Thursday, April 24, 2014

ნიკოლოზ დუბროვინი ქართველების ყოფა-ცხოვრების, საეკლესიო დღესასწაულებისა და მკითხავ-ქადაგების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», Томъ I. Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ. Книга II. Закавказье. Санктпетербургъ. 1871, ვრცელი წერილის “ქართველური ტომის” /Картвельское племя/ მეორე თავის თარგმანს)

თავი II

(ქართველის ქალაქური სახლი. – გართობანი და დღესასწაულები: შობა, ახალი წელი, ყველიერი, вичаки და აღდგომა. – ტაძართა დღესასწაულები და присутствiе на нихъ порченыхъ. – მკითხავი და ექიმბაში ქალები.)

ქართველის ქალაქური სახლი რამდენადმე განსხვავდება ჩვენთვის ნაცნობი სოფლური სახლისგან საქართველოში. თითქმის ყველას აქვს აივანი ხის ჩარდახით და ქუჩისგან კი ღობითაა შემოსაზღვრული. ყველა სხვა დანარჩენი მხრიდან მასთან მჭიდროდაა მიშენებული მეზობელთა სახლები, სხვადასხვა სიდიდისა და სახის; აქ, ისევე როგორც სოფლებშიც, არ არის არანაირი ერთგვაროვნება. არცთუ დიდ კარებს შევყავართ ეზოში, რომლებიც მეტად იშვიათადაა მოკირწყლული ქვაფენილით. ჭიშკრიდან თავად სახლამდე გაჭიმულია გადახურული გალერეა, ხშირად იმდენად დაბალი, რომ მასში გავლა მხოლოდ მოხრილად თუ შეიძლება. თავად სახლი შედგება მხოლოდ ერთი საძინებლისგან, იმდენად ვრცელისა, რომ მისგან შესაძლებელი იქნებოდა რამდენიმე ოთახისა და დარბაზის გაკეთება. იატაკი ან მიწისაა, ან აგურით მოფენილი; ჭერს შეადგენს ან გაუთლელი მორები, ან კიდევ გაშალაშინებული ფიცრები. გასათბობად მოწყობილია ბუხარი, რომელსაც აქვს დიდი ხვრელი მესრის გარეშე. ქარის მიერ გამოდევნილი კვამლი მთელ ოთახს ეფინება. ოთახში გაკეთებულია ნიშები; დაფარული არიან რა კარებით, ისინი წარმოქმნიან კარადებს. კედლების გაყოლებაზე დგას დაბალი დივანები (ტახტები), დაფარული სხვადასხვა ფერის ხალიჩებით. კედლებზე ჰკიდია დაირა და სხვა მუსიკალური ინსტრუმენტები; აქვე არის შაშხანა პატრონტაშითა და სადენთეთი.

სახლის ქვეშ მოწყობილია ბნელი სარდაფი, ერთი ჩასასვლელით, რომელშიც ინახება მთელი საკვები მარაგები; აქ ზაფხულში დგამენ წყალს მთელი სახლის გასაგრილებლად.

წინაოთახის შესახებ წარმოდგენაც კი არა აქვთ: შესასვლელ კარს შევყავართ პირდაპირ საცხოვრებელ ოთახში. გარეთ არსებული სიცივისგან დასაცავად კარზე ჰკიდებენ საბურავებს (дверь завешиваютъ полостями). იქ, სადაც სახლში არ არის ბუხარი, იყენებენ რკინის ან თიხის მაყალს (мангалъ), ავსებულს ნაკვერჩხლით, რომელიც ძალზედ ხშირად იწვევს ხუთვას.

ქართველი იშვიათად ზის სახლში; დილა-ადრიანად იგი თითქმის ყოველთვის მიდის “ქალაქში”.

მიმავალის სიარულის მანერისა და ტანსაცმლის მიხედვით შეიძლება ითქვას, თუ რომელ წოდებას მიეკუთვნება იგი. ვერცხლის პატარა ჯაჭვი მკერდზე, შეღებილი ულვაშები და დეზები შეადგენს ჭეშმარიტი აზნაურის (азнаура – дворянина) კუთვნილებას. უფრო მასიური ჯაჭვი, დეზები ზოგჯერ სულ ვერცხლისა – შეადგენს თავადის (тавади – князя) საკუთრებას. ქართველი, რომელიც მდაბიო წოდებას მიეკუთვნება, უზრდელობად თვლის პირველად თავადისთვის თავის დახრას: იგი ელოდება, სანამ მას თავადი პირველი არ დაუხრის თავს. ულვაშები განსაკუთრებულ პატივში აქვს ყველა ქართველს. მათი მზრუნველობა ულვაშებზე ზოგჯერ ორიგინალურ შემთხვევებს იწვევს, რომლებიც მეტად კარგად ახასიათებენ ხალხის ხასიათს.

სულ ადრეული დილიდანვე ქართველი ტოვებს თავის სახლს და თითქმის მთელ დღეს ატარებს სავაჭრო-სახელოსნოებში ან ბაზარში, სადაც იქაურები ფუჭად ატარებენ დროს (где туземцы переливаютъ из пустого въ порожнее). ბაზარი ყოველ ამიერკავკასიურ ქალაქში არის ადგილი, სადაც მთელი საქმიანობისა და მთელი ახალი ამბების ცენტრალური პუნქტია. ეს საქმიანობა საჯარო და საზოგადოებრივია; აქ ხელოსანი თავისი საქმით მთელი პატიოსანი ხალხის თვალწინაა დაკავებული: თქვენ ქუჩიდან ხედავთ, თუ როგორ ზელენ ცომს მეპურესთან, როგორ აჭედებენ ცხენს ნალებს, როგორ ლესავენ ახალ დანას, როგორ აახლებენ ძველ ჩექმებს, როგორ პარსავენ მართლმორწმუნეს გასაპნულ თავს. სავაჭროები და სახელოსნოები სრულებით ღიაა უსაქმურ მაყურებელთა მზერისთვის, რომლებიც მთელი დღეები ქუჩაში სხედან, ჩიბუხს ეწევიან და სიამოვნებით უყურებენ მჭედელს, რომელიც ცხენს ჩლიქებზე ლურსმნებს აჭედებს, მკერავს, რომელიც ჭუჭყიან შარვალს აკერებს, ან, ბოლოს, მეპურეს, რომელმაც დაამთავრა თავისი დილის სამუშაო და დასასვენებლად ემზადება. დააწყო რა გროვად რამდენიმე ლავაში, იგი სრულიად მშვიდად წვება მათზე, როგორც ბალიშებზე, და მალევე იძინებს. მზის მცხუნვარე სხივების მოქმედებისგან მძინარის უხვი ოფლი ნაკადებად მოედინება ლავაშებზე; მაგრამ უსაქმური მაყურებელი, ქართველი, ამის გამო შოკში არ ვარდება: აღვიძებს მას, ერთ-ერთ ლავაშს ყიდულობს და, ყოველგვარი ზიზღის გარეშე, საჭმელად იყენებს. ერთი სიტყვით, ქართველის ცხოვრება ქუჩური და სავსებით აზიურია. იქაურები მთელ თავიანთ დღეს, მზის ამოსვლიდან ჩასვლამდე, ქუჩაში ატარებენ.

დღისით სახლში მხოლოდ ერთი ქალები რჩებიან. ქართველი ქალი თავისი ტუალეტითა და ხელზე მოვაჭრეებითაა (დალალებითაა) დაკავებული, რომლებიც ქალის ტუალეტის ნივთებს სახლებში დაატარებენ.

ოჯახში ქალის მონური მდგომარეობისა და მისი ჩაკეტილობის მიუხედავად, უდარდელობა და აუღელვებელი სიზარმაცე ქართველ ქალში მთელი ძალით ბატონობს. მთელი სამეურნეო საქმეები აქ ქმრის მეურვეობაზე ძევს, ცოლი კი, თვით ყველაზე ღარიბიც, მხოლოდ იმაზე ფიქრობს, თუ დღესასწაულისთვის უფრო ლამაზად როგორ მოირთოს და მოიკაზმოს. “მაგრამ იქაური ქალის შრომისადმი ეს გულგრილობა მისი ბუნების ორგანიზაციიდან კი არ მომდინარეობს, რომელიც უმეტეს წილად ცოცხალი და ქმედითია, არამედ მამაკაცის შიშნარევი იჭვიანობიდან, რომ თავისი ცოლი თავის საქმეებში მისი მონაწილეობის მეშვეობით, უცხო თვალთა სასეიროდ სახლის გარეთ გამოიყვანოს” («Но это равнодушiе къ труду туземной женщины проистекаетъ не изъ организацiи ея натуры, большею частию живой и деятельной, но изъ боязливой ревности мужа выводить жену свою, черезъ участiе ея въ своихъ занятияхъ вне дома, на позорище несколькихъ чужихъ глазъ»).

ქალები დიდი ონავრები არიან, ჭორაობას არ გაურბიან და მთელ დღეს დაუღლელად ილაპარაკებენ. ისინი მზად არიან ჩუმ-ჩუმად წაიკეკლუცონ, მაგრამ ძალზედ შორს არიან რამენაირი ინტრიგისგან, დაკავშირებულნი (ხელშეკრულნი) არიან რა სხვადასხვანაირი გარემოებებით; ისინი გარშემორტყმული არიან, მაგალიათად, მეზობელი ქალებით, როლებიც ამჩნევენ თითოეულ მათ მოძრაობას. საქართველოში არ არის მიღებული სახლში შესვლა, როცა იქ მამაკაცი არ არის; დაარღვიო ეს წესი ნიშნავს, ქართველი ქალი მთელი მეზობლებისა და ნაცნობების საყვედურებისა და ქილიკის ქვეშ ჩააგდო. 

საღამოთი მთელი მოსახლეობა სახლებიდან გამოდის და ჯგუფ-ჯგუფად კარებთან, ან კიდევ სახლების სახურავებზე განთავსდება. აქა და იქ, ზაფხულობით, ნახევრად ტანგახდილი იქაურები ჩანან, რომლებიც ხალიჩებზე ნეტარებენ. სხვადასხვანაირ საუბრებს, ჭორებსა და საყვედურებს შორის, მორთულ-მოკაზმული ქალწულები, შექმნიან რა წრეს, დაირის ჰანგების ქვეშ, ლეკურს ცეკვავენ. ზაფხულობით სახურავებზე ვახშმობენ, სადაც შემდეგ კიდეც იძინებენ.

სიცივეების დადგომასთან ერთად ცხოვრება რამდენადმე იცვლება. მთელი ოჯახი კურსის სიახლოვეს (подле курси) იკრიბება, ჩარჩოებისგან შეკრული დიდი ყუთისა, რომელზეც საბანია გადაფარებული. მის ქვემოთ ნაკვერჩხლებიანი მაყლები იდგმება და ამ საბნის ქვეშ ქართველი ქალები თავიანთ ფეხებს მალავენ. იქ, სადაც კურსი არ არის, მაყალი გამოიყენება, ხოლო ღარიბებთან კი, უბრალოდ, ნაკვერჩხლებით ავსებული თიხის ქოთანი. მაყალთან გათბობა ქართველისთვის განსაკუთრებულ ნეტარებას შეადგენს და ერთგვარი საქმიანობაც გახლავთ. ატარებს რა იქაური დროს საუბრებში, ან დაკავებულია საქმით – იგი, დრო და დრო ხელებს მაყლისკენ გაიშვერს, რათა ისინი გაითბოს. მაყალი გამოიყენება ვერცხლის სადნობად, იგივე სწევს კერის სამსახურს მწვადის შესაწვავად. ნაკვერჩხლების ბოლი არ იწვევს მის მფლობელებში თავის ტკივილს, რომლებიც ასეთ კაიფს მიჩვეულნი არიან (привыкшимъ къ такому кейфу). 

ქართველის ხასიათი დღესასწაულებზე გამოჩნდება (высказывается). მდიდარი ბუნებით, ყვავილების არომატით ავსებული ჰაერით განებივრებული, იქაური ქეიფისთვის ადგილს სადმე ღია ცის ქვეშ ირჩევს, ვრცელ ბაღებში, ხეხილის უწყვეტი ჩრდილის ქვეშ ან ვენახის ხეივნებში, რომელიც წყლის თავზე მთების მახლობლადაა გაშენებული. როგორც ამ მრავალფეროვანი ბუნების სრული ბატონ-პატრონი, იგი მოითხოვს, რათა წყალიც ჩუხჩუხებდეს, ჩიტებიც გალობდნენ და მთებიდანაც სურნელოვანი ნიავი უბერავდეს.

დღესასწაულზე შეკრებილნი ხალიჩებზე წრიულად სხდებიან; მათ წინ აფენენ სუფრას, რომელზედაც გამოქვთ ყველაფერი, რაც კი მასპინძელს საუკეთესო აქვს. სტუმრები ან ფეხმორთხმულნი სხედან, ან კიდევ ნახევრად წვანან; თითოეულს თავის ქვეშ მუთაქა* (*წაგრძელებული ბალიში) აქვს. გარეშემო ყვავილები, ასევე არომატული ბალახებია დაფენილი; კალათები ავსებულია ხილით, ხოლო მათ ზემოთ კი ოსტატურად შეკრული ყვავილების თაიგული იწონებს თავს, რომელიც სამ პატარა ფეხზეა დადებული. ქართველს სახლში, ოთახში ქეიფი არ უყვარს. ხშირად, ღრმა შუაღამეს, მოქეიფენი ქუჩაში გამოდიან და, გაშლიან რა შუა გზაზე სუფრას, ქეიფს აგრძელებენ. დღესასწაულზე ქართველი პეწიანად იცვამს; უყვარს კომპანიაში, და იქაური მუსიკით ბაზარში გავლა, მუშტიკრივის ყურება ან თავად მასში მონაწილეობაც. მუშტიკრივები იმართება მთელ პარტიებს შორის, რომლებიც ორ მხარედ არიან გაყოფილი. ქალაქში ყოველთვის არიან მებრძოლები (бойцы), რომლებიც თავიანთი ძალითა და ხერხიანობით ცნობილნი გახლავან. ფეხშიშველნი, მხოლოდ სახელოდაკაპიწებულ პერანგებში, მებრძოლები გამოდიან არენაზე, რომელიც ცნობისმოყვარეთა ბრბოს მიერაა გარშემორტყმული. ორი-სამი ბრგე მამაკაცი დადის ჯოხებით და მოსეირეებს უკან ყრის, რომლებიც წესრიგს დაარღვევენ. მოჭიდავენი (борцы) დიდხანს ტრიალებენ ერთიმეორის გარშემო და, ბოლოს, საქმეც ინასკვება; ისინი ხელებით ჩაეჭდებიან ერთმანეთს და, ხანგრძლივი ძალისხმევის შემდეგ, უფრო მეტად მოხერხებული კიდეც იმარჯვებს. შემოავლებს რა ხელებს მოწინააღმდეგეს, იგი სულს უხუთავს მას (онъ сжимаетъ его) ან, ხერხიანად ჩაუდგამს რა ზურგს და მხარზე გადმოატარებს, მიწაზე განართხავს კიდეც.

კვირაობით ქართველები აწყობდნენ “კრივს” (играли въ «криви»).

სიტყვა კრივი იქაურთა ენაზე ნიშნავს ჩხუბს ან ბრძოლას. მოთამაშენი იყოფოდნენ ორ მხარედ. ზაფხულში ეს იყო უბრალოდ მუშტებით ბრძოლა (მუშტის-კრივი), რომელიც აუცილებლად ქუჩებში ხდებოდა, ზამთარში კი მუშტების ნაცვლად იყენებდნენ შურდულებსა და ხის ხმლებს. ზამთრის ბრძოლა ყოველთვის ხდებოდა ქალაქის გარეთ და ეწოდებოდა სარდასტის კრივი ან ქვის კრივი (сардастисъ-криви или квисъ-криви). კრივს თავისი წესდება ჰქონდა, ხალხურ წეს-ჩვეულებათა მიერ ნაკურთხი. წართმეული იარაღი, სარტყელი, ხმალი (шашка), ნაბადი კანონიერ ნადავლად ითვლებოდა.

კრივი ყოველთვის ხალხის უზრმაზარი რაოდენობით შეკრებით ეწყობოდა და მრავალ ახალგაზრდას იზიდავდა. ქართველი ქალის თვალში, ჭაბუკი, რომელიც კრივში გაითქვამდა სახელს, განსაკუთრებულ მშვენიერებას იძენდა; ამის გამო ყველა ჭაბუკი კრივზე მიიჩქაროდა და ისიც თამაშის მონაწილეთა რიცხვის მიხედვით ყოველთვის მრავალრიცხოვანი იყო (См. бiографiю кн. Д. О. Бебутова. 1867 г. стр. 5. Также Воен. Сборн. 1867 г. № 6 и 7).

ორმხრივი ბრძოლისას ჩხუბს იწყებენ ჩხუბს იწყებენ ბიჭები, შემდეგ მოზრდილები, მაგრამ არა იმდენად გამოცდილები, შემდეგ კი უკვე მოდიან ყველაზე უფრო თავზე ხელაღებული მებრძოლები. წააქცევს რა მოწინააღმდეგეს, გამარვებული მას იქამდე თელავს ფეხებით, სანამ მას მოწინააღმდეგე პარტია არ გამოიხსნის. მხარეს, რომელიც ზურგს უჩვენებს, მნიშვნელოვან მანძილზე დაედევნებიან, და ბრძოლა მხოლოდ საღამოს დადგომის წინ წყდება. მუშტით ბრძოლის მოყვარულები საუკეთესო მებრძოლებს ფულებს ჩუქნიან.

საერთოდ ჭიდაობა ყველაზე უფრო უკეთეს თავშესაქცევს შეადგენს ქართველებისთვის: საერთო დღესასწაულებზე თითოეულ სოფელს თავისი მებრძოლი გამოჰყავს; მისი ზეიმი მთელი სოფლის ზეიმს შეადგენს. მემამულეებსაც ასევე გამოჰყავდათ თავიანთი დახელოვნებული მებრძოლები, რომლებიც დღესასწაულებზე თან დაჰყავდათ.

სოფლის მცხოვრებნი გაცილებით უფრო მეტ სიამოვნებებს ეძლევიან, ვიდრე ქალაქისა. დღესასწაულებზე მთელი სოფელი მოედანზე გამოეფინება და თამაშებითა და ცეკვებითაა დაკავებული. თამაშებიდან სხვებზე უფრო მეტად გამოიყენება – მეორის ზურგზე გადახტომა.

ცეკვისთვის ორი ცალკეული რიგი დგება. თითოეულის წინ მომღერალი იმყოფება და ზურნა დოლთან ერთად. მომღერალი მღერის რეჩიტატივით. თავიდან ერთ მხარეზე მომღერალი წარმოთქვას კუპლეტს, და ამასვე დაბალ ხმაზე იმეორებს მისი ნახევარი, მეორე კი დუმს; შემდეგ მეორე მომღერალი მღერის თავის ნახევართან ერთად, პირველი კი ჩუმად არის. ორ ჯგუფს შუა მოცეკვავე მოძრაობს. იგი თავიდან ნელა და ჩუმად დადის, შემდეგ კი სულ უფრო და უფრო მეტად ცოცხლდება და ხან მიწამდე ჩაბუქნავს, ხანაც მაღლა შეხტება, ხან ნახევრად მჯდომარე მდგომარეობაში მიმოდის, ხანაც ყირამალას აკეთებს ან ხელებზე, უკან გადაზნექილი ფეხებით საკმარისად დიდხანს დადის.

ერთერთ ყველაზე უფრო შესანიშნავს სოფლურ გასართობს ფერხული (перхули) წარმოადგენს. დგება წრე, ამასთან მოქმედი პირები ერთიმეორის ახლოს დაბლა ჩამოშვებული ხელებით დგანან. იწყებენ სიმღერებს, რომლებიც შინაარსის მიხედვით ლეკებისადმი ქართველების დამოკიდებულებას გამოხატავს, და ამ სიმღერების ბგერათა ქვეშ წრე ნელ-ნელა მოძრაობს. უეცრად მოცეკვავენი უფრო მჭიდროდ უახლოვდებიან ერთმანეთს, გადააჭდობენ ხელებს და იწყებენ მაღლა ახტომას ისე ძლიერად, “რომ მიწა თრთის ფეხთა ქვეშ და ნალების ბასრი ლურსმნები ღრმად ესობა მიწაში”.

ამ ზოგადი გასართობების გარდა, თითოეულ დღესასწაულს, განსაკუთრებით წლიურს, თავისი განსაკუთრებულობა გააჩნია, რომელიც მის მედღესასწაულეთა ხასიათს კარგად გამოხატავს.

დილით, შობის წინ, ქართველები სპილენძის ფულებს იმარაგებენ და მათ ქეჩის (ნაბდის) ქვეშ ინახავენ.

ეს ფულები საჩუქრად ბიჭების თითოეული პარტიისთვისაა განკუთვნილი, რომლებიც ქრისტეს ადიდებენ. თითოეული ქართველის სახლში უზარმაზარი რაოდენობით ცხვება ლავაშები, რომლებსაც გროვად ალაგებენ ხონჩებზე – ხის ლანგარი ან თაბახი. მზის უკანასკნელ ჩასვლასთან ერთად თითოეული სახლი ნათდება და ხატების წინ ცვილის სანთლები ინთება. 10-დან 12 წლამდე ასაკის ბიჭების ჯგუფი (толпа) თითოეულ სახლს შემოივლის და, დიაკვნის თანხლებით, რომელსაც ღვთისმშობლის ხატი უჭირავს, ქრისტეს ადიდებს. იგალობებს რა: “აღდგომასა შენსა...”-ს, ისინი მასპინძლებს ულოცავენ და მათ ბევრი ასეთი დღის დადგომას უსურვებენ. ახალგაზრდა დიასახლისი ქეჩის ქვემოდან ფულებს ამოიღებს და მათ ბიჭებს ჩუქნის.

ახალგაზრდა ქართველები, რომლებიც ასევე ჯგუფად არიან შეკრებილი (собравшись также толпою), სახლიდან სახლში დადიან, ქრისტეს ადიდებენ და მასპინძლებს დამდეგ დღესასწაულს ულოცავენ. ეს ადათი ალილოს სახელითაა ცნობილი, და მას თან საგანგებო გალობა ახლავს, რომელიც მილოცვას გამოხატავს და საჩუქრად, ერთხელ და სამუდამოდ, სასმელებიდან და სურსათიდან განსაზღვრულ ნაწილს მოითხოვს. მასპინძლები მილოცვისთვის მადლობას უხდიან, მიმლოცველებს ასაჩუქრებენ, და ისინიც მეზობელი სახლისკენ მიემართებიან (Кавказъ 1854 г. № 24, 49 и 56. «Канунъ Рождества и Рождество въ деревне», Ив. Гзелiевъ. Закавказс. Вестникъ 1854 г. № 51)

საკუთრივ შობის დღესასწაულს ქართველებში არანაირი განსაკუთრებულობანი არ გააჩნია. დღესასწაულების თითქმის მთელი საშობაო კვირა წარმოადგენს მომზადებას ახალი წლის შესახვედრად (Почти вся рождественская неделя праздниковъ служитъ приготовленiемъ къ встрече новаго года). ახალი წლის წინა პერიოდი ტკბილეულობით მოვაჭრეთათვის ყველაზე უფრო შემოსავლანია. თითოეული დიასახლისი მრავალ ხილს, კაკალს, ქიშმიშს, შაქარყინულსა და თაფლს ყიდულობს. მოვაჭრეები მთელ გაქნილობას მიმართავენ იმისთვის, რათა ხელგაშლილი მყიდველი ქალები თავისთან მიიტყუონ. წამოაცვამს რა დანის წვერზე ფიჭის ნაჭერს ან ამოიღებს რა კოვზით თაფლს, მოვაჭრე მათ თავს ზევით ატრიალებს, სავაჭრო დუქნის გარშემო დარბის, დახტის და მყიდველთა თავისკენ მოზიდვას ცდილობს. მეორე თაფლიან თითებს ილოკავს, სიცილით, მოსწრებული სიტყვებით მის სიტკბოს აქებს და ამით ბავშვებს მათ დედიკოებთან ერთად თავისკენ იზიდავს.

დაბრუნდებიან რა ბაზრიდან, დიასახლისები სხვადასხვანაირი პურების ცხობას იწყებენ. ქიშმიშიან ბედნიერების პურებს აცხობენ, ცალ-ცალკე ოჯახის თითოეული წევრისთვის: ვისი პურიც ჩავარდება, ის მომავალ წელიწადში აუცილებლად მოკვდება. აცხობენ პურს ბაკილას ანუ ბასილას (бакила или бацила), ერთს ადამიანის სახით, წმ. ბასილი დიდის საპატივსაცემოდ, რომლის ხსენებასაც მართლმადიდებელი ეკლესია ახალი წლის დღეს დღესასწაულობს და ქართველებში ბასილა (Бацила) ეწოდება; დანარჩენ პურებს სხვადასხვანაირ ფორმას აძლევენ: წიგნის, пялецъ, მაკრატლისა ან კალმის, მასპინძლის ხელობის და მიხედვით. ოჯახი ხარშავს გოზინაყს (гозинахи), ნიგოზს ან ნუშს თაფლში ან შაქარში, ალვახს (алвахи) – густо перетопленный мёдъ. დაალაგებენ რა მათ რამდენიმე ხონჩაზე, აგზავნიან, ახალი წლის შეხვედრისას, ნაცნობებთან, სურვილით, რომ ტკბილად დაბერდნენ. ამის საპასუხოდ საჩუქრად ღებულობენ ვაშლებს, утыканные гвоздикой, შაქარყინულს ან სხვა ტკბილეულობას.

საღამოს, ღამის განმავლობაში, ყველგან ისმის თოფის გასროლები: ამით ერთობა ახალგაზრდობა, აცილებს რა ძველ წელს და ხვდება ახალს. ყველა სახლში გაღებულია კარები, რათა ბედნიერებას, რომელიც, ქართველების რწმენით, ამ ღამეს ქვეყნად დასეირნობს, არ შეხვდეს სიძნელე სახლში შემოსასვლელად.

თავად ახალ წელზე, ოჯახის თავი, სახლის მასპინძელი, ჯერ კიდევ გათენებამდე დგება. იგი სხვებზე უწინ უნდა ესტუმროს ოჯახს: ასეა შემოღებული უძველესი დროიდან, და ქართველიც ამას სიტყვაშეუბრუნებლად მიჰყვება, სწამს რა, რომ, თუ რომელიმე დღესასწაულზე წესს დაარღვევს, მაშინ მომავალ წელსაც, შესაბამის დღეს, სწორედ იგივე მოხდება.

საგანგებო ლანგარზე, რომელსაც ქართველებში ტაბლა (табля) ეწოდება, იგი ბედნიერების პურებს ალაგებს, ფინჯან თაფლს დგამს და ოთხ ანთებულ სანთელს ამაგრებს, დიასახლისის მიერ საამისოდ სპეციალურად ჩამოსხმულს.

– შემოვდგი ფეხი – ეუბნება იგი ოჯახს, უჭირავს რა ხელში ლანგარი – გწყალობდეთ ღმერთი. ჩემი ფეხი დაე იყოს კვალი ანგელოზისა.

მასპინძელი ოთახში ირგვლივ შემოივლის, სურვილით, რომ ახალი წელი მისთვის ისეთივე უხვი იყოს, როგორც ეს ლანგარი, რომელიც მას ხელში უჭირავს.

მასპინძლის შემდეგ უნდა შემოვიდეს რომელიმე გარეშე, და ყოველ ოჯახს ჰყავს სანუკვარი სტუმარი, რომელიც საცხოვრებელში შემოსასვლელს აღებს, რასაც ასევე, ხალხის რწმენით, განსაკუთრებული ბედნიერება მოაქვს.

ნათესავები და ნაცნობები ერთი-მეორისკენ იჩქარიან და დღესასწაულს ულოცავენ.

– დაე გაკურთხოთ თქვენ უფალმა ღმერთმა, ეუბნება მასპინძლებს თითოეული სახლში შემოსული. მე თქვენს სახლში ანგელოზის ნაფეხურებს მოვყევი.

მოსულს პატრიარქალური გულითადობით ღებულობენ; ტკბილეულობით უმასპინძლდებიან, ტკბილ არაყს ასმევენ და ბედნიერებისთვის საჩუქარს უკეთებენ. ნაცნობები, შეხვდებიან რა ქუჩებში და გზაჯვარედინებზე, ეხვევიან, ჰკოცნიან ერთმანეთს და, მონაცვლეობით ერთი-მეორის წინაშე ჯიბიდან ან უბიდან წინასწარ მომზადებული შაქარყინულის, შაქრის, კანფეტის ან წითელი ვაშლის ამოღებას იჩქარიან.
– გისურვებთ რომ ასევე ტკბილად დაბერდეთ, ამბობენ ისინი, აწვდიან რა საჩუქრად ვაშლს, თუმცა კი შემდგომში მჟავე აღმოჩნდება.

თითოეული, ვისაც იარაღი აქვს, ვალდებულია, რომ, მტრებზე გამარჯვების ნიშნად, ამ დღეს აუცილებლად გაისროლოს.

უწინდელ დროში კათოლიკოს-პატრიარქი, – სასულიერო წოდების მეთაური, – საეკლესიო მსახურების შემდეგ, მანტიაში და კარის მთელ სასულიერო წოდებასთან ერთად, მეფის ოთახებში შედიოდა, მეფესა და დედოფალს ახალ წელს ულოცავდა, მათ ნაკურთხ წყალს აპკურებდა, ჯვარს, ხატსა და ნაკურთხ პურს მიართმევდა. სასულიერო წოდების შემდეგ ობერ-ჰოფმარშალი, სასიამოვნო და ტკბილი ცხოვრების სურვილის ნიშნად, შაქრის პურს მიართმევდა; ობერ-შტალმაისტერს მოსასვენებელ ოთახებთან მდიდრულად შეკაზმული ცხენი მოჰყავდა; ობერ-ეგერმაისტერს – შევარდნები და ქორები; სარდალი (მხედართუფროსთაგან მთავარი), უბრალო მეომრის თანხლებით, ისარს მიართმევდა.

– დაე გაახანგრძლივოს ღმერთმა შენი მეფობა, ამბობდა იგი ამ დროს, და დაე მან ამ ისრით შენი მტრის მკერდი განგმიროს.

შემდგომში, ცეცხლსასროლი იარაღის შეძენასთან ერთად, ისარი ტყვიით იქნა შეცვლილი (Празднованiе новолетiя у древнихъ грузинъ. Закавказскიй Вест. 1845 года № 1)

თავადები, ცხადდებოდნენ რა მეფესთან, მის წინ მდგომ მაგიდაზე ტყვიას აგდებდნენ. – შენი მტრის გულში! წარმოთქვამდნენ ისინი, ულოცავდნენ რა დღესასწაულს («Новый годъ у грузинъ», I. Романовъ. Кавк. 1846 г. № 3. «О святкахъ въ Тифлисе и народномъ суеверiи въ Грузiи», Кавк. 1847 г. № 3. «Канунъ Рождества и Рождество въ древ.» И. Гзелiевъ. Закавк. Вестн. 1854 г. № 51. «Цкалъ-куртхева». И. Гзелiевъ. Закавк. Вестн. 1855 г. № 3).

ტფილისში, იმ სახლებში, სადაც ძველი წეს-ჩვეულებები ჯერ კიდევ არის შენარჩუნებული, ახალი წლის წინ ოჯახის მეთაური მის დადგომას ელოდება მაშინ, როცა მთელი მისი ოჯახი უკვე დიდი ხანია განიერ ტახტებზეა დაწოლილი. მას გამზადებული აქვს ქისა ხორბლის მარცვლებით და შაქარყინულის ნატეხები ოჯახის წევრთა რიცხვის მიხედვით. ახალ წლის დადგომას იგი მაღალი ხმით მიესალმება, აბნევს რა ხორბლის მარცვლებს სახლის ყველა კუთხეში. გაღვიძებული ოჯახი მამის ან პაპისგან თითოეული შაქარყინულის ერთ ნატეხს ღებულობს, სურვილით, რომ ცხოვრება დამდგარ წელიწადში ისეთივე ტკბილი ჰქნდეს, როგორც შეთავაზებული შაქარია.

ხალხი სავაჭროების გარშემო გროვდება, სადაც სხვადასხვანაირი ტკბილეულობა ლამაზადაა დალაგებული და ათეულობით ნათურით აელვარებული, ქალაქში დაწყებული სროლა ძველ წელიწადს აცილებს და ახალს ესალმება (Кавказъ 1854 г. № 1).

ნათლისღების დღესასწაულზე ხალხის ბრბო (толпа) მღდელმსახურის მიყოლებით მდინარისკენ მიდის. მამაკაცები იორდანეზე ხშირად იმ ნივთებით მიდიან, რომლებიც მათ საქმიანობას შეესაბამება. მიწათმოქმედს თავისი სამიწათმოქმედო იარაღები (სახნის-საკვეთი /сахнисъ-саквети/) მიაქვს, მონადირეს თავისი მამაპაპისეული ხმლები და ხანჯლები. ყოველივე ამას, ჯვართან ერთად, წყალში შთაფლავენ. ახალგაზრდებს ნაკურთხი წყლისთვის ჭურჭლები მოაქვთ; მათ უკან ნელა და ფრთხილად ქალები მოდიან.

წყლისთვის დოქებით მოსულნი ჯვრის შთაფვლას მოუთმენლად მოელიან, რათა ნაკურთხი წყალი სხვებზე უწინ ამოიღონ. მწყემსის სიტყვებთან ერთად «Во Iордане крещаующуся», თოფის გასროლები გაისმის. როგორც კი ჯვარს წყალში ჩაუშვებენ, ბევრი ქართველი ან ნაპირებიდან, ან კიდევ მაღალი ხიდიდან იქვე გადახტება. ხალხის გამამხნევებელი შეძახილების თანხლებით ღვთისმოსავი მოცურავენი ან გადაცურვენ მდინარეს, ან, მიაღწევენ რა შუაგულამდე, უკანვე ბრუნდებიან. ბევრი მხედარიც დამრეცი ნაპირებიდან ასევე წყალში ჩადის, აუცილებლად იმ ადგილის უფრო ქვემოთ, სადაც ჯვარი იქნა შთაფლული, და ამასთან ცდილობს თავისი ცხენი ისე მიმართოს, რომ იგი მკერდით ჯვრის შთაფლვით სულ ახლახანს ნაკურთხ ტალღებს ხვდებოდეს. 

ბედნიერი, რომელმაც სხვებზე უფრო ადრე მოასწრო წყლის ამოღება, თავისი სახლისკენ მირბის და, ცდილობს რა არ დაუთმოს ამაში არავის პირველობა, სწრაფად ადის სახლის სახურავზე, სადაც, მისი ხვრელის მეშვეობით, ნაკურთხ წყალს პურის საფუარიან ჭურჭელში ასხამს, და თან ამბობს: მოვიდა ზეცით მანანა (Мовида зети манана /пришла манна/). ხვრელის ქვეშ საფუარი მოაქვთ ადამიანებს, რომლებიც სპეციალურად ამისთვის არიან სახლში დატოვებულნი.

საქართველოს ბევრ ადგილას ამ დღეს მიღებულია გარდაცვლილთა მოხსენიება. ტაძრის სტოვაში ეწყობა ტრაპეზი, რომელიც გარდაცვლილთა მოსახსენებლადაა განკუთვნილი და ტაბლა (табла) ეწოდება. აკურთხევს რა მას, მღვდელმსახური ორ ნაწილად ჰყოფს: ერთს თავისთან სახლში გზავნის, მეორეს კი უპოვართ ურიგებს. უბრალო ხალხს სჯერა, რომ ტაბლა სასწაულებრივ გარდაცვლილამდე იმ ქვეყნად მიდის. ამის შესახებ მთელი ლეგენდა არსებობს: ვითომდა ერთი გარდაცვლილი ქალი სასწაულებრივ მკვდრეთით აღდგა და შემდეგ ჰყვებოდა, რომ იყო იმ ადგილას, სადაც მკვდრები იმყოფებიან.

– მე იქ ვნახე, ჰყვებოდა ქალი, ყველა ჩემი ნათესავი და ნაცნობი. ისინი ასევე ხედავენ და ამჩნევენ ყველაფერს, რაც ჩვენს შორის ხდება; უხარიათ ჩვენი ბედნიერება, თანაუგრძნობენ ჩვენს უბედურებას. ისინი განსაკუთრებით მადლიერნი არიან ყველა იმათი, ვინც ხშირად სწირავს მათ საპატივსცემოდ მოსახსენიებელს. რითაც იხსენიებენ მათ აქ, ყოველივე ის მთლიანად მიეწოდებათ იქაც! მე თავად ვნახე, თუ როგორ დაკუნტრუშობდნენ მათ სიახლოვეში ის ცხვრები, დადიოდნენ ძროხები და ხარები, რომლებიც აქ მათ მოსახსენიებლად დაუკლავთ.

– დიდება უფალს, ამბობენ გულკეთილი და მალემრწმენი ქართველები, ისმენენ რა მსგავს მონათხრობებს, თუკი იქ ისეთივე ცხოვრებაა, როგორიც აქ («Цкалъ-куртхева», И. Гзелiевъ. Закавк. Вест. 1855 г. № 3).

ყველიერის დადგომის წინ თითოეული ოჯახი ფქვილსა და კარგ კარაქს იმარაგებს, რათა ორშაბათს მთელი კვირისთვის გამოაცხოს: ნაზუქები (назуки) – უბრალო პური და ქადები (када) – ერბოზელილი. ბევრნი ამ პურებს ყველიერის კვირაში ხუთშაბათს, წმ. შიოს ხსენების დღეს აცხობენ, რის გამოც მათ ზოგჯერ კიდეც შიოს-ქადებს (шiосъ-када) უწოდებენ.

თითოეულ სახლში აწყობენ საქანელას ან სახურავის ქვეშ, ან კიდევ აივნისა. საზეიმოდ ჩაცმული ქალიშვილები ქანაობენ და მღერიან სიმღერებს მისამღერით: ყველიერია (клерiарiа – такъ называютъ грузины масляницу).

საღამოთი ერთერთი მეზობლის სახლის სახურავზე იკრიბებიან და დაირის ხმების ქვეშ ცოცხალ ლეკურს ცეკვავენ. აქვე შეიძლება ვიხილოთ ქართველი მენესტრელი, თავისი ინსტრუმენტით, რომელიც გუდასტვირს წარმოადგენს (похожимъ на волынку). ეს მოგზაური პოეტ-მუსიკოსი, რამდენიმე გროშის საფასურად თითოეული სახლის წინ მღერის საქებარ სიმღერას, და ქართველებს მისი იმპროვიზაციის მოსმენა უყვართ. 

ქუჩებში დადის ბიჭი, რომელიც მოხუცებულივითაა გამოწყობილი და ბერიკა (берика) ეწოდება. იგი ცეკვავს და იგრიხება თითოეული გამვლელის წინაშე და გაუჩერებლად თხოულობს ფულს. სწორედ ეს ბერიკავე ზოგჯერ ატარებს სახელს დათო (дато - медведь), როცა ქალების ფერხულებში გაერევა სიცილისთვის და ამ მხეცის წარმოსადგენად, რომელიც სიმღერაშია მოხსენიებული.

სავაჭროებთან მსხდომნი ერთმანეთს დიდ ბურთს ესვრიან შეძახილით ყველიერია, ან კიდევ, მოისხამენ რა ზურგზე მტვრიან ჭილობს ან ქეჩის ნაჭერს, საფრთხობელასავით მივარდებიან მეზობელს და მას ყველიერს ულოცავენ. შებინდებისას ქალაქის გარეუბანში მუშტი-კრივი ხურდება, ხოლო სოფლებში კი ჩალიჩს თამაშობენ (играютъ въ чаличи /жгутъ/).

რამდენიმე ადამიანი წრის შიგნით ღებულობს მოხერხებულ დარტყმებს ქამრებით (жгутомъ) მათგან, რომლებიც წრის გარეთ იმყოფებიან, სანამ რომელიმე გარე მყოფთაგანს წრის შიგნით ფეხს არ მოსდებენ; მაშინ მოწინააღმდეგე მხარე შედის წრეში და ნეტარებას განიცდის ქამრების დარტყმისგან.

სოფლებში ყველიერის პირველ დღეს ახალგაზრდა ქართველები საგანგებოდ გამოეწყობიან და ცეკვითა და სიმღერით ქუჩებში დადიან.

გამოწყობილთა პარტია შედგება ბერიკებისა და ღორისგან (берикееби и гори - свиньи), ე. ი. ღორივით გამოწყობილი ადამიანისგან. უკანასკნელი წინიდან და უკნიდან ღორის ტყავებისგან შეკერილი შემოსაცმელითაა დაფარული.

გამოწყობილს თავზე ადებენ ღორის თავს უზარმაზარი ეშვებით. გადაცმულთა ბრბო ყველა სახლთან მიდის, სადაც გლოვა არ არის, და ცეკვას იწყებს. ღორი გადაცმულთა გარშემო დარბის და მათ თავისი ეშვებით სცემს, და ხშირად ისე ძლიერადაც, რომ მის ეშვებზე ჯუბის ნაგლეჯები რჩება. ამაზე საპასუხოდ, ნიღბიანები ღორს ხის ხმლებს ურტყამენ, იმ დრომდე, სანამ იგი თავს მკვდრად არ მოაჩვენებს. ბერიკები თვითნებურად მარანში (маранъ)* შედიან (*ღვინის მომზადებისა და შენახვის ადგილი) და ღვინოს სვამენ, რაც მათ არ ეკრძალებათ. მასპინძლებს მათთვის საჩუქრად კვერცხები გამოაქვთ და, გადასცემენ რა მათ გადაცმულებს, ბერიკას წვერიდან თმის ღერს აძრობენ და მას საქათმეში დებენ, რათა ქათმებმა მომავალ წელიწადს უფრო მეტი კვერცხი დადონ. ნიღბიანები მთელ ყველიერში სოფლიდან სოფელში დადიან, და ხდება, რომ, შეხვდებიან რა სხვა ასეთსავე პარტიას, მათთან მტრულ მოქმედებებში და ღია ომშიც კი შედიან. გამარჯვებულნი ყველაფერს ართმევენ, რისი მოგროვებაც კი დამარცხებულებმა შეძლეს. ყველიერის ბოლო დღეს გადაცმულები ქეიფს ეძლევიან და ყველაფერს ანადგურებენ, რაც კი კვირის განმავლობაში ჰქონდათ მოგროვებული.

უბრალო ხალხში, ყველიერის ხუთშაბათს, წმ. შიოს დღეს, არსებობს სახლიდან თაგვების განდევნის ჩვეულება. აიღებს რა ერთ ხელში ნაზუქს, ხოლო მეორეში კი ასკილის ჯოხს დაიჭერს, დიასახლისი ოთახში ირგვლივ დადის, ჯოხს აკაკუნებს და ამბობს: თაგვო, თაგვო, გამოდი!

მოივლის რა ყველა კუთხეს, იგი ნაზუქსა და ჯოხს ბიჭს გადასცემს, რომელიც მათ კართან ელოდება და, როცა მიიღებს, უკანმოუხედავად სოფელში გარბის – სხვანაირად თავგვები ისევ შეიძლება სახლში დაბრუნდნენ – და იქ ჭამს ნაზუქს, ხოლო ყუას კი ჯოხის ბოლოზე წამოაცმევს და გადააგდებს.

უწინდელ დროში, ყველიერის კვირის უკანასკნელ საღამოს (въ прощальный вечеръ воскресенья на масляной), მსახურები თავიანთ ბატონებთან მოდიოდნენ съ палахою – ჯოხით, რომლის ბოლოებზეც თოკი სუსტადაა მოჭიმული. ამ ჯოხს შიშველ ფეხებზე წამოაცმევდნენ მსჯავრდებულს къ наказанiю по пятамъ. ამ საღამოს ბატონები ვალდებულნი იყვნენ, რომ თავიანთი მსახურებისთვის სრული მორჩილება გამოეხატათ და, რათა палах-ით სასჯელისგან თავი დაეღწიათ, მოვალენი იყვნენ მათთვის საჩუქრები უხვად გაეცათ (Палка эта надевалась на босу ногу осуждённаго къ наказанiю по пятамъ. Въ этотъ вечеръ господа обязывались полнымъ повиновенiемъ своимъ слугамъ и, что бы отделаться отъ наказанiя палахою, должны были щедро отдариваться) (Масляница у грузинъ. Кавк. 1846 г. № 6. «Маскар. грузинской черни». Кавказъ 1849 г. № 16).

მარხვის დაწყების წინ ქართველები, მათი შეძლებისდა მიხედვით, მდიდრულ ვახშამს ამზადებენ, და შეუდგებიან რა მას, ჩვეულების მიხედვით ხელებს იბანენ, ხოლო თუ ოჯახში არის პირი, რომელიც ვახშამს ვერ ესწრება, მაშინ, ხელების დაბანისას, წყლის რამდენიმე წვეთს – როგორც ოჯახის არმყოფი წევრის წილს, მიწაზე ასხამენ. ვახშმის მიწურულს ჭიქიდან ღვინის რამდენიმე წვეთს, გარდაცვლილთა მოსახსენიებლად, ასევე მიწაზე ასხამენ. ხალხური რწმენის მიხედვით, ვახშმის შემდეგ ვახშამს უგზავნიან მგლებს, ე. ი. ბზის საყრელის ახლოს ჰყრიან ძვლებს, იმ რწმენით, რომ ამის გამო მგლები, მთელი წლის განმავლობაში, მათ საქონელს აღარ მიეკარებიან (Агебисъ гаме /заговенье/, И. Гзелiевъ. Закавк. Вест. 1855 г. № 6).

დიდმარხვის პირველ ორშაბათს (Въ чистый понедельникъ), ქართველებში არის ხოლმე ყეენობა, ანუ შაჰების აჯანყება (кееноба, или возстанiе шаховъ) – დღესასწაული, რომელიც სპარსელებზე ქართველთა გამარჯვებების აღსანიშნავადაა დადგენილი. უწინდელ დროში საქმე წყდებოდა ორ პირს შორის: ერთერთი მათგანი წარმოადგენდა შაჰს, ხოლო მეორე კი ქართველთა მეფეს. მათ შორის ჩაღდებოდა ბრძოლა, რომელშიც შაჰი ყოველთვის დამარცხებული რჩებოდა; მას აგდებდნენ წყალში თითქოსდა დაღრჩობის განზრახვით. მაყურებელთაგან კი ფულებს კრებდნენ, რომლებზედაც მოთამაშეთა ბრბო ქეიფობდა (Масляница у грузинъ. Кавк. 1846 г. № 6).

უკანასკნელ ხანებში ამ თამაშის ხასიათი შეიცვალა. ტფილისში, მაგალითად, ქალაქი იყოფოდა ორ ნაწილად; თითოეულ მათგანში ირჩევდნენ თითო შაჰს, მათ მდიდრულად აცმევდნენ და გამოსაჩენ ადგილას ტახტზე სვამდნენ, ისეთ ადგილას, საიდანაც მოჩვენებით შაჰს ყველა გამვლელ-გამომვლელის დანახვა შეეძლებოდა.

“ქუჩაში, ამბობს თავადი დ. ო. ბებუთოვი, თავის ჩანაწერებში (Бiографiя князя Д. О. Бебутова, стр. 6. Смотр. также Военный сборникъ 1867 года № 6 и 7), ქუჩაში თითოეული შაჰისთვის მდიდრულად შეკაზმული ცხენი ჰყავდათ, და აქვე იყო მისი ჯარის რაზმებიც, რომლებსაც სახელებს ქუჩების სახელწოდებათა მიხედვით აძლევდნენ. თითოეულ ქუჩას თავისი დროშა ჰქონდა; რაზმს კი სახელგანთქმული მებრძოლი მეთაურობდა. შაჰი ბრძანებდა ხარკი აეღოთ თითოეული გამვლელისგან, რომელიც მის უბანს არ მიეკუთვნებოდა. მედროშე, რამდენიმე ასისტენტით, შაჰის მიერ მითითებული გამვლელისკენ მირბოდა, მას გზაზე გადაუდგებოდა და, დადგამდა რა მის წინ დროშას, შაჰის სახელით ხარკს მოითხოვდა. უარს არავინ ამბობდა და თავის სახსრების და მიხედვით აძლევდა. შემომწირველს უშვებდნენ, ტრიუმფით აცილებდნენ, მის სახელსა და შემოწირულ თანხას ხმამაღლა აცხადებდნენ; შაჰის ხაზინადარს სახელი სიაში, ხოლო ფული კი სალაროში შეჰქონდა.

რადგანაც შაჰებს ჩვეულებისამებრ ყველიერის პირველ დღეებში ირჩევდნენ, ამიტომ ისინი ყოველდღიურად, მთელი კვირის განმავლობაში, ფულს აგროვებდნენ, იყენებდნენ რა ამისთვის დილას, ხოლო სადილის შემდეგ კი თითოეული ქალაქის მისეულ ნაწილში სეირნობდა.

თითოეული შაჰის მიერ შეგროვებული ფული ზოგჯერ მნიშვნელოვან ზომებს აღწევდა და შემდგომში თითოეული მხარის მიერ თამაშის მონაწილეთა ქეიფისა და ღვინის სმისთვის გამოიყენებოდა.

ორშაბათს, დიდმარხვის პირველ დღეს, ჩვეულებრივ ორ შაჰს შორის საბოლოო ბრძოლა ინიშნებოდა. დილით, დამშვიდობების კვირას (въ прощальное воскресенье) მოწინააღმდეგეთა შორის მოლაპარაკებები იწყებოდა. თითოეული შაჰი სხვადასხვანაირ ხერხებს იყენებდა იმისთვის, რათა მოწინააღმდეგის რომელიმე მთლიანი რაზმი ანდა ცალკეული მებრძოლები და წინამძღოლები, რომლებიც თავიანთი ძალითა და მოხერხებულობით იყვნენ ცნობილნი, თავის მხარეზე გადაებირებინა. თუკი ცალკეული რაზმის შემადგენელი რომელიმე ქუჩა შაჰით, ან კიდევ შეგროვებული ფულების გაყოფით უკმაყოფილო რჩებოდა, მაშინ ღალატობდა – რაც, თუმცა კი მეტად იშვიათად ხდებოდა – ან ნეიტრალური რჩებოდა.

იმავე დღის, ესე იგი კვირის, ნაშუადღევს ორივე შაჰი ცხენზე ამხედრებული განსაკუთრებული ცერემონიალით ქალაქგარეთ გადიოდა. წინ თითოეული ქუჩის დროშები მიჰქონდათ, მათ შაჰის დიდებულები მიჰყვებოდნენ, ასევე თავად შაჰი, ცხენზე ამხედრებული, და, ბოლოს კი, მისი ჯარი, პროვიანტისა და სასმელების მარაგით. კოლონების თავში მუსიკოსები მიდიოდნენ, უკრავდნენ რა ზურნებს, დაირებს, დაფდაფებსა და დიდ საყვირებს; მომღერლები საომარ სიმღერებს მღეროდნენ, იმპროვიზატორები წინაპართა სახელოვანი გმირობების შესახებ ხალხს რეჩიტატივით მოუთხრობდნენ, და, ბოლოს, საპარადო მსვლელობის სურათს მოცეკვავენი და მასხარები ამთავრებდნენ.

შემოვიდოდა რა ქალაქში, თითოეული შაჰი იმ სტრატეგიული პუნქტების დაკავებას ცდილობდა, რომლებსაც ან დაცვისთვის ხელსაყრელად თვლიდა, ან კიდევ ისეთებისა, რომლებიდანაც მომდევნო დღეს ბრძოლის დაწყებას ვარაუდობდა. მას შემდეგ, რაც პიკეტებს განალაგებდნენ, ცხენოსან პატრულებს დააყენებდნენ და მოწინააღმდეგის განზრახვათა შესახებ ზუსტი ცნობების მისაღებად მსტოვრებს მოიმარაგებდნენ, ორივე მხარე მთელ დანარჩენ დღესა და ღამეს ქეიფობდა, და დიდმარხვის პირველ განთიადს, ასეთნაირად, მინდორში ხვდებოდა.

ორშაბათის ადრეული დილიდან, ხალხის ბრბოები, ქალები და ბავშვები, ქალაქგარეთ ჯგროდ მიიჩქაროდნენ და ტფილისის გარემომცველ მთა-გორებზე თვალწარმტაც მწკრივად მოეფინებოდნენ.

იწყებოდა ბრძოლა, რომელშიც ხალხის ყველა წოდება ღებულობდა მონაწილეობას: თავადები* (*თავადი ბებუთოვი მოგვითხრობს ამ თამაშის შესახებ, როგორც ბრძოლის მონაწილე, რომელშიც მან გახეთქილი ტუჩით ზღო), აზნაურები, ხელოსნები, დიდები და ბავშვები. უკანასკნელნი საომარ მოქმედებებს ყოველთვის შურდულებიდან ქვების სროლით იწყებდნენ, რომელთაგან თავის დასაცავად თითოეულ მებრძოლს ნაბადი ჰქონდა. მხარეთა დაახლოების და მიხედვით, მოწინააღმდეგენი ხის ხმლებით ბრძოლაზე გადადიოდნენ.

“ქვების ტყორცნა, წერს დ. ო. ბებუთოვი, და ხელჩართული შერკინებები რომელიმე მხარის გადამწყვეტი უპირატესობის გარეშე გრძელდებოდა. როგორც ჩანდა, რაღაცისა ეშინოდათ და რაღაცას მოელოდნენ. დაახლოებით შუადღის პირველი საათისთვის უეცრად მოწინააღმდეგესთან განგაში ატყდა, რაზმებმა სხვადასხვა მიმართულებით დაიწყეს მოძრაობა, ხოლო მთის თხემზე განთავსებული მაყურებლები კი მოპირდაპირე მხარეზე გადადიოდნენ.

ჩვენებმა საერთო თავდასხმისთვის მზადება დაიწყეს და სოლოლაკის მთის მწვერვალისკენ მიმავალი ყველა მისადგომი და ბილიკი დაიკავეს (См. Бiографiю кн. Дав. Оси. Бебутова. აღწერილი ბრძოლა ხდებოდა 1803 – 1806 წლებს შორის დროის შუალედში). ამის მიზეზი იყო შემდეგი: ჩვენმა შაჰმა შუაღამეზე საიდუმლოდ ერთი რაზმი გაგზავნა, სოლოლაკის გვერდიდან შემოსავლელად, ექვს ვერსზე, სოფელ ტაბახმელაში. რაზმს ნაბრძანები ჰქონდა ორშაბათს გამოსულიყო და, თორმეტის საათისთვის სოლოლაკის მთისკენ მოწინააღმდეგის ფლანგში დაშვებულიყო, ამასთან მთაზე ოქროყანასთან, მტრისთვის ზურგიდან ქვების დასაშენად, საუკეთესო მეშურდულენი დაეყენებინა.

როგორც კი შემოვლითი რაზმის მეწინავე მებრძოლების მოწინააღმდეგის ფლანგში გამოჩენა დაიწყო, უმცროსმა მებრძოლებმა ბრძოლის ველი უფროსებს დაუთმეს და უკანასკნელებმა კი მთისკენ შეტევა დაიწყეს. მეშურდულენი ორივე მხრიდან ათასობით გამოვიდნენ, სეტყვასავით უშენდნენ რა ერთმანეთს ქვებს; დაჭრილები უკან გადიოდნენ, ხოლო მათ ნაცვლად კი სულ უფრო მეტად უფროსი ადამიანები დგებოდნენ. ყველგან ჩეხვა მიდიოდა, შემტევებს უკუაქცევდნენ და მთიდან ჰყრიდნენ, ამხანაგები კი მათ ამაგრებდნენ და წონასწორობას აღადგენდნენ. ბრძოლა ცვალებადი წარმატებით დაახლოებით ერთ საათს გრძელდებოდა. თუმცა კი, ქვემო მხარემ მთის შუაკალთებზე დამკვიდრება მოახერხა, და თან, შეძლებისდაგვარად, ზემოდან გამოსროლილ ქვებს ეფარებოდა. ამ დროს შემოვლითი კოლონა მთის თხემს მოადგა და ფლანგზე ბრძოლა გააჩაღა. ზემო მხარეს, საუკეთესო მებრძოლების მოხსენიებული რაზმის წინააღმდეგ გაგზავნით, საკუთარი თავი უნდა დაესუსტებინა.

ბრძოლა ყველაზე უფრო მეტად იყო გახურებული; სახელგანთქმულმა მებრძოლებმა მიიღეს უკვე მასში მონაწილეობა და ხმლებით იბრძოდნენ.

შურდულიდან ქვების ტყორცნა შეწყდა, იმიტომ რომ, ბრძოლის წესებით, როდესაც სახელოვან მებრძოლებს შორის ხმლებით ჩეხვა იწყება, მაშინ საქმეში შურდულის გამომყენებელი მშიშრად ითვლება. ზემო მხარემ უკანდახევა დაიწყო; ქვემო მხარის რაზმებმა მთა დაიკავეს, და მოწინააღმდეგე სოლოლაკის ხეობის გავლით ქვემოთკენ გამოიქცა, რომელსაც გამარჯვებულნი თავად მთავარსარდლის სახლამდე დევნიდნენ, რომელიც იმავე ადგილას იყო, სადაც ახლაა, მაგრამ ქალაქის გარეთ. გამოქცეულთა ქალაქში შემოჭრის აღსაკვეთად ქალაქის ყველა კარი დაკეტილი იყო.

მთავარსარდალი, თავადი ციციანოვი, ამალით თავისი სახლის აივანზე გამოვიდა, რათა ბრძოლისთვის ეყურებინა. მას უთხრეს, რომ წარუმატებლობის მიზეზი გახლდათ თავად ზემო მხარის შაჰი, რომელმაც თავისი სახელგანთქმული მებრძოლი საატო იმით შეურაცხჰყო, რომ მას ფულის მოთხოვნილი ნაწილი არ მისცა. საატო, და მასთან ერთად 40 თუ 50 რჩეული მებრძოლი შენთახმდნენ, თამაშში მონაწილეობა არ მიეღოთ. 

მთავარსარდალმა თავისთან მოითხოვა საატო და კითხვაზე, შეუძლია თუ არა მას ქალაქის ზემო ნაწილის ღირსების აღდგენა, დამაკმაყოფილებელი პასუხი მიიღო.

მიიღო რა თავად ციციანოვისგან თუმნიანებით სავსე ქისა, საატო თავის რაზმთან ერთად მოწინააღმდეგეს ეძგერა.

მიჰყვებოდა რა მტერს კვალდაკვალ, საატო თითქმის უკვე ავიდა სოლოლაკის მწვერვალზე და მოწინააღმდეგის ხრამში ჩაყრას ფიქრობდა.... სწორედ ამ წუთას მეშურდულემ მას მარჯვენა თვალში მოარტყა.... საატო დაეცა. გააფთრებული შერკინება გაიმართა: ერთთ თავიანთი წინამძღოლის გამოყვანა სურდათ, მეორენი კი არ ანებებდნენ და შეუპოვრად იბრძოდნენ.

სასაკლაოს (побойще) ადგილთან ცხენზე ამხედრებული მოვიდა თავადი ციციანოვი. მან მაშინვე დააგზავნა მთელი თავისი ამალა და თავადები ბრძანებით, რომ ბრძოლა შეეწყვიტათ და ის მეშურდულე მოეძებნათ, რომელმაც “კრივის” კანონების საწინააღმდეგოდ, ითავხედა, რომ ხმლებით ჩეხვის დროს საატოსთვის ქვით თვალი ამოეგდო. ბრძოლა შეწყდა. საატო ცოცხალი დარჩა, მაგრამ მარჯვენა თვალის გარეშე; ვერაგი მეშურდულე კი ვერ იპოვნეს. ამ დღემ მოკლულთა გარეშე ჩაიარა, ვინაიდან ბრძოლა “კრივის” წესების დაცვით ხდებოდა, მხოლოდ ერთად-ერთი, ახლახანს მოხსენიებული შემთხვევის გამოკლებით. მაგრამ არცთუ ცოტა იყო გაჩეხილი თავი, ამოგდებული თვალი, დაჭრილი სახე და გატეხილი ცხვირი. ნადავლიც ასევე მნიშვნელოვანი იყო” (Бiографiя кн. Д. О. Бебутова, стр. 8-11. См. также Воен. Сборн. 1867 года № 6 и 7).

ასე ატარებდა ტფილისი დიდმარხვის პირველ დღეს. სხვა ქალაქებსა და სოფლებში ყეენობის ხასიათი ტფილისურისგან განსხვავდებოდა.

ჩვეულებრივ, ორშაბათ დილას ირჩევდნენ ყეენს იმ პირთა რიცხვიდან, რომლებიც თავიანთი სიმკვირცხლით, მხიარულებითა და ხუმარობით გამოირჩეოდნენ. ამორჩეულს თავზე ნაბდისგან გაკეთებულ ჩაჩს ახურავდნენ, უკუღმა გადმობრუნებულ ქურქს აცმევდნენ, სახეს მურით უთხაპნიდნენ, ხოლო ხელში კი მახვილს აძლევდნენ, რომლის ბოლოზეც ვაშლი ან რაიმე მისი მსგავსი იყო წამოგებული. მას მეფის ანუ შაჰის ძალაუფლებას აძლევდნენ და ყველანაირ შესაძლო პატივსაც მიგებდნენ; მის წინაშე ყველა მუხლებზე დგებოდა და ქუდს იხდიდა – და ვაი იმას, ვინც უხეშობაში ან უპატივცემულობაში იქნება შემჩნეული. ასეთისთვის ყეენი თვალების ამოთხრას ბრძანებს. დამნაშავეს იჭერენ, თვალებზე მურს წაუსმევენ და ასეთი სახით წარუდგენენ ყეენს.

ხშირად, ხუმრობებს შორის, ზოგიერთ ქართველს სერიოზული სასჯელისა და უსიამოვნებების გადატანაც უხდება.

ვირზე ამხედრებული, ხალხისა და მუსიკის თანხლებით, აგრეთვე დროშის წინწამძღვარებით, ყეენი ქალაქის ქუჩებსა და სოფლის შესახვევებს მოივლის და, მიაღწევს რა ამაღლებულ ადგილს, ჯდება სკამზე, რომელიც მას ტახტის მაგივრობას უწევს. ყოველი გამვლელი, როგორი წოდებისაც არ უნდა იყოს იგი, მბრძანებლის წინაშე უნდა გაჩერდეს, თავი დუკრას და რაიმე აჩუქოს. მისი ამალა ორ მხარედ იყოფა; ორივე მხრიდან საუკეთესო მებრძოლები გამოდიან და მუშტი-კრივი იმართება, იქ მყოფთა შეძახილებით გამხნევებული და წახალისებული, რომლებიც მასში ცხოველ მონაწილეობას ღებულობენ, ვინაიდან, ხალხის ცრურწმენის მიხედვით, უფალი უხვი მოსავლით აკურთხებს იმ მხარის მიწებს, რომელიც ამ დღეს ჩატარებულ მუშტი-კრივში გაიმარჯვებს.

ვნების კვირის ოთხშაბათ საღამოს უბრალო ხალხი უძღვნის კუდიანების წესს (обрядъ), რომელშიც მთავარ როლს უწმინდური ძალა თამაშობს.

ქართველებს შორის არსებობს ლეგენდა, რომ ერთხელ სამ მგზავრს ღამემ მოუსწრო, რომლებიც იძულებული შეიქნენ რომელიღაც მდინარის პირას გაჩერებულიყვნენ. მგზავრები იყვნენ: სოლომონ ბრძენი, მისი ცოლი – დედოფალი და მსახური.

ისროლეს რა წყალში თევზსაჭერი ბადე, მათ სამი თევზი ამოიყვანეს, ისინი ქვაბში ჩააწყვეს, ცეცხლი გააჩაღეს და მოხარშვა დაიწყეს. თევზი მოიხარშა, ქვაბი ცეცხლიდან გადმოღებულ იქნა.

– მე ყველანი სიბრძნის ბურჯს მეძახიან, ამბობდა სოლომონი, მაგრამ ვერაფერს ვფიქრობ, როდესაც გასულ ღამეს ნანახ სიზმარს ვიხსენებ. მესიზმრა, რომ ჩემს სარეცელზე უცნობი ადამიანი წევს; მის თავებში იზრდებოდა ვაშლის ხე ნაყოფებით, ფეხებში ასევე ვაშლის ხე, მაგრამ ვაშლებით პირველზე უფრო მეტად დახუნძლული. თუკი ეს სიმართლეა, მაშინ დაე ჩემი ხილვის დასადასტურებლად, ჩვენს მიერ დაჭერილ თევზთაგან ერთ-ერთი გაცოცხლდეს...

ქვაბში წყალი აბუყბუყდა, ერთი თევზი ამოხტა და მდინარეში გაუჩინარდა.

მსახურმა ამის შემდეგ დუწყო სოლომონს მოყოლა, რომ რომელიღაც გრძნეული ხმა დაჟინებით ჩასჩიჩინებს მას სოლომონის მკვლელობის შესახებ.

– თუ ჩემი წინათგრძნობა სამართლიანია, ამბობდა იგი თავისი მბრძანებლის წინაშე მუხლებზე მდგომარე, მაშინ დაე ორი მოხარშული თევზიდან ერთერთი სიცოცხლეს დაუბრუნდეს და თავის მეგობარს მიჰყვეს, რომელიც შენი სიტყვებით გაცოცხლდა. 

თევზი გაცოცხლდა და თავის სტიქიაში ჩაიძირა; ქვაბში მხოლოდ ერთი თევზიღა დარჩა. დედოფალი ცუდად შეიქნა; მან გრძნობა დაკარგა, მის მახლობლად აფორიაქდნენ, და ვარდის წყლით გულმკერდის დაზელა დაუწყეს. გრძნობაზე რომ მოვიდა, დედოფალი სოლომონს გამოუტყდა, რომ მას ჰქონდა მისი მოკვლა ჩაფიქრებული.

– თორმეტი წელია, ამბობდა იგი, რაც მე კუნძულელი მიყვარს, კუნძულების მეფე; ამ (ნათქვამის) სამართლიანობას უტყვი თევზიც კი დაადასტურებს...

უკანასკნელი თევზიც ამოხტა და ქვაბი დაცარიელდა. სოლომონმა თავისთან მოიხმო კუნძულელი, ეშმაკთა მოურავი (მმართველი). კუნძულელი გამოცხადდა.

– მე მაქვს სპილენძის სურა, თუკი შენი ქვეშევრდომებით მის ავსებას შეძლებ, მაშინ დედოფალს მოიგებ, უთხრა სოლომონმა.

კუნძულელმა წინადადება აღტაცებით მიიღო. სამ დღესა და სამ ღამეს მოდიოდა სურაში კუნძულელის ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ეშმაკების ნაკადი, მაგრამ სურა პირამდე მაინც არ ავსებულა.

– ახლა უკვე შენც ჩაძვერი, უთხრა სოლომონმა კუნძულელს, ხოლო შე კი, სიტყვამ მოიტანა და, შენს მიერ მოგებული დედოფალიც გამოგყვება – შენი საყვარელი.

მაცდური ჩაძვრა, სახურავი დაუცვეს და სოლომონმა მას თავისი ბეჭედი დაადო. ჯვრის სახით შებოჭეს რა სურა, ის ზღვის სულ სიღრმეში ჩააგდეს. იმ დროიდან უკვე აღარ არის უწმინდური ძალა. მას შემდეგ თხუთმეტი საუკუნე გავიდა, ბოროტი სულების შესახებ კი არაფერი ისმოდა. მეთევზეებმა როგორღაც შემთხვევით ამოიღეს ეს სურა და, ფიქრობდნენ რა განძის პოვნას, ის გატეხეს. ეშმაკები სურიდან შავ ღრუბელად ამოცვივდნენ. “ისინი, რომლებიც ამ არეულოვაში წყალში მოხვდნენ, ამ სტიქიის მფლობელები შეიქნენ, ე. ი. წყლის სულები (водяные); სხვებმა ტყემდე მიღწევა და მასში დამკვიდრება მოახერხეს – რისგანაც წარმოიშვნენ ტყის სულები (лешiе); სხვებმა ხეობებს, მთებს, გამოქვაბულებსა და უფსკრულებს მიმართეს და იქ დაემკვიდრნენ”.

ამრიგად, ბოროტი სულები მთელ დედამიწას დაეუფლნენ. მათთან ურთიერთობაში ადამიანები და, ქართველთა გაგებით, უპირატესად მოხუცი ქალები შევიდნენ, რომლებიც, დებენ რა კონტრაქტს უწმინდურთან, კუდიანებად გადაიქცევიან, ე. ი. კუდების მქონე გრძნეულებად (ведьмы) და ჯადოქრებად.

წელიწადში ერთხელ, ვნების ხუთშაბათს, ყველა გრძნეული და ყოველი მხრიდან იკრიბება იალბუზის მთაზე на шабашъ. იქ ცხოვრობს სატანა, ანუ როგორც მას ქართველები უწოდებენ, ტარტაროზი, რომელსაც უჩვეულოდ დიდი თვალები და საშინელი კბილები აქვს; მისი პირიდან მხუთავი კვამლი გამოდის, თვალები კი მას ცეცხლოვანი აქვს. თითოეული გრძნეული (კუდიანი), წარუდგება რა ტარტაროზს, უგდებს მას въ родъ კენჭებს, რომლებიც მსხვერპლს გამოხატავენ, და რაც უფრო მეტია კენჭი, მით უფრო მნიშვნელოვნია მსხვერპლი. ყველაზე უფრო ფასეულ მსხვერპლად ითვლება ადამიანი, და მაშინ სატანა, გადაყლაპავს რა მას და ძალზედ კმაყოფილიც დარჩება ამდენად გემრიელი ძღვენით, და გრძნეულობის კიდევ უფრო მეტ ნიჭს აძლევს.

იალბუზის მთაზე თავიანთ მოგზაურობას კუდიანები ასრულებენ ბალახის დახმარებით, რომელიც კვინტილას (квинтила) სახელით არის ცნობილი. ღამით, როდესაც ყველას ძინავს, გრძნეულები დგებიან, თავიანთ ბალახს ხელში მოხვედრილ პირველსავე საგანს უსვამენ: იქნება ეს ცოცხი, დოქი, ქვა თუ ცხოველი – სულ ერთია; შეჯდებიან რა მასზე და საკვამურის გავლით გაფრინდებიან, ისინი თვალის ერთ დახამხამებაში იალბუზამდე მიაღწევენ. მოგზაურობა მათ ყველაზე უფრო მეტად კატებზე ამხედრებულებს უყვართ, რომლებსაც ქართველებს სტაცებენ.

რათა საკუთარი თავი გრძნეულთა სტუმრობისგან დაიცვან, იქაურები ამ საღამოს თითოეული სახლის ეზოში ჩალისგან კოცონებს ანთებენ. სახლის ყველა მცხოვრები, სამოცი წლის მოხუციდან ხუთი წლის ბავშვამდე, ვალდებულია ამ კოცონს გადაახტეს, არანაკლებ სამჯერ, თოფების სროლისას და ჯადოსნური დაფიცებით, რომელიც სიტყვების გამეორებისგან შედგება: არი-ურული-ურული-ურული კუდიანები (ари-урули-урули-урули кудiанеби, ფრაზა ვერ ითარგმნება, თუმცა კი კუდიანების დაწყევლას გამოხატავს). სოფლებში, გარდა ამისა, ჯვრისებურად შეკრული ასკილის ტოტებით სახლის კარებს, ფანჯრებსა და საკვამურს ფარავენ.

უბრალო ხალხს გულწრფელად სჯერა, რომ ვნების კვირის ხუთშაბათის გათენების ღამეს კუდიანები ნამდვილად აწუხებენ იმათ, ვინც ვერ მოახერხა კოცონზე გადახტომა, რომელსაც ჭია-კოკონა (чiа-кокона) ეწოდება, და იმ სახლებში ძვრებიან, რომლებიც ასკილის ტოტებით დაცული არ ყოფილა, სადაც იპარავენ კიდეც კატებს, რომლებიც მათთვის იალბუზის მთაზე მოგზაურობისთვისაა აუცილებელი. “შეეცადეთ შეხვიდეთ, ამბობს “კავკაზის” კორესპონდენტი, რომელ სახლშიდაც გნებავთ, შეიხედოთ იქ, უფრო გულდასმით მიაყურადოთ: ყველგან კატების საწყალობელი კნავილი ისმის; საცოდავი კატები გულმოდგინედ არიან დამწყვდეულნი სკივრებში, შიშის გამო, რათა უსიამოვნო მხედარ-კუდიანებმა არ დაიტაცონ ისინი”.

იალბუზის მთაზე, ქართველთა გადმოცემის მიხედვით, იტანჯება ტყვე, გოლიათი ამირანი, რომელიც, ღვთის სიტყვით, უხსოვარი დროიდან იქ არის დამწყვდეული. რკინის ჯაჭვი, რომლითაც იგია მიჯაჭვული, ისე მაგარია, რომ არანაირ ძალას არ შეუძლია მისი უეცრად გაწყვეტა. ამირანთან ერთად გამოქვაბულში იმყოფება ძაღლიც – მისი მარტოობის ერთადერთი ამხანაგი. ერთგული ძაღლი დაუღალავად ლოკავს თავისი ბატონის ბორკილებს და უკვე დიდი ხნის წინ გაწყვეტდა კიდეც მას, ქართველი მჭედლები ყოველწლიურად, ვნების ხუთშაბათის დილას, რომ არ ურტყამდნენ უროს სამჯერ გრდემლზე. ამ დარტყმებისგან ჯაჭვი უწინდელ სიმაგრეს იძენს, და ამირანს ხვედრად ერგო ის, რომ მხოლოდ მეორედ მოსვლის დღეს იქნას ბორკილებისგან განთავისუფლებული («Кудiанеби», Н. Берзеновъ Кавк. 1854 г. № 28. Очерки деревенскихъ нравовъ Грузiи, его же Кавк. 1858 г. 28 и 55. «Кудiаноба», Н. Берзеновъ 1850 г. № 33. Предразсудки у грузинъ, Антонъ Пурцеладзе Кавк. 1866 г. № 43)....

ქართველები დიდმარხვის მხოლოდ პირველ ნახევარს იცავენ მკაცრად და მაშინ თითქმის ყველანი მარხულობენ (говеютъ и постятся); მეორე ნახევარში კი მამაკაცები მკაცრად თავის შეკავებას უკვე აღარ მისდევენ.

ხალხში იმის შესახებ ჰყვებიან, რომ უწინდელ დროში ადამიანები გაცილებით უფრო რელიგიურები იყვნენ, და რომ ძველი ქართველები სამყაროს შემოქმედისადმი მყარი რწმენით გამოირჩეოდნენ. მაშინ, ჰყვება ქართული ლეგენდა, წმ. ჯვრის მონასტრის გუმბათიდან, რომელიც მცხეთის საპირისპიროდ მდებარეობს, მთაზე, რომლის ძირშიც მდინარე არაგვი მოედინება, მცხეთის ტაძრის გუმბათამდე, ჯაჭვი იყო გაჭიმული. ამ ჯაჭვზე გამოვლით ღვთისმოსავი ბერ-მონაზვნები მცხეთაში მოდიოდნენ და მონასტერში უკანვე ბრუნდებოდნენ. იმისდა მიხედვით, თუ როგორ ქვეითდებოდა ხალხში რელიგია, ჯაჭვიც დაბლა ეშვებოდა და, ბოლოს, გაწყდა და არავინ იცის სად გაჰქრა (Заметки на пути въ Мингрелiю. Кавк. 1847 г. № 7).

მცხეთის, საქართველოს ძველი დედაქალაქის სახელთან, და მის ნანგრევებთან ხალხი საერთოდ მრავალ ლეგენდას აკავშირებს.

ასე, მცხეთიდან ორ ვერსზე, მტკვრის თავზე, ფრიალო კლდეა აღმართული, რომლის წვერზეც, გადმოცემის მიხედვით, გოლიათი ცხოვრობდა, რომელიც მცხეთის ერთგვარ დარაჯადაც მსახურობდა. მზის ჩასვლის წინ ყოველთვის მუხლებზე დგებოდა და იქიდან მდინარე მტკვრის ნაპირამდე იხრებოდა, რათა მისგან წყალი დაელია. ამ კლდეზე იქაურები ამ დრომდე აჩვენებენ ორ ჩაღრმავებას, რომლებიც ვითომდა გოლიათის მუხლებისგან წარმოიქმნა.

არცთუ შორს იმავე მცხეთიდან, ხმაურიანი მდინარე არაგვის ახლოს, გორაზე ჩანს კოშკის ნანგრევები, რომელიც ხალხში ყვავის ციხის სახელწოდებითაა ცნობილი (известной въ народе подъ названiемъ – Вороньей). თქმულება ამბობს, რომ ეს კოშკი დიდი ხნის წინათ იქნა აგებული, ძალიან დიდი ხნის წინათ, მიწაზე, რომელიღაც თავადს – სიმონს რომ ეკუთვნოდა. სიმონი გულუხვი, კეთილი გულის ადამიანი გახლდათ, თავის ქვეშევრდომთა სიკეთეზე ზრუნავდა და ეს კოშკი ოსებზე თვალყურის დევნებისთვის ააგო, რომლებიც მის გლეხებს ხშირად ძარცვავდნენ და ისინი ტყვედ მიჰყავდათ. კოშკში ჩაყენებული ყარაული ოსთა განზრახვებს თავიდან იცილებდა და გლეხებიც სიმონს მათზე მისი კეთილი მზრუნველობისთვის მადლობას სწირავდნენ.

მოხუც თავადს ორი შვილი ჰყავდა: ქალიშვილი, მზეთუნახავი მაკრინე, ანგელოზივით სუფთა, და ვაჟიშვილი მაშუკა, ბავშვობის წლებიდანვე სასტიკი, ბოროტი ადამიანი, რომელიც შემთხვევას არ უშვებდა, რომ ბოროტება ჩაედინა ან ადამიანისთვის წყენა მიეყენებინა. სიმონი ხედავდა თავისი ძის ცუდ თვისებებს და მათ გამო წუხდა, მაგრამ მათი გამოსწორების იმედი არ ჰქონდა და ვერც მოახერხა. კეთილი, მართალი და ალერსიანი თავადი, ქვეშევრდომთა საუბედუროდ, გარდაიცვალა.

მისი სიკვდილის შემდეგ ყველაფერი შეიცვალა მის სახლში, რომელიც ღარიბებისა და გლახაკებისთვის თავშესაფრად, ხოლო მეზობლებისა და მეგობრებისთვის კი ყველაზე უფრო სასიამოვნო და სტუმართმოყვარე ბინად ითვლებოდა. მსახურები დაიტანჯნენ, ასრულებდნენ რა ახალგაზრდა თავადის ხშირ ბრძანებებსა და ახირებებს; მძიმე შეიქნა ხალხის ცხოვრებაც. თავადი მას სხვადასხვა გადასახადებითა და ხარკით ამძიმებდა, უმცირესი უკმაყოფილებისა და სრულად ვერ გადახდისთვის გაჯოხვითა და გამათრახებით სჯიდა, ყველას აბუჩად იგდებდა და დასცინოდა, ხოლო ყველაზე უფრო მეტად კი დაუცველ დას. “ის, სუფთა მტრედი, ესმის რა მათი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა კვნესა, საყვედურის გარეშე, მაგრამ ვედრებითა და ცრემლებით, სთხოვს ძმას, რომ თავისი ამაყი გული დაიწყნაროს. მაგრამ მაშუკასთვის დის ხვეწნა-მუდარა ბასრ დანაზე უარესია: ის ბობოქრობს, როგორც კი მაკრინე იწყებს ვედრებას, რომ დაწყნადეს, და ემუქრება მას, რომ არაგვის კოშკში ჩაკეტავს და შიმშილით სულს ამოხდის; თავადის ახალგაზრდა ასულის გულისთვის შიში უცხოა, სიკეთე და ღვთის რწმენა მასში ძლიერია – და კიდევ ეხვეწება იგი ძმას, რათა არ არბევდეს გლეხებს და ახლობლებისა და მსახურებისადმი უფრო გულმოწყალე იყოს”.

გამძვინვარებულმა ძმამ კოშკში დაამწყვდია იგი, ხოლო დაბლა კი ყარაული დაუყენა და, დატოვა რა ეს უკანასკნელი წვიმაში, სიცხესა და ავდარში, მაკრინეს ფხიზლად დარაჯობა დაავალა. მალე შეიტყვეს ოსებმა, რომ აღარავინ ადევნებს თვალყურს მათ მოძრაობებს: ისევ დაიწყეს საქონლისა და ცხვრის მოტაცება, ადამიანების მთებში წაყვანა. მაშუკა ყარაულებისგან პასუხს მოითხოვდა და მათ საშინელი სასჯელით აშინებდა.

ასე გავიდა წელიწადი მაკრინეს დამწყვდევის დღიდან. საწყალი ქალწული გულმოდგინედ ევედრებოდა ღმერთს, რომ ძმის ბოროტი გული შეერბილებინა, არა იმისთვის, რათა თავად ყოფილიყო თავისუფალი, არამედ იმათი სიმშვიდისთვის, რომლებიც მისი უღლის ქვეშ იტანჯებოდნენ. უბიწო ქალწულის ხშირი ლოცვა ღმერთის მიერ შესმენილ იქნა. ერთხელ მაშუკამ მძიმე სამუშაოზე შეჰყარა ადამიანები და არ აძლევდა ნებას, რომ საჭმლისთვის სახლში წასულიყვნენ; ხოლო კოშკის ახლოს კი, კოცონებზე, ქვაბებში საწყალი მუშებისთვის მწირ საჭმელს ხარშავდნენ. ტყვექმნილი თავადის ასული კოშკის ზემოდან ადევნებდა თვალყურს, თუ დაქანცული მუშაკები როგორ მოდიოდნენ ქვაბებთან, რომელთა თავზეც შავი ყვავები მწკრივად ტრიალებდნენ და ჩხაოდნენ, და ორ-ორნი და სამ-სამნი ქვაბებში ვარდებოდნენ. ზიზღმა შეიპყრო მშრომელები, რომ ქვაბში უწმინდური ფრინველები მოიხარშნენ, და მათ საჭმლის დაღვრა მიწაზე დაიწყეს.

– რას აკეთებთ? ჰყვიროდა მაშუკა, მე თქვენ... მაგრამ ვერ მოასწრო მან ბოლომდე თქმა, რომ ქვაბებიდან გველები ამოძვრნენ და, გადაეჭდებოდნენ რა ერთმანეთს, მტარვალს ალყა შემოარტყეს და ხახები დააღეს...

– ღმერთო, მიხსენი მე! ამოილუღლუღა შეშინებულმა მაშუკამ, ვინანიებ ჩემს ცოდვებს.

– ღმერთო, იხსენი იგი, გაიმეორა კოშკზე მაკრინეს მოკრძალებულმა ხმამ; მე ლოცვით გამოვისყიდი ჩემი ძმის ცოდვებს, ძაძებს ჩავიცმევ და მთელ ცხოვრებას მონასტერში გავატარებ.

და სასწაული აღესრულა: გველები მიწაზე დაცვივდნენ; ყვავების გუნდი მთებს იქით გადაფრინდა, ხოლო კოშკის თავზე კი თეთრი მტრედი ცაში აიჭრა...

– ეს თავად სიმონიეს სულია, ამბობდა ხალხი.

თავადის ასულმა თავისი აღთქმა წმინდად აღასრულა: ძაძები ჩაიცვა და მცხეთის ტაძრიდან გამოუსვლელად ღმერთს ძმის უწინდელი ცოდვების გამო ევედრებოდა და მისი სასწაულებრივი ხსნისთვის მადლობდა. მაშუკამაც შეინანა – და მისმა ხალხმა თავისუფლად დაიწყო ცხოვრება. მაშუკამ მას დიდი შეღავათები მისცა, თავისი ქონება იმათ დაურიგა, ვინც მანამდე დაარბია ან ვისაც გული ატკინა, მაგრამ მაინც არ შეეძლო დამშვიდება.

დის მიმართ საქციელი მაშუკას მუდმივად ტანჯავდა, და, ვერ ჰპოვებდა რა სულიერ სიმშვიდეს, გადაწყვიტა მან, ერში მათხოვრობა დაეწყო, და ასე აეშენებინა ტაძარი ღვთის სადიდებლად. ფეხშიშველა, გრძელი წვერით, ღარიბულ ძონძებში, იგი შორეულ, უცხო ქვეყნებში წავიდა...

70 წელიწადი გავიდა. მცხეთის ეკლესიასთან ხალხი ყოველი მხრიდან გუნდებად იკრიბებოდა, რათა აღსრულებული მარიამის (მაკრინეს) ნეშთისთვის პატივი მიეგოთ, რომელმაც თავისი წმინდა ცხოვრებით უკვდავების გვირგვინი დაიმსახურა. მის კუბოსთან მივიდა მლოცველი, ჭაღარა მოხუცი, ღონემიხდილი, მაგრამ კეთილი. ღვთისმოსავურად მოიდრიკა მუხლები მიცვალებულის წინაშე და მას თვალებზე ემთხვია.

– საყვარელო დაო, თქვა მან, ჩვენ შევასრულეთ ჩვენი აღთქმანი.

და ამ სიტყვების შემდეგ, მისი სული მშვიდად შეუერთდა დის სულს, – ეს თავადი მაშუკა გახლდათ.

“კეთილი ადამიანები ამბობენ, რომ იმ ღამეს საგვარეულო ეკლესიის გარშემო ტკბილად და მჟღერად ჩურჩულებდნენ მწვანე ბალახიცა და ხეთა ხშირი ფოთლებიც; ხოლო დილისკენ კი კაშკაშა ყვავილები გაიშალა, რომლებიც არც მანამდე, არც მას შემდეგ, იმ მხარეში არ უნახავთ” (Воронья башня Н. Дункель-Веллинга. Кавк. 1860 г. № 34).

იქაურებში არსებობს გადმოცემა, რომ “წმ. იოსებმა, ვნების პარასკევს, საფლავი ამოთხარა წმინდა კლდეში, რომელსაც არაფერი ცოდვილი არ შეხებია; შემდეგ ჯვრიდან გარდამოხსნა ქრისტეს წმინდა სხეული, იგი ახალ, სუფთა და თეთრ ნარმაში შეახვია, თავისი ზურგით მიასვენა და მომზადებულ ადგილას დაკრძალა”. მეორე დღეს, ვნების შაბათს, საღამოს ბინდბუნდში, უფლის კუბოსთან სასოწარკვეთილებით მოვიდა სამი წმინდა ქალი – ცისა და მიწის დედოფალი მარიამი, მართა და მარიამი, წმ. ლაზარს დები. ამბობენ, რომ მათ ხელში წითელი კვერცხები ეჭირათ. მოვიდნენ რა ქრისტეს საგლოვად, დედები შეხვდნენ აღტაცებულ ანგელოზს, რომელმაც მათ განუცხადა, რომ მაცხოვარი მკვდრეთით აღსდგა და კუბო დატოვა. დედები დაბრუნდნენ და ქრისტეს მოსაძებნად წავიდნენ.

აქედან ქართველებს აქვთ საერთო ჩვეულება, რომ აღდგომის დღესასწაულისთვის ღებავდნენ კვერცხებს – და ერთმანეთს მათით ულოცავდნენ.

ვისაც არა აქვს საკმარისად კვერცხები, მათ პასექის დღესასწაულისთვის – რომელიც ქართველებს შორის აღდგომის (агдгома) სახელითაა ცნობილი – მათი შეძენის საშუალება მოიგონეს საგანგებო ადათის დაწესებით.

დღესასწაულის დადგომამდე რამდენიმე დღით ადრე, ვნების შვიდეულის პარასკევიდან დაწყებული, უპირატესად ქეიფისა და სხვის ხარჯზე ჭამა-სმის მოყვარული მამაკაცები გუნდ-გუნდად იკრიბებოდნენ. შეკრებილი ბრბო წინასწარ ქეიფს ეძლეოდა: წითელი თასებით ან უზარმაზარი ზომის ჯიხვის ყანწებით სვამდა, ხოლო შემდეგ კი სოფლის ყველა სახლს მოივლიდა, ულოცავდა რა მასპინძლებს აღდგომის მომავალ დღესასწაულს. ეს წეს-ჩვეულება ცნობილია ჭონას (чона) სახელწოდებით – სიმღერის მისამღერისა. თვითონ სიმღერაში მასპინძელს უსურვებენ, რომ მისი სახლი ისეთივე უხვი იყოს, როგორც შიოს მარანი (какъ маранъ Шiо), რომ მასში იყოს ყველაფერი, და ყოველივე სავსე, მაძღარი და ბედნიერი იყოს. მიმლოცველები სახლის სახურავზე ადიან და მის ნახვრეტში თოკით კალათს უშვებენ. მასპინძლები კალათში ერთ კვერცხს დებენ და მიმლოცველებს უშვებენ. მეჭონეები, რომლებიც უმეტეს წილად უკვე შექეიფიანებულები არიან, ხშირად მიცემულით არ კმაყოფილდებიან.

ოროლობაა (ორმაგი – оролобаа /двойное/), ისინი ზემოდან ნახვრეტში იძახიან, გამოთქვამენ რა ამით სურვილს, რომ მასპინძელმა არ იძუნწოს და ერთის ნაცვლად ორი კვერცხი ჩადოს.

შეაგროვებენ რა, ასეთნაირად, საკმარისი რაოდენობით კვერცხებს, მეჭონეები მაღალსადღესასწაულო დღის დადგომას მოუთმენლად ელიან.

აღდგომის დღესასწაულობა ქართველებში მეტად მცირედ თუ განსხვავდება ჩვენში, რუსებში მისი დღესასწაულობისგან. ამ დღეს ბევრ მასპინძელსა და მფლობელს გლახაკებისა და მათხოვრებისთვის სუფრა გამოაქვს, და ციხეებში მყოფი პატიმრებისთვისაც არაერთი ხელი ჩქარობს მოწყალების მიცემას.

ქართველი, თუმცა კი, არცთუ ძალიანაა მიდრეკილი къ христосованью, კვერცხების გაცვლისკენ, რომელთა დაგორებასაც ბურთის თამაშით ანაცვლებს. ეს თამაში განსაკუთრებით დიდი ზომით იმერეთშია განვითრებული. საზამთროს ზომის ბურთს ამზადებენ და გარეშემო სირმებს შემოაკერებენ. ხალხი ორ მხარედ იყოფა, რომელთა შუაშიც ბურთს აგდებენ. თითოეული მხარე მის დაუფლებას ცდილობს, სასტიკი ჩხუბი იწყება; პატივი და დიდება იმ მხარეს, რომელსაც ბურთი დარჩება – იგი მას, ხალხის რწმენისა და ცრურწმენის მიხედვით (по народному верованiю и предразсудку), მთელი წლის განმავლობაში სიუხვესა და ყველაფერში იღბალს ჰპირდება. ზოგჯერ, ბრძოლის შემდეგ, ბურთს რამდენიმე ნაწილად ჭრიან და ზოგიერთი სახლის პატრონს აძლევენ, რომლებიც იმაში არიან დარწმუნებულნი, რომ ბურთის ნაჭრების შენახვა მათ სახლებს სიუხვეს მოუტანს, კარგ მოსავალს და ა. შ.

აღდგომის შემდეგ სამშაბათს ტფილისში ეწყობა ჯოჯოობის ანუ დოდოობის დღესასწაული (праздникъ джоджооба или додооба) – ხვლიკების დღესასწაული. ავლაბარში, за Собачьею слободою (дзаглисъ-убани), მდინარე მტკვრის კლდოვანი ნაპირის ციცაბო გადმონაშვერის ქვეშ, არსებობს გამოქვაბული. მიუხედავად იმისა, რომ მისკენ მისასვლელი გზა ძნელი და სახიფათოა, იმიტომ რომ ნაპირის სულ კიდეზე გადის, თითოეული ქართველი ქალი თავის მოვალეობად თვლის, წამოიღებს რა შაქრის ნაჭერს, მოვიდეს ამ გამოქვაბულში, ილოცოს იქ და შაქარი საჭმელად ხვლიკებს დაუტოვოს – გამოქვაბულის ბინადართ. რაზეა დაფუძნებული ამ ადათის დასაწყისი – უცნობია; გადმოცემა მხოლოდ იმას ამბობს, რომ აქ ცხოვრობდა კაცი, რომელსაც იმის უნარი ჰქონდა, რომ ხელის ერთი შეხებით სახიდან ჭორფლი მოეშორებინა (Мта-цминдскiй праздникъ, Н. Берзенова. Кавк. 1851 г. № 43).

ჯოჯოობის დღესასწაულის დროს გამოქვაბულში მისულნი, განსაკუთრებით კი ქალები, მთელი დღის მანძილზე ერთმანეთს ცვლიან, რათა სანთელი აანთონ ხატის წინაშე, რომელსაც იმ დღეს ანჩისხატის ტაძრიდან გამოაბრძანებენ.

ცრუნწმენა აიძულებს თითოეულ ქართველს მამაკაცს ან ქალს დარწმუნებული იყოს იმაში, რომ თუ მათი ნათესავი პატიმრობაშია, მტრებს ჰყავთ ტყვეობაში ან შორს არის სახლიდან, მაშინ ამ გამოგვაბულში შეიძლება შეუმცდარად გაიგო: რა მოელის მას – კარგი თუ ცუდი? ასეთი განწყობით, დგება რა მუხლებზე, მავედრებელი ფიქრებში ეკითხება ჯოჯოს მისთვის მტკივნეული საგნის შესახებ, და თუ ხვლიკი ამ დროს მკითხველს პირდაპირ სახეში შეხედავს, ეს უკვე სარწმუნო ნიშანია, რომ ყველაფერი კარგად იქნება, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი არაფერ კარგის იმედი არ უნდა გქონდეს. სხვები შაქრის ნატეხებს ტოვებენ, და თუ მეორე დღეს ისინი მათ ხვლიკების მიერ შეჭმულს ნახავენ, მაშინ ყველაფერი კარგად იქნება, ყველაფერი გამოვა – და პირიქით (Заметки Тифлис. фельетониста. Кавказъ 1855 г. № 66).

დაწყებული თომას კვირის ორშაბათიდან და მკამდე, რომელიც ივნისში უწევს ხოლმე, ქართველები, კვირა დღისა და საეკლესიო დღესასწაულების ზევით, არ მუშობენ; და ორშაბათობით, ვითომდა гладъ-ისა და კალიის შემოსევის თავიდან აცილებისთვის, და არსებითად კი ქეიფისა და ნადიმისთვის, რისთვისაც აქაური გაზაფხული და ზაფხული სწორედაც რომ მათ განაწყობენ (Очерки деревенск. нравовъ Грузiи, Н. Берзеновъ. Кавк. 1858 г. № 55 и 56).

სულის ასეთი სასიამოვნო განწყობით, იზეიმებენ რა აღდგომას, ქართველები მაისის თვეს მოუთმენლად ელიან. თებერვალი და მარტი მათ არ მოსწონთ. “თებერვალი ქრის, მარტი ქურქს კერავს, ამბობენ ისინი, და ერთი დღეც რომ ჰქონდეს მარტს დარჩენილი, მაშინაც კი არ შეიძლება მისი ნდობა: ბოლოსკენ მას კუდის მოქნევა უყვარს, რითაც თოვლს, წვიმას ან ჭყაპს იწვევს”.

არსებობს რწმენა (поверье), რომ 7 მაისს ისეთი წვიმა მოდის ხოლმე, რომლისგანაც ძალზედ გრძელი თმები იზრდება. მთელ ამ დღეს, ახალგაზრდა ქალიშვილები, დაუხურავი თავებით სახლების ბანებზე (სახურავებზე) წაქცევამდე ცეკვავენ, ელოდებიან რა თავიანთი თვების წვიმის წყლით მორწყვას (Кавк. 1854 г. № 91, стр. 366 примеч.).

1-ლი მაისის წინა დღეს ქალწულები და ახალგაზრდა ქალები ერთერთ თავიანთ მეგობართან იკრიბებიან. თავიანთი გარემოდან ისინი ერთს ირჩევენ, რომელმაც ხვალინდელ დღეს შვიდი სხვადასხვა წყაროდან წყალი უნდა შეაგროვოს. ეს წყალი განკუთვნილია для вичакъ – მკითხაობისთვის.

არჩეული ქალწული 1-ლ მაისს დილით ადრე დგება, ისე ადრე, რომ მზე ჯერ არ იყოს ამოსული, და სახლიდან მდუმარედ გადის. იგი წყაროსკენ მიმავალ გზაზე და უკან ვერავისთან ბედავს დალაპარაკებას. თუკი მას დაავიწყდება და სხვებთან ლაპარაკს იმაზე უფრო ადრე დაიწყებს, სანამ წყლით სახლში მოვა, მაშინ წყალი თავის ძალას დაკარგავს, და ქალწული, გადმოღვრის რა მას დოქიდან, ისევ უნდა წავიდეს წყლის მოსაგროვებლად. მისი მეგობარი ქალიშვილები, რომლებიც ასევე დილით ადრე ადგნენ, ყვავილების მოსაკრეფად გაემართებიან, იმ ჭურჭლის მოსართავად, რომელშიც ვიჩაკის წყალი (вичакская вода) იქნება.

წყალი შეგროვებულია და ჭურჭელიც ყვავილებით მორთული. თითოეულმა მონაწილემ ჩაიფიქრა იმის შესახებ, თუ რისი ცოდნა უნდა მომავალში, და თითოეულ შეკითხვაზე წყალში ჩაუშვა ბეჭედი, საყურე ან სათითე, ხოლო მათი არქონის შემთხვევაში კი უბრალო კენჭი. ასეთ მდგომარეობაში რჩება ვიჩაკის წყალი ამაღლებამდე.

ამაღლების დღეს, ვიჩაკი მთავრდება, და ხდება გათამაშება. მეგობარი ქალიშვილები იკრიბებიან, იწვევენ პატარა გოგონას, მაგრამ აუცილებლად ისეთს, რომელიც მშობლების პირმშო შვილია; მას ჭურჭლიდან ნივთების ამოღება ევალება. ჭურჭელი ვიჩაკის წყლით ოთახის შუაგულშია დადგმული. მის ახლოს ჯდება გოგონა და, მიკერძოების თავიდან ასაცილებლად, ჭურჭელთან ერთად, საფარველს გადაიფარებს. მის გარშემო ჯდება თამაშის ყველა მონაწილე, თავისი მომავალი ბედის გადაწყვეტის მოლოდინში. ქალწულთაგან ერთერთი იწყებს საგანგებო ვიჩაკური ლექსების მღერას:

1.
მე მაქვს ვაშლი
მორთული;
ძმამ მთხოვა – არ მივეცი:
საყვარლის მიერაა
ის ჩემთვის ნაჩუქარი.

2.
ნაკადული მორბის,
ღელავს;
ნაკადულში მოცურავს
ორი ვაშლი.....
აი ჩემი საყვარელიც
ბრუნდება:
ვხედავ, ხელით, ქუდით
როგორ მიხმობს იგი.

3.
ჩვენი სახლის ახლოს ჰყვავის ბოსტანი
იმ ბოსტანში ბალახი იზრდება;
ჭაბუკმა ბალახი უნდა მოთიბოს –
ჭაბუკი ლამაზ ქალწულს სჭირდება.....

4.
პური გამოვაცხე ხორბლისგან,
ის მე ჭვავისა მომეჩვენა.....
აჰ, შორს ხარ შენ აქედან, ჩემო საყვარელო!
მაგრამ, როცა გზიდან დაბრუნდები –
სიტყვები გადმოიღვრება ბაგეთაგან,
შაქარივით ტკბილი.

5.
ვუმღერი რა ვარდს, მე ყვავილებს ვკრეფ;
მოვკრეფ და ყვავილებს ტომარაში ჩავყრი,
და იმ ტომარას გარეშემო შემოვკერავ;
და წავალ სახეტიალოდ სახლიდან სახლში,
შენზე უკეთეს ჭაბუკს ვიპოვნი.

6.
ავედი მე ციცაბო მთაზე,
საქორწილო თეთრეულის გასარეცხად,
საპონი მოოქროვილი იყო;
თვალთაგან კი მწარე ცრემლები მდის.....
აჰ, ნათესავნო, ნუ დარდობთ თქვენ, –
ალბათ ასეთი ბედი მეწერა!...

7.
ჩავედი მე მძიმე ქვის ქვეშ, –
და მხოლოდ ორი კაბა წავიღე...
აჰ, უთხარით თქვენ ჩემიანებს –
მძიმე ხვედრი მერგო მე წილად.

თითოეული ლექსის შემდეგ, ჭურჭლიდან ერთი ნივთი ამოიღება, და ის, ვისაც იგი ეკუთვნის, ისმენს მის წილად წარმოთქმული ლექსის აზრის ახსნას. პირველი ოთხი სტროფი კარგ რამეს ჰპირდება: ხანგრძლივ ცხოვრებას, ბედნიერებას, საყვარლის მალე დაბრუნებას, სურვილის შესრულებას, ქორწილსა და სხვა. უკანასკნელი სამი კი – ახლობელთაგან რომელიმეს დაკარგვას, გაღარიბებასა და სწრაფ სიკვდილს. 

ნამკითხავების ნებაზეა მინდობილი, მოისმენს რა განმარტებას, გაუმხელს თუ არა კრებას იმას, თუ რა ჩაიფიქრა მან. ლექსები იმ დრომდე იმღერება, სანამ ყველა ნივთი ჭურჭლიდან ამოღებული არ იქნება.

მკითხაობა დასრულებულია. დიასახლისი სტუმრებს უმასპინძლდება და იქ მყოფნი მას ცელქი ლეკურით ამთავრებენ, მონოტონური, მაგრამ “მთის ნაკადივით ცოცხალი დაირის (бубень)” ბგერების ქვეშ, ან თამაშით (томашею) – ქართველთა ეროვნული ცეკვით, სადაც ქალიშვილი ეროვნული მუსიკის ბგერების ქვეშ ავხორცულად (сладострастно) მიცურავს. ქართველი ქალს მოყვანილი ფორმები კაბით (кабою, ქალის სამოსი) გამოიკვეთება: თმის კულულები შეკერილი თავსაკრავის (тавсаквари, головной уборъ) ქვემოდან დაუდევრად ეცემა და ნაზი ჩიქილის (чикилы) ბოლოსკენ გადაეჭდება –დაშვებულ ბოლოებიანი მანდილისა, რომელზედაც თავსაკრავს იხურავენ.

მამაკაცები ამაღლების დღეს დოღით არიან დაკავებულნი. ტფილისში დოღი ქალაქგარეთ ეწყობა, მეტად თვალწარმტაც ადგილას. დასავლეთის მიმართულებით გადაჭიმულია მთები, ნელა და მშვიდად მოედინება მდინარე მტკვარი, ირგვლივ მწვანე ბაღებია, მიწურებთან მონაცვლეობით. ქალთა ჯგუფები, თეთრ ჩადრებში, სხვადასხვა ადგილას მაღლობებზე არიან მიმოფენილნი ან სახლების ბრტყელ სახურავებზე სხედან. დილიდანვე იშლება კარვები და ფარდულები; მათში სხვადასხვანაირი ტკბილეულობით მოვაჭრენი სხედან. ამ თვალწარმტაც ქვაბულში ეწყობა კიდეც დოღი. ასპარეზის ორივე ბოლოში იკრიბებიან მხედრები, შეიარაღებულნი შუბებით, შაშხანებითა და ჯერიდებით (джеридами) – გრძელი წვრილი ჯოხი წამახვილებული ბოლოთი. დოღი იწყება. “ერთმანეთის შესახვედრად მიაჭენებენ ცხენებს მხედრები და, მიუახლოვდებიან რა საკმარისად ახლოს ერთი-მეორეს, ტყორცნიან ჯოხებს და, მთელი ძალის უკანვე გამოექანებიან. მათ ყვირილით მოსდევენ მოწინააღმდეგენი და კვალში თოფის გასროლებსა და ჯოხებს ადევნებენ. დაოსტატებული მხედრები გაფაციცებით უკან იყურებიან და, ჯოხებს ჰაერში იჭერენ; გამოუცდელნი კი მათით ზურგსა და კეფაში ზიანდებიან”. ხმამაღალი ტაში, ცხენების დაჯახებანი და წაქცევები, მხედართა უნაგირებიდან ჩამოვარდნა, ხარხარი და ხმაური სულ საღამომდე გრძელდება («Грузiя и грузины», Д. Бокрадзе. Кавк. 1851 г. № 15).

სხვა დღესასწაულებიდან ქართველებში აღსანიშნავია: ღვთისმშობლის მიძინების დღესასწაული და Геристоба, ანუ დღესასწაული წმინდა გიორგის საპატივსაცემოდ. 

ხალხი უპირატესად თაყვანს სცემს ღვთისმშობელს. ხშირად ქართველმა არც ერთი ლოცვა არ იცის, მაგრამ ყოველთვის მოუხმობს ღვთის დედის მფარველობას. აგვისტოს თვეს ქართულ ენაზე ეწოდება მარიამობის-თვე (марiамобисъ-тве), ე. ი. წმ. მარიამისა. მთელი აგვისტოს განმავლობაში ბევრი ქალი აღთქმის მიხედვით ფეხშიშველი დადის. ამის საფუძველი შეიქნა ის, რომ წმ. ნინო, ქრისტიანული რწმენით საქართველოს განმანათლებელი, რომელსაც ხალხი ასეთ თაყვანს სცემს, ღვთისმშობლის არჩევითა და მითითებით შემოვიდა საქართველოში* (*წმ. ნინოს საპატივსაცემოდ დღესასწაული არის 14 იანვარს. См. Закавк. Вестн. 1855 г. № 4. დაწვრილებითი ამბები წმ. ნინოს ცხოვრებისა და ქადაგების შესახებ შეიძლება ვნახოთ Закавк. Вест.-ში 1849 г. № 12-18, 44 და 45. Грузiя и Арменiя издан. 1848 г. ч. 1, 117-133, 209-217. Истор. изобр. Грузiи. ст. 46. Маякъ 1844 г. т. XV, смесь, стр. 31 и 33 и многiя другiя).

ღვთისმშობლის მიძინების დღესასწაული ცნობილია სამების სახელით (известенъ подъ именемъ самеба), და საქართველოს ზოგიერთ ადგილას განსაკუთრებული ზეიმით აღინიშნება. ამ მიმართებით განსაკუთრებით აღსანიშნავია ორი დღესასწაული: Алёвскიй – ქართლში, ქ. დუშეთის მახლობლად (См. Алёвскiй успенскiй праздникъ въ Карталинiи, Закавк. Вестн. 1854 г. № 37), და მარტყოფისა – კახეთში (Закавказ. Вестн. 1845 г. № 4. Описанiе праздника, см. Кавк. «Письмо къ брату въ Орёлъ18 августа 1846 года» 1846 г. № 34. Закавказск. край, Гакстгаузена, изд. 1857 г. ч. 1, 98-105), წმ. ანტონის უძველეს მონასტერში, ტფილისიდან 24 ვერსზე.

მთათა ძირები ტაძრების მახლობლად, ჩვეულებრივ დროს უკაცრიელნი, ამ დღეს მლოცველთა სიმრავლით ცოცხლდება, რომლებიც კარვებში, სახელდახელოდ მოწყობილ შესაფარებლებში ან უბრალოდ ღია ცის ქვეშ განთავსდებიან. დღესასწაულის წინა დღეს, ბინდბუნდის დადგომასთან ერთად, მთა ათასობთ ცეცხლით გაბრწყინდება, ზურნის ბგერები და საზანდართა – პოეტ-იმპროვიზატორთა სიმღერები გაისმის.

ქართლში, პატარა სოფელ არბოში, 22 აგვისტოს, განსაკუთრებული დღესასწაულობით იზეიმება Геристоба – დღესასწაული გიორგი ძლევაშემოსილის საპატივსაცემოდ. 

ქართველები გიორგის სამოცდა-სამი სხვადასხვა სახელწოდებით იცნობენ: კაპადოკიისა, ბეთლემისა, ქვაშვეთისა და სხვა. ამის გამო ქართველი, მიმართავს რა ლოცვით წმინდანს, წარმოთქვამს: “დაე წარმართოს ღმერთმა ჩვენი ხელი, და დაე თან გვახლდნენ ჩვენ ყოველთვის სამოცდა სამი წმინდა გიორგი”. («Да управитъ Богъ руку нашу, и да сопутствуютъ намъ всегда шестьдесчтъ три святыхъ Георгiя».)

ამ წმინდანის ყველა სახელწოდება იწერება ავგაროზში (въ авгорозе) – ქაღალდის დიდ ფურცელზე, რომლის კიდეებშიც გამოსახულია წმინდანი, და იწერება იოანეს სახარების პირველი თავი და სხვადასხვა ლოცვები. ყველაზე უფრო ხშირად კი, ქაღალდის ასეთ ნაგლეჯზე, იწერება წერილი, გადმოცემის მიხედვით, ვითომდა იესო ქრისტეს მიერ ავგაროზისადმი, ედესას მეფისადმი მიწერული. “ვისაც ის თან ექნება, ნათქვამია წერილში, მასთან მიკარებას სული და რაიმენაირი საფრთხე ვერ გაბედავენ...” მისი თან მატარებელი უწმინდური ძალისგან დაზღვეულია. ფურცელი საგანგებო სახით იკეცება, ყანაოზის პატარა ქისაში იკერება, რომელსაც მკედრზე ჯვრთან ერთად ატარებენ, ან კიდევ მას ბეშმეთის მარჯვენა მხარზე აკერებენ, იღლიასთან, ჭრილების ახლოს.

სოფელი არბო პატარა ლიახვის მახლობლად მდებარეობს. მის ცენტრში იმყოფება წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია, რომელიც, გადმოცემის მიხედვით, თამარ მეფის მიერაა აშენებული. ეკლესიაში წმინდა გიორგის ხატია დაბრძანებული, რომელიც მოოქროვილი ვერცხლისგან ჯვრის სახითაა დამზადებული. ტაძრის მახლობლად არის საგანგებო ადგილი, სადაც მლოცველებს ძროხები, ცხვრები და მამლები მოჰყავთ გიორგისთვის მსხვერპლად შესაწირად. პატრონს თვითონ არ შეუძლია მსხვერპლის დაკვლა, იგი ამის შესახებ სთხოვს ნათების (натеби) – პირს, რომელიც საკუთრივ მხოლოდ ამისთვისაა არჩეული. დაკლავს რა მოყვანილ ცხოველს, ნათები თავის სასარგებლოდ ღებულობს მისი სხეულის ნახევარს, თავსა და ტყავს. მსხვერპლშეწირვათა და წირვის შემდეგ იწყება თამაშობები. აქ გამოჩნდებიან ქადაგებიც (кадаги) – პიროვნებანი, რომლებიც ახლოს ჰგვანან მათ, რომლებსაც ჩვენთან кликуш-ებს უწოდებენ.

უბრალო ხალხის თვალში ქადაგები ზეციური რისხვის მაუწყებლებად და მხილებისთვის არჩეულებად ითვლებიან. მდაბიო ადამიანი ვარაუდობს, რომ ეს არსებანი ხატისგან არიან სნეულნი (Простолюдинъ полагает, что эти существа больны отъ образа). ქართველები ჯგროდ (толпою) მიჰყვებიან ქადაგს* (*კაცები იშვიათად არიან ქადაგები – ეს ქალების კუთვნილებაა) და, მთელი ყურადღებით უსმენენ რა მათ დაუკავშირებელ სიტყვებს, პირმოთნეობით ასრულებენ ყველა ბრძანებას, როგორი მძიმეც არ უნდა იყოს ისინი. ხალხს მათი სიტყვებისა უპირობოდ სჯერა. წინასწარმეტყველების წინ ასეთი ქალი მიწაზე ვარდება, გაშმაგებაში გადადის, იკრუნჩხება, თმებს იგლეჯს, ხელებსა და ფეხებს კლდიან მიწაზე სცემს, პირზე ქაფი ადგება, მისი სახე იმანჭება – და ასეთნაირად იწყება წინასწარმეტყველება.

– შენ ცოდვილი ადამიანი ხარ, ამბობს ქადაგი, მიმართავს რა რომელიმეს. გასულ წელს, ამა და ამ დღეს, საღამოს პირზე, შენ ღვთის საწინააღმდეგო საქმე წამოიწყე. ნუ უარობ! შენ არ გახსოვს... დაგავიწყდა, მაგრამ ჩემგან არაფერია დაფარული – მე ყველაფერი ვიცი. უმჯობესია, უბედურო, ამა და ამ ეკლესიაში მიდი, იქ ხატის წინაშე ილოცე, და შემდეგ ძროხა დაუკალი.

ზოგჯერ ქადაგი რომელიმე მღალ მთაზე ასვლას უბრძანებს, სადაც უძველესი მონასტრის ნანგრევები იმყოფება, ან უბრალოდ ცოდვების მონანიებას დუქანში (წვრილმანებით სავაჭრო). ქართველი, რომლისკენაც იყო მიმართული ქადაგის მსგავსი მხილება, იხსენებს, რომ ერთხელ ნამდვილად იფიქრა ცუდი საქმის შესახებ, იღებს ფულს და მიემართება სადაც ნაბრძანები აქვს. მსგავსი წინასწარმეტყველების შემდეგ ყოველგვარი მხიარულება წყდება; ხალხი მოწყენილი ხდება, ყველგან ღრმა ოხვრა ისმის, მკერდში ხელის ცემა, რასაც თან ახლავს სიტყვები: “გაგვწმინდე ჩვენ, ღმერთო, გაგვწმინდე” («Грузинскiя гадальщицы», Кавк. 1853 г. № 56; Кавк. 1847 г. № 3).

ამ წამხდარი არსებების გარდა (Кроме этихъ порченыхъ существъ), ქართველებს ჰყავთ მკითხავები (мкитхави, гадальщицы) და ექიმები (екими, знахарки).

მკითხავები – ესენი არიან ქალები, რომლებიც მოუთხრობენ მომავალს, არ ერიდებიან რა არც პირს, არც წოდებას, მაგრამ მათ წინასწარმეტყველებას უპირატესად გულისმიერი მხარეები და სურვილები ექვემდებარება. ექიმბაში ქალები (знахарки) – ეს იქაური შინგაზრდილი მკურნალები არიან, რომლებსაც ქართველები რჩევისთვის ხშირად მიმართავენ. მათ თავიანთი საკუთარი წამლები გააჩნიათ.

ნიკრისის ქარის წინააღმდეგ საჭიროა შობის წინა დღეს მოკლული კურდღლის თათი იშოვნო და რამდენიმე დღით პერანგის ქვეშ ატარო. თუ მარჯვენა ფეხი გტკივა, კურდღლის მარცხენა ფეხი უნდა ატარო; თუ მარცხენა – მაშინ მარჯვენა ფეხი. რევმატიზმის წინააღმდეგ ცოცხალი გველი უნდა შეწვა ტაფაზე და, ასეთნაირად მოპოვებული ქონით, შეზელვები მოახდინო, სანამ შვებას არ მიიღებ, ან სულ მცირე, იმ დრომდე, სანამ არ მოგბეზრდება.

სიყვითლის წინააღმდეგ ბავშვს თმებს გადაპარსავენ, თავზე ფისით გაჟღენთილ ტილოს არახჩინს ახურავენ, და ორი კვირის მანძილზე მას ასეთი სახით ტოვებენ. შემდეგ, როცა ფისი სხეულში შეიწოვება, არახჩინს თავიდან უეცრად აძრობენ. იქაურები ვარაუდობენ, რომ ეს ოპერაცია თმების ზრდას ეხმარება.

ციებ-ცხელებას ნივრის ათეული კბილით განდევნიან, რომლებსაც ნაყავენ, თაფლში ურევენ და ავადმყოფს უზმოზე აძლევენ. სნეულმა მთელი დღე არ უნდა დალიოს, ძლიერი წყურვილის მიუხედავად – სხვანაირად წამალი ვერ იმოქმედებს.

ლიბრის წინააღმდეგ შინდის კურკებს ფქვავენ და სულის შებერვით თვალში აყრიან; სიყრუის დროს ხარის-ძირა (харизъ-дзири) ბალახის ფესვს ყურზე ადებენ. ეს ფესვი მაგრად უნდა გეჭიროს, ვინაიდან მას მტკივანი ყურისკენ ისეთი ძლიერი მიზიდულობა აქვს, რომ შეიძლება ხელიდან გაგიცურდეთ და ავადმყოფის თავში შევიდეს («Простонародныя лекарства грузинъ» И. Сл. Кавк. 1851 г. № 9).

ავი თვალისგან მკურნალობის ხერხი სულ სხვაა. ავა რა ტახტზე, ექიმბაში, დიასახლისს ქამარს გამოართმევს და, მიუახლოვდება რა ქალწულს, მის თავს ზემოთ ჩურჩულს იწყებს. შემდეგ ქამრის ერთ ბოლოს ხელში აძლევს პაციენტს, მისი სიგრძის გაზომვას იდაყვით იწყებს, და ამ მოქმედებებს თან ამოოხვრებსა და ძლიერ მთქნარებებს ურთავს. ავი თვალისგან წახდენის წინააღმდეგ მსგავსი შელოცვა დაახლოებით ათ წუთს გრძელდება. მკურნალის ხშირი მთქნარება იმის ნიშანს წარმოადგენს, რომ ქალიშვილი ძალზედ ძლიერაა გათვალული, ვინაიდან, უკანასკნელი, მესამე გაზომვისას ქამარი ზომაზე მეტად გრძელი აღმოჩნდა – ესე იგი დახმარება ძნელია.

(გაგრძელება იქნება)

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა


აკადემიკოსი დუბროვინი 1796 წელს აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ ლაშქრობისთვის რუსების მზადებათა შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი III 

(ერეკლე II-ის თხოვნები რუსული ჯარების საქართველოში გაგზავნაზე. – სპარსეთში ლაშქრობისთვის მზადებანი. – იმპერატრიცის ბრძანება გრაფ ვალერიან ალექსანდრეს ძე ზუბოვისადმი. – მთავრობის ვარაუდები და შეხედულებანი მომავალ მოქმედებებთან მიმართებაში.)

საველიევის რაზმი ძალზედ უმნიშვნელო იყო დამოუკიდებელი და ერთდროული მოქმედებებისთვის დაღესტნის შიგნით და კასპიის ზღვის ნაპირზეც; იგი უმნიშვნელო გახლდათ იმისთვისაც, რომ აღა-მაჰმად-ხანი შეეშინებინა და აეძულებინა იგი, რომ საქართველოში ახალ შემოჭრასა და ქვეყნის გაძარცვაზე ხელი აეღო, რომელმაც (ისედაც) ბევრი მცხოვრები დაკარგა, სპარსელებმა რომ თან წაიყვანეს და სხვადასხვა ქალაქში დატოვეს: განჯაში, ერევანში, ნუხასა და სხვა ადგილებში.

ტყვეთა დიდი ნაწილი დატოვებულ იქნა განჯაში, საიდანაც ისინი თურქებსა და ლეკებს მიჰყიდეს. იმათზე, რომლებიც ნათესავების მიერ შეიძლებოდა გამოსყიდულნი ყოფილიყვნენ, განჯის ხანმა, გასაყიდი ფასის ზევით, თითოეულ ადამიანზე 25 მანეთი ბაჟი დააწესა, და მაინც უხალისოდ ათავისუფლებდა მათ, რადგანაც თურქები, რომელთაც მანამდე ტყვეების ყიდვა აკრძალული ჰქონდათ, ახლა ქართველებს დიდ ხალისით ყიდულობდნენ და მათში მნიშვნელოვან ფულსაც იხდიდნენ (Письмо Ираклiя князю Чавчавадзе 15-го января 1796 года).

დატოვა რა საქართველო, აღა-მამად-ხანმა არა მარტო გაათავისუფლა განჯა და ერევანი ერეკლეზე ყოველგვარი დამოკიდებულებისგან, არამედ მას ზოგიერთი პროვინციაც ჩამოაშორა, როგორებიცაა, მაგალითად, ბამბაკი, ყაზახი და ბორჩალო, მისცა რა ისინი მფლობელობაში ერევნის ხანს (Письмо Ираклiя графу Остерману 8-го января 1796 года. Переписка грузинскихъ владельцевъ съ императорскимъ дворомъ).

ერევნის ხანმა მაშინვე გამოუგზავნა განცხადება მისთვის ახლად ნაწყალობევ ყველა ხალხს და მათგან მორჩილებას მოითხოვდა. ერეკლე იძულებული იყო, თავისი უფლებების დასაცავად, კვლავ თხოვნით ჩვენ მთავრობისთვის მოემართა.

თუმცა კი ეს ხალხები, წერდა იგი (Переписка грузинскихъ владельцевъ съ императорскимъ дворомъ и записка князя Чавчавадзе отъ 7-го марта 1796 года), აღა-მაჰმად-ხანის ბრძანების წინააღმდეგნი არიან და მისი მორჩილება არა სურთ, მაგრამ თუ ახლანდელ ზამთარში ვერ მივიღებ მე უზენაეს დახმარებას ძლევამოსილი რუსული ჯარების გამოგზავნით, მაშინ ხსენებული ხალხები და სხვა ჩვენთან შემოერთებული მეზობლები, თავიანთი სისუსტის გამო იძულებული იქნებიან აღა-მაჰმად-ხანის მფარველობა ეძიონ”.

სურდა რა ქართველებისთვის ამდენად სამწუხარო გარემოება აშორებინა, თავადი ჭავჭავაძე ევედრებოდა ჩვენს მთავრობას, რომ ეჩქარათ რუსული ჯარების გაგზავნა ადერბაიჯანიდან სპარსელთა განსადევნად.

“ახლანდლ ზამთარში, წერდა საქართველოს ელჩი (Записка князя Чавчавадзе министерству отъ 23-го ноября 1795 года. Московс. Арх. Минис. Иностр. Делъ), იგი (აღა-მაჰმად-ხანი) იქაურებს ისეთ სიძვირეს შეამთხვევს, რომ მომავალ გაზაფხულზე იქ ჯარების გაგზავნა უსარგებლო იქნება, და იგი ყველა ქართველს თავისი ძალაუფლების ქვეშ მოიყვანს. მე, შევიტყვე რა ასეთი გარემოებები, ჩემი მოვალეობის გამო პატივი მაქვს მოგახსენოთ, რომ თუ ამ ზამთარში მეფესთან არ იქნება გაგზავნილი ისეთი ძალა, რომელიც მას აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ წასვლაში დაეხმარებოდა, მაშინ კარგად ვერ იქნება საქმე, რის გამოც უმდაბლესად ვითხოვ ამ ზამთარს, თუნდაც მცირე რიცხვის, მაგრამ, სულ მცირე, თუნდაც ორი პოლკის გაგზავნას პროვიანტით. და ეს ახლანდელი მცირე დახმარება იქ აურებს ყოველგვარი ეჭვიდან გამოიყვანს და გაზაფხულამდე მათ საიმედო დახმარებად და გამხნევებად ეყოლებათ, სანამდე აქედან სრულყოფილ დახმარებას მიიღებენ.

თუ ვინმე ამაში წინააღმდეგობას გიწევთ და მთებზე გადასვლის მოუხერხებლობაში გარწმუნებთ, და რომ ვითომდა შეუძლებელია მათზე გადასვლა და პროვიანტის გადატანა, მაშინ მე, როგორც პატიოსანი ადამიანი, სამშობლოს გულმოდგინე შვილი, საკუთარ თავზე ვიღებ ამ კომისიას, რათა მთების ამ მხარეს, ჩვენს საზღვრებზე, პირველ სოფელში, რომელსაც ეწოდება სტეფანწმინდა ე. ი. წმ. სტეფანე, მივიღო ეს პოლკები პროვიანტით და ყველაფერ იმით, რაც აქედან გაგზავნილი იქნება, და, ჩემი მოვალეობის მიხედვით, მთების იქით გადავიყვანო და საქართველოში მშვიდობით ჩავიყვანო”. 

სახელმწიფო საბჭომ, განიხილავდა რა საქართველოს ელჩის ამ ახალ თხოვნას, აუცილებლად სცნო დაედასტურებინა გუდოვიჩისთვის, რათა მან მიიღოს და მოქმედებაში მოიყვანოს მთელი ის ზომები, რომლებსაც შეუძლიათ არა მხოლოდ საქართველოს მეფისა და ჩვენდამი ერთგული ხანების აღა-მაჰმად-ხანის პრეტენზიებისგან განთავისუფლებისთვის სამსახური გაგვიწიონ, არამედ ისინიც, რომლებსაც შეუძლიათ წარმოგვიდგინონ “აღა-მაჰმად-ხანის შემდგომი დევნის შესაძლებლობაც, იმ ადგილებში, საიდანაც ეს ხანი საშუალებებს ღებულობს თავისი საქმიანობისთვის” (... но и те, которыя могутъ представить «удобность къ учиненiю и дальнейшаго поиска на Агу-Магометъ-хана, въ техъ местахъ, откуда сей ханъ почерпаетъ способы на свои предпрiятiя») (Постановленiе совета 18-го октября 1795 года).

ამასთანავე გუდოვიჩს დაევალა ისე წარემართა საქმეები, რომ არ მიეყენებინა შეშფოთება ოტომანის პორტასთვის, და სულაც არ შესულიყო იმ მიწებში, რომლებიც თურქეთზე დამოკიდებულებაში იმყოფებიან და “მის საზღვრებს ებჯინებიან”. ამ საფუძველზე ივარაუდებოდა ჯარების ხმელეთით დარუბანდისკენ დაძვრა, ხოლო ფლოტილიის კი კუნძულ საროსკენ გაგზავნა. ჯარების გაგზავნა ერევნისკენ უხერხულად იქნა მიჩნეული. ერევნის ხანი და მისი ხალხი ყოველთვის საქართველოზე იყვნენ დამოკიდებულნი, და ამიტომ შესაძლო იყო იმედი ჰქონოდათ, რომ ამიერკავკასიაში რუსული ჯარების გამოჩენასთან ერთად, ხანი თავად ნებაყოფლობით დაუქვემდებარებს საკუთარ თავს საქართველოს მეფეს და ყველა მის ბრძანებას შეასრულებს, “როგორიც არ უნდა იყოს ისინი”. ამასთანავე, ერევნის პროვინციის თურქულ სამფლობელოებთან მომიჯნავეობა, რომლებსაც ის ესაზღვრებოდა, აიძულებდა ჩვენს მთავრობას, რომ ოტომანის პორტასთან ყოველგვარი გაუგებრობის თავიდან ასაცილებლად, ერევნის ხანი დაუსჯელად დაეტოვებინა.

ჩვენი მხრიდან იმერეთის მეფის მოპატიჟებაც სპარსელთა წინააღმდეგ ერთობლივი მოქმედებისთვის, ასევე უხერხულად იყო აღიარებული. იმერული ჯარების მოქმედება აღა-მაჰმად-ხანის საქართველოში შემოჭრისას, იმდენად იყო ცნობილი, რომ მათი კავშირისგან უფრო მეტად მავნებლობის მოლოდინი შეიძლებოდა ჰქონოდათ, ვიდრე სარგებლისა, ხოლო ამასობაში კი, იმერული ჯარების ყველანაირ შეკრებასა და ყველანაირ მოძრაობას, განსაკუთრებით ჩვენს ჯარებთან ერთად, შეეძლო აღეგზნო პორტას ყურადღება (Письмо Императрицы Гудовичу отъ 4-го сентября 1795 года. Моск. Телеграфъ 1826 года, т. VIII, 283), როგორც მიწისა, რომელიც ძველი დროიდან მას ეკუთვნოდა, რომელიც კიდეც “დაიკავებს ყველა იმ ადგილს, რომლებიც სამშვიდობო ხელშეკრულების ძალით იმერეთისთვისაა მიცემული” (იგულისხმება 1774 წლის ქუჩუკ-ყაინარჯის ხელშეკრულება – ი. ხ.).

დარუბანდის ხანის ორპირული ქცევა იყო იმის მიზეზი, რომ ჩვენი ჯარების დაძვრა ნავარაუდევი იყო პირდაპირ დარუბანდზე და ზღვით კი გილანზე. შეიტყო რა ამის შესახებ, ერეკლე ითხოვდა საქართველოში საკუთრივ მის განკარგულებაში სამიდან ხუთი ათასამდე ადამიანის გაგზავნას. ამ რიცხვის ჯარებით იგი შესაძლებლად თვლიდა არაქსს იქით მყოფი ყველა ხანის მორჩილებაში მოყვანასა და აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ აჯანყებაში მათ დარწმუნებას (Письмо Ираклiя князю Чавчавадзе, отъ 9-го февраля 1796 года).

უკანასკნელის წინააღმდეგ მოქმედებებთან მიმართებით, საქართველოს მეფე თავის წარმოგზავნილს თავად ჭავჭავაძეს წერდა (Въ письме отъ 15-го января 1796 года).

“ჩემი აზრი ასეთია, რომ თუ ჯარი ხმელეთით ან გემებზე იქნება გამოგზავნილი, როგორც ამის შესახებ უწინ გწერდი, მაშინ აღა-მაჰმად-ხანის საუკეთესო სიმდიდრე და მისი უდიდესი ნაწილი ასტრაბადში იმყოფება. მრავალი ძვირფასი ქვა, მარგალიტი, ოქრო და ვერცხლი მიწაში დამარხულად ინახება, რისთვისაც საჭიროა კიდეც აჩქარება მისი განძეულობის მიღებისა და მოძებნისთვის, რომლებსაც, იმედი მაქვს, რომ მოვიპოვებთ. აქაურ მხარეებში, თუ ვინმეს ნადირ-შაჰის შემდეგ ძვირფასი ნივთების ხაზინა დარჩა, ის ახლა აღა-მაჰმად-ხანის ხელშია.

ამას გწერთ, რათა თქვენ სადაც საჭიროა ცნობად შეატყობინოთ и всё то представили на соизволенiе и власть; მაგრამ ამჯერად შენ გიდასტურებ, გთხოვ და ხელმეორედ გეუბნები, რომ თუ ამ ზამთარს არ მოგვეცემა დახმარება, ხოლო აღა-მაჰმად-ხანი კი აქაურ მხარეებში იქნება, მაშინ ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ იგი კიდევ ხელმეორედ მოახდენს ჩვენზე თავდასხმას, რომელიც დაე აგვაშოროს ღმერთმა მგრგვინავი მართალი რუსული იარაღის შიშით (которое да отврати Боже страхомъ гремящаго праведнаго россiйскаго оружiя)”.

შეიწყნარა რა ერეკლეს თხოვნები და დაეთანხმა რა გუდოვიჩის აზრს დარუბანდელი შეიხ-ალი-ხანისა და აღა-მაჰმად-ხანის დასჯის აუცილებლობის შესახებ რუსეთის წინააღმდეგ მათი მტრული ქმედებების გამო, იმპერატრიცამ დაავალა კავკასიის ხაზზე მყოფი ჯარების რიცხვიდან შეედგინათ ცალკეული დამოუკიდებელი რაზმი სპარსეთში ექსპედიციისთვის.

ამ რაზმის შემადგენლობაში ინიშნებოდა: კავკასიის გრენადერთა პოლკი, მუშკეტერთა ორი პოლკი, ეგერთა ერთი კორპუსი, დრაგუნთა 30 ესკადრონი, 3.000 ადამიანი საუკეთესო მსუბუქი ჯარებიდან, საველე არტილერიის 33 ქვემეხი და 20 პონტონი. ამისგან დამოუკიდებლად, გუდოვიჩს ებრძანა (კავკასიის) ხაზიდან ასტრახანში გაეგზავნა მუშკეტერთა ორი ბატალიონი დესანტის მოხდენისა და ჩვენდამი კეთილად განწყობილი ხანების გაძლიერებისთვის და, შეძლების და გვარად, ეზრუნა შემტევი რაზმის სურსათით უზრუნველყოფისთვის, რომლის მნიშვნელოვანი მარაგების გარეშეც მოქმედებათა წარმატება იმ ქვეყნებში სამართლიანად შეუძლებლად იყო მიჩნეული. 

რადგანაც მთავარი მოქმედებები კასპიის ზღვის ნაპირის გაყოლებით ივარაუდებოდა, ამიტომ, სურსათით უზრუნველყოფისთვის, ასტრახანში სათადარიგო მაღაზიის მოწყობა იქნა ნაბრძანები, რომელშიც 1796 წლის გაზაფხულისთვის უნდა დაემზადებინათ 70.000 ჩეთვერთი ფქვილი, ბურღულეულების პროპორციით, და 40.000 ჩეთვერთი შვრია. ასტრახანიდან ეს პროვიანტი ადვილად შეიძლებოდა ყოფილიყო ჩატანილი ბაქოში ან სხვა პუნქტში, საჭიროების და მიხედვით.

მოქმედი რაზმის ჯარებს ებრძანა ჰქონოდათ მოძრავი მაღაზიაც სამ თვეზე (გათვლილი) სურსათის მარაგით და, ამაზე ზევით, საპალნეებში ერთი თვის ორცხობილა და ფქვილი. საპალნე ტრანსპორტის შედგენისთვის გუდოვიჩს 1.200-მდე აქლების ყიდვა დაევალა* (*თითოეული აქლემი ზიდავდა 27,5 ფუთს (?); აქედან ამომდინარე, 1.200 აქლემს 33.000 ფუთის წაღება შეეძლო, რაც ერთი თვის პროპორციას შეადგენდა 20.000 ადამიანისთვის, რადგანაც იმ ხანებში თვეში ადამიანზე 1 ფუთი და 17 გირვანქა ორცხობილა და 7,5 გირვანქა ბურღულეული იყო განკუთვნილი).

გუდოვიჩმა ქმედითად დაიწყო ლაშქრობისთვის მზადება, სავსებით დარწმუნებულმა, რომ ჯარების უფროსობა მას დაევალებოდა, მაგრამ, თავისთვის სამწუხაროდ, მალევე შეიტყო რომ საკუთარ ვარაუდებში შეცდა. დარჩებოდა რა ხაზზე, მას მხოლოდ მოქმედი რაზმის სურსათით მომარაგებისთვის უნდა ეზრუნა, რომელზე უფროსობაც ჩაბარებულ იქნა გენერალ-პორუჩიკ გრაფ ვ. ა. ზუბოვისათვის, რომელსაც დაექვემდებარნენ: კასპიის ზღვის ფლოტილია, გენერალ-მაიორ საველიევის რაზმი და საქართველოში, პოლკოვნიკ სიროხნევის უფროსობით მყოფი ჯარები.

“ვემზადებოდი რა თავად სპარსეთში ექსპედიციისთვის, წერდა გუდოვიჩი გრაფ პლატონ ალექსანდრეს ძე ზუბოვს (Въ собственноручномъ письме отъ 31-го января 1796 года), თავს იმით ვინუგეშებ, რომ იგი აღსრულებისთვის თქვენს ძმას, გრაფ ვალერიან ალექსანდრეს ძეს რჩება, ღირსეულ გენერალს, რომელსაც მე მთელი სულით პატივს ვცემ”.

ერთი თვის შემდეგ გუდოვიჩს შეატყობინეს, რომ გრაფი ზუბოვი უკვე კავკასიის ხაზზეა გამოგზავნილი ჯარებზე უფროსობის მისაღებად და მას მიეცა ინსტრუქცია, რომელშიც მითითებულია მოქმედებათა მიზანი და მიმართულება, მთავრობის შეხედულებანი და განზრახვები აღა-მაჰმად-ხანის მტრული ჩანაფიქრების განადგურებისა და ჩვენი საზღვრების უზრუნველყოფისთვის.

“მიგვყავს რა სასურველი დაბოლოებისკენ ჩვენი იმპერიის საქმეები ევროპაში, წერდა იმპერატრიცა გრაფ ვ. ა. ზუბოვს, და მტკიცე და ყველაზე უფრო მომგებიანი სახით დავამკვიდრეთ რა ჩვენი ხელისუფლების ქვეშ მყოფი ხალხების სარგებელი დედამიწის ამ ნაწილში, ჩვენ გვსურდა მთელი ჩვენი მეურვეობა და ზრუნვა მიგვემართა, შემოვზღუდავთ რა იმპერიას ამ ქვეყნებში მშვიდობითა და უსაფრთხოებით, ვაჭრობისა და ყველა იმ ნაწილის გავრცელებისკენ, რომელთაგან გამომდინარეობს სახელმწიფოთა და ხალხების გამდიდრება, და, ვიქნებოდით რა მშვიდობით, ჩვენი ადამიანური, სივრცული და სიმდიდრის შენაძენების ნაყოფებით გვესარგებლა.

არ შევსუსტდებით რა ჩვენს ამ მისწრაფებაში ურყევად დავამკვიდროთ ეს მშვიდობისმოყვარე და კეთილი განზრახვები, ჩვენ ჩვენი ყურადღება განვავრცეთ აზიურ საზღვრებზეც, და მწუხარებით ვხედავთ იმ ოლქებში, რომლებიც ერტყმიან კასპიის ზღვას და სპარსელთა უძველეს მონარქიას შეადგენენ, ბევრი უმდიდრესი ქალაქისა და უხვშემოსავლიანი ოლქების ნანგრევებზე, რომლებიც ამ საუკუნის დასაწყისიდან უუფროსობითა და აქედან ამომდინარე მთელი მძვინვარებითა და გაშმაგებით ჩანაგდებიან, მძვინვარე და ვერაგი აღა-მაჰმად-ხანის ბოროტი მტანჯველობა წარმოიქმნება, რომლის ძალადობრივი ხელისუფლებაც კიდევ უფრო მეტად ამძიმებს იქ უკვე დიდი ხნიდან უბედურ მდგომარეობაში მყოფ ხანებსა და მათი ძალაუფლების ქვეშ მცხოვრებ ხალხებს.

ამ საუკუნის დასაწყისიდან მათი სისხლიანი ურთიერთბრძოლები, არბევდა და აჩანაგებდა რა ოლქებსა და ქალაქებს, აგდებდა რა ხალხებს სიღატაკესა და სასოწარკვეთილებაში, ართმევდა რა ყველას პირად და ქონებრივ უსაფრთხოებას, ამით გადააქცევდა სპარსელებს მემბოხე და დავა-ბრძოლებისადმი მიდრეკილ ხალხად. მათი უკანასკნელი კანონიერი შაჰების მანკიერმა მმართველობამ მათ მიერ ამ დრომდე ამდენად პატივცემული სეფიების საგვარეულოდან, მოარყია ის საფუძვლები, რომლებზედაც ამ სახელმწიფოს წესრიგი, კეთილდღეობა, სიუხვე, სიმდიდრე და სიმშვიდე იყო დაფუძნებული. ამ მიზეზების შედეგად წარმოქმნილმა ცნობილი მირ-ვეისისა და მისი ვაჟის მირ-მაჰმუდის თავხედურმა ღონისძიებებმა და ამბოხებებმა ამ ძლიერი დერჟავის ოლქების მთელი სივრცე ყველა იმ უბედურებაში ჩააგდეს, რომლებისთვისაც, ნეტარი და ხსოვნისთვის მარად ღირსეული იმპერატორი პეტრე დიდი, თავისი ჯარით სპარსეთის ოლქებში შესვლისას, ზღვარის დადებასაც ეძიებდა ზოგიერთი პროვინციის შეძლებისდაგვარად დაკავებითა და ამბოხებათაგან მათი შეკავებით, თუნდაც იმათი, რომელნიც რუსეთის იმპერიას ემეზობლებოდნენ და ურთიერთ მომგებიანი ვაჭრობით იყვნენ მასთან დაკავშირებულნი, რომელიც (ანუ ეს ვაჭრობა – ი. ხ.) სათანადო დარწმუნებულობისა და ურთიერთ სიმშვიდის დროს და აზიის ცალკეულ ფარგლებში მიწებისა და მათზე დასახლებული მრავალი ხალხის ბუნებრივი სიმდიდრის გამოისობით, თვლიდა რომ უმნიშვნელოვანესი და რუსეთის იმპერიისთვის ყველაზე უფრო მომგებიანი იქნებოდა. მაგრამ წამოჭრილმა სიძნელეებმა, ხოლო უფრო მეტად კი ამ დიდი ხელმწიფის უდროო გარდაცვალებამ იმ ჯერად დასასრული დაუდეს მის ბრძნულ და შორსმჭვრეტელურ განზრახვებს, რომლებიც ყოველთვის ვაჟკაცურად იყო მისწრაფებული იმპერიის ჭეშმარიტი სარგებლისა და დიდებისაკენ, რომელიც (რუსეთის იმპერია – ი. ხ.) მისი ღვაწლით დიდებითა და მრავალი სარგებლით იყო მკვიდრად მოსილი.

შაჰის კანონიერი ხელისუფლების მხოლოდ ერთი ჩრდილის ვერაგობით აღდგენა, საშინელი მკვლელობებითა და არაადამიანური ტანჯვა-წამებებით სპარსეთში შინაომების მოკლე ხნით შეწყვეტა ბედმა თაჰმასპ-ყული-ხანს არგუნა წილად, რომელმაც, თავისი ძალაუფლების ქვეშ სპარსეთის ყველა ოლქის შეერთებისა და შაჰების, თავის კანონიერ ხელმწიფეთა მოკვდინების შემდეგ, ხელისუფლება და ნადირ შაჰის სახელი თავხედურად მიიტაცა. მაშინ დაინახა, რომ სახელმწიფოები, რაც უფრო მიდრეკილნი არიან შინაომებისა და ძარცვა-რბევისკენ, რომელთა მომყოლი სიღატაკე და სასოწარკვეთილება ლაშქრებს უშიშარი მებრძოლებით ავსებს და ხალხებს ახალ ბრძოლებში აუცილებლობით გადაისვრის, მით უფრო ნაკლებად შეუძლიათ მათ მოსაზღვრე სახელმწიფოებს მათგან სიმშვიდეს მოელოდნენ და დაღუპვის მდგომარეობაში მყოფი ოლქების უძლურებაზე ემყარებოდნენ, ვინაიდან სიმშვიდის დამყარება და შენარჩუნება უფრო მეტად შესაძლებელია იმ ხალხთან, რომელსაც წესრიგი და კანონიერი ხელისუფლება მართავს; მშვიდ ხალხთან, რომელიც სიმდიდრეში, სიუხვესა და ნეტარებაში ცხოვრობს, მეზობლობა უფრო უსაფრთხოა, ვიდრე მეამბოხე ხალხთან, რომელიც დაღუპვითა და დიდი სიღატაკით სასოწარკვეთილებამდე და ცხოვრებისადმი ზიზღამდეა მისული. შინაომების უბედურებებში ჩაძირული ხალხი, რომელიც მთელ შინაგანს არბევს და ნთქავს – გარედან კიდევ უფრო მეტად საშიშია. იგი მხოლოდ მაშინ მოჩანს არარაობად, როცა მისი შინაგანი ნაწილები ერთი-მეორის წინააღმდეგ ჯანყდებიან, და ურთიერთ დამარცხებებით აკავებენ და ფიტავენ თავიანთ ძალებს, გადაჭრით რომ ვერ ჯობნიან მაინც ერთმანეთს. მაგრამ როგორც კი ბედის ნებით გაქრება ეს წინააღმდეგობანი, და გამოჩნდება ხელისუფლება, რომელიც დაპირისპირებულ ძალებს ერთმანეთთან აერთიანებს, და თუ, ნადირ შაჰის მსგავსად, სისასტიკეებით მოახერხებს შეუზღუდავი და ბრმა მორჩილების დამყარებას, და ამასთან წარმატებებითა და გამარჯვებებით მხედრობის გამხნევებასაც შეძლებს, მაშინ, აღიმართება რა მოჩვენებითი არარაობიდან, იმ ხალხს შეუძლია ისეთი ძალისხმევის მოხდენა, როგორსაც იგი სიუხვისა და სიმშვიდის მდგომარეობაში ვერ გამოიჩენდა. ნადირ შაჰთან დაკავშირებული მოვლენები ზემოთ ნათქვამის დადასტურებაა: მის მიერ წარმოებულმა წარმატებულმა ომმა ოტომანის პორტას წინააღმდეგ, რომელმაც უკანასკნელის ოლქებს აზიაში შიშის ძრწოლა მოჰგვარა, მისი მრავალრიცხოვანი ლაშქრების დამარცხებამ და ამოჟლეტვამ, პორტასთვის უწინ სპარსეთისადმი კუთვნილი ოლქების უკანვე წართმევამ, და ბოლოს ამ ძლიერი და მაშინ ამაყი დერჟავის სპარსელთათვის ხელსაყრელი მშვიდობის დადებაზე იძულებით დამცირებამ, და განსაკუთრებით კი ინდოეთში დიდი მოღოლის სამეფოსა და დიდ სათათრეთში სხვა ქვეყნების დაპყრობამ, ნათლად დაამტკიცეს, თუ რა შეუძლია მძვინვარებაში, თუმცა კი მოქანცულ ხალხს, მაგრამ სიღატაკითა და სასოწარკვეთილებით ამოძრავებულს, ძარცვისა და გამდიდრების იმედით გაერთიანებულს, რომელსაც ხელმძღვანელობს გერგილიანობა და რომელსაც თან სასტიკი მძვინვარება და დაუნდობლობა ახლავს.

ამის საპირისპიროდ, პირადი და ქონებრივი უსაფრთხოების აღდგენითა და დამკვიდრებით, უმეტესად კი ურყევი მართლმსაჯულების შემოღებით აღდგებიან ხალხები მშვიდობიან ცხოვრებაში და, იძენენ რა სახსარსა და საშუალებებს, საკუთრების, ვაჭრობისა და მრეწველობის ძალადობისგან შენარჩუნებით ხალისდებიან მშვიდობიანი და საზოგადოებისთვის სასარგებლო შრომის გასაწევად, როდესაც ხალხები გამდიდრდებიან რა – და მით უმეტეს კი ისინი, რომლებიც სპარსელების მსგავსად, ასე უხვად არიან ბუნებით დაჯილდოვებულნი მათი მიწების სიმდიდრეთაგან – და დაამყარებენ რა ურთიერთ შორის უსაფრთხოებასა და ქონების სიჭარბეს, ჩამოშორებულნი იქნებიან დამღუპველი ლაშქრობებისგან და ჩაერთვებიან რა ვაჭრობასა და მრეწველობაში, თავიანთთვის და თავიანთი საზოგადოებისთვის და არანაკლებად მეზობელი ხალხებისთვისაც, შეიქნებიან სასარგებლონი; რომელთათვისაც მათი ასეთ ყველასთვის მომგებიან მდგომარეობაში შენარჩუნება საჭირო გახდება და ამიტომ ყოფიერებაც უზრუნველყოფილი იქნება.

სპარსეთი, თავისი მდებარეობით ვრცელდება რა კასპიის ზღვასთან რუსეთის იმპერიის საზღვრებიდან, ერთის მხრივ, აზიაში ოტომანის პორტას უმდიდრეს და ხალხმრავალ ოლქებამდე და სპარსეთის ზღვამდე, მეორეს მხრივ კი, ოკეანემდე, ინდოეთისა და დიდი სათათრეთის ფარგლებამდე, ბევრ მდიდარ ოლქსა და დიდებულ ქალაქს შეიცავს, რომლებსაც დამშვიდებისა და გზებზე უსაფრთხოების მეშვეობით, თუკი მხოლოდ ვაჭრობის შესაძლებლობები გაუჩნდებოდათ, მაშინ არა მხოლოდ სპარსელთა საკუთარი სიმდიდრე იწყებდა დენას, არამედ ბედნიერი მდებარეობისა და ინდოეთის, რუსეთისა და თურქეთის ვაჭრობის თავმოყრის მეშვეობით მალევე გაეხსნებოდათ ვაჭრობის უსაზღვრო კავშირები ამ ვრცელ, ხალხმრავალ და მდიდარ ოლქებთან, რომლებიც სპარსეთის ხარბ მტაცებელთა ძალადობებითა და ძარცვა-რბევებით დღემდე მხოლოდ ინგრევა.

სპარსეთში საქმეთა ასეთი სასურველი მდგომარეობა, რომელიც მისი დღევანდელი მდგომარეობისგან მეტად განსხვავებულია, უკიდურესად მომგებიანი და სასარგებლო შეიძლება იყოს რუსეთისთვის. სპარსეთში ადგენილი სიმშვიდე და წესრიგი ჩვენ მოგვცემს მდიდარ ვაჭრობას არა მხოლოდ კასპიის ზღვის ნაპირებზე, არამედ სპარსული ოლქების ფარგლებს შიგნითაც. ამ უკანასკნელთა მეშვეობით კი მოსახერხებელი იქნება გზის გახსნა ინდოეთსკენ და ამ უმდიდრესი ვაჭრობის უმოკლესი გზებით ჩვენსკენ მოზიდვა, ვიდრე იმით, რომელსაც მთელი ევროპელი ხალხები მიჰყვებიან, როცა კეთილი იმედის კონცხს შემოუვლიან, და ამით შესაძლებელი იქნება ევროპელთა მიერ შეძენილი მთელი სარგებლის ჩვენს მხარეზე შემობრუნება. სპარსეთის მეზობლობა ამ მიზეზების გამო ჩვენთვის არა მხოლოდ უკიდურესად მომგებიანი იქნება, არამედ უსაფრთხოც, რადგანაც ამ ხალხის მთელი ძალების ერთად შეერთების შემთხვევაში, – რაზეც, თუმცა კი, ჩვენი იმპერიის სარგებელი გვკარნახობს რომ ფრთხილად ვიყოთ და მის დამკვიდრებამდე საქმე არ მიგვყავდეს (что, однако же, польза Имперiи нашей взыскиваетъ предостерегать и не допускать до утвержденiя) – უფრო დარწმუნებულად ვიქნებით მშვიდობისა და მეგობრობის შენარჩუნებაში იმ ხალხის მმართველებთან, რომელიც დაკავშირებული იქნება ურთიერთ მომგებიანობითა და დაინტერესებული იქნება ორმხრივი სარგებლით სიწყნარისა და სიმშვიდის შენარჩუნებაში იმ ხალხებთან, რომელთაც გააჩნიათ დიდი კავშირები ვაჭრობაში და კმაყოფილებაში, სიმდიდრესა და ფუფუნებაში იმყოფებიან, ვიდრე მძვინვარე და ვერაგ მტაცებელთან, რომელიც არაადამიანური ხერხებით სპობს მთელ შუალედურ ხელისუფლებას და ამყარებს შეუზღუდავ და სისხლისმსმელ მფლობელობას, რომელიც თავხედურად უარყოფს არა მხოლოდ უწინ ჩვენი წინაპრების მიერ შეძენილ მთელ სარგებელს, არამედ რომელმაც უარყო რუსეთის იმპერიის ღირსებისადმი ყოველგვარი პატივისცემა და ძალადობითა და მანკიერებებით გააერთიანა ხალხი, ძარცვა-რბევებით, შინაომებითა და სიღატაკით გონების დაკარგვამდე და სასოწარკვეთილებამდე მიყვანილი.

სახელმწიფოებრივი მდგომარეობა, არა ძალადობრივი და არა გაკოტრებისკენ მიდრეკილი, არამედ ხალხში მშვიდობისა და სიმშვიდის დამამაყარებელი, თუნდაც იგი სამხედრო ძალების დასუსტებისთვის ბევრ ნაწილადაც იქნეს დაქუცმაცებული, მყარად შეიძლება იყოს დაფუძნებული, და იქნება რა მართლმსაჯულების ხელმძღვანელობის ქვეშ დიდხანს გააგრძელებს თავის არსებობას; მაგრამ მტანჯველობა, ვერაგობითა და მძვინვარებით მიტაცებული და იმავე არაადამიანური ხერხებით დამკვიდრებული, ვერც მყარი, ვერც ხანგრძლივი ვერ შეიძლება იყოს, ვინაიდან სიმტკიცის თვისებაა საკუთარი დარღვევა (ибо свойство прочности есть собственное сокрушенiе) და ძალაუფლების ბოროტად გამოყენება ანგრევს ძალაუფლებას.

მის წინააღმდეგ აღმდგართა გამანადგურებელმა და აზიის მოშორებული ფარგლების დამმორჩილებელმა, მძვინვარე ნადირ შაჰმა, რომელმაც განუზომელი სიმდიდრე შეიძინა და არა მხოლოდ მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ხალხებში, არამედ მის მეზობლებშიც შიში და ძრწოლა დაბადა, მტანჯველთა ხვედრს თავი მაინც ვერ აარიდა. მისმა ძალადობრივმა სიკვდილმა სპარსეთი კვლავ შინაომებში ჩააგდო, რადგანაც სპარსეთის მომიჯნავე ხალხების სიმშვიდისა და უსაფრთხოებისთვის უზენაესმა ინება, რათა ნადირ შაჰის შვილს, მისი სულის სიმწირის გამო, და არც არავის შემდეგ მომყოლ მბრძანებელთაგან არ შეძლებოდა ხანებსა და მათ ოლქებზე საკმარისი უფროსობის მოპოვება.

ბევრი, ხშირი და ხანმოკლე ცვლილების შემდეგ, რომლებმაც სპარსეთი დღევანდელ მდგომარეობამდე მიიყვანა, ხოლო ჩვენი ვაჭრობა კი კასპიის ზღვაზე და იმ ქვეყნებში სრულ არარაობამდე დასცა, ეშმაკმა და მზაკვარმა აღა-მაჰმადხანმა, რომელიც ქერიმ-ხანის სიკვდილის შემდეგ საპყრობილიდან გამოვიდა, თავისი საწყისი მმართველობა ასტრაბადში თავისი ძმისადმი, მურთაზა-ყული-ხანისადმი ღალატითა და უმადურობით აღნიშნა, ვისგანაც თავისუფლებითა და უფლებებში აღდგენით იყო დავალებული, და არა მხოლოდ მისი მტერი და მდევნელი შეიქნა, არამედ მას ასტრაბადისა და მაზანდერანის, ხოლო შემდეგ კი გილანის ოლქები წაართვა, ხოლო თავის სხვა ძმებს კი სიცოცხლე მოუსწრაფა. იმავე დროიდან აშკარად გამოავლინა მან თავისი არაკეთილგანწყობა რუსეთის იმპერიისადმი ცნობილი მოღალატური და თავხედური საქციელით გრაფ ვოინოვიჩის მიმართ, რომელიც მაშინ ჩვენი კასპიის ფლოტილიის უფროსი გახლდათ.

ისპაჰანელი ალი-მურად-ხანის სიკვდილმა გზები გაუხსნა აღა-მაჰმად-ხანს ისპაჰანის დაუფლებისა და ამ მდიდარი დედაქალაქის გაძარცვით ანგარებათა გაზრდისკენ, რისი აღსრულების შემდეგაც, მიბრუნდა რა უბედური გილანელი გედაეთ-ხანის სადევნელად, უფრო მეტად ვერაგობით, ვიდრე სიმამაცით, დაეუფლა იგი ამ ოლქს და ქალაქ რეშთის მიერ აყვავებულ ვაჭრობას, რითაც მისმა საგანძურმა კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი მატება მიიღო. ამ წარმატებებითა და თავისი მფლობელობის გავრცელებით გაამაყებულმა, მიმართა მან, თავისი ძალაუფლების უფრო უკეთ დამკვიდრებისთვის, სპარსეთში უძლიერესი მფლობელის, შირაზელი ლუტფ-ალი-ხანის წინააღმდეგ, რომელსაც, მბრძანებლობდა რა სპარსეთის ზღვის ნაპირების გაყოლებით მდებარე და ინდოეთის მოსაზღვრე ოლქებზე, ჰქონდა კავშირები და ურთიერთობანი ინგლისელებთან, რომელთაგან დახმარებასაც ღებულობდა, მაგრამ აღა-მაჰმად-ხანმა, დაძლია რა იგი, დაიპყრო ოლქები და იერიშით აიღო შირაზი და ქერმანი და, დაატყვევა რა თავისი მოწინააღმდეგე, იგი თეირანში გააგზავნა, მიიღო რა აქაც ლუტფ-ალი-ხანის მთელი საგანძურები ნადავლად. ამ დიდი წარმატებების კვალდაკვალ, დაპყრობილი ოლქების თავისი ძალაუფლებისთვის შემოერთების შემდეგ, ავლენდა იგი განზრახვას, რომ თავისი ჯარების რიცხვი ორასი ათასამდე გაემრავლებინა. ამ განზრახვებმა და სპარსელთა ქურთისტანში ყოფნამ უკიდურესად შეაშფოთა ოტომანის პორტა; მაშინ ბაღდადის ძლიერი ფაშა, გვერდზე გადადო რა თავისი ზვიადობა, დესპანებს აგზავნიდა აღა-მაჰმად-ხანის ბანაკში. დაბოლოს, გასულ 1795 წელს მან თავისი ლაშქარი თურქული საზღვრების გაყოლებით ჩაატარა, თუმცა კი არსად ოტომანის პორტას საზღვრებს არ შეხებია: დიარბაქირის, ბაიაზეთის, ყარსისა და არზრუმის ფაშები თითქოსდა შეშფოთებული ჩანდნენ ამ მტაცებლის ლაშქრობით, და თავად პორტაც შეწუხებულად ამჟღავნებდა თავს და იმ მხრიდან ძლიერ შეშფოთებულადაც. მაგრამ ერთის მხრივ სპარსელთა შეუხებლობა თურქულ მიწებსა და მათ სარგებელთან, მეორეს მხრივ კი თურქი ფაშების მიერ აღა-მაჰმად-ხანის ყველა მოთხოვნის სწრაფი შესრულება და მათ მიერ მის მიმართ ყველგან შემწყნარებლობის გამოხატვა, და მისი მოთხოვნებით მისი ჯარებისთვის სურსათის გაგზავნაც კი, ნათლად ამტკიცებს მათ შორის არსებულ თანხმობას, ასე რომ შეიძლება ვიფიქროთ, რომ ის მზადებანიც, რომელთა აღმოჩენაც პორტამ საკუთარი დაცვის გარეგნული შესახედაობით აზიაში მოსაზღვრე ფაშებისთვის ბრძანა, მიაწოდა რა მათ არტილერია, სასიცოცხლო და მით უფრო საბრძოლო მარაგები, სპარსელთა ხელში შესაძლოა გადასულიყო იმ განზრახვით, რომ ამ მტაცებლის ხელით რუსეთის იმპერიის ღირსება შეურაცხეყოთ, აღმოეფხვრათ მისი ყველა სარგებელი და მთელი ეს იარაღიც მის წინააღმდეგ შემოებრუნებინათ.

ძნელი არ ყოფილა აღა-მაჰმად-ხანის დაყოლიება, რომელმაც უკვე დიდი ხანია რუსეთის აშკარა და ბოროტ მტრად გამოავლინა თავი, იმაზე, რომ რუსეთის მფარველობის ქვეშ შემოსულთა სადევნელად აღმართულიყო და ძარცვა-რბევისა და გაჩანაგებისთვის მიეყო ხელი, განავრცობდა რა მათ ჩვენს იმპერიასთან მოსაზღვრე ოლქებამდეც, და საფრთხეს შეუქმნიდა ამით საკუთრივ ჩვენს ფარგლებსაც; ხოლო უფრო მეტად კი თუ ამ მტაცებლის დაუსჯელი თავხედობა, გავრცელდებოდა რა მათ მხარეებამდე, მახერხებდა მთიელ ხალხებში აჯანყებისა და ამბოხებათა დათესვას ჩვენი ჯარების წინააღმდეგ, რომლებიც კავკასიის ხაზზე იმყოფებიან. გასულ წელს ადერბაიჯანის ოლქი იყო აღა-მაჰმად-ხანის მძარცველობისა და მძვინვარების საგანი; ძნელი არ იყო მისთვის ამდენად აღმატებული ძალებით ყველა ადერბაიჯანელი ხანის დამორჩილება და თავისი იარაღის მდინარე არაქსის მარცხენა ნაპირზე გადმოტანა; იქიდან მის შემდგომი ქცევა შეეხებოდა უკვე უშუალოდ ჩვენი იმპერიის სარგებელსა და უსაფრთხოებას, მაშინვე ჩვენ არ დავაყოვნეთ რომ მიგვეცა ამის გამო ჩვენი ბრძანებები გენერალ გოდოვიჩისადმი 1795 წლის 4 სექტემბერს, მაგრამ ამასობაში მტაცებელმა აღა-მაჰმად-ხანმა, მისთვის წინააღმდეგობის გაწევის მოსურნე ერევნის ხანი თავისი ძალაუფლების აღიარებაზე აიძულა და, დაიმორჩილა რა მისი ოლქი, ერთგულებისთვის მძევლები ჩამოართვა.

იმ ქვეყნებისთვის ასეთ მძიმე გარემოებებში შუშელი იბრაჰიმ-ხანი ერთია მთელი იმ ხანებიდან, რომელსაც არ განუცდია მტანჯველის უღელი, ვინაიდან, განიზრახა რა, რომ აზიური ჯარებისთვის მიუდგომელ საკუთარ ქალაქში დაეცვა თავი, ახერხებს კიდეც ამას და ამ დრომდე მასშია გამაგრებული. აღა-მაჰმად-ხანმა იგი თავის ზურგში დაიტოვა და მიიღო რა გადაწყვეტილება რუსეთის იმპერიის ყველაზე უფრო საზეიმო უფლებებისა და ღირსების შეურაცხყოფაზე და გენერალ გუდოვიჩის მიერ მისთვის გამოცხადებულის საწინააღმდეგოდ, მისივე წარმოგზავნილთა მეშვეობით, – რომლებიც მან გამოუგზავნა გენერალს მურთაზა-ყული-ხანის მიერ შეპყრობილ ტყვეთა გაცემის მოთხოვნით, რომელთაც ეს უკანასკნელი თავისთან აკავებდა როგორც მძევლებს თავისი დედისა და ახლო ნათესავების სიცოცხლეში დარწმუნებულობისთვის, რომლებიც მტანჯველს ჰყავს ტყვედ შეპყრობილი და ამ დრომდე მის ხელთ იმყოფებიან, – რათა არ შეხებოდა ის ერეკლე მეფის სამფლობელოებს, რომელიც სრულიად რუსეთის იმპერიის მფარველობის ქვეშ იმყოფება, და რომ ყველანაირი თავდასხმა მასზე ან მის სამფლობელოზე რუსეთის უფლებათა შეურაცხყოფად იქნებოდა მიჩნეული. მიუხედავად ამისა, ამაყი მტაცებელი შემოვიდა საქართველოში, სადაც, თავად დედაქალაქის დაუფლების შემდეგ, უკვე რამდენიმე წელია ჩვენი მფარველობის ქვეშ შემოსული ქართლისა და კახეთის მეფისგან, ღვთის ტაძრების გაძარცვისა და დარბევის შემდეგ, და მიწების გაჩანაგების შემდეგ, ქრისტიანთა დიდი რიცხვის ტყვეობაში წაყვანისა და ბევრი სხვა განუკითხაობის ჩადენის შემდეგ, განჯის გავლით იგი კასპიის ზღვის ნაპირებისკენ მიბრუნდა იმ ხანების სადევნელად, რომლებიც ჩვენ გვემხრობიან, მშვიდობის მოყვარულნი არიან და ჩვენი ქვეშევრდომების ვაჭრობასაც ყოველთვის ხელს უწყობდნენ.

ამ მძარცველის მიერ ბევრჯერ მოყენებულმა ამდენად გაშმაგებულმა შეურაცხყოფებმა და შირვანისა და დაღესტნის ოლქისკენ მისმა ლაშქრობამ, რომლებიც კასპიის ზღვის პირას მდებარეობენ და ჩვენ გვესაზღვრებიან, უახლოვდება რა ჩვენს საზღვრებს და იმ მიწებში ამხობს ყველაფერ იმას, რაც ჩვენს სარგებელსა და მომგებიანობას შესაძლოა ეხებოდეს, ავლენს აშკარა განზრახვას, რომ ამ მხრიდან ჩვენ საზრუნავში ჩაგვაგდოს და აღაგზნებს რა მთიელ ხალხებში შფოთიანობას, მაშინ თავად ჩვენი საზღვრებიც საფრთხეში მოიყვანოს, მიიქცია კიდეც სამართლიანად მთელი ჩვენი ყურადღება. 

ყოველივე ზემოთ ახსნილის შედეგად, მრავალი უხერხულობისა და თავად საფრთხეთა თავიდან აცილებისთვის, რომლებიც მომდინარეობს მუხთალი აღა-მაჰმად-ხანის მტანჯველი ძალაუფლების თავად ჩვენს საზღვრებამდე გავრცელებისა და დამკვიდრებისგან, ხოლო უფრო მეტად კი კასპიის ზღვის ნაპირებზე, რომელმაც უკვე მოახერხა თითქმის მთელ სპარსეთზე ძლიერი მფლობელობის დამყარება, და რომელიც ყოველთვის ჩვენი იმპერიის მტრად ავლენდა თავს, ჩვენი ვაჭრობის ყველა სარგებელსა და მოგებას ავიწროვებდა, ამასთანავე სპარსეთთან ჩვენი ტრაქტატების თავხედური დარღვევის გამოც, რომლებშიც რუსეთისთვის მონიჭებული უფლებები და უპირატესობანი შეძენილი გახლდათ იმ ოლქების დათმობით, რომლებიც მარადიულად დიდების ღირსი იმპერატორის პეტრე დიდის იარაღით იქნა დაპყრობილი, და ბოლოს, ქართლისა და კახეთის მეფის, ბევრი კეთილგანწყობილი ხანისა და დაღესტნელი მფლობელის ძლიერი დახმარებისთვის, რომლებიც ჩვენს დაცვასა და მფარველობას შეჰღაღადებენ, უკეთესად მივიჩნიეთ ჩვენ, რომ იმ ძალებისა და საშუალებათა მმართველად თქვენ აგვერჩიეთ, რომელთა გამოყენებაც ამ შემთხვევაში კეთილად მიგვაჩნია. თქვენი ახლანდელი გაგზავნისას, იმ ვრცელი, ძნელი და მნიშვნელოვანი მსახურების თაობაზე, რომელიც თქვენ იმ ქვეყნებში მოგელით, დაწვრილებითი ახსნა და განმარტება მოგეცით, თან გიბოძეთ რა ყველა ნაწილში სრული ნებართვა და აღგჭურვეთ მთელი საჭირო ძალაუფლებით, თქვენდამი ჩაბარებული საქმეების საუკეთესოდ წარმართვისთვის ამდენად დაშორებულ ქვეყნებში, სადაც, მიჰყვებით რა თქვენთვის მოცემულ წესებს, რომლებიც იმპერიის უკეთეს სარგებელზეა დაფუძნებული, ამაში და უწინ ჩვენგან ამ საკითხზე მოცემულ დარიგებებშიც, ასევე თქვენი საკუთარი მოსაზრებანიცა და შეხედულებანიც, გარემოებათა მიხედვით წარმოქმნილნი, იქ საუკეთესო ხელმძღვანელები იქნებიან”.

გრაფ ვ. ა. ზუბოვს ებრძანა გამგზავრებულიყო კავკასიის გუბერნიაში, გუდოვიჩის ადგილსამყოფელში, და მიიღებდა რა მისგან ყველა იმ ცნობას, რომელსაც ის აუცილებლად მიიჩნევდა, მიეღო საზღვარგარეთ ლაშქრობისთვის დანიშნულ ჯარებზე უფროსობა. საექსპედიციო კორპუსის ცალკეული ნაწილების მეთაურობისთვის მივლინებულ იქნა შვიდი გენერალი და ერთი ბრიგადირი*, რომელთაც ებრძანათ კიდეც გენერალ-პორუჩიკ გრაფ ზუბოვთან გამოცხადებულიყვნენ (*გენერალ-მაიორები სერგეი-ბულგაკოვი, ივანე საველიევი, ალექსანდრე რიმსკი-კორსაკოვი, გაბრიელ რახმანოვი, თავადი პავლე ციციანოვი, ბარონი ფონ-ბენინგსენი, მატვეი პლატოვი და ბრიგადირი გრაფი თედორე აპრაკსინი). სალაშქროდ გასვლის მოხდენა ნავარაუდევი იყო ყველაზე უფრო ადრეულ გაზაფხულზე, რათა, ისარგებლებდნენ რა წელიწადის საუკეთესო დროით, რაიმენაირი შედეგების მიღწევა შესაძლებელი ყოფილიყო უკვე ძლიერი სიცხეების დადგომამდე, რომლებიც იქ ჩვეულებრივ ივნისის, ივლისისა და აგვისტოს თვეებში იცის ხოლმე.

შედგენილი გეგმის მიხედვით ნავარაუდევი იყო საომარი მოქმედებების დაწყება ორი მხრიდან: კასპიის ზღვის ნაპირითა და საქართველოს მხრიდან.

“ორი ბატალიონის შენარჩუნებას, წერდა ეკატერინე II (Въ томъ же указе отъ 10-го февраля 1796 года), რომლებიც საქართველოში გასულ შემოდგომაზე შევიდნენ, და მათ უსწრაფეს გაძლიერებას, რათა ამით შესაძლებელი იყოს ამ ნაწილის მოქმედებებში ჩართვაც, მთელი თქვენი მზრუნველობა უნდა მიაქციოთ. როგორც კი მოახერხებთ თქვენ ამის შეერთებას, მაშინვე უნდა მიმართოთ იგი ტფილისის დაკავებისა და ერეკლე მეფის აღდგენისკენ არა მხოლოდ დედაქალაქში, არამედ მის სხვა ოლქებშიც, თვალს მიადევნებთ რა მხოლოდ იმას, რომ არ დაჰყოთ თქვენი ჯარები და საკუთრივ მეფე ერეკლეს დაუთმოთ ის, რომ მან მის ხელთ არსებული საშუალებებით, მორჩილებაში მოიყვანოს თავისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფნი და ურთიერთობებით კი მეზობელი ხანები ერევნისა და სხვა ადერბაიჯანელი მფლობელები, რომლებიც ოტომანის პორტას საზღვრების მახლობლობაში მბრძანებლობენ.

ამ კორპუსის საგანი და დანიშნულებაა საქართველოს განთავისუფლება და მისი მეფის გაძლიერება, ასევე სომეხი მელიქებისა ყარაბაღში და შუშელი იბრაჰიმ-ხანისა, რომელიც მტკიცედ და ვაჟკაცურად ეწინააღმდეგება აღა-მაჰმად-ხანს, და სხვა შევიწროვებული და ჩვენდამი კეთილგანწყობილი ხანებისაც, რომლებიც მტანჯველის მძვინვარე ხელისუფლებისგან განთავისუფლებას ეძიებენ; და რადგანაც პირადად თქვენი წინამძღოლობით მოქმედი ჯარების საგანი და მთავარი ძალისხმევა მისწრაფებული იქნება კასპიის ზღვის ნაპირების გაყოლებით, ამიტომ ამის შესაბამისად და იმ გამარჯვებათა შემსუბუქებისთვის, ამ კავკასიის კორპუსის მოქმედებებიც გავრცელებული უნდა იქნას ტფილისიდან ქვემოთ მდინარე მტკვრის გაყოლებაზე განჯისკენ და ამ ქალაქის გავლით, აღადგენენ რა ყარაბაღში მცხოვრებ ქრისტიანებს, და გამოავლენენ რა განზრახვას შუშის ციხესიმაგრის მხარეს იბრაჰიმ-ხანის განთავისუფლებისთვის, უნდა ისწრაფვოდნენ კასპიის კორპუსთან კავშირის უსწრაფესად დამყარებისკენ, და თქვენც არ დააყოვნებთ ყოველივე იმის გაკეთებას, რაც ამას შეიძლება ხელს უწყობდეს.

შუშის ხანის აღდგენის შემდეგ, აღა-მაჰმად-ხანის ჯარების ყველგან დამარცხებისთვის სასურველი იქნება, რომ, გადაიყვანთ რა მას (კორპუსს) არაქსის მარჯვენა ნაპირზე, ისწრაფვოთ იმ ქვეყნებში მტაცებლის ძალაუფლების დამხობისკენ და იქაური და ადერბაიჯანელი ხანების გაერთიანებისთვის მოწოდებისკენ, რომლებიც, მათი საერთო მტრისა და მდევნელის წინააღმდეგ, ჩვენი მფარველობის ქვეშ იმოქმედებენ. კავკასიის კორპუსი კი თავის ერთობლივ ოპერაციებს გააგრძელებს მტკვარსა და არაქსს შორის ამ ორი მდინარის შესართავამდე, მიმართავს რა ყველა საშუალებას კასპიის კორპუსთან კომუნიკაციის მოსახერხებლად დამკვიდრებაზე, რომელიც პირადად თქვენი წინამძღოლობით იმოქმედებს. მეორეს მხრივ, მანამდე, იმ ჯარების შეერთების შემდეგ, რომლებმაც კასპიის კორპუსი უნდა შეადგინონ, და მის მიერ დარუბანდის დაკავების შემდეგ, ექნება რა ფლოტილიის მხარდაჭერა, აღა-მაჰმად-ხანის ჯარებზე ძლიერი და გაბედული შეტევით – რომლებიც, უკანასკნელი ცნობების მიხედვით, კასპიის ზღვის ნაპირებისკენ, შირვანის ოლქისკენ გამოემართნენ, – ეცადეთ რომ ბრძოლა გაუმართოთ მტკვრისა და არაქსის აქეთა მხარეს და აიღოთ ქალაქი და პორტი ბაქო, სადაც დააარსეთ კიდეც მთავარი დეპო, და ამით ყურადღებას გადმოატანინებთ რა (სპარსელთა) მთავარ ძალებს კავკასიის კორპუსისგან, შეუმსუბექებთ მას გამარჯვებებს და თქვენთან უსწრაფეს, უკეთეს და ყველაზე უფრო უსაფრთხო შეერთებას: ჩვენი იარაღის საწყისი წარმატებანი, პირველი გამარჯვებები და მათით შეძენილი დიდება, გადაწყვეტს ბევრ შედეგს და შეამსუბუქებს შემდგომ ღონისძიებებს”.

ამრიგად, მოძრაობდა რა კასპიის ზღვის ნაპირის გაყოლებით, ზუბოვს უნდა დაეკავებინა დარუბანდი და ბაქო, სადაც უნდა შეერთებინა თავისი ძალები კასპიის ზღვის ფლოტილიასთან და პროვიანტისა და საბრძოლო მასალების მთავარი საწყობიც დაეარსებინა. სწორედ იმავე დროს, გააძლიერებდა რა საქართველოში მყოფ ჯარებს, და მისცემდა რა მათ კავკასიის კორპუსის სახელწოდებას, ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა მათ დაძვრას მდინარეების მტკვრისა და არაქსის შესართავისკენ, სადაც, შევიდოდნენ რა კავშირში კასპიის კორპუსთან, რომელიც გრაფ ზუბოვის უშუალო უფროსობის ქვეშ იმყოფებოდა, მათ შეეძლოთ ერთობლივი ძალებით ემოქმედათ აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ.

კავკასიის კორპუსის მოქმედებათა უმთავრესი მიზანი იყო ყარაბაღელი მელიქების, შუშის ხანისა და სხვა ხანებისა და მფლობელების აღდგენა, რომელთაც სურდათ აღა-მაჰმად-ხანის ტირანული უღლისგან თავის დაეღწიათ.

უკანასკნელის ძალაუფლებისმოყვარული ჩანაფიქრების მოსპობა, რომელიც მომავალი საომარი მოქმედებების მთელ არსს შეადგენდა, აიძულებდა ჩვენს მთავრობას რომ სურვილი ჰქონოდა, რათა კავკასიის კორპუსი რაც შეიძლებოდა სწრაფად წასულიყო განჯაზე კასპიის კორპუსთან შესაერთებლად. ხოლო ერევნის სახანოში და მდინარე არაქსის ზემო დინების ყველა სხვა ოლქში სიმშვიდის დამყარება კი, საკუთრივ მეფე ერეკლეზე იყო მინდობილი, იმ მოსაზრებით, რომ თურქეთის მოსაზღვრე ოლქებში რუსული ჯარების შესვლით, ოტომანის პორტასთვის შეშფოთებისა და განგაშის საბაბი არ მიგვეცა.

ვიწყებდით რა ერთდროულად საომარ მოქმედებებს საქართველოში, დაღესტანში და კასპიის ზღვის სანაპიროზე, ჩვენ, რა თქმა უნდა, არ შეგვეძლო განგვესაზღვრა, თუ საით მიმართავდა აღა-მაჰმად-ხანი თავის ჯარებს (полчища). მხედველობაში გვქონდა რა, რომ ჩვენი მთავარი ძალები განკუთვნილი იყო დაღესტანში და კასპიის ზღვის ნაპირის გაყოლებაზე მოქმედებისთვის, ყველაზე უფრო სასურველი იქნებოდა, რომ სპარსელები დაღესტანზე დაძრულიყვნენ. მაშინ კავკასიის კორპუსს, რომელსაც თავის პირისპირ მოწინააღმდეგის მხოლოდ უმნიშვნელო ძალები ეყოლებოდა და მარცხენა მხრიდან მდინარე მტკვრის დინებით იქნებოდა დაფარული, სწრაფი მოძრაობით შეეძლო სპარსელთა ზურგში შემოსულიყო და ისინი უკიდურესად გაძნელებულ მდგომარეობაში ჩაეყენებინა: შევიწროვებულნი იქნებოდნენ რა ფრონტიდან, არც უკან დასახევი გზა ექნებოდათ. ამასთანავე ჩვენი კასპიის ფლოტილიის მოქმედებებს ბაქოს, სალიანისა და თალიშის ნაპირებთან და ერთერთ ამ ნაპირზე რუსული ჯარების გადახმას შეეძლო წაეხალისებინა და ხელიც შეეწყო ხანების აჯანყებისთვის აღა-მაჰმად-ხანის მფლობელობის დასამხობად.

მაგრამ თუკი იგი, შეიგნებდა რა დაღესტანზე მოძრაობის მთელ ვერმომგებიანობას, ისევ განჯისა და საქართველოსკენ შებრუნდებოდა და კავკასიის კორპუსის პირისპირ დადგებოდა, მაშინ უკანასკნელს, დაიკავებდა რა მაგარ და ძნელად მისადგომ ადგილებს, იმ დრომდე უნდა შეეკავებინა მოწინააღმდეგე, სანამ კასპიის კორპუსი ბაქოს დაკავებით, შირვანის ოლქის დაპყრობითა და მდინარეების მტკვრისა და არაქსისკენ სწრაფი მოძრაობით, სპარსელების ზურგში შემოვიდოდა და აიძულებდა მათ სწრაფად უკან დაეხიათ, კავკასიის კორპუსის ჯარების დევნაზე უარი ეთქვათ.

ყველა შემთხვევაში კი, დაიწყებდნენ თუ არა სპარსელები რუსულ ჯარებთან შეჯახების ძიებას, ანდა, არ ექნებოდათ რა დამარცხების განცდის სურვილი, სპარსეთის სიღრმეში უკან დაიხევდნენ, გრაფ ზუბოვს ნაბრძანები ჰქონდა ჯარების ყველა ნაწილი თავისი უფროსობის ქვეშ შეეერთებინა, არაქსამდე მთელი სივრცე სპარსელთაგან გაეწმინდა, აღა-მაჰმად-ხანის მიერ განდევნილი ხანები აღედგინა, საქართველოში სიმშვიდე დაემკვიდრებინა და, განალაგებდა რა ჯარებს ბანაკად არაქსის ნაპირებზე, მოეცადა, სანამ სიცხეები გადაივლიდა და შემოდგომა დადგებოდა, ხელსაყრელი დრო შემდგომი მოქმედებებისთვის.

ამასობაში, სანამ ბანაკად განლაგებული ჯარები დაისვენებდნენ და თავს მოიწესრიგებდნენ, კასპიური ფლოტილიის უფროსს, კონტრ-ადმირალ ფიოდოროვს, გილანში ექსპედიციისა და იქაურ ნაპირებზე ძლიერი დესანტის გადასხმისთვის ყველა აუცილებელი მზადება უნდა მოეხდინა, მურთაზა-ყული-ხანის თავის ღირსებაში აღდგენისთვის ხელშეწყობის მიზნით.

გილანის ნაპირებზე გადასხმის მოწყობა ივარაუდებოდა სწორედ იმ ხანებში, როცა სახმელეთო ჯარები, შემოდგომის დადგომისთანავე, გადავიდოდნენ რა მდინარე არაქსზე, უფრო შორსაც დაიძვრებოდნენ “აღა-მაჰმად-ხანის ძალებისა და ძალაუფლების გასანადგურებლად”.

წარმატება ამ შემთხვევაში რამდენადაც მოქმედებათა სისწრაფეზე და ჯარების სიმამაცეზე იყო დამოკიდებული, იმდენადვე, თუ უფრო მეტადაც არა, თავად მთავარსარდლის ქცევაზეც. ამიტომ ჩვენი მთავრობა აუცილებლად მიიჩნევდა გრაფ ზუბოვის ყურადღების ამაზე მიპყრობას, მიუთითა რა მას, რომ ხალხების უკეთესი დარწმუნება იმაში, რომ ჩვენი წარმატებები მის სასიკეთოდ მობრუნდება, არის ჯარების უხინჯო ქცევა, მცხოვრებთა არშევიწროვება, შემწყნარებლობა, მკაცრი სამართლიანობა, მათი თხოვნებისადმი ყურადღება და ქონებისა და საკუთრების უზრუნველყოფა. ზობოვს დაევალა მიეღო მასზე დამოკიდებული ყველა ზომა ტარკის შამხალის, ყარაყაიდაღის უცმის, ყაზიყუმუხის მფლობელისა და ავარიის ხანის რუსეთის ერთგულებაში განმტკიცებისთვის, გამოარჩევდა და დააჯილდოვებდა რა მათ დამსახურების და მიხედვით, საჩუქრებითა და ფულით.

“ჩვენი ჯარების დაღესტანში ყოფნის დროს, წერდა იმპერატრიცა ეკატერინე II, უმტკიცესად ადევნეთ თვალყური, რათა ლეკები და სხვა მტაცებელი მთიელი ხალხები შეკავებულნი იქნენ თავდასხმებისგან, რაშიც ყველაზე უფრო უკეთ მიაღწევთ წარმატებას, თუ შეაკავებთ თქვენს მსუბუქ ჯარებს მათი ყოველგვარი გაბოროტებისგან (отъ всякаго съ ними озлобленiя или совместничества); ვინაიდან როცა ეხები მათ უფლებებსა და საკუთრებას, ადვილად ეძლევათ მათ შურისძიების ხალისი, ხოლო უფრო მეტად კი როცა დაკავებული ხარ ხალხების დამორჩილებით, იარაღით ვერმოთვინიერებულისა და რომლებიც სამყაროს შექმნიდან არავის ძალაუფლებას არ აღიარებდნენ, და არ შეხვალთ რა მათი მთებისა და ხეობების შიგნით, არ გააბოროტოთ ისინი და გააფთრებასა და სასოწარკვეთილებაში არ მოიყვანოთ მათი საცხოვრებლებისა და ქოხების დარბევითა და საქონლის გატაცებით. ავარიის ხანს, ვისი სამფლობელოებიც მთათა ხეობებში ძევს, შეუძლია მათი შეკავება და ამ მიზეზით მისი კეთილგანწყობა და ერთგულება მეტად სასარგებლო შეიძლება იყოს. არ შეხვალთ რა ამ მტაცებელი და მამაცი ხალხების მთებში და არ შეეხებით რა მათ საცხოვრებელსა და საკუთრებას, შეეცადეთ მოახერხოთ მათი სიმშვიდეში შენარჩუნება, მოიძულებთ რა არასაჭირო ძარცვას, რის წინააღმდეგაც უფრო მეტად სასარგებლოა საკუთარი სიფრთხილის გამრავლება და ამით თავხედების დასჯა, ვიდრე რამდენიმე მტაცებლის ძარცვის გამო მთელი ხალხისთვის სამაგიეროს გადახდა და საკუთარი თავის წინააღმდეგ მთელი ხალხის შურისძიების აღგზნება და ხეობებში ძნელი ლაშქრობებით ხალხის ამაოდ დაკარგვა, დროის ხარჯვა და უსარგებლო გამარჯვებების მოპოვება და ამის გამო გაბოროტების გამრავლებით საკუთარ თავზე არა მტაცებლური თარეშების დატეხვა, არამედ საცხოვრებელ- და საკუთრებაწართმეულთა ერთობლივი და ძლიერი თავდასხმებისა, რომლებიც საერთო სასოწარკვეთილებითა და შურისმაძიებლობით იქნებიან გაერთიენებულნი.

დაიცავთ რა ასეთივე წესებს ჩვენი იმ ჯარების საქციელშიც, რომლებიც საქართველოში შევიდნენ და მათ ლაშქრობებში განჯისკენ და უფრო შორსაც, კავკასიის კორპუსის დახმარებისთვის, ხოლო უფრო მეტად კი იმისთვის, რათა საკუთარ ხელში გყავდეთ საქართველოს მეფის, მისი ცოლისა და შვილების და ამ ხალხის უკეთეს ადამიანთა ერთგულებისთვის მძევლები, საჭირო იქნება ჩვენს ჯარებს შემოუერთოთ თუნდაც ათასი რჩეული ქართველი და მათთან ერთად დედოფლის ის ვაჟიშვილები, რომლებთანაც იგი ყველაზე უფრო მეტადაა დაკავშირებული. ხოლო რათა უფრო მეტად გულდაჯერებულნი ვიყოთ (მეფის) უფროს ვაჟიშვილშიც, გიორგი ბატონიშვილში, საქართველოს სამეფოს მემკვიდრეში, ჯარებში უნდა აიყვანოთ მისი ძე, დავით ბატონიშვილი, რომელსაც გასულ წელს ჩვენი არმიის პოლკოვნიკობა ეწყალობა, და სხვებიც, რომლებიც უფრო მეტად დააკავშირებდნენ რა თავიანთ ნათესავებს ჩვენს სარგებელთან, მოახერხებდნენ სასურველი ერთსულოვნების დამკვიდრებას მათში ჩვენდამი ერთგულებასა და ჩვენს მომხრეობაში”.

სომეხი მელიქებისა და მათი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ყარაბაღელი მაცხოვრებლების რუსეთისადმი ერთიან დამოკიდებულებაში ჩაყენებით, სომეხთა პატრიარქის ჩვენს მხარეზე მომხრობით, ჩვენი მომხრე ხანებისა და ამიერკავკასიის მთელი ქრისტიანული მოსახლეობის მფარველობით და ბოლოს საქართველოს სამეფოს განვრცობით მასთან განჯისა და ერევნის სახანოების შემოერთების გზით ჩვენ შეგვეძლო მნიშვნელოვანი გავლენის შეძენა სპარსეთისა და თურქეთის საქმეებზე.

“გულგრილი ვართ რა, წერდა იმპერატრიცა ეკატერინე II გრაფ ზუბოვისადმი თავისი დარიგების ბოლოში, სპარსეთის სამხრეთ და ჩვენი იმპერიისგან მოშორებულ ოლქებში მიმდინარე მოვლენებისადმი, მაინც არ შეგვიძლია არ მივაპყროთ მთელი ჩვენი ყურადღება ჩვენი საზღვრებისა და კასპიის ზღვის ნაპირების დაცვას, ისეთი მდგომარეობით, რომ იქ მბრძანებელთაგან არავინ არ შეიძლებოდეს იყოს რუსეთის იმპერიისთვის საშიში, არამედ, ამის საპირისპიროდ, მშვიდობისმოყვარეობით, ერთგულებითა და გულმოდგინებით სასარგებლო რუსებისთვისაც და სპარსელებისთვისაც.

ჩვენი ჯარების ძლიერი შეტევა და ამით მდინარე არაქსის მარცხენა ნაპირიდან აღა-მაჰმად-ხანის მოცილება, დაღესტნისა და შირვანის ოლქების დაცვა, საქართველოსა და სომხეთის აღდგენა, შუშელი იბრაჰიმ-ხანის განთავისუფლება და აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ დასავლეთში მასთან (იბრაჰიმთან) ადერბაიჯანელი ხანების შეერთება, ენზელისა და ასტრაბადის ყურეებში ჩვენი ჯარების გადასხმა და სახმელეთო ჯარებისგან მათი დახმარება, რაც მისწრაფებული იქნება მურთაზა-ყული-ხანის გაძლიერებისკენ თალიშის ხანის დახმარებით გილანის, მაზანდერანისა და ასტრაბადის ოლქების დასაუფლებლად, და, ბოლოს, თურქმენების დივერსია აღმოსავლეთში – ყველა ეს სხვადასხვა მოძრაობა, მისწრაფებული ერთი და იმავე საგნისკენ, აღა-მაჰმად-ხანის ისედაც უკვე ზედმეტად განვრცობილი ძალაუფლების მოსპობისკენ, ნავარაუდევი მიზნის მიღწევისთვის მოსახერხებელია. ყველაფერი ის, რამაც ამას დახმარება შეუძლია გაუწიოს და ეს მნიშვნელოვანი ღონისძიება დაამკვიდროს, თქვენ, რა თქმა უნდა, მხედველობიდან არ გამოგრჩებათ”.

ასეთი იყო მთავრობის შეხედულებანი და ვარაუდები სპარსეთში ჩვენს მოსალოდნელ მოქმედებებთან მიმართებაში.

ნავარაუდევი მიზნის უკეთესად მიღწევისა და ჩვენს მხარეზე სომხების უსწრაფესად მოზიდვისთვის, გადაწყვეტილ იქნა ამ საქმეში მონაწილეობისთვის სომეხთა მთავარეპისკოპოსის იოსების მოწოდება.

“მის იმპერატორობით უდიდებულესობას, წერდა გრაფი პლატონ ზუბოვი მთავარეპისკოპოსს (Въ отношенiи отъ 19-го февраля 1796 года, № 16. Собранiе актовъ, относящихся къ исторiи армянскаго народа. Москва, изд. 1838 года, т. III, 336), სურს ბრძანოს გაიგზავნოს სპარსეთში ჯარების ძლიერი კორპუსი, ჩემი ძმის გრაფ ვალერიან ალექსანდრეს ძის წინამძღოლობით. ვატყობინებ რა ამის შესახებ თქვენს მაღალყოვლადუწმინდესობას თქვენი საკუთარი ცნობისთვის, უმორჩილესად გთხოვთ გვიჩვენოთ სამსახურისთვის თქვენი გულმოდგინების ახალი ნიშანი, გაემგზავროთ მოზდოკში, ჩემს ძმასთან შესახვედრად, სპარსეთისა და ამ სახელმწიფოს მოსაზღვრე ხალხების საქმეთა თაობაზე ახსნა-განმარტებისთვის, რომელთა შესახებაც თქვენ ამდენად ვრცელი და დაწვრილებითი ცოდნა გაგაჩნიათ”.

იოსებმა მაშინვე ისარგებლა ასეთი მიპატიჟებით და კავკასიის ხაზზე გაემგზავრა. 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა