ძალიან ცდილობს (მიუხედავად იმისა, რომ აკრძალულია) სწორედ გერმანული საქონელი (ვენური და ბერლინისა) გაასაღოს ინგლისურ ბაზარზე.
თავი IV. სამეგრელო და სვანეთი
7) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ამჟამად რედუტ-კალეში დიდი ბაზრობა იყო (ბაზრობა ყოველწლიურად ეწყობა ამ დროს) და ჩვენ საშუალება მოგვეცა ქალაქი მთელი თავისი ნაირსახეობით გვენახა. აქ თავი მოეყარა სხვადასხვა ეროვნების ხალხს, მეზობელი მთიანი მხარეების მცხოვრებლებს; გარდა მეგრელებისა და იმერლებისა, შეგვხვდნენ ქართველები (ქართლელები), სპარსელები, ჩერქეზები, აბაზები, ლაზები, ლეკები და სომხები. მათ შორის იყვნენ აგრეთვე ებრაელები, თურქები, თათრები და თურქმენები (?). მართლაც საინტერესო თავყრილობა იყო, მით უმეტეს, რომ თითოეული მათგანი თავის ნაციონალურ ტანსაცმელში იყო გამოწყობილი და თავისი გამომეტყველებითა და მოქმედებით ამჟღავნებდა თავისი ეროვნებისათვის დამახასიათებელ თავისებურებებს.
სანამ ჩვენ ამ ჭრელ ბრბოში დავდიოდით, თავადი ვორონცოვი მაცნობდა თითოეულ ეროვნებას ცალ-ცალკე.
შორიახლოს ამაყად იდგა ეროვნულ ტანსაცმელში გამოწყობილი ქართველი მამაკაცი. მას წელში გამოყვანილი ვიწრო ქულაჯა ეცვა, ჩაჭრილი სახელოებითა და ვერცხლით გაწყობილი მასრებით. შარვალი საკმაოდ ფართო ჰქონდა და მუხლებამდე სწვდებოდა. თავზე მაღალი და წაწვეტებული ასტრახანული კრაველის ქუდი ეხურა; სახის ნაკვთებით იგი სპარსელს ან სომეხს უფრო მოგაგონებდათ. ერთადერთი იარაღი, რომელსაც ატარებდა, დიდი შავვადიანი, რომაული ორლესული ხმლის მსგავსი ხანჯალი იყო, რომელიც მდიდრულად მოსევადებულ სარტყელზე ეკიდა. მეგრელები და იმერლები ქცევითა და თავისი ჩაცმულობით ჩერქეზებს ჰგვანან, თუმცა გარეგნობით უფრო ნაკლებ მიმზიდველნი არიან, ვიდრე ჩერქეზები. მათ არა აქვთ ჩერქეზებივით ცეცხლოვანი (მე ვიტყოდი ნაკვერჩხალივით) თვალები და გამომწვევი ქცევა, რომლითაც ჩერქეზები გამოირჩევიან. სოფლელები შეიარაღებულნი იყვნენ ხანჯლებით, დამბაჩებითა და მხრებზე გარდიგარდმო გადებული თოფებით. მათ ჩერქეზებივით მხრებზე შემოხურული აქვთ შავი ქეჩის მოსასხამები (ე. წ. «ბურკა» – ნაბადი). გაცილებით უფრო საინტერესო ხალხია მაღალი ალპების მობინადრეები, სახელდობრ, სვანები ანუ სვანეთელები. მათ ქვეყანას იმდენად მაღალი მდებარეობა აქვს, რომ ზამთარი 8-9 თვეს გრძელდება. ისინი (სვანები) გოლიათური აღნაგობისა არიან და თავით-ფეხებამდე (კბილებამდე) შეიარაღებულნი, ამაყი და ველური შესახედაობის ხალხია; გეგონებათ, რომ არასოდეს არ ჰქონიათ ურთიერთობა ცივილიზებულ ხალხებთან. ჩერქეზებისაგან განსხვავებით, სვანებს გრძელი ცხვრის ტყაპუჭი აცვიათ. ტყაპუჭზე ზემოდან წითელი ტყავის პატრონტაშები უკეთიათ, კავკასიის მთიელებისთვის დამახასიათებელი. ქუდები თავისი ფორმით ჩერქეზების ქუდებს ჰგავს (და საერთოდ, ზემოთ აღწერილი ქუდებისთანაა). განსხვავება იმაშია, რომ მათ ქუდებს კიდეებზე ბეწვი აქვს შემოვლებული. სვანურ ქუდს გრძელი, თეთრი თხის ბეწვები ცალკეულ კულულებად აქვს დაწნული. ფეხსაცმელების მაგივრად ისინი შიშველ ფეხზე ხამლებს ატარებენ. ხამლები მოუთრიმლავი ტყავისაგან არის გაკეთებული და ზემოთკენ თასმებით შეკრული. კ. კოხის შენიშვნა: ქალამანი.
ბაზრობაზე ჩვენ ზოგიერთი სხვა ტომის წარმომადგენლებიც შევამჩნიეთ. ისინი კავკასიის შორეული მხარეებიდან იყვნენ ჩამოსულნი. თითოეულ მათგანს განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციეთ. ისინი კარგ ურთიერთობაში იმყოფებიან რუსეთის ხელისუფლებასთან და უფლება აქვთ მარილის, თამბაქოსა და თოფის წამლის ყიდვისა (ამ უკანასკნელის მხოლოდ მცირე რაოდენობით ყიდვის უფლება ეძლევათ). იმის საფუძველზე, რომ მეგრელებსა და იმერლებს უფლება ეძლევათ იარაღის ტარებისა, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ამ პროვინციებში რუსეთის ძალაუფლება ჯერ კიდევ მყარად არაა ფეხმოკიდებული, რადგან ასეთი უფლება არა აქვთ არც ქართველებს და არც სომხებს, რომლებიც რუსეთის ქვეშევრდომები არიან. ასეთ ვითარებაში რუსეთის საოკუპაციო ჯარებს შეუძლიათ თავი ბედნიერად ჩათვალონ, ვინაიდან მათ სხვა რუსულ სიმაგრეებში მყოფ ჯარისკაცებთან შედარებით ის უპირატესობა აქვთ, რომ რედუტ-კალეში მხოლოდ ერთადერთი მტრის – ჭაობის ანაორთქლის უნდა ეშინოდეთ.
კ. კოხის შენიშვნა:
საფიქრებელია თუ მეგრელებს აქვთ იარაღის ტარების უფლება, ისინი ამით თავის ქვეშევრდომობას უფრო ადასტურებენ. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორის ცნობა იმის შესახებ, რომ ქართველებს და სომხებს არა აქვთ იარაღის ტარების უფლება, ყალბია, ვინაიდან თბილისშიც ვერ ნახავთ ადგილობრივ მაცხოვრებელს უიარაღოდ მაშინაც კი, როდესაც იგი ბაზარში მიდის.
8) ო. სპენსერის თხრობიდან:
სამეგრელოს, იმერეთისა და გურიის პროვინციებში რუსეთის ავტორიტეტი ძალზე საეჭვოა. რუსეთმა კარგად იცის, რომ სანამ დაღესტნისა და ჩერქეზეთის მოსახლეობას ებრძვის, ოდნავი იერიშის მიტანაც კი არ შეიძლება ხალხის თავისუფლებაზე, ვინაიდან იმწამსვე იფეთქებს აჯანყება. ამას კი მოჰყვება საქართველოს (ე. ი. რუსეთის ამ პროვინციის) დაკარგვა, რომელიც თავისი ადგილმდებარეობით დანარჩენი ამიერკავკასიის სამფლობელოებისაკენ ერთგვარ გასაღებს წარმოადგენს. ამის გამო რუსეთს დღემდე ვერ გაუბედავს თავისი თვითმპყრობელური მანქანის ამუშავება და სახაზინო და საპასპორტო სისტემის დანერგვა. მათ ჯერჯერობით ვერ შეძლეს ამ ქვეყნისათვის მოხელეთა არმიის მისევა, რომ ძალმომრეობით გაეტარებინათ აქ თავისი დადგენილებები და კანონები. რუსეთი ხომ ჩვეულებრივ ასე იქცევა თავისი ბატონობის ქვეშ მყოფი ხალხების მიმართ.
ეჭვს გარეშეა, რომ მმართველობის სულ სხვა სისტემას შემოიღებენ, როგორც კი ერთხელ ბედი გაუღიმებთ და შეძლებენ ჩერქეზებისა და დაღესტნელების დაუოკებელი და დაუმორჩილებელი სულის დამონებას. ისევე როგორც ძველ რუსეთში და დიდი ხნის წინ დაპყრობილ პროვინციებში, დესპოტიზმის სისტემამ შეცვალა შედარებით ლმობიერი ხელისუფლება, რომლითაც დღესაც ხარობენ ეს ხალხები საკუთარი მთავრებისა და მეთაურების ხელქვეით მყოფნი. ყველა ეს უპირატესობა, რომელიც კავკასიელმა ხალხებმა დღემდე ძალით შეინარჩუნეს, სულ მალე შეიძლება მოისპოს. ისევე როგორც რუსეთის გამგებლობის ქვეშ მყოფ ყველა დაუძლურებულ და დაბეჩავებულ ხალხებთან, ჩვენ აქაც წავაწყდებოდით მხოლოდ მანქანებს, რომლებსაც მართავს ერთადერთი, მაგრამ საკმაოდ გაწვრთნილი წინამძღოლის ხელი.
კ. კოხის შენიშვნა:
მართალია, რუსეთის მმართველობის თაყვანისმცემელი არ გახლავართ, მაგრამ ამ შემთხვევაში სწორედ პირიქითაა. ამიერკავკასიის იმ ადგილებში (კერძოდ, სამეგრელოში და აფხაზეთში), სადაც ჯერ კიდევ შემორჩენილია პირვანდელი მთავრები, ხალხი გაცილებით უფრო ცუდ მდგომარეობაში იმყოფება, ვიდრე იქ, სადაც ისინი უშუალოდ რუსეთის ქვეშევრდომები არიან. ბუნებრივია, რუსები ყოველგვარ ღონეს ხმარობენ, რომ თავისუფლებას მიჩვეული კავკასიელები მეგობრულად განაწყონ თავის მიმართ, ადგილობრივი თავადები, კი, რომლებსაც აღარ ძალუძთ თავდასხმები, საკუთარი ქვეშევრდომებისაგან ინაზღაურებენ დანაკლისს. გასაოცარ მაგალითს იძლევიან მეგრელები (რომელთაც ჯერ კიდევ ჰყავთ მთავარი) და იმერლები (ანუ იმერეთი), რომლებმაც დიდი ხანია განდევნეს მთავარი, რადგან ვითარების შესაბამისად ხან რუსებს უკავშირდებოდნენ, ხან კი თურქებს.
9) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ამ პროვინციებს რუსეთისათვის მხოლოდ პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს და არავითარ შემთხვევაში არ წარმოადგენს მათთვის შემოსავლის წყაროს, პირიქით, ისინი წარმოადგენენ არხს, რომლის მეშვეობითაც სახელმწიფო სახსრები იკარგება. ამ ზარალის მიზეზია არა იმდენად სახსრები, რომლებიც აუცილებელია გარნიზონების შესანახად, არამედ ის მნიშვნელოვანი თანხები, რომელიც პენსიის სახით ყოველწლიურად ურიგდება თავადებსა და უხუცესებს მათ ერთგულების მოსაპოვებლად. ამ პენსიების საშუალებით რუსეთი ცდილობდა მთავრებისა და თემის უხუცესთა ერთგულების მოპოვებას, მაგრამ რასაც რუსეთი პენსიას უწოდებს, ის ადგილობრივი მცხოვრებლებისათვის ხარკს წარმოადგენს. რუსების ეს ფარსი იქამდე მივიდა, რომ სამეგრელოს მთავარი ყოველწლიურად 200 მანეთზე მეტს იღებს, რათა რუსებმა რედუტ-კალეში იყოლიონ სავაჭრო ამხანაგობა. და მაინც განსვენებული იმპერატორის ალექსანდრეს მმართველობის დროს სამეგრელო საქართველოსთან ერთად რუსეთის პროვინციად გამოაცხადეს. აქედანაც კარგად ჩანს, რა საშუალებებით იქნა მოტყუებული ეს ნახევრად ცივილიზებული ხალხი და როგორ შეუშალეს მათ ხელი, რათა თავის მეზობლებთან, მთის დამოუკიდებელ ტომებთან ერთად, საერთო საქმე ეკეთებინათ.
კ. კოხის შენიშვნა:
არც ეს არის სწორი. დადიანმა (ანუ სამეგრელოს მმართველმა მთავარმა) ფინანსური სიძნელეების გამო (რასაც იგი მუდმივ განიცდის) მიჰყიდა რუსეთის ხელისუფლებას სანაპიროზე ბაჟის აღების უფლება, რისთვისაც ყოველწლიურად 2000 მანეთი უნდა გადაეხადათ. სამაგიეროდ, ამჟამად აქედან რუსეთი 40000 მანეთის შემოსავალს იღებს ყოველწლიურად.
თავი V. კავკასია და შამილი
10) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ჩერქეზები ენის თვალსაზრისითაც განსხვავდებიან კავკასიის სხვა ტომებისაგან; ისინი თავის თავს ადიღეს უწოდებენ, რაც ორ ზღვას შუა მობინადრე ხალხს უნდა ნიშნავდეს. აქედან უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ისინი უძველესი დროიდან ყოველთვის კავკასიის მკვიდრნი არიან. გერმანელი მეცნიერების ყველა ცდა დაემტკიცებინათ, რომ ჩერქეზები ალანებიდან, არაბებიდან ან მიდიელებიდან არიან წარმოშობილი, მოკლებულია ყოველგვარ საფუძველს და მაშინვე დაირღვევა, როგორც კი ჩერქეზული ენის შესწავლას მოჰკიდებენ ხელს. ენათმეცნიერები ერთხმად ამტკიცებენ, რომ ამ ენას არავითარი ნათესაობა არა აქვს არც ერთ ჩვენთვის ცნობილ ენასთან.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი ცდება, ვინაიდან, რამდენადაც ვიცი, ჯერ არცერთ გერმანელ მეცნიერს არ გამოუთქვამს თავისი აზრი გარკვეულად ჩერქეზთა წარმოშობის შესახებ; ენას ზოგიერთ ფინურ ენის ძირთან უნდა ჰქონდეს მსგავსება.
11) ო. სპენსერის თხრობიდან:
საკვირველია, რომ არავითარი ცნობები არ არსებობს ამ ხალხის ისტორიისა და წარმოშობის შესახებ, რომლებსაც, როგორც ამტკიცებენ, ეპყრათ ტერიტორია კავკასიამდე ყირიმის ჩათვლით. გარდა ბარდების სიმღერებისა და პოეტების თქმულებებისა, ყოველი ერი, რაგინდ ბარბაროსი არ უნდა იყოს იგი, მაინც ინახავს გარკვეულ ისტორიულ მოგონებებსა და ცნობებს საკუთარი მხარის სხვა ტომებთან კავშირის შესახებ.
კავკასიის სხვა ხალხებისაგან ჩერქეზები განსხვავდებიან თავიანთი ვაჟკაცური შესახედაობით, დიდი ფიზიკური ძალითა და აგებულებით. გასაკვირია, მაგრამ როდესაც ესენი სხვა ხალხებს შეერეოდნენ ხოლმე (იქნებოდა ეს თათრები, თურქები თუ კაზაკები), კავკასიურ სისხლს დიდი გავლენა ჰქონდა უკანასკნელებზე და მათი სახის ნაკვთები და ტანადობა უფრო კეთილშობილი ხდებოდა.
თურქები, ბერძნები, იტალიელები და ფრანგები ჩერქეზებს ჩირკასირებს ეძახიან, რაც დაახლოებით «გზის მომჭრელს» უნდა ნიშნავდეს. ჩემი ვარაუდით, ეს ზედმეტი სახელი წარმოიშვა იმის გამო, რომ ჩერქეზები არც ერთ უცხოელ ჯარისკაცს არ აძლევდნენ მათ ქვეყანაზე გავლის უფლებას. სპარსელები მათ კავკასიის სხვა ტომებისაგან გამოარჩევენ სახელწოდებით «კასაკები». ამიტომ არც ისე ძნელი დასაჯერებელია, რომ საშუალო საუკუნეების კაზაკების მოდგმა თავდაპირველად კავკასიაში არსებობდა.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი აქ ლაპარაკობს იმ სახელწოდების შესახებ, რომელიც უკვე უარყოფილ იქნა კლაპროტის დასკვნებით. ჩერქეზები და ჩირკასიები ერთი და იგივე ჩამომავლობისა არიან. სტრაბონი კერკეტებს უწოდებს. ეს სახელწოდება გვხვდება გვიანაც, ანდა განდევნილია «ზიხების» მიერ. ამ ქვეყანასა და მის ხალხზე შეიძლება წაიკითხოთ კოხის «მოგზაურობის» პირველ ტომში – რუსეთის გავლით კავკასიაში.
თავი VI. შამილ-ბეი
12) ო. სპენსერის თხრობიდან:
რუკას თუ დავხედავთ, დავინახავთ, რომ ამჟამად დაღესტანი ანუ კავკასიის აღმოსავლეთი შამილის საგმირო საქმეების ასპარეზად იქცა. კავკასიის აღმოსავლეთი ნაწილი წარმოადგენს მთაგორიან სამკუთხედს, რომლის ყველაზე დიდი გვერდია კასპიის ზღვის სანაპირო ცნობილი დაღესტნის სახელწოდებით. ხსენებული ავარია შუაში მდებარეობს; ჩრდილოეთით მას ჩეჩნების ქვეყანა ესაზღვრება. როდესაც დაღესტანს კასპიის ზღვიდან უყურებ, მთელი ქვეყანა, თავისი უთვალავი კლდეებით (სადაც ხეები და სიმწვანე ნაკლებად გვხვდება) მოგზაურზე უდაბნოს შთაბეჭდილებას ტოვებს. მაგრამ როგორც კი კლდეების რიგს გასცდებით, მყისვე გაოცებთ კონტრასტი, რომელიც ნამდვილ არკადიას მოგაგონებთ. სამაგიეროდ ქვეყნის შიდა ნაწილი ხეობებისა და ქვაბებისაგან შედგება. ისინი ძალზე ნაყოფიერია, ყოველივე მოჭარბებით მოიპოვება და კარგი ჰავა აქვთ. უფრო ღრმად ჩანს ზეგანი, სადაც მოშენებულია დიდი რაოდენობის საქონელი და ჯიშიანი ცხენები.
ეს გახლავთ ის ქვეყანა, რომელსაც უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში ერთპიროვნულად მართავს შამილი, როგორც შეუზღუდველი ხელისუფალი. შამილი მის წინააღმდეგ გაგზავნილ ყველა რუსის გენერალს შეებრძოლა, დაწყებული პასკევიჩიდან – ვორონცოვამდე. შამილმა რომ მოღვაწეობა დაიწყო, დაღესტნის დიდი ნაწილი რუსეთის პროვინციას წარმოადგენდა. ამჟამად იგი არა მარტო მთელი ამ ქვეყნის მფლობელია, ავარეთის ჩათვლით, არამედ ჩეჩნების ქვეყნისაც და მთელი მთის მხარისა, თვით იმერეთამდე, სამეგრელომდე და საქართველომდე. შესაძლოა ეს ხალხი საქვეყნოდ არა სცნობს შამილის ბატონობას, მაგრამ გულში მაინც მას ემხრობიან. შამილი დაკავშირებულია ჩერქეზ ბელადებთან როგორც კავკასიის შიგნით, ასევე შავი ზღვის სანაპიროზე; იგი არაერთხელ იყო ჩერქეზეთში, რათა მისი ბელადები თავის მხარეზე გადმოებირებინა. ერთიანი მოქმედების საჭიროება ჯერ კიდევ შეიხ მანსურმა და ყაზი-მოლამ შეიგნეს.
კ. კოხის შენიშვნა:
ეს არ არის სწორი. შამილი მხოლოდ დაღესტნისა და ლეკეთის შუა ნაწილის და სამხრეთ ჩეჩნეთის შეუზღუდავი მფლობელი იყო. სამხრეთით მისი სამფლობელო ქართულ პროვინციას – კახეთს ესაზღვრება. სწორედ მათ დაესხა შამილი თავს, რომლის შესახებაც გვამცნობდნენ ამ წლის გაზეთები. იმერეთი ძალზე მოშორებით მდებარეობს, ხოლო სამეგრელომდე ას მილზე მეტია. ამ ქვეყნის ხალხებთან გაერთიანება ძალიან ძნელი იყო შამილისათვის, რომ არა ვთქვათ შეუძლებელი. (ამონარიდების დასასრული)
* * *
ამ მსჯელობის დაკვირვებით წაკითხვის შემდეგ რჩება შთაბეჭდილება, რომ როგორც უკანასკნელ ათწლეულებში, ისე დღესაც, ქართულ საზოგადოებაში არსებული დამოკიდებულება ისტორიული რუსული სახელმწიფოსა და რუსულ-ქართული ურთიერთობების მიმართ უფრო ახლოა ო. სპენსერის შეფასებებთან, ვიდრე კ. კოხისა, ანუ უფრო ახლოა დასავლეთის სპეცსამსახურების იდეოლოგიასთან, ვიდრე დასავლეთის სამეცნიერო წრეებისა. შესაბამისად, საქართველო და ქართველი ხალხი მთელი ამ დროის მანძილზე მოქმედებდა და მოქმედებს დასავლეთის სადაზვერვო სამსახურების ინტერესებში, ხშირად ისტორიული სინამდვილის დამახინჯებით, ისტორიული რუსული სახელმწიფოსა და მისი პოლიტიკისადმი ცილისმწამებლობით, რის გამოც არაერთხელ გვიგემნია მძიმე დარტყმები დღევანდელი რუსეთისგან. და ყველაფერ ამას თავისი ისტორია გააჩნია, რომელიც, ჩვენი აზრით, ჯერ თავიდან 1919 წელს, ხოლო შემდეგ კი 1970-იან წლებში იღებს სათავეს.
საქმე იმაშია, რომ 1919 წელს თბილისში გამოქვეყნდა ივ. ჯავახიშვილის წიგნი «დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII საუკუნეში», რომელიც სიყალბეებითა და ფალსიფიკაციითაა სავსე. ამის შესახებ ჯერ კიდევ 2010 წლის ოქტომბერში გამოვაქვეყნეთ ვრცელი ნაშრომი სათაურით «ქართული ისტორიოგრაფია რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების შესახებ». მასში ძირითადად ქართველი საბჭოთა ისტორიკოსების, იასე ცინცაძის, გიორგი პაიჭაძისა და ვალერიან მაჭარაძის, აგრეთვე XIX საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის, პლატონ იოსელიანის თხზულებებზე დაყრდნობით, ვაჩვენებდით მკითხველს იმ სიყალბეებს, რომლებსაც მიმართავდა თავის დროზე ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნული თემის განხილვისას. ზემოხსენებული ქართველი ისტორიკოსების წიგნები გამოქვეყნდა 1960-იან წლებში, და ისინი იმითაც არის გაცილებით უფრო სანდო, რომ მათი ავტორები უხვად იშველიებენ ამონარიდებს შესაბამისი ისტორიული დოკუმენტებიდან, რაც მათ მსჯელობას კიდევ უფრო მეტ დამაჯერებლობას აძლევს. მოკლედ ქვემოთაც შევეხებით მათ მონათხრობს.
ჯერ ერთი, ივ. ჯავახიშვილი რუსეთის იმპერატორს პეტრე I-ს საყვედურობს ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ის ირანის წინააღმდეგ წაქეზებას და შემდეგ კი 1723 წელს უსულგულოდ მიტოვებას, რასაც შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დიდი უბედურებები მოჰყვა. მაგრამ გ. პაიჭაძე თავის წიგნში «რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ისტორიისათვის (XVIII ს. I მეოთხედი)» ამას ხსნის თურქეთის მხარეზე ინგლისის, ვენეციისა და საღვთო რომის იმპერიის მთავრობების გამოსვლით, რომლებსაც შემდეგ საფრანგეთმაც დაუჭირა მხარი, და მოჰყავს კონსტანტინოპოლში რუსეთის წარგზავნილის ნეპლიუევის წერილები პეტრე I-დმი, რომლებშიც ამ სახელმწიფოთა ელჩების შესაბამისი საქმიანობაა აღწერილი. სწორედ მათი წაქეზებითა და თავიანთი მთავრობების მხარდაჭერის დაპირებით გულმოცემულმა თურქებმა მოაწყვეს ის მასშტაბური ლაშქრობა ირანის ამიერკავკასიაში, რაც «ქართლის ჭირის» სახელითაა ცნობილი (დავით გურამიშვილი). მეორე, ივ. ჯავახიშვილი ასევე საყვედურობს რუსეთის მთავრობას უყურადღებობას თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის არაერთი თხოვნის მიმართ მფარველობაში მიღების შესახებ 1750-იან და 1760-იან წლებში. თუმცა კი ი. ცინცაძე წიგნში «1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი» რუსეთის თავშეკავებას ამ საკითხში ხსნის რუსეთის მთავრობის შიშით თურქეთის იმპერიის წინაშე, რომელსაც მაშინ, ირანისგან განსხვავებით, საკმარისი ძალები გააჩნდა თავისი ინტერესების დასაცავად და გასატარებლად. ამ მსჯელობას ქართველი პროფესორი ასევე განამტკიცებს ამონარიდებით შესაბამისი ისტორიული დოკუმენტებიდან. მესამე, 1768-1774 წლების რუსეთ-თურქეთის ომში ქართველი მეფეების სოლომონ I-ისა და ერეკლე II-ს რუსეთის მხარეზე გამოსვლასთან ერთად, მოხდა კონფლიქტი რუსული ჯარების მეთაურს გენერალ-მაიორ ტოტლებენსა და ერეკლე მეფეს შორის, რის გამოც ივ. ჯავახიშვილი ისევ რუსეთის მთავრობაზე მიანიშნებს. მაგრამ ვ. მაჭარაძე თავის წიგნში «ასპინძის ბრძოლა» ჰყვება, რომ ამ კონფლიქტის ყველაზე უფრო მეტად გამწვავების დროს საქართველოში შემოვიდა ტომსკის პოლკი, რომელიც ტოტლებენს უნდა შეერთებოდა და თურქების წინააღმდეგ ემოქმედა. ამ პოლკის მეთაურს პოლკოვნიკ კლავრეს ცალკე ტოტლებენმა მისწერა წერილები ერეკლეს დადანაშაულებით, ცალკე ერეკლესთან მყოფმა ანტონ მოურავოვმა და პოლკოვნიკმა რატიევმა ტოტლებენის უჯერო საქციელის მხილებით. ტოტლებენი თავისი ჯარით დუშეთში დადგა და პოლკოვნიკ კლავერს წერდა, მძიმე ტვირთები გზაში დაეტოვებინა და ორივე ბატალიონი სასწრაფოდ მასთან მიეყვანა, რათა შემდეგ თბილისი აეღოთ და ერეკლე II ტახტიდან დაემხოთ. ასეთ პირობებში კლავერმა ყველა ეს წერილი კავკასიის ხაზზე თავის უფროსობას გაუგზავნა, თავად კი არ შეასრულა ტოტლებენის ბრძანება, ფეხი აითრია და ანანურიდან დუშეთამდე გზის გავლას 11 დღე მოანდომა, სანამ კონფლიქტი არ ჩაცხრა. ამ დაპირისპირებაში რომ რუსეთის მთავრობა ყოფილიყო გარეული, განა ტომსკის პოლკი ასე მოიქცეოდა, განა ის არ მივიდოდა ტოტლებენთან, რომ ერეკლე მეფე მართლა დაემხოთ ტახტიდან და მთავრობის დავალება შეესრულებინათ? მაგრამ საქმე ასე არ ყოფილა. მეოთხე, 1783 წელს გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ, ი. ცინცაძის მტკიცებით, ისევ ევროპული წამყვანი სახელმწიფოები, საფრანგეთი, ბრიტანეთი და პრუსია გამოვიდნენ რუსეთ-საქართველოს კავშირის წინააღმდეგ და შეეცადნენ როგორც ირანისა და თურქეთის ამ საქმეში გაერთიანებას, ისე თურქეთის გაძლიერებასაც მისი ჯარების ევროპულად გაწვრთნითა და ციხესიმაგრეების გამაგრებით (საფრანგეთის ემისრის გრაფ დე ლა ფერიერ-სოვბეფისა და კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის ელჩის შუაზელ-გუვიეს საქმიანობა). სწორედ მათგან მხარდაჭერილმა სულთანმა გამოუგზავნა ხაზინა ახალციხის ფაშას ამიერკავკასიელი ხანებისა და დაღესტნელი მფლობელების დასაქირავებლად, რასაც საშიელი ლეკიანობა მოჰყვა. და ამჯერადაც თავი და თავი მიზეზი ისევ ევროპული ქვეყნები იყვნენ, ანუ მათი საქმიანობა რუსეთის წინააღმდეგ, რასაც ქართული იმედები და სასოება ასე დაუნდობლად შეეწირა (სწორედ რომ დასავლეთის მხრიდან).
ზემოაღნიშნული წიგნები, როგორც ვთქვით, 1960-იან წლებში გამოქვეყნდა, ასევე იასე ცინცაძის «აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმა საქართველოზე» (1969 წ.), სადაც ასევე ობიექტურადაა გადმოცემული მაშინდელი ამბები და ისევ ივ. ჯავახიშვილისეულ ბრალდებებს ეწინააღმდეგება. ეს წიგნები რომ 1970-იან და 80-იან წლებში ხელახლა გამოეცათ, მაშინ ქართველი ახალგაზრდობა და მთლიანად ქართული საზოგადოება მათ თავის დროზე კარგად გაეცნობოდა და ის ცნობილი ანტირუსეთული და ანტირუსული განწყობები აღარ განვითარდებოდა. მაგრამ ასეთი რა არ მომხდარა. ერთხელ გამოცემული ეს წიგნები თავის დროზე გაიყიდა შემდეგ ცხოვრების სარბიელზე გამოსული ახალგაზრდობისთვის ხელმისაწვდომი უკვე აღარ იყო. უფრო მეტიც, გამოჩნდა ვრცელი წერილები ისტორიულ თემაზე ქართულ ჟურნალ-გაზეთებში, სადაც ავტორები საქართველოს თავზე დატეხილ მთელ უბედურებებში ისევ რუსეთს ადანაშაულებდნენ. მე პირადად 1977 წელს დავამთავრე საშუალო სკოლა, 1982-ში კი თბილისის სახელმწიფო უნივესიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტი და სწორედ ასევე ანტირუსეთულად ვიყავი განწყობილი, ვმონაწილეობდი 1978 წლის 14 აპრილის დემონსტრაციაში, შემდეგ 80-იანების დასაწყისში აფხაზეთის პრობლემასთან დაკავშირებით პირველ სკოლასთან გამართულ საპროტესტო აქციაში, ზაფხულობით ისტორიული ძეგლების გაწმენდა-გასუფთავებისა და აღდგენის სამუშაოებში (კუმურდოს ეკლესია და ხიზაბავრას ტერასები სამცხე-ჯავახეთში), ხოლო 1988 წლის 26 მაისს «ბერიკონში» გამართული აქციიდან კი პრაქტიკულად ყველა მნიშვნელოვან საპროტესტო ღონისძიებაში, რომლებიც მაშინ იმართებოდა, ანუ ვიყავი იმ ადამიანებს შორის, ვის მხრებზეც მოვიდა 9 აპრილი. და ამ აქციებზე მე მივდიოდი იმის გამო, რომ რუსეთის სახელმწიფოს ისტორიულ მოძალადედ და ვერაგ მატყუარად ვთვლიდი (მანამდე სწორედ 1985 წელს წავიკითხე ივ. ჯავახიშვილის ზემოხსენებული წიგნი და მისი მსჯელობა სარწმუნოდ და სანდოდ მიმაჩნდა).
და რატომ მოხდა რუსეთ-საქართველოს ისტორიული ურთიერთობების შესახებ ქართველი საზოგადოების ცოდნის გაყალბება და დამახინჯება? ვინ იდგა ამის უკან? ყველაფრიდან ჩანს, რომ ეს გახლდათ საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის მაშინდელი პირველი მდივანი და რესპუბლიკის ხელმძღვანელი ე. შევარდნაძე. მის გარეშე ქართველი ისტორიკოსები ასეთ სიყალბეზე წასვლას ვერც გაბედავდნენ და ვერც შეძლებდნენ. თუ ეს შეგნებულად არ კეთდებოდა, მაშინ რა უშლიდა ხელს საქართველოს მაშინდელ მთავრობას ზემოხსენებული ისტორიული ნაშრომები ხელახლა გამოეცა და ახალი თაობებისთვის ხელმისაწვდომი გაეხადა? ან კიდევ, როცა ის ნამდვილი ცოდნა უკვე არსებობდა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ძირითად მომენტებზე, განა ისტორიკოსებს არ შეეძლოთ საზოგადოებაში წარმოშობილი ანტირუსეთული განწყობები ადვილად გაებათილებინათ? რა თქმა უნდა, შეეძლოთ, მაგრამ არ აკეთებდნენ. ამავე კალაპოტში იჯდა თამაზ კვაჭანტირაძის სატელევიზიო ლექციები ქართულ ენასა და ლიტერატურაში, რომლებსაც რეგულარულად ვუყურებდით და აკაკი ბაქრაძის საჯარო ლექციები, რომლებსაც ხშირად კანონის დამცველთა სერიოზული წინააღმდეგობის გადალახვის შემდეგ-ღა ვესწრებოდით. ცოდნა გვინდოდა, და ტენდენციურ ინფორმაციას კი ვღებულობდით. ანუ ხდებოდა ისტორიულ რუსეთზე ცილისწამება, რაშიც პირადად მეც ვიყავი ჩართული, როგორც იმ ცნობილი აქციების მონაწილე, «ძირს რუსეთის მოდერნიზებული იმპერია» და «დავშალოთ რუსეთის იმპერიაო» ლოზუნგებისთის ტაშის დამკვრელი და საზოგადოებაშიც მათი გატარების მხურვალე (დაჯერებული) მონაწილე. მე ამის მაშინ გულწრფელად მჯეროდა. მაგრამ ვინც ცილს სწამებდა, იმას ხომ უნდა სცოდნოდა, რომ ამას რუსეთის მხრიდან საპასუხო რეაქცია მოჰყვებოდა? და რისი იმედით კეთდებოდა ეს ყველაფერი?
ნატალია ნაროჩნიცკაიას, ვისი დაახლოებით 70 წერილი მე ქართულად ვთარგმნე და ბლოგზეც გამოვაქვეყნე, ერთგან უწერია, რომ უკვე 1970-იან წლებში საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალურ კომიტეტში მოსკოვში მოქმედებდა მისი წევრების ერთი ჯგუფი, რომელიც აშშ ცენტრალურ სადაზვერვო სამმართველოსთან იყო დაკავშირებული და მისი მფარველობითაც სარგებლობდა. მათი წარმომადგენელი გახლდათ, სახელდობრ, ალექსანდრე იაკოვლევი, რომელიც 80-იან წლებში გორბაჩოვთან და შევარდნაძესთან ერთად «პერესტროიკის» მამად მოგვევლინა. როგორც ჩანს, ე. შევარდნაძე უკვე 70-იანი წლების დასაწყისიდან იყო ამ ფრთასთან დაკავშირებული და ხმამაღლა პროსაბჭოური ლოზუნგების განცხადებათა პარალელურად ჩუმ-ჩუმად ახალგაზრდობაში ანტირუსეთული განწყობების დანერგვასა და გავრცელებას ხელს უწყობდა. ეს რომ სიმართლით ყოფილიყო გაკეთებული, მაშინ მისი ასეთი საქმიანობა მართლაც საქებარი იქნებოდა, მაგრამ რაკი ეს ყველაფერი სიცრუითა და ცილისმწამებლობით კეთდებოდა, დადგა დრო და ყველაფრისთვის პასუხი მოგვეთხოვა, და ეს პასუხისგება დღესაც გრძელდება. ქართული სამეცნიერო და კულტურული ელიტა კი უკვე იმ დროიდან, ანუ 1970-იანი წლებიდან, ე. შევარდნაძის ხელმძღვანელობით, ამერიკული სპეცსამსახურების ინტერესებში მოქმედებდა, მაშინ ფარულად, რა თქმა უნდა, ბოლო ათწლეულებში კი აშკარად. ასეთია რუსეთთან დღევანდელი კონფლიქტური სიტუაციის ანატომია, ყოველ შემთხვევაში, მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ქართული საზოგადოება რუსეთზე ბრალდებებში უფრო მიუყვება არა დასავლური სამეცნიერო (ისტორიული) წრეების ცოდნასა და შეფასებებს, არამედ დასავლური სპეცსამსახურების იდეოლოგიასა და მათ მიერ შეთითხნილ ლეგენდებს. ამ დროს, ამ სიყალბისა და ცილისმწამებლობის შემოქმედნი თბილისში თბილად არიან მოკალათებულნი და თავიანთი პირადი სარგებლისთვის განაგრძობენ ზრუნვას, ხოლო მათგან უბედურებაში ჩავარდნილი ქართული სახელმწიფო და ქართველი მოსახლეობა რა დღეშიც არის, ამას ხომ ლაპარაკიც აღარ სჭირდება. და როცა ამერიკელები ისევ მოინდომებენ რუსების ძალების მოსინჯვას, 2008 წლის აგვისტოს მსგავსად, ან კიდევ უფრო სერიოზული განზრახვებითაც, მაშინ ისევ იქაურ ქართველ მოსახლეობას მოუწევს საკუთარ თავზე ყველაფერ ამის გადატანა. უფალს ვთხოვ, რომ, თუ ეს მოხდა, ეს ამბავი ისევ სადმე რაიონებში კი არ მოხდეს, არამედ სწორედ თბილისში, სადაც მთელი ამ უბედურებისა და ცილისმწამებლობის ბუდეა და საიდანაც ითესება მთელი ის სიბინძურე, რაზედაც ზემოთ იყო საუბარი.
ირაკლი ხართიშვილი
წიგნის მთარმნელის, ქ-ნ ლონდა მამაცაშვილის მიერ გაკეთებულ შესავალში ვკითხულობთ, რომ კარლ ჰაინრიხ ემილ კოხი გახლდათ იენის უნივერსიტეტის პროფესორი და თავისი დროისთვის საკმაოდ ცნობილი ბოტანიკოსი. მან კავკასიასა და საქართველოში იმოგზაურა ორჯერ – 1836-1838 და 1843-1844 წლებში. 1855 წელს კ. კოხმა ქალაქ ლაიფციგში გერმანულ ენაზე გამოსცა კრებული «კავკასიის ქვეყნები და სომხეთი», რომელშიც შევიდა თავად მისი, აგრეთვე ო. სპენსერის, ა. კურზონის, რ. უილბრაჰამისა და ა. მაკინტოშის თხზულებები, რომელთაგან უშუალოდ კავკასიასა და საქართველოს ეხებოდა ო. სპენსერის «მოგზაურობა ჩერქეზეთის, აფხაზეთისა და სამეგრელოს სანაპიროს გასწვრივ» და კ. კოხის «მოგზაურობა რედუტ-კალედან ტრაპიზონამდე /კოლხეთი და ლაზების ქვეყანა/» და «ბრძოლის ველზე გასვლა», რომლებიც ითარგმნა და გამოიცა კიდეც ქართულად. ორიოდე სიტყვით შევეხოთ ო. სპენსერის პიროვნებასაც. იგი გახლავთ კაპიტანი ედმონდ სპენსერი, მზვერავი და ჟურნალისტი, ინგლისის რეზიდენტი ჩერქეზეთში, სადაც მაშინ რუსეთის მთავრობის საწინააღმდეგო მოძრაობა იყო გაშლილი. შესავალში ვკითხულობთ, რომ ე. სპენსერი «ინგლისის კომერციული პოლიტიკის ინტრესების დამცველია კავკასიაში და მისი თანაგრძნობა ჩერქეზებისადმი რუსეთის წინააღმდეგ დამოუკიდებლობისათის ბრძოლაში მხოლოდ და მხოლოდ ამ მოტივებითაა ნაკარნახევი» როგორც ვხდავთ, კ. კოხს ამ მოგზაურობისას უმთავრესად სამეცნიერო ინტერესები ამოძრავებდა, ე. სპენსერს კი – მისი ქვეყნის კომერციული და სადაზვერვო ინტერესები, აგრეთვე რუსეთის იმპერიის წინააღმდეგ მებრძოლი ჩერქეზებისა და შამილის მხარდაჭერა, რის შენიღბვასაც იგი, მთარგმნელის თქმით, «ზოგადკაცობრიული ჰუმანურობისა და სამართლიანობის ლოზუნგებით» ცდილობს. დამახასიათებელია, რომ რიგ ადგილებში კ. კოხი ბრიტანელ ავტორს არ ეთანხმება და შესაბამის შენიშვნებსაც აკეთებს. ქვემოთ სწორედ ო. სპენსერის შესაბამისი მსჯელობები და კ. კოხის მიერ გაკეთებული შენიშვნები გვინდა შევთავაზოთ ჩვენს მკითხველებს, რაც, განზოგადებულად რომ ვთქვათ, გვიჩვენებს დასავლეთის სადაზვერვო სამსახურებისა და დასავლეთის სამეცნიერო წრეების შეფასებათა განსხვავებას რუსეთის პოლიტიკისა ზოგადად კავკასიაში და კერძოდ საქართველოში. დანარჩენ მსჯელობას კი ტექსტის გადმოცემის შემდეგ გავაგრძელებთ.
ო. სპენსერი
მოგზაურობა ჩერქეზეთის, აფხაზეთისა და სამეგრელოს სანაპიროს გასწვრივ
თავი I. ანაპა და სუჯუკ-კალე
1) ო. სპენსერის თხრობიდან:
«როგორც კი უკან მოვიტოვეთ ყუბანის შესართავი, ჩვენს წინ მთელი თავისი სიდიადითა და სილამაზით აღიმართა კავკასიონის დაბალი მთისწინეთი, რომელსაც რუსები ჩერნიგორის ანუ შავ მთებს უწოდებენ. პირველად ვიხილეთ ჩერქეზეთის სანაპირო. ძნელი წარმოსადგენია უკეთესი სანახაობა: აზიის მცხუნვარე მზე თითოეული მთის მწვერვალს ანათებდა. მართალია, მთები მეტად ლამაზი იყო და მისი მწვერვალები ტყეების მწვანე სამოსელში დიდებულად გახვეულნი ბრწყინავდნენ, მაგრამ ეს მაინც არ იყო ის, რამაც ჩვენ ასე ძლიერ მოგვაჯადოვა. ეს იყო ჩერქეზეთის, გმირობისა და თავისუფლების ამ რომანტიკული სამშობლოს პირველი ხილვის ჭეშმარიტება. ჩვენმა თანამგზავრებმა და განსაკუთრებით ქალებმა ვეღარ შეძლეს სიხარულის დაფარვა და თითქმის ერთდროულად წამოიძახეს: «ჩერქეზეთი, ჩერქეზეთი!»
ღუზა ჩავუშვით ჩერქეზეთის პირველ ნავსადგურში – ანაპაში. რუსების გადმოცმით, აქ 1784 წელს თურქებს ციხესიმაგრე აუგიათ. ციტადელი აღმართულია კიზილ კაიას მთების ერთერთ შვერილზე, რომელიც ზღვის ნაპირთან ციცაბოდ ეშვება დაბლობზე. სამხრეთიდან და სამხრეთ-დასავლეთის მხრიდან ამ ქალაქს გარს აკრავს საკმაოდ ციცაბო გორაკების რკალი, რომელიც დაახლოებით ორასი ფუტის სიმაღლისაა. ისინი მთიელებისაგან თავდასაცავად კარგ კედელს წარმოადგენენ. მთიელებს, სამწუხაროდ, მხოლოდ თოფები აქვთ თავის დასაცავად, თუმცა ქალაქის გარშემო მდებარე ყველა ის გორაკი რომ დაეპყროთ, რომლითაც ქალაქია გარშემორტყმული, მაშინ, ცხადია, გარნიზონი თავის მოსახლეობითურთ საკმაოდ მოწყვეტილი აღმოჩნდებოდა გარე სამყაროსაგან. ღია დარჩებოდა მხოლოდ ზღვა, დაბლობი და ჭაობიანი ჩრდილოეთის ნაწილი, რაც სავსებით საკმარისია კარგი ამინდის დროს (მაშინაც კი როდესაც მდინარე ყუბანის წყალი მეჩხერია) ჩერნომორცებთან (ასე ეწოდება შავ ზღვაზე მობინადრე კაზაკებს) კავშირის დასამყარებლად.
ანაპას არ გააჩნია კარგად დაცული ყურე, ღუზის ჩასაშვები ადგილი ცუდია. გარდა ამისა, აქ თავთხელი ადგილია და მხოლოდ პატარა გემების სადგომად თუ გამოდგება იგი. საკმარისია ქარმა მძლავრად დაუბეროს და დინება იმწამს შუა ზღვაში გარიყავს გემს. ნავსადგურს იცავს ჯებირი ბასტიონითურთ. მთელი ეს მიდამო ისეთ შთაბეჭდილებას ტოვებს, თითქოს სრულიად უყურადღებოდაა მიტოვებული და არც იმისათვისაა გათვალისწინებული, რომ ზღვიდან შემოტევისას მტრისაგან დასაცავ სიმაგრედ გამოდგეს. ამას ისიც ემატება, რომ მთელ ქალაქში სასმელი წყლის ნაკლებობაა. გარნიზონის ჯარისკაცებს შორეულ მთებში უხდებათ წყლის მოსატანად წასვლა. მაგრამ ჩერქეზების მუდმივად მტრული განწყობილების გამო ეს მეტად საშიშია, ამიტომ ჩერქეზები, ჩვეულებრივ, იარაღს მიმართავენ.
ანაპა და მისი მიდამოები ოდესღაც ეკუთნოდა ჩერქეზების მებრძოლ ტომს – შეგაკებს, რომელთა უკანასკნელი მთავარი – მეჰმედ გირეი ასლანი იყო. ერთხანს ის ძლიერი იყო და მნიშვნელოვან ვაჭრობას ეწეოდა თურქებთან. მაგრამ როდესაც რუსეთის დედოფალმა ეკატერინე მეორემ ადრე დაპყრობილი ყუბანი ხელმეორედ დაასახლა ზაპოროჟიელთა (დნეპრის კაზაკების) შთამომავლებით, საუბედუროდ, მალე ატყდა სისხლისმღვრელი, გამანადგურებელი ომი შეგაკებსა და კაზაკებს შორის; ომი შეგაკების სრული განადგურებით დამთავრდა. მთავრის ოჯახის ყველა წევრი ამოწყდა. თავის დროზე მთავარმა უფლება მისცა თურქებს ანაპაში თავისი მეციხოვნეები ჰყოლოდათ. მას ორი მიზანი ჰქონდა: ჩრდილოეთში რუსთა მოძრაობისათვის თვალყურის დევნება და სავაჭრო კავშირურთიერთობისათვის სადგურის ქონება (სახელდობრ, ქალიშვილებით ვაჭრობისათვის). ანაპა ჩათრეული იყო ყველა ომში, რომელიც რუსეთსა და თურქეთს შორის წარმოებდა. ჯერ 1790 წელს გენერალმა ბიბიკოვმა ათი ათასიანი ჯარით გადალახა და მთლიანად გააცამტვერა ეს მხარე ანაპის კარიბჭემდე. შემდეგ წელს გენერალმა გუდოვიჩმა ექვსკვირიანი ალყის შემდეგ ქალაქი იერიშით აიღო, მაგრამ მალე ისევ დატოვა და ქალაქი ხელახლა დაიკავეს თურქებმა. მათ მიწაყრილის ნაცვლად გალავანი აღმართეს. უფრო მოგვიანებით, კერძოდ, 1807 წელს ანაპა აიღო გენერალმა გოვოროვმა; მისმა ჯარებმა გაანადგურეს ქალაქი და ციხე; საბოლოოდ კი უკნ დაიხიეს. 1811 წელს ანაპა ისევ დაიკავეს რუსებმა. 1828 წელს კი სამთვიანი სამკვდრო-სასიცოცხლო ალყის შემდეგ, როგორც ზღვიდან ისევე ხმელეთიდან, იგი საბოლოოდ დაიპყრო თავადმა მენშიკოვმა და ამ დროიდან დარჩა რუსეთის მფლობელობაში.
ანაპის დაპყრობით რუსებმა ფეხი მოიკიდეს ჩერქეზეთში და გაეხსნათ ასპარეზი შემდგომი საომარი მოქმედებებისათვის. მათ შეექმნათ ხელსაყრელი პირობები, რათა თანდათანობით დაემორჩილებინათ დასავლეთის მთიანეთის მებრძოლი ტომები და მომავალში უფრო განევრცოთ დაპყრობები აზიაში. მაგრამ, მიუხედავად ძლევამოსილებისა, დიდი მცდელობისა და ხრიკებისა, რუსეთი 1854 წელსაც თითქმის ისევე შორს იმყოფებოდა თავისი სანუკვარი მიზნების განხორციელებისაგან, როგორც ბრძოლის დასაწყისში. რუსები ამაოდ ცდილობდნენ განეხორციელებინათ თავიანთი მიზნები. მთის მხარეს არ შეეძლო რუსეთის დიდი არმიის გამოკვება. ამავე დროს მთა თავის მცხოვრებლებს კარგ პირობებს უქმნიდა თავდაცვისათვის. ამასთანავე ეს იმ ხალხის შთამომავლობა იყო, რომელიც არ შეუშინდა ალექსანდრე დიდის შემოსევას, განდევნა და დაფანტა რომის ძლევამოსილი ლეგიონები, უკუაგდო მითრიდატეს მებრძოლი ურდოები, ხოლო უფრო გვიან მამაცურად უმკლავდებოდა ისეთ მეტოქეებს, როგორებიც იყვნენ სპარსელები და თურქები თავიანთი ძლიერების ხანაში. აბა როგორ შეეძლო რუსეთს ასეთი ხალხის დამორჩილება? ვინ იცის, რა ძლევამოსილი იქნებოდა ასეთი ადამიანებისაგან შემდგარი ჯარი, სამხედრო საქმის ევროპულ ხელოვნებას რომ ყოფილიყო დაუფლებული? რის გაკეთებას არ შეძლებდნენ ადამიანები, რომლებზედაც თვითონ რუსები ამბობდნენ – შესანიშნავი მხედრები და ყველაზე უშიშარი გვერილიასები (პარტიზანები) არიანო, სულით არასდროს არ ეცემიან და მათი მოსყიდვა შეუძლებელი საქმეა, თავისი სამშობლოს დამოუკიდებლობას ისინი არაფერზე არ გასცვლიანო.
იმედია, მას შემდეგ, რაც ევროპას თვალი აეხილა და რუსეთის პატივმოყვარე მიზნებს ჩასწვდა, ბრძოლაში უბრალო მოწმის როლში აღარ დარჩება! ნუთუ არ დადგება ის დრო, როდესაც კავკასიის მშვენიერი ველ-მინდვრები და რომანტიკული მთები მოგზაურთა სარბიელი გახდება? როგორც კი ამ ქვეყანაში მშვიდობა გამეფდება და მისი ხალხები, რომლებიც ამჟამად ასე ვაჟკაცურად იტანენ ომის მთელ სიმძიმეს, თავისუფლად ამოისუნთქავენ თავის აზიურ შვეიცარიაში, კავკასია მოგზაურთა საასპარეზო ადგილად იქცევა. რაც უფრო დავუახლოვდებით შავ ზღვას, მშვიდად რომ გადაშლილა და ახლა ტბას უფრო წააგავს, მით უფრო ლამაზი ხდება ჩერქეზეთის თვალწარმტაცი სანაპირო.
სუჯუკ-კალე უახლოესი ნავსადგურია, რომელშიც ჩვენ ჩამოვედით. იგი განსაკუთრებით ცნობილი გახდა მას შემდეგ, რაც რუსეთი ჩერქეზეთში შემოიჭრა. სუჯუკ-კალე ანაპიდან სამხრეთ-აღმოსავლეთით, დაახლოებით ოცდაათი მილის დაშორებით მდებარეობს. ჩერქეზეთის მთელ სანაპიროზე არ გვხვდება სამხედრო ანდა სავაჭრო თვალსაზრისით გელენჯიკზე უფრო მნიშვნელოვანი პუნქტი. ჩერქეზების «მეგობარმა» თურქებმა (რომლებსაც აქამდე უბედურების მეტი არაფერი მოუტანიათ მათთის) აქ სავაჭრო პუნქტი შექმნეს (იგულისხმება, ცხადია, უთავრესად, ადამიანებით ვაჭრობა – ი. ხ.). ეს მათ ადგილობრივი მთავრის გირეი კოემიტის ნებართვით გააკეთეს. იმ საბაბით, რომ სულთანი ამ ქვეყნის ერთადერთი მფლობელია, რუსები გენერალ გუდოვიჩის სარდლობით 1809 წელს თავს დაესხნენ სუჯუკ-კალეს, მაგრამ უშედეგოდ. 1811 წელს მათ ბედმა უფრო გაუღიმა. იმ დროისათვის ქალაქი ხელთ იგდო ჰერცოგმა რიშელიემ და ბუქარესტის ზავამდე ხელთ ეპყრათ, სანამ რომელიღაც პუნქტის მიხედვით ქალაქი ისევ თურქებს არ გადაეცათ. საბოლოოდ ჩერქეზები დარწმუნდნენ, რამდენი გაჭირვება მოუტანეს მათ თურქებმა, რომლებსაც არა აქვთ მებრძოლი სული და რუსებთან ბრძოლისას არ შესწევთ უნარი მათი დაცვისა. ამიტომ მათ გადაწყვიტეს თურქების სუჯუკ-კალედან განდევნა, რათა რუსებსა და თურქებს შორის ბრძოლებში ჩათრეული არ აღმოჩენილიყვნენ. ჩერქეზებმა სიმაგრე დაანგრიეს და მთელი მისი მოსახლეობა გაანადგურეს.
ამ დროიდან მოყოლებული 1836 წლამდე სუჯუკ-კალე ჩერქეზების თავისუფალ მფლობელობაში იმყოფებოდა. აღნიშნულ წელს გენერალმა ველიამინოვმა მოულოდნელად 15 ათასიანი ჯარი გადმოსხა ნაპირზე; შემდეგ კი მის დასახმარებლად გაიგზავნა სამხედრო ნაწილი თავად ვორონცოვის მთავარსარდლობით. მათ სანგრები უნდა აეგოთ, მაგრამ როგორც კი დაიწყეს ჯარისკაცებისათვის ბარაკებისა და სასურსათო მაღაზიების შექმნა, ნაადრევმა შემოდგომის წვიმებმა მოუსწროთ. ზღვაზე ისეთი ძლიერი ქარიშხალი ატყდა, რომ მთლიანად გაანადგურა რუსების ფლოტი თავის სურსათ-სანოვაგით. ამას ისიც დაემატა, რომ მდინარე სემესი, სუჯუკ-კალეს ყურეს რომ ერთვის (ზაფხულობით იგი უბრალო ნაკადულია), უეცრად ადიდდა, სულ დატბორა რუსების მიერ აშენებული ყველა სიმაგრე, გაანადგურა სურსათ-სანოვაგის დიდი რაოდენობა და, რაც მთავარია, თოფის წამალი. ყოველივე ამ უბედურებათა შემდეგ გენერალ ველიამინოვს ისღა დარჩენოდა, რომ უარი ეთქვა თავის წამოწყებაზე და როგორმე ხმელეთით შეეღწია ანაპაში, რათა შიმშილისა და ავადმყოფობისაგან არ დაღუპულიყო თავის ჯართან ერთად.
უნდა ითქვას, რომ იგი ყოველთვის მამაცურად იკვალავდა გზას, მას უნდა გაევლო ღრმა ხევები და საშიში გასასვლელები. მეამბოხე ჩერქეზი გვერილიასისათვის ყველა ბუჩქი და კლდე თავდაცვის ბუნებრივ საშუალებას წარმოადგენს, საიდანაც მას შეუძლია რუსს ზიანი მიაყენოს. ანაპიდან რამდენიმე მილის დაშორებით მას მოულოდნელად თავს დაესხა ჩერქეზი ტომების შაფსუღების, თემირგოელების, და ნატუხაელების გაერთიანებული ძალები. გაიმართა საშინელი ბრძოლა. შავი ზღვის კაზაკების ესკადრონი და ქვემეხები ანაპიდან დროზე რომ არ დახმარებოდნენ, მთელი ჯარი მოისპობოდა, ვინაიდან შიმშილისა და დაღლილობისაგან უბედურ ჯარისკაცებს ძალა გამოელიათ. ჯარისაგან, რომელიც რამდენიმე თვის წინ 15 ათას კაცს ითვლიდა, მხოლოდ ნახევარი გადაურჩა ჩერქეზების სასიკვდილო მახვილს და არანაკლებად გამანადგურებელ ციებას, რომელიც, როგორც წესი, ღამით საგუშაგოზე დგომის დროს ემართებოდათ ჯარისკაცებს.
ამ ხანმოკლე ლაშქრობამ რუსებს მაინც გარკვეული სარგებელი მისცა. მთის გადასასვლელების დასაცავად ველიამინოვმა ორი ფორტი ააგო: ერთი სუჯუკ-კალედან – ანაპისაკენ, მეორე – გელენჯიკში მიმავალ გზაზე. სინამდვილეში ველიამინოვმა მთის მცხოვრებლების დამონება ისევე ვერ შეძლო, როგორც მისმა წინამორბედმა. საბოლოოდ იგი გადაიქანცა ამდენი წარუმატებლობისაგან (მის თვალწინ მისი ჯარის საუკეთესო ნაწილები წლითი-წლობით სულ უფრო მეტად განიცდიდნენ მარცხს) და მალე უკან გაბრუნდა. რამდენიმე წლის შემდეგ ველიამინოვი გარდაიცვალა. პატივი ვცეთ მის ხსოვნას. იგი მამაცი ჯარისკაცი და პატივსაცემი პიროვნება იყო. ჩვენ მას კარგად ვიცნობდით და შეგვიძლია დავიმოწმოთ მისი დამსახურებანი. აგრეთვე ისიც, თუ როგორ უყვარდათ იგი ჯარისკაცებს, ან რა პატივს სცემდნენ მას მისი მრავალრიცხოვანი მეგობრები.
კ. კოხის შენიშვნა:
ყველა ეს მონაცემი სწორი არ უნდა იყოს. რუსებს ეგონათ, რომ როცა თურქებმა თავიანთი მოჩვენებითი ბატონობა ჩერქეზებზე გამარჯვებულებს გადასცეს, მათაც ჰქონდათ უფლებები სუჯუკ-კალეზე, ამიტომ მათ 1834 წელს ნავსადგურის შიგნით მდებარე სავაჭრო ადგილი სემესი დაანგრიეს, საიდანაც უმთავრესად წარმოებდა ქალიშვილებით ვაჭრობა. ამავე დროს ნავსადგურის სამხრეთ ნაწილში, გამოსასვლელთან, აგებულ იქნა კაბარდინსკის ციხე. მაგრამ მიუხედავად ამისა, 1836 წელს, როდესაც კაპიტან ვიქსენის მეთაურობით ინგლისური გემი შევიდა ნავსადგურში, რათა ჩერქეზებით იარაღითა და საჭურვლით მოემარაგებინათ, რუსებმა ძალიან მოხერხებულად ჩამოართვეს მათ ყველაფერი. რუსების აზრით, უკეთესი იქნებოდა უარი ეთქვათ სუჯუკ-კალეზე და სემესის შესართავთან მის მაგივრად სხვა სიმაგრე აეგოთ, რათა ჩერქეზებისათვის უკეთესად ედევნებინათ თვალყური. ასე გაჩნდა ნოვოროსიისკი (ახალ-რუსული ციხესიმაგრე). ბევრს ეცადნენ კავშირი დაემყარებინათ ანაპასთან, მაგრამ ამას ბევრი ხალხი შეეწირა. საჭირო იყო ყველაზე უფრო საშიში ადგილების – ნიკოლაევისა და რაევსკის დაკავება, რისთვისაც სიმაგრეები წამოსწიეს წინ.
თავი II. გელენჯიკი, ფშადი და ბიჭვინთა
2) ო. სპენსერის თხრობიდან:
გელენჯიკის შემდეგ 15 მილი რომ გავიარეთ, ჩერქეზეთის მრავალრიცხოვან ყურეთა და ნავსადგურთაგან ერთ-ერთს – ფშადს მივაღწიეთ. ფშადი მნიშვნელოვანი ნავსადგურია. რუსეთის ყოველგვარი ცდა, დაეპყრო იგი, მარცხით დამთავრდა. ამას ისიც უწყობდა ხელს, რომ ზღვაში ღრმად შეჭრილი კლდის ზედაპირი დიდ საფრთხეს უქმნიდა გემებს. ნავსადგურში შესვლა ძალიან ძნელი იყო ჩერქეზი ლოცმანის გარეშე. გარდა ამისა, აქაური მრავალრიცხოვანი მცხოვრებლები კავკასიის ყველა ტომს შორის ცნობილი იყვნენ, როგორც ყველაზე მეომარი ბუნებისა და რუსეთის დაუძინებელი მტრები. როცა ჩერქეზები თვალს მოჰკრავდნენ ნაპირისაკენ მოახლოვებულ გემს, საბრძოლველად აღჭურვილი ნავებით, თითქოს ჯადოსნური ჯოხის დაქნევაზე, ნავსადგურის მთელი შესასვლელი და ირგვლივ მდებარე გორაკები თვალისდახამხამებაში ივსებოდა შეიარაღებული ხალხით, ზოგი კი ნაპირისაკენ მირბოდა. აღტაცების მომგვრელი სანახაობაა ამ მამაც ხალხს რომ უყურებ საფრთხის დროს სხვადასხვა იარაღით აღჭურვილთ: მშვილდ-ისრებით, შუბებით, თოფებით, ხმლებითა და ა. შ. ბრძოლას მოწყურებულთა საბრძოლო ყიჟინას მთები ბანს ეუბნებიან. როდესაც მას კავკასიელი მეომრები გამოსცემენ, მართლაც საზარელია. მათი კივილი ერთგარად წააგავს ტურის ყმუილს. იგი იმდენად შემაზრზენი და არაადამიანურია, რომ თუ ის პირველად ესმის ადამიანს, შეიძლება გონებაც კი დაკარგოს.
კ. კოხის შენიშვნა:
არც ეს არის სწორი. ფშადი 1840-41 წლებში რუსებმა დაიპყრეს. ციხესიმაგრედ გადააქციეს და ნოვოტროიცკი უწოდეს. კარლ კოხის მიერ შედგენილ კავკასიის ყელისა და სომხეთის რუკაზე ეს ციხესიმაგრე ასეთივე სახელწოდებითაა აღნიშნული.
3) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ღამით ისეთ პატარა ნავსადგურებს ჩავუარეთ, როგორიცაა: მამაი, არდტლერი და სხვა. ისინი ყველანი აღნიშნულია ჩერქეზული სანაპიროს რუსულ რუკებზე. არცერთი მათგანი არაა მნიშვნელოვანი და არ გამოდგება დიდი გემების ნავსაყუდელად. დილით ვარდანის ნავსადგურში ჩავუშვით ღუზა. ხელმეორედ გვინდა აღვნიშნოთ აქაური მოსახლეობის სიფრთხილე და სიფხიზლე. ყველა გორაკზე, რომელსაც გვერდით ჩავუარეთ, დიდი კოცონი ენთო, რომლის მეშვეობითაც მცხოვრებლები ერთმანეთს ატყობინებდნენ მოახლოებულ საფრთხეს.
ვარდანი, როგორც ნავსადგური, მცირე მნიშვნელობისაა და სანაოსნოდ მხოლოდ ზაფხულის თვეებში გამოდგება. აქედან მთების სიმაღლე თანდათან უფრო მატულობს და თითქმის იალბუზის ალპურ ზონას აღწევს. სწორედ ამიტომაა შავი ზღვის ეს ნაწილი მეტად საშიში ზღვაოსნობისათვის, როდესაც ქარი იმ მიმართულებით ქრის.
ისეთი ძლიერი სახელმწიფოსათვის, როგორიცაა რუსეთი (რომელსაც კავკასიაზე გაბატონება სურს), ვარდანის ნავსადგური გარკვეული მნიშვნელობის მქონეა; განსაკუთრებით იმის გამო, რომ იგი მდებარეობს კავკასიის ერთ უმნიშვნელოვანეს ვიწრო შესასვლელში, გაგრის ცნობილ ხეობაში. ეს ადგილი რუსებსა და მთიელ გვერილიასებს შორის გააფთრებული ბრძოლის ასპარეზს წარმოადგენდა. ცოტა მოშორებით მდებარეობს გაგრი, თავისი ვიწრო გასასვლელებითა და ხეობებით, რომელთაც კავკასიის სიღრმეში შევყავართ. მას შემდეგ, რაც რუსებმა ეს პუნქტი დაიკავეს, ძველი მონასტრისა და ეკლესიის ნანგრევების იქით აღარ წაუწევიათ. ეს მონასტერი საცხოვრებლად გამოიყენეს და სიმაგრედ გადააქციეს. არცერთი რუსული სადგომი ჩერქეზეთის სანაპიროზე არ ყოფილა ისეთი საშიში რუსეთის ჯარისათვის, როგორც გაგრი, თავისი მავნე ჰავის გამო. ადგილობრივი მცხოვრებლების მტრული განწყობილებაც კი უფრო ნაკლებ საშიშროებას წარმოადგენდა მასთან შედარებით. აქ ისეთი დიდი სიკვდილიანობა იყო, რომ პოლკის ოფიცრების ცნობების მიხედვით, გარნიზონს ყოველ ექვს თვეში შეცვლა ან ახალი შევსება სჭირდებოდა.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი ცდება, როდესაც ვარდანს გაგრაში ურევს. პირველი – ზემონახსენები მამაის ჩრდილო-დასავლეთით მდებარეობს რამდენიმე საათის დაშორებით, ხოლო გაგრა – აფხაზეთის სამთავროში მდებარე რუსების უკიდურესი სიმაგრეა. დიდი ხანია, რაც აფხაზეთის მთავარმა სცნო რუსეთის უმაღლესი მმართველობა, რომელსაც მხოლოდ შავი ზღვის სანაპიროზე აქვს გარკვეული გავლენა.
1838 წლიდან რუსეთის მიერ ნოვოტროიცკიდან გაგრამდე აგებულ იქნა კიდევ შვიდი ციხესიმაგრე ჩერქეზებისათვის ყოველგვარი მიმოსვლის საშუალების მოსპობის მიზნით. მას შემდეგ, რაც მოკავშირეები თავისი ფლოტითურთ გაბატონდნენ შავ ზღვაზე, ჩერქეზეთის სანაპიროზე ყველა სიმაგრე დათმეს.
4) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ბამბორაში ჩასვლისთანავე ჩვენმა ინგლისელმა ინჟინერმა აღმოაჩინა, რომ გემის ძრავა დაზიანებულია. ამის გამო ჩვენ გადავწყვიტეთ ჩერქეზეთის შუაგულში გამგზავრება.
ამ სამთავროს მთავარმა, თავადმა შერვაშიძემ უკვე დიდი ხანია მიიღო რუსეთის მთავრობის ქვეშევრდომობა და ჩვენც ადგილობრივი მოსახლეობის მტრული განწყობილების იმდენად აღარ გვეშინოდა.
ეკლესიისა და მონასტრის ნანგრევების დათვალიერების შემდეგ (რაც იმის უცილობელი საბუთია, რომ აქაური მოსახლეობა მუდამ ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებდა) ჩვენ ლამაზი მდინარის ფანდრას (ხიფსთა) კლაკნილს მივყევით და ციხესიმაგრეს მივადექით, რომელიც აქედან სამი მილითაა დაშორებული. ბიჭვინთის მსგავსად, აქაც მდიდარი მცენარეულია. მზერას ატკბობს გორაკები და მაღალი მთის მწვერვალები, რომლებიც დაფარულია უამრავი მუხის ხეებით. აქ იმდენი მუხის ხეებია, რომ იგი თავისუფლად მოამარაგებდა დიდი ხნით მთელ ევროპას გემების სამშენებლო მასალით და სხვაგან მისი ძებნა საჭირო აღარ იქნებოდა. სამეგრელო, იმერეთი, გურია და მცირე აზიის თურქული პროვინციები ისევე მდიდარია ამ მასალით, როგორც ჩერქეზეთი...
კ. კოხის შენიშვნა:
ჩვენში სახელწოდება «ჩერქეზეთში» გულისხმობენ მთელ ამ უზარმაზარ მთაგრეხილს, ან მის ნაწილს, თუმცა სინამდვილეში ჩერქეზებით ამ მთაგორიანი ქვეყნის მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთი ნაწილია დასახლებული. ბამბორი შედის აფხაზეთის სამთავროში, რომელიც ვიღაც თავადის ოჯახმა დაიპყრო. აფხაზები მომდინარეობენ იმ ხალხიდან, რომელსაც ბიზანტიელები იცნობენ «აბასების» («აბაზგები» – ლ. მ.) სახელწოდებით. ისინი თითქმის ყველანი ქრისტიანები არიან, მაგრამ რელიგიური კულტი დაქვეითებულია.
5) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ციხესიმაგრის დათვალიერების შემდეგ, რომელიც, როგორც ყოველთვის, სავსე იყო ავადმყოფებითა და მომაკვდავებით (იგულისხმება მავნე ჰავისგან დაავადებული რუსი ჯარისკაცები და ოფიცრები – ი. ხ.), ჩვენ პატარა ქალაქ ბამბორას ანუ ლეჰნას (როგორც მას იქაური მკვიდრნი ეძახიან) დათვალიერებას შევუდექით. ეს ქალაქი არაფრით არ განსხვავდება სხვა თურქული ქალაქებისაგან. მისი მოსახლეობის დიდ ნაწილს შეადგენენ თათრები, ყირიმის ებრაელები, სომხები და თურქები. ჩერქეზები ძალიან ცოტანი არიან. ჩერქეზებს – მებრძოლი სულის კავკასიელებს, არ შეუძლიათ მშვიდობიანი ვაჭრობა და საქმიანობა და ამჯობინებენ მას ნადირობასა და შფოთიან ცხოვრებას. ქალაქში იარაღის დუქნებია. ჩვენმა თანამგზავრებმა იყოდეს ძვირფასი ხმლები და ხანჯლები; ისინი მეტად ნატიფად იყო ნაკეთები და ეტყობოდა ძველებური უნდა ყოფილიყო. იარაღს პირზე მეტწილად ვენზელები ანდა ოქროს ასოები აქვს ამოკვეთილი. თავადმა ვორონცოვმა იყიდა ძვირფასი ხმალი, რომელზედაც შემდეგი წარწერა იყო: “Par mi Dey y Par my Rey”. ეჭვს გარეშეა, რომ ეს ხმალი ოდესღაც ვიღაც ჯვაროსნის საკუთრება იყო. ერთი სომეხი ვაჭარი (რომელსაც ხშირად უხდებოდა კავკასიაში ყოფნა თავისი საქმიანობის გამო) გვარწმუნებდა, რომ იალბუზის ძირას დღესაც ბინადრობს ხერვისურებად წოდებული ტომი, რომელიც დღემდე ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებს. როცა ამ ტომის მამაკაცი ომში მიდის, ხმარობს ჩერქეზი რაინდისგან განსხვავებულ იარაღს. ამას გარდა მათ გამოსახული აქვთ ერთი ჯვარი ფარზე და მეორე, წითელი ნაჭრისა, გულმკერდზე.
ევროპელთათვის ძალიან სასიამოვნო იქნებოდა, რომ დასავლეთის მეცნიერებსა და მოგზაურებს ეს საინტერესო მხარე შეესწავლათ და გამოეკვლიათ. ვინ იცის, შეიძლება კავკასიის ამ ველურ მიდამოებში უცებ ჩვენი მონათესავე ტომის მთელი დასახლება აღმოჩნდეს. ეს მოსაზრება ჩვენ მხოლოდ ვაჭრის გამონათქვამის მიხედვით დაგვებადა. საკმაოდ საეჭვოა, თუმცა შესაძლოა არ იყოს სიმართლეს მოკლებული.
კ. კოხის შენიშვნა:
ხერვისურების ტომი არც იალბუზთან არის და არც საერთოდ კავკასიაში მოიპოვება. ავტორი ალბათ ხევსურებს გულისხმობს. ეს უაღრესად მამაცი ხალხი უეჭველად ქართული წარმოშობისაა და სამხედრო გზის აღმოსავლეთით, კავკასიონის მაღალმთიან ველურ ხეობებში ცხოვრობს. რაც შეეხება ქრისტიანობას, უეჭველია, რომ ის კავკასიის დასავლეთით გასული საუკუნის მეორე ნახევრამდე ყველგან იყო გავრცელებული. ჩერქეზეთი შუა საუკუნეების დასასრულისათვის წარმოადგენდა ბიზანტიის ეპარქიას. როდესაც რუსეთი ჩერქეზეთზე გაბატონდა, ხოლო შეიხ-მანსურმა სამოცდაათიან წლებში დასავლეთში თავისი წინამძღოლები დაამკვიდრა და დაარწმუნა ისინი მათი დაუძინებელი მტრების რელიგიაზე უარი ეთქვათ და ისლამი მიეღოთ, სწორედ მაშინ მოიდგა ფეხი ამ რელიგიამ. თვითონ ხალხი ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებს. ამას მთელი რიგი ადათ-წესები ადასტურებენ. ეს ადათ-წესები უმთავრესად კავკასიის შუაგულში მობინადრე ოსების ანუ ოსეთების (რომლებიც ინდო-გერმანული წარმოშობისა არიან) და ზემოხსენებული ხევსურებისთვისაა დამახასიათებელი.
თავი III. ბამბორი და სოხუმ-კალე
6) ო. სპენსერის თხრობიდან:
როდესაც დავინახეთ ბუნების შვილების კოპწიაობით ასეთი გატაცება, ძალაუნებურად გავიფიქრეთ, თუ როგორ მოგებას მოუტანდა ინგლისელ ვაჭარს ჩერქეზეთის სანაპიროზე დიდი რაოდენობით აქ ჩამოტანილი ღია ფერის აბრეშუმის, შალისა და ბამბეულის ქსოვილი. ინგლისელები ჩვეულებრივ რუსეთსა და ავსტრო-უნგრეთში დამზადებულ მდარე საქონელს უფრო ანიჭებენ უპირატესობას (რომელიც დიდი რაოდენით იგზავნება კავკასიაში), ვიდრე თავის ნახელავს.
კ. კოხის შენიშვნა:
ამ სიტყვებში კარგად ჩანს ინგლისელი ვაჭრის ფსიქოლოგია, მისი ეგოიზმი. ის უცხოურ ქვეყნებს მხოლოდ იმიტომ შეისწავლის, თავისი საქონელი რომ გაასაღოს; ავსტრიული ნაწარმი ნამდვილად არ არის უვარგისი, როგორც ავტორს მიაჩნია. ეს რომ ასეა, იქიდანაც ჩანს, რომ ინგლისელების გარკვეული ნაწილი ძალიან ცდილობს (მიუხედავად იმისა, რომ აკრძალულია) სწორედ გერმანული საქონელი (ვენური და ბერლინისა) გაასაღოს ინგლისურ ბაზარზე.
თავი IV. სამეგრელო და სვანეთი
7) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ამჟამად რედუტ-კალეში დიდი ბაზრობა იყო (ბაზრობა ყოველწლიურად ეწყობა ამ დროს) და ჩვენ საშუალება მოგვეცა ქალაქი მთელი თავისი ნაირსახეობით გვენახა. აქ თავი მოეყარა სხვადასხვა ეროვნების ხალხს, მეზობელი მთიანი მხარეების მცხოვრებლებს; გარდა მეგრელებისა და იმერლებისა, შეგვხვდნენ ქართველები (ქართლელები), სპარსელები, ჩერქეზები, აბაზები, ლაზები, ლეკები და სომხები. მათ შორის იყვნენ აგრეთვე ებრაელები, თურქები, თათრები და თურქმენები (?). მართლაც საინტერესო თავყრილობა იყო, მით უმეტეს, რომ თითოეული მათგანი თავის ნაციონალურ ტანსაცმელში იყო გამოწყობილი და თავისი გამომეტყველებითა და მოქმედებით ამჟღავნებდა თავისი ეროვნებისათვის დამახასიათებელ თავისებურებებს.
სანამ ჩვენ ამ ჭრელ ბრბოში დავდიოდით, თავადი ვორონცოვი მაცნობდა თითოეულ ეროვნებას ცალ-ცალკე.
შორიახლოს ამაყად იდგა ეროვნულ ტანსაცმელში გამოწყობილი ქართველი მამაკაცი. მას წელში გამოყვანილი ვიწრო ქულაჯა ეცვა, ჩაჭრილი სახელოებითა და ვერცხლით გაწყობილი მასრებით. შარვალი საკმაოდ ფართო ჰქონდა და მუხლებამდე სწვდებოდა. თავზე მაღალი და წაწვეტებული ასტრახანული კრაველის ქუდი ეხურა; სახის ნაკვთებით იგი სპარსელს ან სომეხს უფრო მოგაგონებდათ. ერთადერთი იარაღი, რომელსაც ატარებდა, დიდი შავვადიანი, რომაული ორლესული ხმლის მსგავსი ხანჯალი იყო, რომელიც მდიდრულად მოსევადებულ სარტყელზე ეკიდა. მეგრელები და იმერლები ქცევითა და თავისი ჩაცმულობით ჩერქეზებს ჰგვანან, თუმცა გარეგნობით უფრო ნაკლებ მიმზიდველნი არიან, ვიდრე ჩერქეზები. მათ არა აქვთ ჩერქეზებივით ცეცხლოვანი (მე ვიტყოდი ნაკვერჩხალივით) თვალები და გამომწვევი ქცევა, რომლითაც ჩერქეზები გამოირჩევიან. სოფლელები შეიარაღებულნი იყვნენ ხანჯლებით, დამბაჩებითა და მხრებზე გარდიგარდმო გადებული თოფებით. მათ ჩერქეზებივით მხრებზე შემოხურული აქვთ შავი ქეჩის მოსასხამები (ე. წ. «ბურკა» – ნაბადი). გაცილებით უფრო საინტერესო ხალხია მაღალი ალპების მობინადრეები, სახელდობრ, სვანები ანუ სვანეთელები. მათ ქვეყანას იმდენად მაღალი მდებარეობა აქვს, რომ ზამთარი 8-9 თვეს გრძელდება. ისინი (სვანები) გოლიათური აღნაგობისა არიან და თავით-ფეხებამდე (კბილებამდე) შეიარაღებულნი, ამაყი და ველური შესახედაობის ხალხია; გეგონებათ, რომ არასოდეს არ ჰქონიათ ურთიერთობა ცივილიზებულ ხალხებთან. ჩერქეზებისაგან განსხვავებით, სვანებს გრძელი ცხვრის ტყაპუჭი აცვიათ. ტყაპუჭზე ზემოდან წითელი ტყავის პატრონტაშები უკეთიათ, კავკასიის მთიელებისთვის დამახასიათებელი. ქუდები თავისი ფორმით ჩერქეზების ქუდებს ჰგავს (და საერთოდ, ზემოთ აღწერილი ქუდებისთანაა). განსხვავება იმაშია, რომ მათ ქუდებს კიდეებზე ბეწვი აქვს შემოვლებული. სვანურ ქუდს გრძელი, თეთრი თხის ბეწვები ცალკეულ კულულებად აქვს დაწნული. ფეხსაცმელების მაგივრად ისინი შიშველ ფეხზე ხამლებს ატარებენ. ხამლები მოუთრიმლავი ტყავისაგან არის გაკეთებული და ზემოთკენ თასმებით შეკრული. კ. კოხის შენიშვნა: ქალამანი.
ბაზრობაზე ჩვენ ზოგიერთი სხვა ტომის წარმომადგენლებიც შევამჩნიეთ. ისინი კავკასიის შორეული მხარეებიდან იყვნენ ჩამოსულნი. თითოეულ მათგანს განსაკუთრებული ყურადღება მივაქციეთ. ისინი კარგ ურთიერთობაში იმყოფებიან რუსეთის ხელისუფლებასთან და უფლება აქვთ მარილის, თამბაქოსა და თოფის წამლის ყიდვისა (ამ უკანასკნელის მხოლოდ მცირე რაოდენობით ყიდვის უფლება ეძლევათ). იმის საფუძველზე, რომ მეგრელებსა და იმერლებს უფლება ეძლევათ იარაღის ტარებისა, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ამ პროვინციებში რუსეთის ძალაუფლება ჯერ კიდევ მყარად არაა ფეხმოკიდებული, რადგან ასეთი უფლება არა აქვთ არც ქართველებს და არც სომხებს, რომლებიც რუსეთის ქვეშევრდომები არიან. ასეთ ვითარებაში რუსეთის საოკუპაციო ჯარებს შეუძლიათ თავი ბედნიერად ჩათვალონ, ვინაიდან მათ სხვა რუსულ სიმაგრეებში მყოფ ჯარისკაცებთან შედარებით ის უპირატესობა აქვთ, რომ რედუტ-კალეში მხოლოდ ერთადერთი მტრის – ჭაობის ანაორთქლის უნდა ეშინოდეთ.
კ. კოხის შენიშვნა:
საფიქრებელია თუ მეგრელებს აქვთ იარაღის ტარების უფლება, ისინი ამით თავის ქვეშევრდომობას უფრო ადასტურებენ. თუმცა უნდა აღინიშნოს, რომ ავტორის ცნობა იმის შესახებ, რომ ქართველებს და სომხებს არა აქვთ იარაღის ტარების უფლება, ყალბია, ვინაიდან თბილისშიც ვერ ნახავთ ადგილობრივ მაცხოვრებელს უიარაღოდ მაშინაც კი, როდესაც იგი ბაზარში მიდის.
8) ო. სპენსერის თხრობიდან:
სამეგრელოს, იმერეთისა და გურიის პროვინციებში რუსეთის ავტორიტეტი ძალზე საეჭვოა. რუსეთმა კარგად იცის, რომ სანამ დაღესტნისა და ჩერქეზეთის მოსახლეობას ებრძვის, ოდნავი იერიშის მიტანაც კი არ შეიძლება ხალხის თავისუფლებაზე, ვინაიდან იმწამსვე იფეთქებს აჯანყება. ამას კი მოჰყვება საქართველოს (ე. ი. რუსეთის ამ პროვინციის) დაკარგვა, რომელიც თავისი ადგილმდებარეობით დანარჩენი ამიერკავკასიის სამფლობელოებისაკენ ერთგვარ გასაღებს წარმოადგენს. ამის გამო რუსეთს დღემდე ვერ გაუბედავს თავისი თვითმპყრობელური მანქანის ამუშავება და სახაზინო და საპასპორტო სისტემის დანერგვა. მათ ჯერჯერობით ვერ შეძლეს ამ ქვეყნისათვის მოხელეთა არმიის მისევა, რომ ძალმომრეობით გაეტარებინათ აქ თავისი დადგენილებები და კანონები. რუსეთი ხომ ჩვეულებრივ ასე იქცევა თავისი ბატონობის ქვეშ მყოფი ხალხების მიმართ.
ეჭვს გარეშეა, რომ მმართველობის სულ სხვა სისტემას შემოიღებენ, როგორც კი ერთხელ ბედი გაუღიმებთ და შეძლებენ ჩერქეზებისა და დაღესტნელების დაუოკებელი და დაუმორჩილებელი სულის დამონებას. ისევე როგორც ძველ რუსეთში და დიდი ხნის წინ დაპყრობილ პროვინციებში, დესპოტიზმის სისტემამ შეცვალა შედარებით ლმობიერი ხელისუფლება, რომლითაც დღესაც ხარობენ ეს ხალხები საკუთარი მთავრებისა და მეთაურების ხელქვეით მყოფნი. ყველა ეს უპირატესობა, რომელიც კავკასიელმა ხალხებმა დღემდე ძალით შეინარჩუნეს, სულ მალე შეიძლება მოისპოს. ისევე როგორც რუსეთის გამგებლობის ქვეშ მყოფ ყველა დაუძლურებულ და დაბეჩავებულ ხალხებთან, ჩვენ აქაც წავაწყდებოდით მხოლოდ მანქანებს, რომლებსაც მართავს ერთადერთი, მაგრამ საკმაოდ გაწვრთნილი წინამძღოლის ხელი.
კ. კოხის შენიშვნა:
მართალია, რუსეთის მმართველობის თაყვანისმცემელი არ გახლავართ, მაგრამ ამ შემთხვევაში სწორედ პირიქითაა. ამიერკავკასიის იმ ადგილებში (კერძოდ, სამეგრელოში და აფხაზეთში), სადაც ჯერ კიდევ შემორჩენილია პირვანდელი მთავრები, ხალხი გაცილებით უფრო ცუდ მდგომარეობაში იმყოფება, ვიდრე იქ, სადაც ისინი უშუალოდ რუსეთის ქვეშევრდომები არიან. ბუნებრივია, რუსები ყოველგვარ ღონეს ხმარობენ, რომ თავისუფლებას მიჩვეული კავკასიელები მეგობრულად განაწყონ თავის მიმართ, ადგილობრივი თავადები, კი, რომლებსაც აღარ ძალუძთ თავდასხმები, საკუთარი ქვეშევრდომებისაგან ინაზღაურებენ დანაკლისს. გასაოცარ მაგალითს იძლევიან მეგრელები (რომელთაც ჯერ კიდევ ჰყავთ მთავარი) და იმერლები (ანუ იმერეთი), რომლებმაც დიდი ხანია განდევნეს მთავარი, რადგან ვითარების შესაბამისად ხან რუსებს უკავშირდებოდნენ, ხან კი თურქებს.
9) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ამ პროვინციებს რუსეთისათვის მხოლოდ პოლიტიკური მნიშვნელობა აქვს და არავითარ შემთხვევაში არ წარმოადგენს მათთვის შემოსავლის წყაროს, პირიქით, ისინი წარმოადგენენ არხს, რომლის მეშვეობითაც სახელმწიფო სახსრები იკარგება. ამ ზარალის მიზეზია არა იმდენად სახსრები, რომლებიც აუცილებელია გარნიზონების შესანახად, არამედ ის მნიშვნელოვანი თანხები, რომელიც პენსიის სახით ყოველწლიურად ურიგდება თავადებსა და უხუცესებს მათ ერთგულების მოსაპოვებლად. ამ პენსიების საშუალებით რუსეთი ცდილობდა მთავრებისა და თემის უხუცესთა ერთგულების მოპოვებას, მაგრამ რასაც რუსეთი პენსიას უწოდებს, ის ადგილობრივი მცხოვრებლებისათვის ხარკს წარმოადგენს. რუსების ეს ფარსი იქამდე მივიდა, რომ სამეგრელოს მთავარი ყოველწლიურად 200 მანეთზე მეტს იღებს, რათა რუსებმა რედუტ-კალეში იყოლიონ სავაჭრო ამხანაგობა. და მაინც განსვენებული იმპერატორის ალექსანდრეს მმართველობის დროს სამეგრელო საქართველოსთან ერთად რუსეთის პროვინციად გამოაცხადეს. აქედანაც კარგად ჩანს, რა საშუალებებით იქნა მოტყუებული ეს ნახევრად ცივილიზებული ხალხი და როგორ შეუშალეს მათ ხელი, რათა თავის მეზობლებთან, მთის დამოუკიდებელ ტომებთან ერთად, საერთო საქმე ეკეთებინათ.
კ. კოხის შენიშვნა:
არც ეს არის სწორი. დადიანმა (ანუ სამეგრელოს მმართველმა მთავარმა) ფინანსური სიძნელეების გამო (რასაც იგი მუდმივ განიცდის) მიჰყიდა რუსეთის ხელისუფლებას სანაპიროზე ბაჟის აღების უფლება, რისთვისაც ყოველწლიურად 2000 მანეთი უნდა გადაეხადათ. სამაგიეროდ, ამჟამად აქედან რუსეთი 40000 მანეთის შემოსავალს იღებს ყოველწლიურად.
თავი V. კავკასია და შამილი
10) ო. სპენსერის თხრობიდან:
ჩერქეზები ენის თვალსაზრისითაც განსხვავდებიან კავკასიის სხვა ტომებისაგან; ისინი თავის თავს ადიღეს უწოდებენ, რაც ორ ზღვას შუა მობინადრე ხალხს უნდა ნიშნავდეს. აქედან უნდა ვიგულისხმოთ, რომ ისინი უძველესი დროიდან ყოველთვის კავკასიის მკვიდრნი არიან. გერმანელი მეცნიერების ყველა ცდა დაემტკიცებინათ, რომ ჩერქეზები ალანებიდან, არაბებიდან ან მიდიელებიდან არიან წარმოშობილი, მოკლებულია ყოველგვარ საფუძველს და მაშინვე დაირღვევა, როგორც კი ჩერქეზული ენის შესწავლას მოჰკიდებენ ხელს. ენათმეცნიერები ერთხმად ამტკიცებენ, რომ ამ ენას არავითარი ნათესაობა არა აქვს არც ერთ ჩვენთვის ცნობილ ენასთან.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი ცდება, ვინაიდან, რამდენადაც ვიცი, ჯერ არცერთ გერმანელ მეცნიერს არ გამოუთქვამს თავისი აზრი გარკვეულად ჩერქეზთა წარმოშობის შესახებ; ენას ზოგიერთ ფინურ ენის ძირთან უნდა ჰქონდეს მსგავსება.
11) ო. სპენსერის თხრობიდან:
საკვირველია, რომ არავითარი ცნობები არ არსებობს ამ ხალხის ისტორიისა და წარმოშობის შესახებ, რომლებსაც, როგორც ამტკიცებენ, ეპყრათ ტერიტორია კავკასიამდე ყირიმის ჩათვლით. გარდა ბარდების სიმღერებისა და პოეტების თქმულებებისა, ყოველი ერი, რაგინდ ბარბაროსი არ უნდა იყოს იგი, მაინც ინახავს გარკვეულ ისტორიულ მოგონებებსა და ცნობებს საკუთარი მხარის სხვა ტომებთან კავშირის შესახებ.
კავკასიის სხვა ხალხებისაგან ჩერქეზები განსხვავდებიან თავიანთი ვაჟკაცური შესახედაობით, დიდი ფიზიკური ძალითა და აგებულებით. გასაკვირია, მაგრამ როდესაც ესენი სხვა ხალხებს შეერეოდნენ ხოლმე (იქნებოდა ეს თათრები, თურქები თუ კაზაკები), კავკასიურ სისხლს დიდი გავლენა ჰქონდა უკანასკნელებზე და მათი სახის ნაკვთები და ტანადობა უფრო კეთილშობილი ხდებოდა.
თურქები, ბერძნები, იტალიელები და ფრანგები ჩერქეზებს ჩირკასირებს ეძახიან, რაც დაახლოებით «გზის მომჭრელს» უნდა ნიშნავდეს. ჩემი ვარაუდით, ეს ზედმეტი სახელი წარმოიშვა იმის გამო, რომ ჩერქეზები არც ერთ უცხოელ ჯარისკაცს არ აძლევდნენ მათ ქვეყანაზე გავლის უფლებას. სპარსელები მათ კავკასიის სხვა ტომებისაგან გამოარჩევენ სახელწოდებით «კასაკები». ამიტომ არც ისე ძნელი დასაჯერებელია, რომ საშუალო საუკუნეების კაზაკების მოდგმა თავდაპირველად კავკასიაში არსებობდა.
კ. კოხის შენიშვნა:
ავტორი აქ ლაპარაკობს იმ სახელწოდების შესახებ, რომელიც უკვე უარყოფილ იქნა კლაპროტის დასკვნებით. ჩერქეზები და ჩირკასიები ერთი და იგივე ჩამომავლობისა არიან. სტრაბონი კერკეტებს უწოდებს. ეს სახელწოდება გვხვდება გვიანაც, ანდა განდევნილია «ზიხების» მიერ. ამ ქვეყანასა და მის ხალხზე შეიძლება წაიკითხოთ კოხის «მოგზაურობის» პირველ ტომში – რუსეთის გავლით კავკასიაში.
თავი VI. შამილ-ბეი
12) ო. სპენსერის თხრობიდან:
რუკას თუ დავხედავთ, დავინახავთ, რომ ამჟამად დაღესტანი ანუ კავკასიის აღმოსავლეთი შამილის საგმირო საქმეების ასპარეზად იქცა. კავკასიის აღმოსავლეთი ნაწილი წარმოადგენს მთაგორიან სამკუთხედს, რომლის ყველაზე დიდი გვერდია კასპიის ზღვის სანაპირო ცნობილი დაღესტნის სახელწოდებით. ხსენებული ავარია შუაში მდებარეობს; ჩრდილოეთით მას ჩეჩნების ქვეყანა ესაზღვრება. როდესაც დაღესტანს კასპიის ზღვიდან უყურებ, მთელი ქვეყანა, თავისი უთვალავი კლდეებით (სადაც ხეები და სიმწვანე ნაკლებად გვხვდება) მოგზაურზე უდაბნოს შთაბეჭდილებას ტოვებს. მაგრამ როგორც კი კლდეების რიგს გასცდებით, მყისვე გაოცებთ კონტრასტი, რომელიც ნამდვილ არკადიას მოგაგონებთ. სამაგიეროდ ქვეყნის შიდა ნაწილი ხეობებისა და ქვაბებისაგან შედგება. ისინი ძალზე ნაყოფიერია, ყოველივე მოჭარბებით მოიპოვება და კარგი ჰავა აქვთ. უფრო ღრმად ჩანს ზეგანი, სადაც მოშენებულია დიდი რაოდენობის საქონელი და ჯიშიანი ცხენები.
ეს გახლავთ ის ქვეყანა, რომელსაც უკანასკნელი 20 წლის განმავლობაში ერთპიროვნულად მართავს შამილი, როგორც შეუზღუდველი ხელისუფალი. შამილი მის წინააღმდეგ გაგზავნილ ყველა რუსის გენერალს შეებრძოლა, დაწყებული პასკევიჩიდან – ვორონცოვამდე. შამილმა რომ მოღვაწეობა დაიწყო, დაღესტნის დიდი ნაწილი რუსეთის პროვინციას წარმოადგენდა. ამჟამად იგი არა მარტო მთელი ამ ქვეყნის მფლობელია, ავარეთის ჩათვლით, არამედ ჩეჩნების ქვეყნისაც და მთელი მთის მხარისა, თვით იმერეთამდე, სამეგრელომდე და საქართველომდე. შესაძლოა ეს ხალხი საქვეყნოდ არა სცნობს შამილის ბატონობას, მაგრამ გულში მაინც მას ემხრობიან. შამილი დაკავშირებულია ჩერქეზ ბელადებთან როგორც კავკასიის შიგნით, ასევე შავი ზღვის სანაპიროზე; იგი არაერთხელ იყო ჩერქეზეთში, რათა მისი ბელადები თავის მხარეზე გადმოებირებინა. ერთიანი მოქმედების საჭიროება ჯერ კიდევ შეიხ მანსურმა და ყაზი-მოლამ შეიგნეს.
კ. კოხის შენიშვნა:
ეს არ არის სწორი. შამილი მხოლოდ დაღესტნისა და ლეკეთის შუა ნაწილის და სამხრეთ ჩეჩნეთის შეუზღუდავი მფლობელი იყო. სამხრეთით მისი სამფლობელო ქართულ პროვინციას – კახეთს ესაზღვრება. სწორედ მათ დაესხა შამილი თავს, რომლის შესახებაც გვამცნობდნენ ამ წლის გაზეთები. იმერეთი ძალზე მოშორებით მდებარეობს, ხოლო სამეგრელომდე ას მილზე მეტია. ამ ქვეყნის ხალხებთან გაერთიანება ძალიან ძნელი იყო შამილისათვის, რომ არა ვთქვათ შეუძლებელი. (ამონარიდების დასასრული)
* * *
ამ მსჯელობის დაკვირვებით წაკითხვის შემდეგ რჩება შთაბეჭდილება, რომ როგორც უკანასკნელ ათწლეულებში, ისე დღესაც, ქართულ საზოგადოებაში არსებული დამოკიდებულება ისტორიული რუსული სახელმწიფოსა და რუსულ-ქართული ურთიერთობების მიმართ უფრო ახლოა ო. სპენსერის შეფასებებთან, ვიდრე კ. კოხისა, ანუ უფრო ახლოა დასავლეთის სპეცსამსახურების იდეოლოგიასთან, ვიდრე დასავლეთის სამეცნიერო წრეებისა. შესაბამისად, საქართველო და ქართველი ხალხი მთელი ამ დროის მანძილზე მოქმედებდა და მოქმედებს დასავლეთის სადაზვერვო სამსახურების ინტერესებში, ხშირად ისტორიული სინამდვილის დამახინჯებით, ისტორიული რუსული სახელმწიფოსა და მისი პოლიტიკისადმი ცილისმწამებლობით, რის გამოც არაერთხელ გვიგემნია მძიმე დარტყმები დღევანდელი რუსეთისგან. და ყველაფერ ამას თავისი ისტორია გააჩნია, რომელიც, ჩვენი აზრით, ჯერ თავიდან 1919 წელს, ხოლო შემდეგ კი 1970-იან წლებში იღებს სათავეს.
საქმე იმაშია, რომ 1919 წელს თბილისში გამოქვეყნდა ივ. ჯავახიშვილის წიგნი «დამოკიდებულება რუსეთსა და საქართველოს შორის XVIII საუკუნეში», რომელიც სიყალბეებითა და ფალსიფიკაციითაა სავსე. ამის შესახებ ჯერ კიდევ 2010 წლის ოქტომბერში გამოვაქვეყნეთ ვრცელი ნაშრომი სათაურით «ქართული ისტორიოგრაფია რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების შესახებ». მასში ძირითადად ქართველი საბჭოთა ისტორიკოსების, იასე ცინცაძის, გიორგი პაიჭაძისა და ვალერიან მაჭარაძის, აგრეთვე XIX საუკუნის ქართველი ისტორიკოსის, პლატონ იოსელიანის თხზულებებზე დაყრდნობით, ვაჩვენებდით მკითხველს იმ სიყალბეებს, რომლებსაც მიმართავდა თავის დროზე ივ. ჯავახიშვილი აღნიშნული თემის განხილვისას. ზემოხსენებული ქართველი ისტორიკოსების წიგნები გამოქვეყნდა 1960-იან წლებში, და ისინი იმითაც არის გაცილებით უფრო სანდო, რომ მათი ავტორები უხვად იშველიებენ ამონარიდებს შესაბამისი ისტორიული დოკუმენტებიდან, რაც მათ მსჯელობას კიდევ უფრო მეტ დამაჯერებლობას აძლევს. მოკლედ ქვემოთაც შევეხებით მათ მონათხრობს.
ჯერ ერთი, ივ. ჯავახიშვილი რუსეთის იმპერატორს პეტრე I-ს საყვედურობს ქართლის მეფის ვახტანგ VI-ის ირანის წინააღმდეგ წაქეზებას და შემდეგ კი 1723 წელს უსულგულოდ მიტოვებას, რასაც შედეგად აღმოსავლეთ საქართველოსთვის დიდი უბედურებები მოჰყვა. მაგრამ გ. პაიჭაძე თავის წიგნში «რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ისტორიისათვის (XVIII ს. I მეოთხედი)» ამას ხსნის თურქეთის მხარეზე ინგლისის, ვენეციისა და საღვთო რომის იმპერიის მთავრობების გამოსვლით, რომლებსაც შემდეგ საფრანგეთმაც დაუჭირა მხარი, და მოჰყავს კონსტანტინოპოლში რუსეთის წარგზავნილის ნეპლიუევის წერილები პეტრე I-დმი, რომლებშიც ამ სახელმწიფოთა ელჩების შესაბამისი საქმიანობაა აღწერილი. სწორედ მათი წაქეზებითა და თავიანთი მთავრობების მხარდაჭერის დაპირებით გულმოცემულმა თურქებმა მოაწყვეს ის მასშტაბური ლაშქრობა ირანის ამიერკავკასიაში, რაც «ქართლის ჭირის» სახელითაა ცნობილი (დავით გურამიშვილი). მეორე, ივ. ჯავახიშვილი ასევე საყვედურობს რუსეთის მთავრობას უყურადღებობას თეიმურაზ II-ისა და ერეკლე II-ის არაერთი თხოვნის მიმართ მფარველობაში მიღების შესახებ 1750-იან და 1760-იან წლებში. თუმცა კი ი. ცინცაძე წიგნში «1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი» რუსეთის თავშეკავებას ამ საკითხში ხსნის რუსეთის მთავრობის შიშით თურქეთის იმპერიის წინაშე, რომელსაც მაშინ, ირანისგან განსხვავებით, საკმარისი ძალები გააჩნდა თავისი ინტერესების დასაცავად და გასატარებლად. ამ მსჯელობას ქართველი პროფესორი ასევე განამტკიცებს ამონარიდებით შესაბამისი ისტორიული დოკუმენტებიდან. მესამე, 1768-1774 წლების რუსეთ-თურქეთის ომში ქართველი მეფეების სოლომონ I-ისა და ერეკლე II-ს რუსეთის მხარეზე გამოსვლასთან ერთად, მოხდა კონფლიქტი რუსული ჯარების მეთაურს გენერალ-მაიორ ტოტლებენსა და ერეკლე მეფეს შორის, რის გამოც ივ. ჯავახიშვილი ისევ რუსეთის მთავრობაზე მიანიშნებს. მაგრამ ვ. მაჭარაძე თავის წიგნში «ასპინძის ბრძოლა» ჰყვება, რომ ამ კონფლიქტის ყველაზე უფრო მეტად გამწვავების დროს საქართველოში შემოვიდა ტომსკის პოლკი, რომელიც ტოტლებენს უნდა შეერთებოდა და თურქების წინააღმდეგ ემოქმედა. ამ პოლკის მეთაურს პოლკოვნიკ კლავრეს ცალკე ტოტლებენმა მისწერა წერილები ერეკლეს დადანაშაულებით, ცალკე ერეკლესთან მყოფმა ანტონ მოურავოვმა და პოლკოვნიკმა რატიევმა ტოტლებენის უჯერო საქციელის მხილებით. ტოტლებენი თავისი ჯარით დუშეთში დადგა და პოლკოვნიკ კლავერს წერდა, მძიმე ტვირთები გზაში დაეტოვებინა და ორივე ბატალიონი სასწრაფოდ მასთან მიეყვანა, რათა შემდეგ თბილისი აეღოთ და ერეკლე II ტახტიდან დაემხოთ. ასეთ პირობებში კლავერმა ყველა ეს წერილი კავკასიის ხაზზე თავის უფროსობას გაუგზავნა, თავად კი არ შეასრულა ტოტლებენის ბრძანება, ფეხი აითრია და ანანურიდან დუშეთამდე გზის გავლას 11 დღე მოანდომა, სანამ კონფლიქტი არ ჩაცხრა. ამ დაპირისპირებაში რომ რუსეთის მთავრობა ყოფილიყო გარეული, განა ტომსკის პოლკი ასე მოიქცეოდა, განა ის არ მივიდოდა ტოტლებენთან, რომ ერეკლე მეფე მართლა დაემხოთ ტახტიდან და მთავრობის დავალება შეესრულებინათ? მაგრამ საქმე ასე არ ყოფილა. მეოთხე, 1783 წელს გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ, ი. ცინცაძის მტკიცებით, ისევ ევროპული წამყვანი სახელმწიფოები, საფრანგეთი, ბრიტანეთი და პრუსია გამოვიდნენ რუსეთ-საქართველოს კავშირის წინააღმდეგ და შეეცადნენ როგორც ირანისა და თურქეთის ამ საქმეში გაერთიანებას, ისე თურქეთის გაძლიერებასაც მისი ჯარების ევროპულად გაწვრთნითა და ციხესიმაგრეების გამაგრებით (საფრანგეთის ემისრის გრაფ დე ლა ფერიერ-სოვბეფისა და კონსტანტინოპოლში საფრანგეთის ელჩის შუაზელ-გუვიეს საქმიანობა). სწორედ მათგან მხარდაჭერილმა სულთანმა გამოუგზავნა ხაზინა ახალციხის ფაშას ამიერკავკასიელი ხანებისა და დაღესტნელი მფლობელების დასაქირავებლად, რასაც საშიელი ლეკიანობა მოჰყვა. და ამჯერადაც თავი და თავი მიზეზი ისევ ევროპული ქვეყნები იყვნენ, ანუ მათი საქმიანობა რუსეთის წინააღმდეგ, რასაც ქართული იმედები და სასოება ასე დაუნდობლად შეეწირა (სწორედ რომ დასავლეთის მხრიდან).
ზემოაღნიშნული წიგნები, როგორც ვთქვით, 1960-იან წლებში გამოქვეყნდა, ასევე იასე ცინცაძის «აღა-მაჰმად-ხანის თავდასხმა საქართველოზე» (1969 წ.), სადაც ასევე ობიექტურადაა გადმოცემული მაშინდელი ამბები და ისევ ივ. ჯავახიშვილისეულ ბრალდებებს ეწინააღმდეგება. ეს წიგნები რომ 1970-იან და 80-იან წლებში ხელახლა გამოეცათ, მაშინ ქართველი ახალგაზრდობა და მთლიანად ქართული საზოგადოება მათ თავის დროზე კარგად გაეცნობოდა და ის ცნობილი ანტირუსეთული და ანტირუსული განწყობები აღარ განვითარდებოდა. მაგრამ ასეთი რა არ მომხდარა. ერთხელ გამოცემული ეს წიგნები თავის დროზე გაიყიდა შემდეგ ცხოვრების სარბიელზე გამოსული ახალგაზრდობისთვის ხელმისაწვდომი უკვე აღარ იყო. უფრო მეტიც, გამოჩნდა ვრცელი წერილები ისტორიულ თემაზე ქართულ ჟურნალ-გაზეთებში, სადაც ავტორები საქართველოს თავზე დატეხილ მთელ უბედურებებში ისევ რუსეთს ადანაშაულებდნენ. მე პირადად 1977 წელს დავამთავრე საშუალო სკოლა, 1982-ში კი თბილისის სახელმწიფო უნივესიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტი და სწორედ ასევე ანტირუსეთულად ვიყავი განწყობილი, ვმონაწილეობდი 1978 წლის 14 აპრილის დემონსტრაციაში, შემდეგ 80-იანების დასაწყისში აფხაზეთის პრობლემასთან დაკავშირებით პირველ სკოლასთან გამართულ საპროტესტო აქციაში, ზაფხულობით ისტორიული ძეგლების გაწმენდა-გასუფთავებისა და აღდგენის სამუშაოებში (კუმურდოს ეკლესია და ხიზაბავრას ტერასები სამცხე-ჯავახეთში), ხოლო 1988 წლის 26 მაისს «ბერიკონში» გამართული აქციიდან კი პრაქტიკულად ყველა მნიშვნელოვან საპროტესტო ღონისძიებაში, რომლებიც მაშინ იმართებოდა, ანუ ვიყავი იმ ადამიანებს შორის, ვის მხრებზეც მოვიდა 9 აპრილი. და ამ აქციებზე მე მივდიოდი იმის გამო, რომ რუსეთის სახელმწიფოს ისტორიულ მოძალადედ და ვერაგ მატყუარად ვთვლიდი (მანამდე სწორედ 1985 წელს წავიკითხე ივ. ჯავახიშვილის ზემოხსენებული წიგნი და მისი მსჯელობა სარწმუნოდ და სანდოდ მიმაჩნდა).
და რატომ მოხდა რუსეთ-საქართველოს ისტორიული ურთიერთობების შესახებ ქართველი საზოგადოების ცოდნის გაყალბება და დამახინჯება? ვინ იდგა ამის უკან? ყველაფრიდან ჩანს, რომ ეს გახლდათ საქართველოს კომპარტიის ცენტრალური კომიტეტის მაშინდელი პირველი მდივანი და რესპუბლიკის ხელმძღვანელი ე. შევარდნაძე. მის გარეშე ქართველი ისტორიკოსები ასეთ სიყალბეზე წასვლას ვერც გაბედავდნენ და ვერც შეძლებდნენ. თუ ეს შეგნებულად არ კეთდებოდა, მაშინ რა უშლიდა ხელს საქართველოს მაშინდელ მთავრობას ზემოხსენებული ისტორიული ნაშრომები ხელახლა გამოეცა და ახალი თაობებისთვის ხელმისაწვდომი გაეხადა? ან კიდევ, როცა ის ნამდვილი ცოდნა უკვე არსებობდა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ძირითად მომენტებზე, განა ისტორიკოსებს არ შეეძლოთ საზოგადოებაში წარმოშობილი ანტირუსეთული განწყობები ადვილად გაებათილებინათ? რა თქმა უნდა, შეეძლოთ, მაგრამ არ აკეთებდნენ. ამავე კალაპოტში იჯდა თამაზ კვაჭანტირაძის სატელევიზიო ლექციები ქართულ ენასა და ლიტერატურაში, რომლებსაც რეგულარულად ვუყურებდით და აკაკი ბაქრაძის საჯარო ლექციები, რომლებსაც ხშირად კანონის დამცველთა სერიოზული წინააღმდეგობის გადალახვის შემდეგ-ღა ვესწრებოდით. ცოდნა გვინდოდა, და ტენდენციურ ინფორმაციას კი ვღებულობდით. ანუ ხდებოდა ისტორიულ რუსეთზე ცილისწამება, რაშიც პირადად მეც ვიყავი ჩართული, როგორც იმ ცნობილი აქციების მონაწილე, «ძირს რუსეთის მოდერნიზებული იმპერია» და «დავშალოთ რუსეთის იმპერიაო» ლოზუნგებისთის ტაშის დამკვრელი და საზოგადოებაშიც მათი გატარების მხურვალე (დაჯერებული) მონაწილე. მე ამის მაშინ გულწრფელად მჯეროდა. მაგრამ ვინც ცილს სწამებდა, იმას ხომ უნდა სცოდნოდა, რომ ამას რუსეთის მხრიდან საპასუხო რეაქცია მოჰყვებოდა? და რისი იმედით კეთდებოდა ეს ყველაფერი?
ნატალია ნაროჩნიცკაიას, ვისი დაახლოებით 70 წერილი მე ქართულად ვთარგმნე და ბლოგზეც გამოვაქვეყნე, ერთგან უწერია, რომ უკვე 1970-იან წლებში საბჭოთა კავშირის კომუნისტური პარტიის ცენტრალურ კომიტეტში მოსკოვში მოქმედებდა მისი წევრების ერთი ჯგუფი, რომელიც აშშ ცენტრალურ სადაზვერვო სამმართველოსთან იყო დაკავშირებული და მისი მფარველობითაც სარგებლობდა. მათი წარმომადგენელი გახლდათ, სახელდობრ, ალექსანდრე იაკოვლევი, რომელიც 80-იან წლებში გორბაჩოვთან და შევარდნაძესთან ერთად «პერესტროიკის» მამად მოგვევლინა. როგორც ჩანს, ე. შევარდნაძე უკვე 70-იანი წლების დასაწყისიდან იყო ამ ფრთასთან დაკავშირებული და ხმამაღლა პროსაბჭოური ლოზუნგების განცხადებათა პარალელურად ჩუმ-ჩუმად ახალგაზრდობაში ანტირუსეთული განწყობების დანერგვასა და გავრცელებას ხელს უწყობდა. ეს რომ სიმართლით ყოფილიყო გაკეთებული, მაშინ მისი ასეთი საქმიანობა მართლაც საქებარი იქნებოდა, მაგრამ რაკი ეს ყველაფერი სიცრუითა და ცილისმწამებლობით კეთდებოდა, დადგა დრო და ყველაფრისთვის პასუხი მოგვეთხოვა, და ეს პასუხისგება დღესაც გრძელდება. ქართული სამეცნიერო და კულტურული ელიტა კი უკვე იმ დროიდან, ანუ 1970-იანი წლებიდან, ე. შევარდნაძის ხელმძღვანელობით, ამერიკული სპეცსამსახურების ინტერესებში მოქმედებდა, მაშინ ფარულად, რა თქმა უნდა, ბოლო ათწლეულებში კი აშკარად. ასეთია რუსეთთან დღევანდელი კონფლიქტური სიტუაციის ანატომია, ყოველ შემთხვევაში, მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი. ამიტომ არ არის გასაკვირი, რომ ქართული საზოგადოება რუსეთზე ბრალდებებში უფრო მიუყვება არა დასავლური სამეცნიერო (ისტორიული) წრეების ცოდნასა და შეფასებებს, არამედ დასავლური სპეცსამსახურების იდეოლოგიასა და მათ მიერ შეთითხნილ ლეგენდებს. ამ დროს, ამ სიყალბისა და ცილისმწამებლობის შემოქმედნი თბილისში თბილად არიან მოკალათებულნი და თავიანთი პირადი სარგებლისთვის განაგრძობენ ზრუნვას, ხოლო მათგან უბედურებაში ჩავარდნილი ქართული სახელმწიფო და ქართველი მოსახლეობა რა დღეშიც არის, ამას ხომ ლაპარაკიც აღარ სჭირდება. და როცა ამერიკელები ისევ მოინდომებენ რუსების ძალების მოსინჯვას, 2008 წლის აგვისტოს მსგავსად, ან კიდევ უფრო სერიოზული განზრახვებითაც, მაშინ ისევ იქაურ ქართველ მოსახლეობას მოუწევს საკუთარ თავზე ყველაფერ ამის გადატანა. უფალს ვთხოვ, რომ, თუ ეს მოხდა, ეს ამბავი ისევ სადმე რაიონებში კი არ მოხდეს, არამედ სწორედ თბილისში, სადაც მთელი ამ უბედურებისა და ცილისმწამებლობის ბუდეა და საიდანაც ითესება მთელი ის სიბინძურე, რაზედაც ზემოთ იყო საუბარი.
ირაკლი ხართიშვილი
No comments:
Post a Comment