[შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ამონარიდს ქართველი მემატიანის სუმბატ დავითის-ძის თხზულებიდან «ცხორებაჲ და უწყებაჲ ბაგრატონიანთა» (თბილისი, 1990, გვ. 51-56). მასში თავიდან მოკლედ და სქემატურადაა გადმოცემული საქართველოს ცხოვრება, ხოლო შემდეგ კი შედარებით უფრო დაწვრილებითაა მოთხრობილი გიორგი I-ის ტახტზე ასვლის შემდგომი ამბები და მისი ბრძოლა სამხრეთ საქართველოში ბიზანტიის იმპერატორთან ბასილი II-თან; აგრეთვე ბასილი II-ის ჯარში რუსების გამოჩენისა და მათთან ბრძოლაში ქართული ჯარის ერთი ნაწილის დამარცხების შესახებ, რასაც შედეგად ბიზანტიისა და საქართველოს ხელისუფალთ შორის ზავის დადება მოჰყვა. ტექტსი გამოსაცემად მოამზადა, გამოკვლევა, შენიშვნები და საძიებლები დაურთო გონელი არახმიამ, და ქვემოთ მისი შენიშვნები დახრილი შრიფტითაა ნაჩვენები]
გარდაიცვალა გურგენ, ძე გურგენის ძისა ბაგრატ მამფალისაჲ, ქრონიკონსა რჴჱ (968 წ.).
გარდაიცვალა ადარნასე, ძე სუმბატ კურატპალატისა, ძმაჲ ბაგრატ რეგუნისა, ქრონიკონსა სგ (983 წ.) და დაუტევა ძე დავით მცირე.
გარდაიცვალა სუმბატ ერისთავთერისთავი, კაცი მართალი, ძე დავით მამფალისაჲ, არტანუჯელი, ქრონიკონსა სჱ (988 წ.) და დაუტევნა ძენი ორნი: დავით და ბაგრატ. და შემდგომად მიცვალებისა მისისა დღესა მეორმოცესა გარდაიცვალა ძე მისი ბაგრატ და დაუტევნა ძენი ორნი: სუმბატ და გურგენ.
გარდაიცვალა სუმბატ, ძე ბაგრატ რეგუნისა, ქართველთა მეფისაჲ ქრონიკონსა სიბ (992 წ.) და არა ესუა შვილი.
გარდაიცვალა დავით, ძე სუმბატ ერისთავთერისთავისა დიდებულისა, კაცისა მართლისა. და გარდაიცვალა ბაგრატ რეგუენი ქართველთა მეფე, ძე კურთხეულისა სუმბატ კურატპალატისა, ქრონიკონსა სიდ (994 წ.) და დაუტევა ძე თჳსი უხუცესი გურგენ, რომელსა უწოდეს მეფეთმეფე. და ამას გურგენს ესუა ბაგრატ დედით აფხაზთა მეფისა დისწული, დემეტრესი და თეოდოსესი. ვიდრე გურგენის გამეფებამდე ესე ბაგრატ მეფე იქმნა აფხაზეთს და ამისთჳს გურგენს მეფეთმეფობაჲ ეწოდა.
გარდაიცვალა დავით დიდი კურაპალატი, ძე ადარნასე კურაპალატისაჲ, ქრონიკონსა სკა (1001 წ.), და არა ესუა ძე. და აოჴრდა იმიერ-ტაო. და გამოვიდა ბასილი ბერძენთა მეფე (ბიზანტიის იმპერატორი ბასილი II /976-1025/) და მისცნეს მას ციხენი აზნაურთა ამა დავითისთა. და დაიპყრა ბასილი მეფემან მამული დავით კურაპალატისაჲ. და მივიდეს მის წინაშე ბაგრატ აფხაზთა მეფე [და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა. გვ. 68, § 81/) მამაჲ მისი გურგენ. და მოსცა მათ ბასილი მეფემან პატივი, გურგენს მაგისტროსობაჲ და ბაგრატს კურატპალატობაჲ, რათამცა ვითარ მტერ ყვნა ერთმანერთისა მიმართ მამა-ძენი ესე, და ამით ღონითა იძმაცვა. ხოლო გურგენ ჭეშმარიტი და მართალი იყო და ვერა აღძრა გული მისი ზაკჳთა ამით მიზეზითა და ვერა უძლო ღონისძიებითა.
გარდაიცვალა ესე გურგენ მეფეთმეფე, ძე ბაგრატ ქართველთა მეფისაჲ, ქრონიკონსა სკჱ (1008 წ.), და დაუტევა ძე ესე თჳსი ბაგრატ აფხაზთა მეფე, კურატპალატი დიდი, და ეუფლა ტაოს მამულსა თჳსსა, და დაიპყრა ყოველი კავკასია თვითმპყრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენადმდე. ხოლო ადარბადაგანი და შირვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ჴელმწიფებითა ნებიერად განაგებდა. მეფე სპარსთა მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თჳსითა უფროს სახლეულთა თჳსთასა, და ბერძენთ მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე.
და ამან ბაგრატ კურატპალატმან მოიყვანნა კლარჯნი ჴელმწიფენი სუმბატ და გურგენ, ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თჳსნი მამის დისწულნი, დარბაზობად მის წინაშე ციხესა შინა ფანასკერტისასა და მუნ შინა შეიპყრნა იგინი. და აღიჴუნა ქუეყანანი და ციხენი მათნი, რამეთუ იგინი პატიმარ ყვნა ციხესა შინა თმოგჳსასა. და მუნ ციხესა შინა თმოგჳსასა გარდაიცვალა სუმბატ არტანუჯელი ქრონიკონსა სლა (1011 წ.). და ეგრეთვე მასვე წელსა შინა გურგენიცა გარდაიცვალა, ძმაჲ სუმბატისი, ქრონიკონსა სლბ (1012 წ.). ხოლო შვილნი მათნი წარვიდეს კონსტანტინოპოლედ, ძე სუმბატისი ბაგრატ და ძე გურგენისი დემეტრე ბასილი მეფისა წინაშე, და მათნივე შვილნი კლარჯთა მეფეთანი რომელ დაშთეს ამას ქუეყანასა, მოისრნეს ყოველნი სიკუდილითა პატიმრობასა შინა.
ამისსა შემდგომად მოვლო ბაგრატ ყოველი სამეფო თვისი, აფხზეთი, ჰერეთი და კახეთი, მოვიდა და დაიზამთრა ჴევთა ტაოსათა. და მო-რა-იწია ზაფხული, მოვიდა მასვე ციხესა ფანასკერტისასა წელსა მესამესა და მუნ გარდაიცვალა ესე ბაგრატ ქრონიკონსა სლდ (1014 წ.), თუესა მაისსა ზ (7 მაისი), დღესა პარასკევსა. და დაუტევა ძე თჳსი გიორგი და დაჯდა იგი მეფედ წლისა იჱ (18 წელი).
ხოლო დაჯდა რა ესე გიორგი მეფედ, გან[უ]დგა (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 69, § 86/) ამას ქუეყანა ჰერეთ-კახეთისაჲ და ღადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნეს ერისთავნი. მათ ქუეყანათ კუალადვე ეუფლნეს მათნი უფალნი, რომელთა პირველ აქუნდათ იგი.
და ამის გიორგის მეფობისა მეშვიდესა წელსა გამოვიდა ბასილი ბერძენთა მეფე ამას გიორგის მეფესა ზედა. ხოლო ესე გიორგი განვიდა ლაშქრითა დიდითა და დაიბანაკეს ქუეყანასა ბასიანისასა ორთავე მრავალ დღეს და არა მივიდეს ბრძოლად ერთმანერთსა ზედა, არამედ მოერიდა გიორგი და მოვიდა და დაწუა ქალაქი ოლთისი. [და მუნით მოვიდა კოლასა და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ «მატიანე ქართლისას» ტექსტის კიხედვით /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 69, § 87/) გამოუდგა კუალსა და მოუდგა უკანა მეფე ბერძენთა. და შეკრბეს რა უაკანამავალნი გიორგისნი და წინამავალნი ბასილისნი ლაშქარნი, იქმნა ბრძოლაჲ დიდი სოფელსა შინა, რომელსა ეწოდების შირიმთა. და მრავლად მოისრნეს ორკერძოვე და მოიკლნეს მუნ დიდნი ერისთავნი, რატი ძე ლიპარიტისი და ხურსი. და ვითარცა მოესმა ჴმაჲ ომისაჲ გიორგი მეფესა, აღბორგნეს, განვიდეს და მოვიდეს ადგილსა მას, სადა იყვნეს ბრძოლად, და მოვიდა მუნ ბასილი მეფეცა სპითა დიდითა.
და შეკრბეს იგინი იმიერ და ამიერ. და იქმნა მუნ ბრძოლა დიდი და მოისრნეს მუნ ბერძენნი დიდნი და ფრიადნი. და წარმოიღეს გიორგისთა ავარი, და ეგზომ განდიდნა ბრძოლა იგი, რომელ სივლტოლაჲ ეგულებოდა ბასილი მეფესა. გარნა გიორგისნივე სულმოკლე იქმნნეს, რამეთუ მორიდეს და წარმოვიდეს. ხოლო ბასილი უკან წარმოუდგა და მოვიდა არტანს და დაწუა იგი. და რომელი პოვა, ტყუე-ყო. ხოლო გიორგი წარვიდა ნიალით კერძო სამცხედ, და მიუდგა მას უკანა ბასილი ჯავახეთით კერძო და მოაოჴრა ყოველივე. გარდავიდა გიორგი თრიალეთად და მოადგა ბასილიცა თრიალეთადვე. და რა ეახლნეს ერთმაერთსა, კუალად განძლიერდა გიორგი ლაშქრითა, რამეთუ მოიყვანნა წანარნი და შაქნი. ხოლო იხილა რა ესე ბასილი, შეიქცა თრიალეთით და უკმოიღო ჯავახეთი და არტანი დღეთა შინა ზამთრისათა, და კუალად უბოროტესად-ვე მოაოჴრა. და წარვიდა და დაიზამთრა ქუეყანასა ხალდიასა, ქალაქსა ტრაპიზონტას. და ვიდოდეს მოციქულნი ორთავე ამათ მეფეთანი ზავისათჳს ერთმანერთისა წინაშე [და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 70, § 87/) მშვიდობისა.
ხოლო, იქმნა ამას ჟამსა შინა განდგომილებაჲ დიდი საბერძნეთს, რამეთუ შეირთნეს ბასილის სასპეტი და წარვეზი, ძე ფოკას განდგომილისა და მეფე იქმნა ქსიფი, და მიიდგინეს მათ ყოველი აღმოსავლეთით კერძი ქუეყანა, ხოლო ღმერთმან ბასილის დიდად შეშინებულსავე პატივ-სცა, რამეთუ განუდგეს ქსიფი წარვეზს, და ყოველნივე ერნი მისად მიმდგომელნი შეიტყუენეს ციხესა შინა, შეიპყრეს და ბასილის წინაშე წარმოგზავნეს. და მან ექსორია-ყო იგი კუნძულსა შინა და მიმდგომთა მისთა მრავალთა თავი მოჰკუეთა, რომელთა თანა იყო ფერის ჯოჯიკის ძე ქართველი (აჯანყების შესახებ იხ. История Византии, II, М., 1967, с. 220 и др.; ვ. კოპალიანი, საქართველო-ბიზანტიის პოლიტიკური ურთიერთობა, გვ. 117 და შმდ. || ფერის ჯოჯიკის შესახებ იხ. მატიანე ქართლისა, გვ. 287; ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი მთაწმინდელისა. – ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, II, ი. აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1967, გვ. 117-118; გიორგი კედრენე. – წიგნში: გეორგიკა, 7, ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო ს. ყაუხჩიშვილმა, თბ., 1963, გვ. 48; არისტაკეც ლასტივერტცი. ისტორია. ქართული თარგმანი გამოკვლევით, კომენტარებითა და საძიებლებით გამოსცა ე. ცაგარეიშვილმა. ბ., 1974, გვ. 50, 162-163; ვ. კოპალიანი, საქართველო-ბიზანტიის პოლიტიკური ურთიერთობა 970-1070 წლებში, თბ., გვ. 111-114).
და კუალად შემოიქცა ბასილი მეფე და მოვიდა ბასიანს. და ითხოვდა იგი გიორგი მეფისაგან ციხე-ქუეყანათა და აღუთქმიდა ზავსა და მშჳდობასა. ხოლო გიორგი მეფემან განავლინა ზვიადი ლაშქრითა დიდითა უწინარეს თჳსსა (ზვიადი, იგივე ზვიად მარუშიანი, ბაგრატ III-ისა და გიორგი I-ის სპასალარი /იხ. მატიანე ქართლისა, გვ. 287/, რომელიც 1024-1027 წწ. შორის შეპყრობილ იქნა გიორგი I-ის მიერ /იხ. გომარეთის წარწერა – წიგნში Е. Такайшвили, Археологические экскурсии, разыскания и заметки, IV, 1913, с. 83; მ. ლორთქიფანიძე, ბრძოლა საქართველოს გაერთიანებისათვის. – საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, III, გვ. 158, 161, 162/). და დაილაშქრა ზვიადმანცა ამიერ კიდესა ბასიანისასა, რეცა ზამთრის სახედ. ხოლო თჳთ გიორგი მეფე უკანა ისრე განვიდა ზავად წადიერ ლაშქრითა დიდითა და ძლიერითა. გარნა ორკერძოვე მზაკუარნი იგი აზნაურნი არა მიეშუნეს გიორგის ყოფად ზავისა, რამეთუ არა უნდოდა მშჳდობაჲ, არამედ აზრახეს მას ბრძოლად. აწჳეს იგი ბასილის ზედა, რომელი-იგი ზავად და მშჳდობად ჰქონებდა მისულასა მათსა, და ჰქონებდა და მოელოდა. ხოლო გიორგისთა იწყეს ბრძოლად და აოტეს ზოგი ბასილის ლაშქრისა. მაშინ უბრძანა ბასილი მეფემან დამოკიდება წუერსა ჰოროლისასა დაწერილი[სა] მათი[სა], რომელნი მისად დაეწერნეს გიორგი მეფესა ჩუენსა სიმტკიცისა და ზავისანი. და ესრეთ ბასილი მეფემან ჰოროლისა წუერითა ამართნა იგინი, მიუპყრა ღმერთსა და თქუა: იხილე, უფალო, წერილი ესე მათი და საქმე, რომელსა აწ იქმენ. და კუალად მოიღო ბასილი მეფემან ძელი ცხორებისა მანდილითა წმიდითა და დასცა იგი ქუეყანასა ზედა და თქუა ესრეთ, ვითარმედ: უკეთუ მიმცემე ჴელთა მტერთასა, არღარა თაყუანის-გცე უკუნისამდე. და ვითარ ესე ყო და თქუა, მყის მასვე ჟამსა იძლივნეს დე მეოტ იქმნეს სპანი გიორგისნი, რომელნი-იგი პირველ მივიდეს. და გამოვიდეს მიერ კერძო ტაღმანი (ტაღმა – რაზმი) მეფისანი რ უ ს ნ ი (ხაზგასმა ჩვენია – ი. ხ.) და არა განერა ერთიცა პირველ მოსრულთა მათ თჳნიერ მცირედთასა, რამეთუ თჳთ მეფე გიორგი და უძლიერესი ლაშქარი მისი არღარა მოსრულ იყო ჯერეთ ყოვლადვე, და მოიკლნეს მათგანი მას დღესა შინა, რომელთაცა-იგი მშვიდობის-ყოფაჲ არა ენებათ და მეოტ იქმნნეს ყოველნი. და მოისრნეს ურიცხუნი პირითა მახჳლისათა და რომელნიმე მეოტ იქმნნეს. წარიღეს ბერძენთა ავარი დიდძალი და განძი სამეფო ყოველი სრულიად, რომელი აქუნდა.
და წარმოიძრა მცირედ ბასილი მეფე და მოუდგა უკანა მეფესა გიორგის. და კუალად იწყო ზავად და მშჳდობად პირველისაებრ, რამეთუ შიში აქუნდა საბერძნეთით კუალადცა განდგომილებისა. და ყუეს მაშინ მშჳდობაჲ და დაიზავნეს. და მისცა გიორგი მეფემან მძევლად ძე თჳსი ბაგრატ, სამისა წლისაჲ ყრმა ჩჳლი და მისცა ციხე ათორმეტი და ქუეყანანი დავით კურატპალატისა ნაქონებნი ტაოს, ბასიანს, ჯავახეთს და შავშეთს. და ესრეთ წარვიდა ბერძენთა მეფე ბასილი და თანა წარიტანა ბაგრატ ყრმა მცირე, და შემდგომად სამისა წლისა შინავე წარმოგზავნა აღუთქუა გიორგის ბაგრატისი.
გარდაჴდეს რა სამნი წელნი, მაშინ წარმოგზავნა ბასილი მეფემან ქალაქით კონსტანტინეპოლით ბაგრატ, ძე გიორგისი, ვითარცა-იგი აღუთქუა. და მოიწია ბაგრატ ტაოს და შემოვიდა თჳსსა მამულსა ბანას თანამოყოლითა მისად კატაბანისა აღმოსავლეთისა ვიდრე ზღუარადმდე ბაგრატის მამულისა (კატაბანი – თანამდებობა ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე).
ხოლო შე-რა-იქცა კატაბანი იგი, მოემთხჳნეს მას მანდატურნი წიგნითა ესრეთ წერილითა, ვითარმედ: მიიცვალა ბასილი მეფე, ძმაჲ ჩემი, და ვიქმენ მე მეფედ ყოვლისა საბერძნეთისა. და აწ სადაცაღა მოწევნულ იყოს საჴელმწიფოსა შინა ძე გიორგისი ბაგრატ, გარევე-აქციე იგი სწრაფით და წინაშე ჩუენსა მოგზავნე. და ვითრცა აღმოიკითხა კატაბანმან ბრძანებაჲ მეფისა, მაშინ მსწრაფლ მოიქცა იგი და დევნა-უყო ბაგრატს, გარნა ვერ ეწია მას, რამეთუ თჳსსა მამულსა შემოსრულ იყო იგი და განძლიერებულ ლაშქრითა, რომლისა ბრძოლად ვერღარა ეძლო კატაბანსა მას, არამედ გარე-უკუნ-იქცა და წარვიდა. ეჰა, დიდი და საკჳრველი მოწყალებაჲ ღმრთისაჲ! ვითარღა განერა მართალი ჴელთაგან შემპყრობელთა და მტერთა მისთასა, ქრონიკონსა სმე (1025 წ.).
და მოვიდა ბაგრატ საბერძნეთით წინაშე მამისა თჳსისა გიორგი მეფისა და დედისა თჳსისა მარიამ დედოფლისა ქალაქსა მათსა ქუთათისს. და ესრეთ შეკრბეს იგინი მშჳდობით და მისცეს დიდებაჲ და მადლობაჲ ღმერთსა მომადლებისათჳს მათდა ესევითარისა მის კეთილისა. და შემდგომად ამისსა რა გარდაჰჴდეს წელნი ორნი, გარდაიცვალა გიორგი, მამაჲ ამის ბაგრატისი, თრიალეთს, ადგილსა მას, რომელსა ეწოდების მყინვარნი, ქრონიკონსა სმზ (1027 წ.), თუესა აგვისტოსა ივ (16 აგვისტო) და დამარხეს იგი ქუთათისს.
(ამონარიდის დასასრული)
მცირე დამატება და კომენტარი XI საუკუნეში საქართველოს გაერთიანების, აგრეთვე ბიზანტიის კეისარს ბასილი II-სა და ქართველ მეფეებს შორის კონფლიქტის თაობაზე ივანე ჯავახიშვილის «ქართველი ერის ისტორიის» (ტომი II) მიხედვით
ივანე ჯავახიშვილის აღნიშნული წიგნის VI თავში «საქართველოს გაერთიანება» 1-ლ პარაგრაფში «მეფე ბაგრატ III და დავით დიდი კურაპალატი» ვკითხულობთ (ქვემოთ თავად ავტორის მიერ ტექსტში გაკეთებული შენიშვნები ფრჩხილებშია პირდაპირ მოცემული, ხოლო სქოლიოში ჩამოტანილი შენიშვნები კი – ასევე ფრჩხილებში დახრილი შრიფტით):
საქართველოს სამეფოს იმ აშლილობის დროს, რომელიც დამკვიდრდა უსინათლო თეოდოსის მეფობაში (აფხაზეთში – ი. ხ.), მმართველ მოწინავე წრეში საბედნიეროდ მაინც აღმოჩნდა შეგნებული ჯგუფი, რომელსაც ქვეყნის კეთილდღეობისათვის გული შესტკიოდა. ამ წრის საუკეთესო წრმომადგენელი, მისი სულისჩამდგმელი და წადიერებათა თავგამოდებული განმახორციელებელი ი ო ა ნ ე | მ ა რ უ შ ი ს | ძ ე ყოფილა. მას ნათლად ჰქონდა წარმოდგენილი, რამდენად საუბედურო იქნებოდა საქართველოსათვის უსინათლო, უძლური კაცის მეფობა და ამიტომ «ამან წარავლინა მოციქული წინაშე დავით კურაპალატისა, აწვია, რათა მოილაშქროს ძლითა მისითა, აღიღოს ქართლი, ანუ დაიმჭიროს თჳთ, ანუ უბოძოს ბაგრატს ძესა გურგენისსა, ასულის წულსა გიორგი აფხაზთა მეფისასა, რომელსა ეყოდა დედულად აფხაზეთი და ქართლი ესევე» (მტ~ნე ქ~ჲ, *461, გვ. 236). იოანე მარუშის ძეს საქართველოს გაერთიანების გარკვეული და მტკიცე სურვილი ჰქონდა და ამის განსახორციელებლად საუკეთესო გზაც აირჩია. ტაოს მფლობელს დავით დიდ კურაპალატზე უკეთესად არავის შეეძლო ეს განეხორციელებინა: იგი სახელგანთქმული იყო ყველგან, როგორც შინ საქართველოში, ისე გარეთ სომხებსა, ბერძნებსა და არაბებს შორის ძლიერებითა და მაღალი სულიერი და ზნეობრივი თვისებებით; ამასთანავე მტკიცე და ძლიერი ხასიათის პატრონი იყო და თავის თავს არავის დააჩაგვრინებდა. რაკი მას შვილი არ ებადა, ამიტომ თავისი მახლობელი ნათესავი «ბაგრატ ძე გურგენისი გაეზარდა შვილად თჳსად» (იქვე, *461, გვ. 237); მაშასადამე, იგი (ბაგრატი – ი. ხ.) არამც თუ ქართველთა მეფეთა სამფლობელოს მემკვიდრე იყო, არამედ ტაოსიც; ხოლო თუ აფხაზთა მეფეების ტახტზე მართლაც ბაგრატს დასვამდნენ, მაშინ იგი გახდებოდა თითმის მთელი გაერთიანებული საქართველოს ხელმწიფედ, კახეთისა და ჰერეთის ერთ ნაწილს გარდა. სწორედ ამიტომაც იოანე მარუშის ძე «ეძებდა მეფედ ბაგრატს» (იქვე, *461, გვ. 236).
დავით დიდ კურაპალატს მოეწონა იოანე მარუშის ძის წინადადება და თავისი ჯარითურთ საჩქაროდ ქართლისაკენ გამოეშურა. ეს რომ კახელებმა გაიგეს, ქართლს უჩუმრივ თავი მიანებეს და როცა დავით კურაპალატი მობრძანდა და ქუაჴრელთან დადგა, იოანე მარუშის ძე მიეგება და უფლისციხე მას გადასცა, ხოლო დავითმა «მიუბოძა ბაგრატს და მამასა მისსა გურგენ»-ს; მაგრამ რაკი ბაგრატი ჯერ სრულწლოვანი არ იყო, ამიტომ «თანაგამგებელად» მამა მისი გურგენი დუნიშნა (იქვე, *461-462, გვ. 237).
დავით კურაპალატმა ქართლითგან წასვლის წინათ შეკრიბა ადგილობრივი აზნაურები და გამოუცხადა: «ესე (ბაგრატ) არს მკჳდრი ტაოსა, ქართლისა და აფხაზეთისა, შვილი გაზრდილი ჩემი, და მე ვარ მოურავი მისი და თანაშემწე, ამას დაემორჩილენით ყოველნი»-ო (იქვე, *462, გვ. 237-238). მაგრამ ქართლის აზნაურთაგან ყველა დიდებული აზნაურები ხომ იოანე მარუშის ძესავით საქართველოს საზოგადო საქმეზე და გაერთიანებაზე არა ფიქრობდნენ; პირიქით, პირადი და წოდებრივი გამორჩენისა და სარგებლობის წყურვილი სრულებით უხშავდა მათ ფართო საზოგადოებრივ გრძნობას და ქვეყნის ბედიღბალს თავიანთ წოდებრივ თავმოყვარეობას (თუ პატივმოყვარეობას? – ი. ხ.) უქვემდებარებდნენ. აკი ამიტომაც დიდხანს ვერ მოითმინეს ქართლის დიდებულმა აზნაურებმა და «იწყეს კუალად მედგრობით ზაკულება»: «შეეუბნეს ნაქურდეველთა და საბოტარელთა და მოიყუანნეს ლაშქარნი კახეთით და გასცეს უფლის ციხე და შეიპყრეს გურგენ და ძე მისი ბაგრატ და დედოფალი გურანდუხტ და წარიყუანეს კახეთად» (იქვე, *462, გვ. 238). დავით კურაპალატმა, ჩამოვიდა თუ არა ქართლში, ხელად გაარიგა საქმეები და წეს-რიგი დაამყარა; კახელებმა დატყვევებულნი განათავისუფლეს, ქართლის ყველა დაპყრობილი ადგილები დააბრუნეს წირქუალის ციხესა და გრუას გარდა (იქვე, *463, გვ. 238).
იოანე მარუშის ძის გეგმა და ნატვრა, რომ ბაგრატი გაერთიანებული საქართველოს მეფედ გამხდარიყო, მალე განხორციელდა. აფხაზეთში უსინათლო თეოდოსის წყალობით ისე აიწეწა საქმეები და გაირყვნა ქვეყანა, რომ «შეიცვალა ყოველი წესი მისი და განგება პირველთა მეფეთა განწესებული» (იქვე, 238); ხალხი შეწუხდა; აფხაზეთის დიდებულ აზნაურებმაც დაინახეს, თუ რამდენად საზარალოა ხოლმე ქვეყნისათვის სუსტი ადამიანის მეფობა. აფხაზეთის ამისთანა მდგომარეობით ისარგებლა შორსმჭვრეტელმა იოანე მარუშის ძემ და «ინება რათა მოიყუანოს ბაგრატ მეფედ აფხაზეთისა და მის თანა ყოველთა დიდებულთა ერისთავთა და აზნაურთა აფხაზეთისა და ქართლისათა გამოითხოვეს ბაგრატ მეფედ დავით კურაპალტისა გან» (ივე, *463, გვ. 239). დავით კურაპალატი ფრთხილად მოიქცა და ვიდრე მძევლები არ ჩამოართვა, თხოვნა არ აუსრულა. ახალგაზრდა ბაგრატი აფხაზეთში ჩაიყვანეს და «დალოცეს მეფედ» (იქვე, *464, გვ. 239).
როდის უნდა მომხდარიყო ეს შემთხვევა, რომელ წელიწადში გამეფდა ბაგრატ III საქართველოში, ამ საკითხზე შეიძლება ორგვარი პასუხი იყოს: იგი ორჯერ გამეფდა, პირველად თითქოს ქართლში, მეორედ აფხაზეთში, ანუ უკეთ რომ ვსთქვათ ლიხთ-იმერეთში. როდესაც დავით დიდმა კურაპალატმა ქართლი ბაგრატ გურგენის ძეს გადასცა, იგი მაშინ «ჯერე ჰასაკს თჳსსა ზედა უსრულ» იყო და ამიტომ «თანაგამგებლად დაუტევა მამა მისი გურგენ» (მტ~ნე ქ~ჲ, *462, გვ. 237). ქართლში დამკვიდრების შემდგომ «ვითარ გარდაჴდა წელიწადი ამას შინა სამი» (იქვე, *463, გვ. 238), ბაგრატი მოიყვანეს აფხაზეთს, «დალოცეს მეფედ და დაემორჩილნეს ყოველნი ბრძანებასა მისსა, რამეთუ განსრულებულ იყო ჰასაკითა»-ო (იქვე, *464, გვ. 239). «მტ~ნე ქ~ჲ» მოგვითხრობს, რომ ბაგრატ III «მეფობდა ოცდათექუსმეტ წელს და გარდაიცვალა მჴცითა შუენიერითა შემკული ქორონიკონსა – ს~ლ~დ: – (234) თუესა მაისსა შვიდსა, დღესა პარასკევსა»-ო (*473, გვ. 246). ქორონიკონი უდრის 1014 წ. ქ. შ., მაშასადამე ბ ა გ რ ა ტ III გ ა მ ე ფ ე ბ უ ლ ა (1014 – 36) 978 წ ე ლ ს. ამგვარივე თარიღი ჩანს ათონის მონასტრის ერთს ხელნაწერში შენახულ ანდერძისდა მიხედვით; იქ სწერია: «ღმერთო, ადიდე ბაგრატ აფხაზთა მეფე და ქართველთა კურაპალატი... რომელმან ინება აღწერაჲ წმიდისა ამის წიგნისა წმიდათა მოწამეთაჲ ინდიკტიონსა მეფობისა მათისასა კე: (25) დასაბამითგან წელთა ხქზ: (6607) ქორონიკონსა სკბ (222)». რაკი 1002 წ. ყოფილა ბაგრატ III მეფობის 25 ინდიკტიონი, ანუ წელიწადი, მასასადამე იგი გამეფებულა 977 (1002 – 25) წელს; ხოლო თუ დასაბამითგან ავიღებთ თარიღს, მაშინ გამოვა 978 (6607 – 5604 – 25) წელიწადი. ამგვარად, ბ ა გ რ ა ტ III გ ა მ ე ფ ე ბ ი ს | თ ა რ ი ღ ა დ | უ ნ დ ა | 977-978 წ. | ვ ი ც ნ ა თ და არა 980 წ. როგორც აქამდის იყო მიღებული. მაგრამ აქ იბადება ერთი ფრიად მნიშვნელოვანი საკითხი: 977-978 წ. ბაგრატ III ქართლში თუ აფხაზეთში გაბატონების თარიღი იყო? უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ბაგრატი ქართლში 3 წელიწადია უკვე დამკვიდრებული იყო, როდესაც იგი აფხაზეთში მეფედ მიიყვანეს, მაშასადამე, ზემომოყვანილს საკითხს ქრონოლოგიისათვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს. თუ ჩვენ ათონის ხელნაწერის ზემომოყვანილ ანდერძის შინაარსს ჩავუკვირდებით, ამ საკითხის გადაწყვეტაც ადვილია. 1002 წ. ბაგრატი ყოფილა «ა ფ ხ ა ზ თ ა | მ ე ფ ე | დ ა | ქ ა რ თ უ ე ლ თ ა | კ უ რ ა პ ა ლ ა ტ ი», მასასადამე მაშინ იგი მხოლოდ აფხაზთა მეფედ ითვლებოდა, ქართლში კი ჯერ არა, იქ მას კურაპალატობის პატივი ჰქონია; თუ გავიხსენებთ, რომ ბაგრატის მამა გურგენი ამ დროს, 1002 წ., ჯერ კიდევ ცოცხალი († 1008 წ.) იყო, და 994 წ., როდესაც «გარდაიცვალა ბაგრატ II რეგუენი ქართუელთა მეფე», მან «დაუტევა ძე თჳსი უხუცესი გურგენ, რომელსა უწოდეს მეფეთა მეფე» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 64), მაშინ ჩვენთვის ცხადი იქნება, რომ იმ დროს, 1002 წ., ქართველთა მეფედ ბაგრატ III მამა გურგენი ითვლებოდა. ბაგრატონიანთა მემატიანე სამართლიანად ამბობს, რომ «ვიდრე გურგენის გამეფებადმდე (994 წ.) ესე ბაგრატ მეფე იქმნა (978 წ.) აფხაზეთსა»-ო (ც~ა და უწ~ყბა, 64). მ ა შ ა ს ა დ ა მ ე, 977-978 წ. ბ ა გ რ ა ტ III ა ფ ა ხ ა ზ ე თ შ ი | გ ა მ ე ფ ე ბ ი ს | თ ა რ ი ღ ი ა | დ ა | ა რ ა | ქ ა რ თ ლ შ ი. ამისდა მიხედვით ცხადია, რომ მცირეწლოვანი ბაგრატი ქართლში 974-975 წ. გადმოუყვანიათ.
ახლად გამეფებული ბაგრატი მაშინვე არ შესდგომია ქვეყნის მოწესრიგებას, ჯერ საქმის მდგომარეობისა და ცხოვრების ვითარების გაგება იყო საჭირო. ამიტომაც არის, რომ მხოლოდ «ვითარ გარდაჴდა ამას შინა წელიწადი ორი, იწყო განგებად» (მტ~ნე ქ~ჲ, *464, გვ. 239); ესე იგი მხოლოდ 979-980 წ. შესდგომია ბაგრატ III სახელმწიფო საქმეების განმართვას. რასაკვირველია, პირველად მას უნდა იმ ორჭოფი მდგომარეობისათვის მიექცია ყურადღება, რომელმაც სახელმწიფო მართვა-გამგეობა ასე არივ-დარია. შეუძლებელი იყო ერთსა და იმავე დროს ორი მეფე ყოფილიყო გამგედ, რომელთაგან ერთი უსინათლო იყო (მეფე თეოდოსი აფხაზეთში – ი. ხ.). ვითრცა უსინათლო, იგი თვით-ნება მოხელეთა სათამაშოდ იყო ქცეული და მისი მოქმედება წინ გადაეღობებოდა ბაგრატის გარკვეულს პოლიტიკას. ამიტომ, რომ იგი ქვეყნის ერთადერთი ბატონი ყოფილიყო და «ყოველთა კაცთა, დიდთა და მცირეთა, სასოება კეთილი, გინა თუ შიში უწესობისათჳს მისა მიმართ აქუნდეს» (იქვე), მეფე ბაგრატმა თავისი უსინათლო ბიძა, მეფე თეოდოსი, ტაოს გაგზავნა დავით კურაპალატთან და თითონ ქართლისა და აფხაზეთის ერთადერთ ბატონად გახდა. ე ს | მ ო მ ხ დ ა რ ა, მ ა შ ა ს ა დ ა მ ე, 980 წ. ამიერითგან საქართველოს გაერთიანების საქმე მტკიცე ხასიათისა და შეუდრეკელი ნების პატრონს მეფეს ჩაუვარდა ხელში; დაუღალავად მუშაობდა იგი სამეფოს კეთილდღეობისათვის და არას დროს გარკვეულს გზას არ გადაუხვევდა, არც დაბრკოლების წინ შეჩერდებოდა და უკან დაიხევდა. აფხაზეთშიაც და ქართლშიაც ბაგრატი წესრიგის დამყარებას შეუდგა. ცდილობდა დიდებული აზნაურები თავიანთ ქერქში ჩაეყენებინა. ოღონდაც რომ ეს არაფრად მოეწონებოდათ ქართლის აზნაურებს, იმიტომ რომ თუმცა ისინი ქართლში მცხოვრებ ბაგრატის დედას, გურანდუხტს, ემორჩილებოდნენ, მაგრამ თავისუფლად იყვნენ და «თჳთეულად განაგებდეს საქმეთა ქართლისათა»; ასეთს გათამამებულ აზნაურებს ან რა გასაკვირველია თუ «არა ენება გარდმოსვლა» ბაგრატისა ქართლში (იქვე, *464, გვ. 239). ამის გამო ქართლის აზნაურები ქავთარ ტბელის წინამძღვრობით მეფეს მაღრისის თავს დაუხვდნენ და მისი ქართლში გადმოშვება არ სურდათ. ბაგრატი შეება თავხედ აზნაურებს და დაამარცხა; მერე უფლისციხეში მივიდა, «აღიღო ციხე დედისაგან თჳსისა» და ქართლის გამგეობა ჩამოართვა, რომ იქაური თავგასული აზნაურობა თავის ძლიერ ხელს ქვევით და მორჩილებაში ჰყოლოდა (იქვე, *464-*465, გვ. 239-240). ამის შემდეგ ბაგრატმა თბილისის სამხრეთით მდებარე ქვეყანას მიაქცია ყურადღება. «ქართლისაგან მტკუარსა სამხრით კერძო ყოველივე თრიალეთი, მანგლისის ჴევი და სკორეთი», აგრეთვე ატენის ციხე ამ დროს კლდეკარის ერისთავთ-ერისთავს რატს ეჭირა და «არა მორჩილებდა ბაგრატ მეფესა» (იქვე, *465, გვ. 240). მეფემ რომ ამ დიდებულ მოხელისა და ქვეყნის დამორჩილება დააპირა და ლაშქრის შეკრებას შეუდგა მისმა მოწინააღმდეგეებმა დავით კურაპალატს ჩააგონეს ბაგრატს შენი მოკვლა სწადიანო, და ამით რასაკვირველია შვილობილის წინააღმდეგ აამხედრეს. ბაგრატ III უნდა მიჰშველებოდა თავისი ლაშქრით მისი მამა გურგენი; ამ მზადებას ბაგრატ II ქართუელთა მეფეც (937-994), გურგენის მამა და ბაგრატის პაპა, რეგუენად წოდებული, შეუშინებია; ვაი თუ ამ ბრძოლაში მეც რამეს მიპირებდნენო, «ეშინოდა ძისა თჳსისა გურგენისაგან წაღებასა მეფობისასა»; ამიტომ იმანაც არჩია, რომ მისთვის უკეთესი იქმნებოდა დავით კურაპალატს მიჰმხრობოდა და კიდეც «მივიდა დავით კურაპალატისა წინაშე». ამას გარდა დავით «უჴმო ყოველთა მეფეთა სომხითისათა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 240-241).
ქართველი მემატიანის ამ უკანასკნელს ცნობას სომეხთა ისტორიკოსი ა ს ო ღ ი კ ი ც ადასტურებს; დავით კურაპალატს და ქართველთა მეფეს ბაგრატს (II, რეგვენს) მეშველად ასოღიკის სიტყვით მოუწვევიათ სუმბატ სომეხთა მეფე, რომელიც წასულა მთელის თავის მხედრობითა და ძმითურთ გაგიკით, ამას გარდა თანა ჰყოლია აგრეთვე კარის მეფე აბასი; ამგვარად, ბაგრატ III და მის მამის წინააღმდეგ იდგა შეერთებული მხედრობა ქართველთა, გვასპურაკანელთა, სივნიელთა და ალბანთა (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 252). ეს შეერთებული ლაშქარი დაბანაკებული იყო დლივს ჯავახეთში (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 241; ასოღიკი, გვ. 252). აქეთგან დავით კურაპალატმა მთელი ჯარი გურგენის წინააღმდეგ გაგზავნა, ბრძოლა მოხდა «გარდათხრილთა თავსა შავშეთისასა» და ძლეული გურგენი გაიქცა და წეფთის ციხეში შეიხიზნა (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 241). ამ დროს ბაგრატ III თავის ლაშქრითურთ თრიალეთში მივიდა და სოფელ კარუშეთში დადგა. გაგზავნა მზვერავი, რომელმაც მოციქულის სახით «განიცადა ლაშქარი», დაათვალიერა შეერთებული მხედრობა და მოტანილი ცნობებისდა მიხედვით მეფემ «იხილა, რომელ ძალითა არა ეგებოდა წინააღდგომა დავით კურაპალატისა», და ისევ მშვიდობიანი მოლაპარაკება ირჩია; იგი მარტოდ-მარტო მივიდა დავით კურაპალატთან «ითხოვა შენდობა» და «აუწყა ვითარმედ სხუასა არას რომლისა თჳს მოვედ, გარნა არ მორჩილებისა თჳს რატისა»-ო; მაგრამ ქართველი მემატიანის სიტყვებითგანა ჩანს, რომ ბაგრატ III, შეერთებულს მხედრობას რომ არ დაეფიქრებინა, უეჭველია დავით კურაპალატსაც შეებმოდა. დავით კურაპალატმა თავის შვილობილს მიუგო: მე-კი «ესრეთ მითხრეს, რომელ სიკუდილად ჩემდა გამოსრულ იყავ, გარნა აწ ვცან მართალი, რომელ უბრალო ხარ, ...მითავისუფლებიხარ რატის ზედა, დაიმორჩილე ვითაცა სახით გწადიან»-ო (მტ~ნე ქ~ჲ, *466-*467, გვ. 241).
ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით დავითს ბაგრატ III-ისაგან მხოლოდ «ციხე საკურეთი» (=სკორეთი? საქორეთი?) მოუთხოვნია, რომ სუმბატ სომეხთა მეფისათვის მიეცა დახმარებისათვის; ბაგრატს აუსრულებია ეს თხოვნა და ციხე გადაუცია სუმბატისათვის, რომლის სიკვდილის შემდგომ ქართველებს სომხებისათვის იგი ისევ წაურთმევიათ. ასოღიკის სიტყვით მთელი ეს ამბავი მომხდარა 988 წელს (იქვე, გვ. 252-253) და ეს თარიღი კარგად უდგება ქართველი მემატიანის ცნობას, რომ წინამოთხრობილ თეოდოსის გამეფებისა (980 წ.) და გურანდუხტ დედოფლისაგან ქართლის ჩამორთმევის შემდგომ «გარდაჴდეს წელიწადნი რაოდენნიმე»-ო (მტ~ნე ქ~ჲ, *465, გვ. 240).
ბაგრატმა რომ დავით კურაპალატის თანხმობა მიიღო, მეორე წელსვე მოულოდნელად რატს მიადგა და ადვილად დაიმორჩილა; ურჩმა ყმამ მეფეს ციხე კლდეკარნი მისცა და თითონ «დაჯდა მამულსა თჳსსა არგვეთსა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *467, გვ. 241-242); მაშასადამე, სკორეთისა, თრიალეთისა და მანგლისის ხევის დამორჩილება 989 წელს მომხდარა.
1001 წელს გარდაიცვალა დავით დიდი კურაპალატი (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65). ყველა იმდროინდელი ისტორიკოსები დიდი ქებით იხსენიებენ მას. სომეხი მემატიანე ასოღიკი მაგალითად მოგვითხრობს, რომ იმის წყალობით მთელ აღმოსავლეთის, მეტადრე სომეხთა და ქართველთა, მშვიდობიანობისა და აღშენების ხანა დამყარდა, იმიტომ რომ მან დააწყნარა ყველა ქვეყანაში მედგარი ომები, სძლია ყველა მეზობელ ერებს და ყველა მეფეები მას თავისი ნებით დაემორჩილნენო (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 275; იხ. აგრეთვე არისტაკეს ლასტივერელის ისტორია, ტფილისის 1912 წლის გამოცემა, გვ. 2).
ტაოს სამხრეთ ნაწილს გარდა (ჩრდილოეთის ნაწილი გურგენ მეფეთ მეფეს ეკუთვნოდა), რომელიც მას მემკვიდრეობით ეჭირა, ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლაში 977 წ. მოშველიებისა და სახელოვან გამარჯვებისათვის «მისცნეს მეფეთა (ბიზანტიისათა) ზემონი ქუეყანანი საბერძნეთისანი, რათა თავისა სიცოცხლესა ჰქონდინ» (ც~ჲ იო~სი და ეფ~სი, 11-12). ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით, როდესაც ბიზანტიის კეისარს დავით კურაპალატისათვის შველა უთხოვნია, შველისათვის დაჰპირებია ხალტოჲარიჭის, კელასურის, ჩორმაირის, კარინისა, ბასიანისა, ციხე სევუკისა (მარდალში იყო), ჰარქისა და «აპაჰუნის» დათმობას და თავისი დაპირება აუსრულებია კიდეც (იქვე, გვ. 192), ამ სახელოვანს ომს იხსენიებს და გიორგი მთაწმინდელის ზემომოყვნილს ცნობას ადასტურებს ზარზმის წარწერაც, სადაც სხვათა შორის ნთქვამია: ... «ოდეს საბერძნეთს გადგა სკლიაროსი, დავით კურაპალატი, ადიდენ ღმერთმან, უშველა წმიდათა მეფეთა, და ჩუენ ყოველნი ლაშქარს წარგვავლინნა, სკლიაროსი გავაქციეთ»-ო (ე. თ ა ყ ა ი შ ვ ი ლ ი, Авх. экс, [Тифлис, 1905], გვ. 18). ქართველ რჩეულ მხედრობის მთავარსარდლად, როგორც გიორგი მთაწმინდელი მოგვითხრობს, განთქმული, უკვე ათონის ივერთა მონასტერში ბერად შემდგარი, იოანე-თორნიკე ყოფილა.
მაგრამ რაკი შემდეგ დავით კურაპალატი აჯანყებულ ბარდა ფოკას მიეშველა, როცა ფოკას მოულოდნელმა სიკვდილმა 989 წელს კეისარი ბასილი განსაცდელისაგან გადაარჩინა, განრისხებულმა ბასილმა არაბ მემატიანის ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით დავითის დასჯა დააპირა. დავითმა კეისარს შენდობა სთხოვა და თავი მხოლოდ იმით იხსნა, რაკი კულავ მორჩილება აღუთქვა და დაჰპირდა, რომ მის სიკვდილის შემდგომ მთელ თავის სამფლობელოს, ვითარცა უძეო და უმკვიდრო, ბიზანტიის კეისარს უანდერძებდა (В. Розен, Импер. Василий Болгаробойца, 27).
ვითარცა ძლიერმა ნების პატრონმა, გულადმა მეომარმა და მეტად ბრძენმა და შორსგამჭვრეტელმა პოლიტიკოსმა დავით დიდმა კურაპალატმა ყველას პატივისცემა დაიმსახურა და სახელი გაითქვა. იგი მუდამ დაუცხრომელად ცდილობდა, რომ თავისი საბრძანებლის საზღვრები გაეფართოვებინა და როდესაც კი მოხერხებული ხელშემწყობი გარემოება იყო ხოლმე, მაშინვე მაჰმადიანთა ამირებს, მეტადრე ბადის, მოსაზღვრე ქვეყნებს გამოჰგლეჯდა ხოლმე. როდესაც მაჲაფარკინის და სხვათა მფლობელი ბადი გარდაიცვალა და მის მაგიერ ამირად დადგა მისი დისწული აბუალი ძე მერვანისა, დავით კურაპალატი მიადგა ქალაქ მანაზკერტს და გარემოიცვა. დავითმა ქართველთა მახვილით და შიმშილით შეწუხებული ქალაქი აიღო და იქითგან მაჰმადიანნი განდევნა, ხოლო მათ მაგიერ ქალაქი ქართველებითა და სომხებით აავსო და თავის საბრძანებელს შემოუერთა. ამ გაბედულმა საქციელმა სპარსელები და არაბები აღაშფოთა და მათ დავით კურაპალატს მოციქული მიუგზავნეს, ან ეხლავე ქალაქი დაგვიბრუნე, ან არა და შენს წინააღმდეგ გამოვილაშქრებთო. რაკი ამ მოლაპარაკებით ვერა გააწყეს რა, ადარბაგანის ამირა მამლანი და სხვა ამირები შეერთებულის მხედრობითურთ დავით კურაპალატის წინააღმდეგ წამოვიდნენ. დავითიც მარტოკა არ დახვედრია. მან მეშველად მოიწვია ბაგრატ II ქართველთა მეფე, გაგიკ სომეხთა მეფე და აბასი, ქართველ-სომეხთა შეერთებულმა ჯარმა ბაგრევანდის სანახებში ქალაქ ვალაშკერტში დაიბანაკა. სპარსელებმა შებმა ვერ გაბედეს და შეუბრძოლებლივ შინისაკენ გაბრუნდნენ (ასოღიკი 266-267). რაკი ბადი 990 წ. მოკვდა და იმავე წელიწადს მისი ტახტი მართლაც მისმა დისწულმა აბუ ალი ბენ მერვანმა დაიჭირა, რომლის ამირობამ 997 წლამდე გასტანა (იხ. С. Лэн-Пуль, Мусульм. династии, перев. В. Бартольда, 1899, გვ. 96), ამიტომ ეს შემთხვევა 990 წ. ახლო ხანებში უნდა მომხდარიყო. ამის შემდგომაც მამლანის გულის წყრომა არ დამცხრალა; 998 წ. მან ხელმეორედ შეკრიბა ლაშქარი, მეშველად ხორასნის ამირა და სპარსეთის სხვა მფლობელები მოიხმო და შეერთებულის დიდის ჯარითურთ ტაოს ასაოხრებლად წამოვიდა. ამ დროს დავით კურაპალატი უკვე ძალზე მოხუცებული იყო, და ბრძოლის ველზე თითონ არ წასულა, მაგრამ მთელი თავისი მხედრობის წინამძღოლობა და მთავრობა სპასალარს გაბრიელს, ოჩოპენტრეს ძეს, ჩააბარა. ამასთანავე დავითმაც მოკავშირენი მოიწვია და გურგენმა ქართუელთა მეფემ თავისი 6000 რჩეული მეომარი მოაშველა ფერის ჯოჯიკის ძის მეთაურობით, ამდენივე გამოგზავნა გაგიკ სომეხთა მეფემ; ჯარით მოეშველა აგრეთვე ვანანდის მეფე აბასი. ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით სპარსთა შეერთებულ ლაშქარში კი 100000 მეომარი ყოფილა. რაკი ასეთი ძლიერი სპის წინააღმდეგ ქართველებსა და სომხებს მეტად მცირერიცხოვანი მხედრობა ჰყავდათ, ისინი შებმას ვერა ბედავდნენ. სპარსელებმა რომ ეს შეამჩნიეს, გათამამდნენ, და ერთს დღეს საბრძოლველად მოემზადნენ. შეშინებულმა ქართველებმა და სომხებმა მტერს შეუთვალეს: დღეს კი არა ხვალ შევებრძოლოთ ერთიერთმანეთსო. იმათ უარი თქვეს, მაგრამ რაკი ქართველები და სომხები ბანაკითგან გარეთ არ გამოსულან, ომის დაწყება ვერც იმათ გაბედეს, მარტო ფალავნები იბრძოდნენ ორთავ მხრივ, ქართველთაგან ხუთი კაცი მოკვდა. სპარსელებმა იფიქრეს, დღეს ალბათ არაფერი იქმნებაო, და აქეთ-იქით გაიფანტნენ. ამით ისარგებლეს ქართველებმა და სომხებმა, სწრაფად აღიჭურნენ, უეცრად სპარსელებს თავს დაესხნენ და მუსრი გაავლეს. ქართველთაგან ამ ბრძოლაში თავი ისახელეს მესხებმა, ძმებმა გამრეკელებმა. ამირა მამლანი გაიქცა, მაგრამ მას უკან დაედევნენ, ქალაქ არჭეშამდის მიჰყვნენ და მრავალი ჯარისკაცი დაუხოცეს. მერე უკან გამობრუნდნენ და მტრების მთელ ბანაკსა და განძს დაეპატრონენ (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 269-274).
თუმცა, როგორც ზემოთ აღნიშნული იყო, დავით კურაპალატი იძულებული იყო აღთქმა დაედო, რომ მთელ თავის საბრძნებელს კეისარს უანდერძებდა, მაგრამ დავით კურაპალატს, როგორც ეტყობა, მაინც იმედი ჰქონდა, რომ საკუთარ მამაპაპეულ სამფლობელოს მაინც თავის შვილობილს დაუტოვებდა. ქართლის აზნურთა წინაშე მან ბაგრატი ტაოს მემკვიდრედ გამოაცხადა. მაგრამ, გაიგო თუ არა ბასილ კეისარმა მხცოვან კურაპალატის გარდაცვალების ამბავი, მაშინვე, იმავ 1001 წელს ტაოსაკენ გამოეშურა (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, გვ. 3); მას მიეგებნენ მეფენი გურგენ და მისი შვილი ბაგრატ. ალბათ დავით კურაპალატის სამფლობელოს მიღების იმედით; კეისარმა დიდის პატივით მიიღო აფხაზთა მეფე ბაგრატ III და კურაპალატობა მისცა, ხოლო მის მამას, ქართველთა მეფეს, გურგენს მაგისტროსობა (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65; ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, 5; ა ს ო ღ ი კ ი, 276); მაშასადამე, ბაგრატ III კურაპალატობის პატივი, ხოლო გურგენს მაგისტროსობა 1001 წ. მიუღიათ; ამგვარად, ბაგრატ III ამიერითგან იყო აფხაზთა მეფე და ქართუელთა კურაპალატი, როგორც იგი იწოდება ზემომოყვანილს შაორის 1002 წ. ხელნაწერში. რაკი ამ დროს ქართუელთა მეფედ მისი მამა გურგენი ითვლებოდა, მას შეეძლო ყოფილიყო მხოლოდ «ქართუელთა კურაპალატი». მაგრამ ბასილი კეისარმა მის მამას გურგენ მეფეთ მეფეს და ქართუელთა მეფეს მაგისტროსობის პატივი მიანიჭა. ჩვენ უკვე აღნიშნული გვქონდა (თავი V გვ. 108), რომ კურაპალატობა მაგისტროსობაზე უფრო მაღალ საკარისკაცო პატივად ითვლებოდა. ამიტომ კეისრის საქციელი უცნაური იყო და ქართველი მემატიანის სიტყვით ბოროტი განზრახვით უნდა ყოფილიყოს ნაკარნახევი; იგი ამტკიცებს, რომ ბასილმა მამას მაგისტროსობა, ხოლო შვილს კურაპალატობა იმიტომ მისცა, «რათამცა ვითარ მტერი ყუნა ერთმანერთისა მიმართ მამა-ძენი ესე და მით ღონითა იძმაცვა» (ც~ა და უწ~ყბა, 65).
მაგრამ ბასილმა თავის წადილს ვერ მიაღწია: «გურგენ ჭეშმარიტი და მართალი იყო და ვერა აღძრა გული მისი ზაკვითა ამით მიზეზითა და ვერა უძლო [ვერას]ღონის ძიებითა» (იქვე).
ცბიერმა კეისარმა არამც თუ თავისი იდუმალი განზრახვის აღსრულებას ვერ მიაღწია, პირიქით, გურგენ მეფე ტყუილუბრალოდ გადაიკიდა. გულნაწენი ქართუელთა მეფე შეურაცხყოფისათვის შურის საძიებლად იმავე 1001 წელს თავისი მხედრობითურთ ბიზანტიის ხელმწიფის ხელში მყოფ ტაოს შეესია და ოლთისის ციხეს მიადგა, მაგრამ ვერც ის აიღო, ვერც სხვა რომელიმე ციხე. კეისრის გამოგზავნილმა სარდალმა კანიკლ მაგისტროსმა აღუთქვა გურგენს, რომ კეისარი მის სურვილს აასრულებდა, თუ რომ მშვიდიბიანობას ჩამოაგდებდა. ამის შემდგომ გურგენი და ბერძნები დაზავდნენ (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 278-279).
ამგვარად, ბაგრატ მეფეს იმედი გაუცრუვდა და იმიერ-ტაოს, ბასიანისა და სხვა მიწების შემოერთება ვერ მოახერხა. 1008 წელს გარდაიცვალა გურგენ მეფე და ბაგრატი «ეუფლა ტაოს»-აც (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65). ეხლა კი ბაგრატ III გახდა მეფეთ-მეფედ, აფხაზთა და ქართუელთა მეფედ.
ამის შემდეგ ჯერი კახეთსა და ჰერეთზედაც მიდგა. ბაგრატ მეფემ თავდაპირველად კახეთის ქორეპისკოპოზს დავითს შეუთვალა, მარტო ქართლის ციხეები, რაც მიტაცებული გაქვს, დამიბრუნეთო; მაგრამ იქითგან ცივი უარი მოუვიდა; ისევ ძალით ურჩევდნენ დაპყრობას: «უკუეთუ იძიებ ციხეთა, იყოს ჩუენ შორის დამჯერებელ მკლავი და ჰომი»-ო, დაცინვით შემოუთვალა დავითმა. ბაგრატმაც შეკრიბა ჯარი, მოკლე გზით ჯავახეთითგან კახეთში ჩავიდა, დაიპყრა ჰერეთი და იქ თავისი მთავარი აბულალი განაჩინა. გაემგზავრა თუ არა ბაგრატი შინისაკენ, მაშინვე ჰერეთი გადაუდგა ახალს ბატონს და დავით ქორეპისკოპოზს მიემხრო. ბაგრატი იძულებული იყო კვლავ მოსულიყო კახეთის დასაპყრობლად. აქ გარდაცვალებულ დავითის მაგიერ მეფობდა მისი შვილი კჳრიკე. მეფემ ხელმეორედ დაიპყრა ჰერეთი, დაიჭირა დინარ დედოფალი და კახეთის ციხეების აღებას შეუდგა. ორის წლის განმავლობაში ყველა სიმაგრეები ხელში ჩაიგდო, ხოლო ბოჭორმის ციხეში «წლითი წლამდისი» მომწყვდეული კჳრიკეც იძულებული იყო ბაგრატს დამორჩილებოდა. მეფემ კახეთითგან «წარმოიყუანა კჳრიკე და (და)იმჭირნა თჳსსა კარსა ზედა». ამგვარად, ბაგრატ მეფემ ორი წლის განმავლობაში მთელი კახეთ-ჰერეთი დაიპყრა და თავის სამფლობელოს შემოუერთა (მტ~ნე ქ~ჲ, *468-*469, გვ. 242, 243). კახეთის შემოერთება, მაშასადამე, დაახლოვებით 1010 წ. ახლო ხანებში მომხდარა.
ეხლა კი თითქმის მთელი საქართველო გაერთიანებული იყო: ქალაქ თბილისისა და შულავერ-ბოლნისის ხეობათა და ტაშირის გარდა ერთეულს სახელმწიფოს შეადგენდა.
ტაშირი და «ქართველთა ველი» («ვრაც დართ» /ივ. ჯავახიშვილს სომხურად მოჰყავს ეს სახელწოდება/), ბოლნის-დმანისის ხეობანი, სომეხთა ხელში იყო და დავით გურგენის შვილს ეპყრა; ქალაქი სამშვილდე მან თავის საჯდომად აქცია და ქ. დმანისიც აიღო (იქვე, 256). თუმცა გაგის ციხის მფლობელი, დემეტრე მარზპანი, ქართველებს მიემხრო, ხელმეორედ მოინათლა და თავისი შვილი, ტაშირის «მამფალი» ჰჳნენეს ვანში დაადგინა, მაგრამ დავით გურგენის შვილმა განდევნა იგი გაგითგან (იქვე, 25), 1001 წ. დავით გურგენის ძე მისმა ბიძამ გაგიკ სომეხთა მეფემ დაიმორჩილა (იქვე, 279-280).
საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების განსამტკიცებლად ბაგრატ III ერთხელ უკიდურეს საშუალებასაც კი მიმართა, რომ კლარჯეთში მშვიდობინობა უზრუნველი ყოფილიყო და მოსალოდნელი განდგომის შიში მოესპო, ბაგრატმა «მოიყუანნა კლარჯნი ჴელმწიფენი, სუმბატ და გურგენ, ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თჳსნი მამის დისწულისანი, დარბაზობად მის წინაშე ციხესა შინა ფანასკერტისასა»; მაგრამ დარბაზობისა და პატივისცემის მაგიერ, მეფემ «შეიპყრნა იგინი და აღიხუნა ქუეყანანი და ციხენი მათნი», ხოლო თვით «იგინი პატიმარ ყუნა ციხესა შინა თმოგვისასა»; სანამ ცოცხლები იყვნენ, ისინი იქითგან არ გამოსულან. 1011-1012 წ. «ციხესა შინა თმოგვისასა გარდაიცვალა სუმბატ არტანუჯელი» და მისი ძმა გურგენი. მათმა შვილებმა ბაგრატმა, სუმბატის ძემ, და დემტრემ, გურგენის ძემ, განსაცდელს თავი დააღწიეს, კონსტანტინეპოლში გაიქცნენ და ბასილ კეისარს შეეფარნენ; ხოლო სხვა «შვილნი კლარჯთა მეფეთანი, რომელ დაშთეს ამას ქუეყანასა, მოისრნეს ყოველნი სიკუდილითა პატიმრობასა შინა» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 66-67).
ბაგრატ მეფე იძულებული იყო რანშიც გაელაშქრა იმიტომ, რომ «მას ჟამსა განდიდნა ფადლონ, ამირა განძისა, იწყო კირთებად ერისთავთა ჰერეთისა და კახეთისათა, ჟამითი-ჟამად მეკობრობით და პარვით რბევად [და] ტყუენვად ადგილითი ადგილად» (მტ~ნე ქ~ჲ, *469, გვ. 243).
ფადლონის ამგვარი მოქმედება და «კადნიერება მისი»უნდა უეჭველად აელაგმა მეფეს და, თავისი განზრახვა რომ უფრო ადვილად განეხორციელებინა, მოკავშირე იშოვა; «წარგზავნა მოციქული წინაშე გაგიკ შაჰანშა სომეხთა მეფისა, აწვია რათა იძიოს შური ფადლონისა გან» (იქვე). გაგიკმა რასაკვირველია ამის გაგონებაზე «განიხარა სიხარულითა დიდითა» (იქვე) იმიტომ, რომ ფადლონი მასაც ეცილებოდა და ემტერებოდა ხოლმე (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 288), და საჩქაროდ ლაშქარი შეაგროვა. ორნივე მოკავშირე მეფეები ზორაკერტს შეიყარნენ (მტ~ნე ქ~ჲ, *469, გვ. 243) და ფადლონის საბრძანებელს შეესივნენ. ბაგრატ მეფემ «წარმოტყუენა ქუეყანა რანისა, მოადგა ქალაქსა შანქორს... და მცირეთა დღეთა დალეწნეს ზღუდენი შანქორისანი» (იქვე, *470, გვ. 244). შეშინებულმა ფადლონმა მოციქული მოუგზავნა და «ითხოვა შენდობა, აღუთქუა დღეთა შინა სიცოცხლისა თჳსისათა მსახურება, გაუკუეთა ხარაჯა და დაიწერა ფიცითა [სპითა] თჳსითა ლაშქრობა მტერთა მისთა ზედა» (იქვე). მეფე ბაგრატმა პასუხის გაცემამდე «შემოკრიბნა ყოველნი დიდებულნი წინაშე მისსა» და ჰკითხა, როგორ ემჯობინება რომ მოვიქცეთო? დიდებულთა ბჭობამ დაზავება ურჩია და მეფეც დაეთანხმა ამ გადაწყვეტილებას, გააბრუნა ფადლონის მოციქული და იმის პირით განძის ამირას «აუწყა ზავისა დასტური».
რაკი ფადლონმა სიტყვიერად დანაპირები საქმით აასრულა, ამიტომ გამარჯვებული ბაგრატ მეფე საქართველოში დაბრუნდა (იქვე, *470-471, გვ. 244). როგორც ზემოთ აღნიშნული იყო, ეს ლაშქრობა ფადლონისაგან კახეთის დარბევას გამოუწვევია, მაშასადამე, იგი უნდა მომხდარიყო 1010-1014 წ.
ბაგრატ მეფის მტკიცე ხასიათმა, ბრძნულმა და წინდახედულმა მმართველობამ, ვაჟკაცურმა გულადობამ და შორსგამჭვრეტელმა პოლიტიკამ საქართველო გააერთიანა და მისს ძლიერებას მკვიდრი საფუძველი დაუდვა. არც გასაკვირველია, თუ რომ იმდროინდელი ქართველი ისტორიკოსები მისის მოღვაწეობით აღტაცებულნი ცოტა არ იყოს გაზვიადებით გვისურათებენ მისის მეფობის ნაჭირნახულევს: ბაგრატ მეფემ, მოგვითხრობს მაგალითად სუმბატი, «დაიპყრა ყოვლი კავკასია თჳთმპრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენადმდე, ხოლო ადარბადაგანი და შარვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ჴელმწიფობათა ნებიერად განაგებდა, მეფე სპარსთა თჳს მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თჳსითა უფროს სახლეულთა თჳსთასა, და რამეთუ ბერძენთა მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე»-ო (ც~ა და უწ~ყბა, 65-66).
«მატიანე ქართლისაჲ»-ც ცხოველის მჭერმეტყველებით გვიხატავს დიდებული მეფის სურათს: «ესე ბაგრატ აფხაზთა და ქართუელთა მეფე წარემართა ყოველთავე ჴელმწიფეთა ყოვლითა განგებითა, ამისად მოაჯედ და შემპოვნედ შეიქმნეს ყოველნი ჴელმწიფენი მახლობელნი და მოთაულნი მამულისა და სამეფოსა მისისანი და მოლაშქრედ, ვითარცა თჳსნი დიდებულნი და მისანდობელნი, დაუმორჩილნა ღმერთმან ყოველნი მტერნი წინააღმდგომნი, მომადლა დღეთა მისთა მშვიდობა და დიდი დაწყნარება ქუეყანისა»-ო (*472, გვ. 245-246). თავის აღფრთოვანებულ დახასიათებას ისტორიკოსი შემდეგის საზოგადო დასკვნით ათავებს: «ვსთქუ ესეცა, რომელ შემდგომად დიდისა მეფისა ვახტანგ გორგასარისა არავინ გამოჩინებულ არს სხუა მსგავსი მისა დიდებითა და ძალითა და ყოვლითა განგებითა»-ო (იქვე, *472, გვ. 246). მეფე ბაგრატ «მეფობდა ოცდა თექუსმეტ წელ» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246). სახელოვანი მეფე უკვე ხანში შესული იყო, «მჴცითა მშვენიერითა შემკული», როდესაც ტაოში, ციხესა ფანასკერტისასა, მყოფი გარდაიცვალა 1014 წ. მაისის 7, დღესა პარასკევსა (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246 და სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67). იგივე 1014-1015 წ. აღნიშნული აქვს ა რ ი ს ტ ა კ ე ს | ლ ა ს ტ ი ვ ე რ ტ ე ლ ს ა ც ბაგრატ III გარდაცვალების თარიღად (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, ისტორია, გვ. 7). ზვიად ერისთავთ-ერისთავმა ბაგრატ მეფის გვამი წამოიღო ფანასკერტითგან და «დამარხა ბედიას» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246).
[შემდეგ მე-2 პარაგრაფში ივ. ჯავახიშვილი მოგვითხრობს გიორგი I-ის მეფობის შესახებ]
მეფე გიორგი I
ბაგრატ III რომ მიიცვალა, მისი შვილი გიორგი ჯერ კიდევ სრულჰასაკოვანი არ ყოფილა, რომ «ჟამსა ოდენ სიყრმისა და სიჭაბუკისა მისისასა» სამეფო ტახტზე ასვლა მოხდომია (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247). ახალგაზრდა მეფე მაშინ «წლისა ათექუსმეტისა» ყოფილა (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247 და სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67); «მატიანე ქართლისაჲ»-ს ანა დედოფლისეულს ხელნაწერში 16 წლის მაგიერ თ ო რ მ ე ტ ი წლისა სწერია კიდეც. თუ უკანასკნელი ცნობაა სწორე, მაშინ გიორგი I დაბადებულა 1002 წელს, ხოლო თუ სიმართლე სუმბატისა და მ~მ დ~ფს ქ~ცის (მარიამ დედოფლისეულ «ქართლის ცხოვრების» – ი. ხ.) ხენლაწერშია შენახული, მაშინ იგი უნდა 998 წელს დაბადებულიყო. მცირეწლოვან გიორგის მეფობა კახეთის განდგომით დაიწყო, «განდგა... ქუეყანა ჰერეთ-კახეთისა და ღადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნეს ერისთავნი, მათ ქუეყნათა კუალადვე ეუფლნეს მათნი უფალნი, რომელთა პირველ აქუნდა იგი» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67). არც სხვაფრივ ყოფილა ახალგაზრდა მეფე ბედნიერი. თითქმის მთელი თავისი მეფობა და ძალღონე მან ბიზანტიის კეისრის წინააღმდეგ ბრძოლას შეალია. არაბ ისტორიკოსის ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით, როდესაც ბასილი კეისარი ბულგარელებს ეომებოდა და აღმოსვლეთისათვის არა სცალოდა, გიორგი მეფემ ამით ისარგებლა, შეესია საბერძნეთის საზღვრებს და ადვილად დაიპყრო ყველა ის ქვეყნები, რომლებიც კეისარმა დავით კურაპალატის გარდაცვალების შემდგომ დაისაკუთრა (В. Р о з е н. Василий Болгаробойца, გვ. 61). მაშასადამე ეს უნდა დაახლოებით 1014-1016 წ. მომხდარიყო.
როდესაც ბასილი ბულგარეთითგან შინ დაბრუნდა (იქვე), ა რ ი ს ტ ა კ ე ს | ლ ა ს ტ ი ვ ე რ ტ ე ლ ი ს სიტყვით, მას გიორგი მეფისათვის მოუწერია, თავი დაანებე იმას, რაც მამაშენს დავით კურაპალატის მემკვიდრეობითგან ვაჩუქე, და შენის საკუთარის მამულით კმაყოფილი იყავიო; მაგრამ მას უარი შეუთვლია (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი ს ისტორია, გვ. 7). ჲაჰჲა ანტიოქიელი ამბობს: გიორგი მეფეს არამცთუ კეისრისათვის შენდობა არ უთხოვია და მის წინაშე ქედი არ მოუხრია, პირიქით, ალჰაქიმს საიდუმლოდ მისწერა, ბერძნების საწინააღმდეგოდ ერთი-ერთმანეთს დავეხმაროთ და თანხმობით ვიმოქმედოთო, ისე კი, რომ თითოეული ჩვენგანი კეისრის საბრძანებელს თავის სამფლობელოთაგან შეესიოსო (В. Р о з е н, იქვე, 61). ალბათ, გიორგი მეფეს ორის მხრით ატეხილი ომით უნდოდა ბასილი კეისარი განსაცდელში და გაჭირვებაში ჩაეგდო.
მაგრამ ბერძენთა მეფემ ამ მიწერ-მოწერის ამბავი შეიტყო, გაიგო რასაც უპირებდა გიორგი მეფე და საშინლად განრისხდა. მან გადასწყვიტა თავისი მეტოქე სამაგალითოდ დაესაჯა; მხოლოდ თავის განზრახვას საიდუმლოდ ინახავდა და არავის უმჟღავნებდა. პირიქით, რომ ქართველებისათვის თვალები აეხვია, საქვეყნოდ ამბობდა ასურეთში მივდივარ საომრად და იმიტომ ვამზადებ ჯარსაო; სურსათიც კი განგებ ანტიოქიაში გაგზავნა. ყველანი დარწმუნებულები იყვნენ, რომ ბერძენთა მეფე მართლაც ასურეთს მიემგზავრებოდა; მაგრამ სწორედ უკანასკნელს დროს პირი საქართველოსაკენ იბრუნა და გიორგი მეფის წინააღმდეგ გამოილაშქრა (იქვე, 62). ქართველ მემატიანეთა სიტყვით ბასილი კეისრის გამოლაშქრება მომხდარა «გიორგის მეფობისა მეშვიდესა წელსა» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67; მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247) ანუ 1020-1021 წელს. ამავე 1021 წ. სდებს ალისტაკეს ლასტივერტელი ბასილ კეისრის გიორგის წინააღმდეგ გამოლაშქრების თარიღად (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი ს ისტორია, გვ. 11). როდესაც მოვიდა «ბასილი მეფე ბერძენთა... ყოვლითა სპითა საბერძნეთისათა [და] უცხოელითა ურიცხვითა... გიორგი მეფე განვიდა სპითა დიდითა წინააღდგომად მისსა და დაიბანაკეს ორთავე ქუეყანასა ბასიანისასა». მოპირდაპირენი ჯერ კარგა ხანს ერთიერთმანეთის წინააღმდეგ მოქმედების დაწყებას ვერა ბედავდნენ; მერე ქართველებმა უბრძოლველად უკან დაიხიეს, «მოერიდა გიორგი და მოვიდა და დაწუა ქალაქი ოლთისნი» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247), ხოლო იქითგან გადავიდა კოლას. მას უკან დაედევნა ბერძენთა მეფე და დაეწია; ქართველთა ჯარის «უკანამავალნი» და ბერძენთა «წინამავალნი» შეეყარნენ ერთიერთმანეთს და ბრძოლა მოხდა სოფელსა, რომელსაც ერქვა შირიმნი. ამ ბრძოლაში დაიხოცნენ დიდებულნი ერისთავნი რატი ძე ლიპარიტისა და ხურსი. რაკი მებრძოლთ ორთავე მხრივ მთავარი ნაწილებიც მიეშველნენ, ფიცხელი ომი ატყდა; აქაც საბოლოოდ გამარჯვება კეისარს დარჩა, რომელიც ამის შემდგომ არტაანში მივიდა, ქალაქი გადასწვა და მცხოვრებნი ტყვედ წაიყვანა. გიორგი მეფე ნიალის გზით სამცხეში გადავიდა, ხოლო ბასილი «ჯავახეთით კერძო» დაედევნა და ყოველივე ააოხრა. ქართველთა მეფე თრიალეთში გადავიდა; აქ მას მოუვიდნენ მეშველნი წანარნი და შაქნი, მაგრამ კეისრი უკან გაბრუნდა, გზა და გზა ისევ საშინლად მოაოხრა ჯავახეთი და არტაანი და ზამთარს დასადგომად მივიდა «ქუეყანასა ხალდიისასა, მახლობელად ქალაქსა ტრაპიზონთასა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248).
აქ ბასილი ისევ სამზადისს შეუდგა, რომ გიორგის წინააღმდეგ ზღვით აფხაზეთში ხომალდები გაეგზავნა და საქართველოს მეფის საბრძანებელი დაეწიოკებინა (ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი, В. Розен, იქვე, 62). მაგრამ სწორედ ამ დროს გიორგი მეფისაგან მოციქული მოვიდა და მოლაპარაკება დაიწყო: «ვიდოდეს მათ შორის მოციქულნი ზავისა და სიყუარულისა თჳს» (მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 69-70). როგორც ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ამბობს, ზავი და სიმტკიცის წერილი დაუდვიათ კიდეც; ამ ცნობის სიმართლეს ქართველი მემატიანის მოთხრობაც ამტკიცებს, სადაც ის ამბობს, რომ გიორგის ვერაგული ქცევით აღშფოთებულმა ბერძენთა მეფემ უბრძანა, რომ ქართველთა მიერ დაწერილი პირობა შუბზე ჩამოეცვათ და საჯაროდ ეჩვენებინათო (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 72).
ამ დროს, როდესაც უკვე დაზავებულები იყვნენ, ბასილ კეისარს განუდგა ქსიფე (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 70; მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248-249). გიორგი მეფემ და ქართველებმა რომ ამ განდგომილების ამბავი შეიტყვეს, კვლავ გამხნევდნენ და პირობაზე უარი სთქვეს. მაგრამ ბასილ კეისარმა სძლია აჯანყებულს ქსიფეს და ფოკას და მაშინვე ფოკას თავი გიორგი მეფეს გამოუგზავნა, რომ ეჩვენებინა, შენს ქცევას მიხვედრილი ვარ, ყველაფერი მშვენივრად მესმის და სრულებითაც არ გენდობიო, ამბობს ჲაჰჲა ანტიოქიელი (В. Розен, იქვე, 66). ბასილი კეისარი მოვიდა ბასიანს და «ითხოვდა ქუეყანათა და ციხეთა»; ხოლო გიორგი მეფემ «წარავლინა ზჳადი ერისთავი სპითა და უბრძანა, რათა ზავის მიპყრობითა მცირედ ხან დამჭირვად ადგილსა», რომ ამგვარად საკმაო დრო ჰქონოდა და ჯარი შეეყარა. მეფე «განიზრახვიდა ესრეთ: უკეთუ ინებოს ზავი ბასილი მეფემან, იქმნეს ესრეთ, და უკუეთუ ინებოს ომი, განვემზადნეთ მის თჳს». მაგრამ დიდებულები ზავის ჩამოგდებას იმ პირობით, რასაც კეისარი უდებდა ქართველებს, ალბათ არა სთანხმდებოდნენ და ზემოაღნიშნულის ხერხით შეიძლებოდა კეისარი მახეში გაებათ (მტ~ნე ქ~ჲ, *476, გვ. 249250; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 7172; ჲაჰჲა ანტიოქიელი; В. Розен, იქვე, 65. ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ამბობს, რომ ამგვარ ხერხს გიორგი მეფეს მისი ვაზირი «რ-ფად-ს» ურჩევდა. ვ. რ ო ზ ე ნ ი ფიქრობს, რომ ამ მოხელეს სახელი «ლიპარიტი» უნდა ყოფილიყო, მაგრამ დედანში თავდაპირველად «ზჳადი» ეწერებოდა: რომ აქეთგან «რფად»-ი წარმომდგარიყო, ამისთვის საკმარისი იყო პირველ ასოს წერტილი მერმინდელს გადამწერს მეორე ასოზე გადაეტანა, მაშინ ორთავ ასოების გამოთქმა შეიცვლებოდა. ვინც არაბული ანბანი იცის, იმას ამგვარი შეცდომა არ გააკვირვებს).
კეისარმა შეიტყო რასაც უპირებდნენ ქართველები და მაშინვე ომი აუტეხა. ქართველები იძლივნენ: «მეოტ იქმნეს სპანი საქართველოსანი... და მოისრეს ურიცხუნი პირითა მახვილისათა». მაშინ კი ზავის მეტი სხვა გზა აღარ იყო. გიორგი მეფემ მისცა «მძევლად ძე თჳსი ბაგრატი წლისა სამისა და ციხენი, რომელნი-მე პირველ გაეცნეს აზნაურთა დაულოცნა, სხუანიცა ციხენი პირველ მოცემულნი და უკანის ათოთხმეტნი და ქუეყანა, რომელი ჰქონდა დავით კურაპალატსა ტაოს, კოლა-არტანს და ჯავახეთსა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *476-*477, გვ. 250-251; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 72). ზავის პირობა მეტად სამძიმო იყო, მაგრამ სხვა ღონე არ იყო. გიორგი მეფეს შეეძლო თავისი თავი მით ენუგეშებინა, რომ კეისარმა მას «რომელნი-მე ამათ ქუეყანათა გან ეკლესიანი, სოფელნი და ადგილნი დაულოცნა» (მტ~ნე ქ~ჲ, * 477, გვ. 251). ეს ზავი ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით 1023-1024 წ. ყოფილა დადებული (მატიანე, გვ. 66). ქართველი მემატიანის სიტყვებითგანაცა ჩანს, რომ ზავი დადებული ყოფილა 1023 წელს (თუმცა მტ~ნე ქ~ჲ-ს ეს თარიღი პირდაპირ დასახელებული არა აქვს, მაგრამ იქ აღნიშნულია, რომ ამ ზავის ჩამოგდების დროს მძევლად წაყვანილი ბაგრატ უფლისწული კეისარს საქართველოში 1025 წელს დაუბრუნებია /*479, გვ. 253/; ამასთანავე იმასვე მოხსენებული აქვს, რომ ბაგრატი კეისარს კონსტანტინეპოლითგან სამშობლოში გამოუსტუმრებია «წელსა მესამესა» /იქვე, *479, გვ. 253/; მაშასადამე უფლისწულს ბიზანტიაში დაუყვია სრული 2 წელიწადი და რამდენიმე თვე. თუ ამ 2 წელიწადს მისი დაბრუნების თარიღს 1025 წ. გამოვაკლებთ, ჩვენ დაგვრჩება 1023 წ. მისი კონსტანტინეპოლში წაყვანისა და ზავის ჩამოგდების თარიღი). დადებული პირობისამებრ მცირეწლოვანი მძევალი კეისარს მესამე წელს უკან უნდა გამოეგზავნა მშობლებისათვის. თავისი აღთქმა ბასილმა პირნათლად აასრულა და 1025 წელს შინ გამოისტუმრა. მალე იმავ წელსვე ბასილი კეისარიც გარდაიცვალა და მის მემკვიდრეს კონსტანტინე მეფეს უნდოდა გაგზავნილი ქართველი უფლისწული უკნ მოებრუნებინა, საგანგებოდ მოციქულიც კი აფრინა, რომ დასწევოდა, მაგრამ გვიანღა იყო: ბაგრატი უკვე სამშობლოში იყო მისული (მტ~ნე ქ~ჲ, *477-*479, გვ. 251-153). ორის წლის შემდგომ, 10 აგვისტოს 1027 წ. ჯერ კიდევ თითქმის ჭაბუკი მეფე გარდაიცვალა თრიალეთში, «ადგილსა, რომელსა ეწოდების მყინვარნი, გინა იწრონი» (მტ~ნე ქ~ჲ, *479, გვ. 253; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 75). ისტორიკოსი ამბობს, რომ გიორგი მეფე გარდაიცვალა «ჟამსა ოდენ სიყრმისასა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *479, გვ. 253), მართლაც 1027 წელს იგი იქმნებოდა ან 25, ან 29 წლისა. უდროოდ გარდაცვლილი მეფე დაასაფლავეს ქუთაისის საყდარში (იქვე, *480, გვ. 253).
მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა
გარდაიცვალა გურგენ, ძე გურგენის ძისა ბაგრატ მამფალისაჲ, ქრონიკონსა რჴჱ (968 წ.).
გარდაიცვალა ადარნასე, ძე სუმბატ კურატპალატისა, ძმაჲ ბაგრატ რეგუნისა, ქრონიკონსა სგ (983 წ.) და დაუტევა ძე დავით მცირე.
გარდაიცვალა სუმბატ ერისთავთერისთავი, კაცი მართალი, ძე დავით მამფალისაჲ, არტანუჯელი, ქრონიკონსა სჱ (988 წ.) და დაუტევნა ძენი ორნი: დავით და ბაგრატ. და შემდგომად მიცვალებისა მისისა დღესა მეორმოცესა გარდაიცვალა ძე მისი ბაგრატ და დაუტევნა ძენი ორნი: სუმბატ და გურგენ.
გარდაიცვალა სუმბატ, ძე ბაგრატ რეგუნისა, ქართველთა მეფისაჲ ქრონიკონსა სიბ (992 წ.) და არა ესუა შვილი.
გარდაიცვალა დავით, ძე სუმბატ ერისთავთერისთავისა დიდებულისა, კაცისა მართლისა. და გარდაიცვალა ბაგრატ რეგუენი ქართველთა მეფე, ძე კურთხეულისა სუმბატ კურატპალატისა, ქრონიკონსა სიდ (994 წ.) და დაუტევა ძე თჳსი უხუცესი გურგენ, რომელსა უწოდეს მეფეთმეფე. და ამას გურგენს ესუა ბაგრატ დედით აფხაზთა მეფისა დისწული, დემეტრესი და თეოდოსესი. ვიდრე გურგენის გამეფებამდე ესე ბაგრატ მეფე იქმნა აფხაზეთს და ამისთჳს გურგენს მეფეთმეფობაჲ ეწოდა.
გარდაიცვალა დავით დიდი კურაპალატი, ძე ადარნასე კურაპალატისაჲ, ქრონიკონსა სკა (1001 წ.), და არა ესუა ძე. და აოჴრდა იმიერ-ტაო. და გამოვიდა ბასილი ბერძენთა მეფე (ბიზანტიის იმპერატორი ბასილი II /976-1025/) და მისცნეს მას ციხენი აზნაურთა ამა დავითისთა. და დაიპყრა ბასილი მეფემან მამული დავით კურაპალატისაჲ. და მივიდეს მის წინაშე ბაგრატ აფხაზთა მეფე [და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა. გვ. 68, § 81/) მამაჲ მისი გურგენ. და მოსცა მათ ბასილი მეფემან პატივი, გურგენს მაგისტროსობაჲ და ბაგრატს კურატპალატობაჲ, რათამცა ვითარ მტერ ყვნა ერთმანერთისა მიმართ მამა-ძენი ესე, და ამით ღონითა იძმაცვა. ხოლო გურგენ ჭეშმარიტი და მართალი იყო და ვერა აღძრა გული მისი ზაკჳთა ამით მიზეზითა და ვერა უძლო ღონისძიებითა.
გარდაიცვალა ესე გურგენ მეფეთმეფე, ძე ბაგრატ ქართველთა მეფისაჲ, ქრონიკონსა სკჱ (1008 წ.), და დაუტევა ძე ესე თჳსი ბაგრატ აფხაზთა მეფე, კურატპალატი დიდი, და ეუფლა ტაოს მამულსა თჳსსა, და დაიპყრა ყოველი კავკასია თვითმპყრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენადმდე. ხოლო ადარბადაგანი და შირვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ჴელმწიფებითა ნებიერად განაგებდა. მეფე სპარსთა მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თჳსითა უფროს სახლეულთა თჳსთასა, და ბერძენთ მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე.
და ამან ბაგრატ კურატპალატმან მოიყვანნა კლარჯნი ჴელმწიფენი სუმბატ და გურგენ, ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თჳსნი მამის დისწულნი, დარბაზობად მის წინაშე ციხესა შინა ფანასკერტისასა და მუნ შინა შეიპყრნა იგინი. და აღიჴუნა ქუეყანანი და ციხენი მათნი, რამეთუ იგინი პატიმარ ყვნა ციხესა შინა თმოგჳსასა. და მუნ ციხესა შინა თმოგჳსასა გარდაიცვალა სუმბატ არტანუჯელი ქრონიკონსა სლა (1011 წ.). და ეგრეთვე მასვე წელსა შინა გურგენიცა გარდაიცვალა, ძმაჲ სუმბატისი, ქრონიკონსა სლბ (1012 წ.). ხოლო შვილნი მათნი წარვიდეს კონსტანტინოპოლედ, ძე სუმბატისი ბაგრატ და ძე გურგენისი დემეტრე ბასილი მეფისა წინაშე, და მათნივე შვილნი კლარჯთა მეფეთანი რომელ დაშთეს ამას ქუეყანასა, მოისრნეს ყოველნი სიკუდილითა პატიმრობასა შინა.
ამისსა შემდგომად მოვლო ბაგრატ ყოველი სამეფო თვისი, აფხზეთი, ჰერეთი და კახეთი, მოვიდა და დაიზამთრა ჴევთა ტაოსათა. და მო-რა-იწია ზაფხული, მოვიდა მასვე ციხესა ფანასკერტისასა წელსა მესამესა და მუნ გარდაიცვალა ესე ბაგრატ ქრონიკონსა სლდ (1014 წ.), თუესა მაისსა ზ (7 მაისი), დღესა პარასკევსა. და დაუტევა ძე თჳსი გიორგი და დაჯდა იგი მეფედ წლისა იჱ (18 წელი).
ხოლო დაჯდა რა ესე გიორგი მეფედ, გან[უ]დგა (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 69, § 86/) ამას ქუეყანა ჰერეთ-კახეთისაჲ და ღადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნეს ერისთავნი. მათ ქუეყანათ კუალადვე ეუფლნეს მათნი უფალნი, რომელთა პირველ აქუნდათ იგი.
და ამის გიორგის მეფობისა მეშვიდესა წელსა გამოვიდა ბასილი ბერძენთა მეფე ამას გიორგის მეფესა ზედა. ხოლო ესე გიორგი განვიდა ლაშქრითა დიდითა და დაიბანაკეს ქუეყანასა ბასიანისასა ორთავე მრავალ დღეს და არა მივიდეს ბრძოლად ერთმანერთსა ზედა, არამედ მოერიდა გიორგი და მოვიდა და დაწუა ქალაქი ოლთისი. [და მუნით მოვიდა კოლასა და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ «მატიანე ქართლისას» ტექსტის კიხედვით /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 69, § 87/) გამოუდგა კუალსა და მოუდგა უკანა მეფე ბერძენთა. და შეკრბეს რა უაკანამავალნი გიორგისნი და წინამავალნი ბასილისნი ლაშქარნი, იქმნა ბრძოლაჲ დიდი სოფელსა შინა, რომელსა ეწოდების შირიმთა. და მრავლად მოისრნეს ორკერძოვე და მოიკლნეს მუნ დიდნი ერისთავნი, რატი ძე ლიპარიტისი და ხურსი. და ვითარცა მოესმა ჴმაჲ ომისაჲ გიორგი მეფესა, აღბორგნეს, განვიდეს და მოვიდეს ადგილსა მას, სადა იყვნეს ბრძოლად, და მოვიდა მუნ ბასილი მეფეცა სპითა დიდითა.
და შეკრბეს იგინი იმიერ და ამიერ. და იქმნა მუნ ბრძოლა დიდი და მოისრნეს მუნ ბერძენნი დიდნი და ფრიადნი. და წარმოიღეს გიორგისთა ავარი, და ეგზომ განდიდნა ბრძოლა იგი, რომელ სივლტოლაჲ ეგულებოდა ბასილი მეფესა. გარნა გიორგისნივე სულმოკლე იქმნნეს, რამეთუ მორიდეს და წარმოვიდეს. ხოლო ბასილი უკან წარმოუდგა და მოვიდა არტანს და დაწუა იგი. და რომელი პოვა, ტყუე-ყო. ხოლო გიორგი წარვიდა ნიალით კერძო სამცხედ, და მიუდგა მას უკანა ბასილი ჯავახეთით კერძო და მოაოჴრა ყოველივე. გარდავიდა გიორგი თრიალეთად და მოადგა ბასილიცა თრიალეთადვე. და რა ეახლნეს ერთმაერთსა, კუალად განძლიერდა გიორგი ლაშქრითა, რამეთუ მოიყვანნა წანარნი და შაქნი. ხოლო იხილა რა ესე ბასილი, შეიქცა თრიალეთით და უკმოიღო ჯავახეთი და არტანი დღეთა შინა ზამთრისათა, და კუალად უბოროტესად-ვე მოაოჴრა. და წარვიდა და დაიზამთრა ქუეყანასა ხალდიასა, ქალაქსა ტრაპიზონტას. და ვიდოდეს მოციქულნი ორთავე ამათ მეფეთანი ზავისათჳს ერთმანერთისა წინაშე [და] (აღდგენილია ე. თაყაიშვილის მიერ /იხ. სუმბატ დავითის ძის ქრონიკა, გვ. 70, § 87/) მშვიდობისა.
ხოლო, იქმნა ამას ჟამსა შინა განდგომილებაჲ დიდი საბერძნეთს, რამეთუ შეირთნეს ბასილის სასპეტი და წარვეზი, ძე ფოკას განდგომილისა და მეფე იქმნა ქსიფი, და მიიდგინეს მათ ყოველი აღმოსავლეთით კერძი ქუეყანა, ხოლო ღმერთმან ბასილის დიდად შეშინებულსავე პატივ-სცა, რამეთუ განუდგეს ქსიფი წარვეზს, და ყოველნივე ერნი მისად მიმდგომელნი შეიტყუენეს ციხესა შინა, შეიპყრეს და ბასილის წინაშე წარმოგზავნეს. და მან ექსორია-ყო იგი კუნძულსა შინა და მიმდგომთა მისთა მრავალთა თავი მოჰკუეთა, რომელთა თანა იყო ფერის ჯოჯიკის ძე ქართველი (აჯანყების შესახებ იხ. История Византии, II, М., 1967, с. 220 и др.; ვ. კოპალიანი, საქართველო-ბიზანტიის პოლიტიკური ურთიერთობა, გვ. 117 და შმდ. || ფერის ჯოჯიკის შესახებ იხ. მატიანე ქართლისა, გვ. 287; ცხორებაჲ და მოქალაქობაჲ წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა გიორგი მთაწმინდელისა. – ძველი ქართული აგიოგრაფიული ლიტერატურის ძეგლები, II, ი. აბულაძის ხელმძღვანელობითა და რედაქციით, თბ., 1967, გვ. 117-118; გიორგი კედრენე. – წიგნში: გეორგიკა, 7, ტექსტები ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და განმარტებები დაურთო ს. ყაუხჩიშვილმა, თბ., 1963, გვ. 48; არისტაკეც ლასტივერტცი. ისტორია. ქართული თარგმანი გამოკვლევით, კომენტარებითა და საძიებლებით გამოსცა ე. ცაგარეიშვილმა. ბ., 1974, გვ. 50, 162-163; ვ. კოპალიანი, საქართველო-ბიზანტიის პოლიტიკური ურთიერთობა 970-1070 წლებში, თბ., გვ. 111-114).
და კუალად შემოიქცა ბასილი მეფე და მოვიდა ბასიანს. და ითხოვდა იგი გიორგი მეფისაგან ციხე-ქუეყანათა და აღუთქმიდა ზავსა და მშჳდობასა. ხოლო გიორგი მეფემან განავლინა ზვიადი ლაშქრითა დიდითა უწინარეს თჳსსა (ზვიადი, იგივე ზვიად მარუშიანი, ბაგრატ III-ისა და გიორგი I-ის სპასალარი /იხ. მატიანე ქართლისა, გვ. 287/, რომელიც 1024-1027 წწ. შორის შეპყრობილ იქნა გიორგი I-ის მიერ /იხ. გომარეთის წარწერა – წიგნში Е. Такайшвили, Археологические экскурсии, разыскания и заметки, IV, 1913, с. 83; მ. ლორთქიფანიძე, ბრძოლა საქართველოს გაერთიანებისათვის. – საქართველოს ისტორიის ნარკვევები, III, გვ. 158, 161, 162/). და დაილაშქრა ზვიადმანცა ამიერ კიდესა ბასიანისასა, რეცა ზამთრის სახედ. ხოლო თჳთ გიორგი მეფე უკანა ისრე განვიდა ზავად წადიერ ლაშქრითა დიდითა და ძლიერითა. გარნა ორკერძოვე მზაკუარნი იგი აზნაურნი არა მიეშუნეს გიორგის ყოფად ზავისა, რამეთუ არა უნდოდა მშჳდობაჲ, არამედ აზრახეს მას ბრძოლად. აწჳეს იგი ბასილის ზედა, რომელი-იგი ზავად და მშჳდობად ჰქონებდა მისულასა მათსა, და ჰქონებდა და მოელოდა. ხოლო გიორგისთა იწყეს ბრძოლად და აოტეს ზოგი ბასილის ლაშქრისა. მაშინ უბრძანა ბასილი მეფემან დამოკიდება წუერსა ჰოროლისასა დაწერილი[სა] მათი[სა], რომელნი მისად დაეწერნეს გიორგი მეფესა ჩუენსა სიმტკიცისა და ზავისანი. და ესრეთ ბასილი მეფემან ჰოროლისა წუერითა ამართნა იგინი, მიუპყრა ღმერთსა და თქუა: იხილე, უფალო, წერილი ესე მათი და საქმე, რომელსა აწ იქმენ. და კუალად მოიღო ბასილი მეფემან ძელი ცხორებისა მანდილითა წმიდითა და დასცა იგი ქუეყანასა ზედა და თქუა ესრეთ, ვითარმედ: უკეთუ მიმცემე ჴელთა მტერთასა, არღარა თაყუანის-გცე უკუნისამდე. და ვითარ ესე ყო და თქუა, მყის მასვე ჟამსა იძლივნეს დე მეოტ იქმნეს სპანი გიორგისნი, რომელნი-იგი პირველ მივიდეს. და გამოვიდეს მიერ კერძო ტაღმანი (ტაღმა – რაზმი) მეფისანი რ უ ს ნ ი (ხაზგასმა ჩვენია – ი. ხ.) და არა განერა ერთიცა პირველ მოსრულთა მათ თჳნიერ მცირედთასა, რამეთუ თჳთ მეფე გიორგი და უძლიერესი ლაშქარი მისი არღარა მოსრულ იყო ჯერეთ ყოვლადვე, და მოიკლნეს მათგანი მას დღესა შინა, რომელთაცა-იგი მშვიდობის-ყოფაჲ არა ენებათ და მეოტ იქმნნეს ყოველნი. და მოისრნეს ურიცხუნი პირითა მახჳლისათა და რომელნიმე მეოტ იქმნნეს. წარიღეს ბერძენთა ავარი დიდძალი და განძი სამეფო ყოველი სრულიად, რომელი აქუნდა.
და წარმოიძრა მცირედ ბასილი მეფე და მოუდგა უკანა მეფესა გიორგის. და კუალად იწყო ზავად და მშჳდობად პირველისაებრ, რამეთუ შიში აქუნდა საბერძნეთით კუალადცა განდგომილებისა. და ყუეს მაშინ მშჳდობაჲ და დაიზავნეს. და მისცა გიორგი მეფემან მძევლად ძე თჳსი ბაგრატ, სამისა წლისაჲ ყრმა ჩჳლი და მისცა ციხე ათორმეტი და ქუეყანანი დავით კურატპალატისა ნაქონებნი ტაოს, ბასიანს, ჯავახეთს და შავშეთს. და ესრეთ წარვიდა ბერძენთა მეფე ბასილი და თანა წარიტანა ბაგრატ ყრმა მცირე, და შემდგომად სამისა წლისა შინავე წარმოგზავნა აღუთქუა გიორგის ბაგრატისი.
გარდაჴდეს რა სამნი წელნი, მაშინ წარმოგზავნა ბასილი მეფემან ქალაქით კონსტანტინეპოლით ბაგრატ, ძე გიორგისი, ვითარცა-იგი აღუთქუა. და მოიწია ბაგრატ ტაოს და შემოვიდა თჳსსა მამულსა ბანას თანამოყოლითა მისად კატაბანისა აღმოსავლეთისა ვიდრე ზღუარადმდე ბაგრატის მამულისა (კატაბანი – თანამდებობა ბიზანტიის საიმპერატორო კარზე).
ხოლო შე-რა-იქცა კატაბანი იგი, მოემთხჳნეს მას მანდატურნი წიგნითა ესრეთ წერილითა, ვითარმედ: მიიცვალა ბასილი მეფე, ძმაჲ ჩემი, და ვიქმენ მე მეფედ ყოვლისა საბერძნეთისა. და აწ სადაცაღა მოწევნულ იყოს საჴელმწიფოსა შინა ძე გიორგისი ბაგრატ, გარევე-აქციე იგი სწრაფით და წინაშე ჩუენსა მოგზავნე. და ვითრცა აღმოიკითხა კატაბანმან ბრძანებაჲ მეფისა, მაშინ მსწრაფლ მოიქცა იგი და დევნა-უყო ბაგრატს, გარნა ვერ ეწია მას, რამეთუ თჳსსა მამულსა შემოსრულ იყო იგი და განძლიერებულ ლაშქრითა, რომლისა ბრძოლად ვერღარა ეძლო კატაბანსა მას, არამედ გარე-უკუნ-იქცა და წარვიდა. ეჰა, დიდი და საკჳრველი მოწყალებაჲ ღმრთისაჲ! ვითარღა განერა მართალი ჴელთაგან შემპყრობელთა და მტერთა მისთასა, ქრონიკონსა სმე (1025 წ.).
და მოვიდა ბაგრატ საბერძნეთით წინაშე მამისა თჳსისა გიორგი მეფისა და დედისა თჳსისა მარიამ დედოფლისა ქალაქსა მათსა ქუთათისს. და ესრეთ შეკრბეს იგინი მშჳდობით და მისცეს დიდებაჲ და მადლობაჲ ღმერთსა მომადლებისათჳს მათდა ესევითარისა მის კეთილისა. და შემდგომად ამისსა რა გარდაჰჴდეს წელნი ორნი, გარდაიცვალა გიორგი, მამაჲ ამის ბაგრატისი, თრიალეთს, ადგილსა მას, რომელსა ეწოდების მყინვარნი, ქრონიკონსა სმზ (1027 წ.), თუესა აგვისტოსა ივ (16 აგვისტო) და დამარხეს იგი ქუთათისს.
(ამონარიდის დასასრული)
მცირე დამატება და კომენტარი XI საუკუნეში საქართველოს გაერთიანების, აგრეთვე ბიზანტიის კეისარს ბასილი II-სა და ქართველ მეფეებს შორის კონფლიქტის თაობაზე ივანე ჯავახიშვილის «ქართველი ერის ისტორიის» (ტომი II) მიხედვით
ივანე ჯავახიშვილის აღნიშნული წიგნის VI თავში «საქართველოს გაერთიანება» 1-ლ პარაგრაფში «მეფე ბაგრატ III და დავით დიდი კურაპალატი» ვკითხულობთ (ქვემოთ თავად ავტორის მიერ ტექსტში გაკეთებული შენიშვნები ფრჩხილებშია პირდაპირ მოცემული, ხოლო სქოლიოში ჩამოტანილი შენიშვნები კი – ასევე ფრჩხილებში დახრილი შრიფტით):
საქართველოს სამეფოს იმ აშლილობის დროს, რომელიც დამკვიდრდა უსინათლო თეოდოსის მეფობაში (აფხაზეთში – ი. ხ.), მმართველ მოწინავე წრეში საბედნიეროდ მაინც აღმოჩნდა შეგნებული ჯგუფი, რომელსაც ქვეყნის კეთილდღეობისათვის გული შესტკიოდა. ამ წრის საუკეთესო წრმომადგენელი, მისი სულისჩამდგმელი და წადიერებათა თავგამოდებული განმახორციელებელი ი ო ა ნ ე | მ ა რ უ შ ი ს | ძ ე ყოფილა. მას ნათლად ჰქონდა წარმოდგენილი, რამდენად საუბედურო იქნებოდა საქართველოსათვის უსინათლო, უძლური კაცის მეფობა და ამიტომ «ამან წარავლინა მოციქული წინაშე დავით კურაპალატისა, აწვია, რათა მოილაშქროს ძლითა მისითა, აღიღოს ქართლი, ანუ დაიმჭიროს თჳთ, ანუ უბოძოს ბაგრატს ძესა გურგენისსა, ასულის წულსა გიორგი აფხაზთა მეფისასა, რომელსა ეყოდა დედულად აფხაზეთი და ქართლი ესევე» (მტ~ნე ქ~ჲ, *461, გვ. 236). იოანე მარუშის ძეს საქართველოს გაერთიანების გარკვეული და მტკიცე სურვილი ჰქონდა და ამის განსახორციელებლად საუკეთესო გზაც აირჩია. ტაოს მფლობელს დავით დიდ კურაპალატზე უკეთესად არავის შეეძლო ეს განეხორციელებინა: იგი სახელგანთქმული იყო ყველგან, როგორც შინ საქართველოში, ისე გარეთ სომხებსა, ბერძნებსა და არაბებს შორის ძლიერებითა და მაღალი სულიერი და ზნეობრივი თვისებებით; ამასთანავე მტკიცე და ძლიერი ხასიათის პატრონი იყო და თავის თავს არავის დააჩაგვრინებდა. რაკი მას შვილი არ ებადა, ამიტომ თავისი მახლობელი ნათესავი «ბაგრატ ძე გურგენისი გაეზარდა შვილად თჳსად» (იქვე, *461, გვ. 237); მაშასადამე, იგი (ბაგრატი – ი. ხ.) არამც თუ ქართველთა მეფეთა სამფლობელოს მემკვიდრე იყო, არამედ ტაოსიც; ხოლო თუ აფხაზთა მეფეების ტახტზე მართლაც ბაგრატს დასვამდნენ, მაშინ იგი გახდებოდა თითმის მთელი გაერთიანებული საქართველოს ხელმწიფედ, კახეთისა და ჰერეთის ერთ ნაწილს გარდა. სწორედ ამიტომაც იოანე მარუშის ძე «ეძებდა მეფედ ბაგრატს» (იქვე, *461, გვ. 236).
დავით დიდ კურაპალატს მოეწონა იოანე მარუშის ძის წინადადება და თავისი ჯარითურთ საჩქაროდ ქართლისაკენ გამოეშურა. ეს რომ კახელებმა გაიგეს, ქართლს უჩუმრივ თავი მიანებეს და როცა დავით კურაპალატი მობრძანდა და ქუაჴრელთან დადგა, იოანე მარუშის ძე მიეგება და უფლისციხე მას გადასცა, ხოლო დავითმა «მიუბოძა ბაგრატს და მამასა მისსა გურგენ»-ს; მაგრამ რაკი ბაგრატი ჯერ სრულწლოვანი არ იყო, ამიტომ «თანაგამგებელად» მამა მისი გურგენი დუნიშნა (იქვე, *461-462, გვ. 237).
დავით კურაპალატმა ქართლითგან წასვლის წინათ შეკრიბა ადგილობრივი აზნაურები და გამოუცხადა: «ესე (ბაგრატ) არს მკჳდრი ტაოსა, ქართლისა და აფხაზეთისა, შვილი გაზრდილი ჩემი, და მე ვარ მოურავი მისი და თანაშემწე, ამას დაემორჩილენით ყოველნი»-ო (იქვე, *462, გვ. 237-238). მაგრამ ქართლის აზნაურთაგან ყველა დიდებული აზნაურები ხომ იოანე მარუშის ძესავით საქართველოს საზოგადო საქმეზე და გაერთიანებაზე არა ფიქრობდნენ; პირიქით, პირადი და წოდებრივი გამორჩენისა და სარგებლობის წყურვილი სრულებით უხშავდა მათ ფართო საზოგადოებრივ გრძნობას და ქვეყნის ბედიღბალს თავიანთ წოდებრივ თავმოყვარეობას (თუ პატივმოყვარეობას? – ი. ხ.) უქვემდებარებდნენ. აკი ამიტომაც დიდხანს ვერ მოითმინეს ქართლის დიდებულმა აზნაურებმა და «იწყეს კუალად მედგრობით ზაკულება»: «შეეუბნეს ნაქურდეველთა და საბოტარელთა და მოიყუანნეს ლაშქარნი კახეთით და გასცეს უფლის ციხე და შეიპყრეს გურგენ და ძე მისი ბაგრატ და დედოფალი გურანდუხტ და წარიყუანეს კახეთად» (იქვე, *462, გვ. 238). დავით კურაპალატმა, ჩამოვიდა თუ არა ქართლში, ხელად გაარიგა საქმეები და წეს-რიგი დაამყარა; კახელებმა დატყვევებულნი განათავისუფლეს, ქართლის ყველა დაპყრობილი ადგილები დააბრუნეს წირქუალის ციხესა და გრუას გარდა (იქვე, *463, გვ. 238).
იოანე მარუშის ძის გეგმა და ნატვრა, რომ ბაგრატი გაერთიანებული საქართველოს მეფედ გამხდარიყო, მალე განხორციელდა. აფხაზეთში უსინათლო თეოდოსის წყალობით ისე აიწეწა საქმეები და გაირყვნა ქვეყანა, რომ «შეიცვალა ყოველი წესი მისი და განგება პირველთა მეფეთა განწესებული» (იქვე, 238); ხალხი შეწუხდა; აფხაზეთის დიდებულ აზნაურებმაც დაინახეს, თუ რამდენად საზარალოა ხოლმე ქვეყნისათვის სუსტი ადამიანის მეფობა. აფხაზეთის ამისთანა მდგომარეობით ისარგებლა შორსმჭვრეტელმა იოანე მარუშის ძემ და «ინება რათა მოიყუანოს ბაგრატ მეფედ აფხაზეთისა და მის თანა ყოველთა დიდებულთა ერისთავთა და აზნაურთა აფხაზეთისა და ქართლისათა გამოითხოვეს ბაგრატ მეფედ დავით კურაპალტისა გან» (ივე, *463, გვ. 239). დავით კურაპალატი ფრთხილად მოიქცა და ვიდრე მძევლები არ ჩამოართვა, თხოვნა არ აუსრულა. ახალგაზრდა ბაგრატი აფხაზეთში ჩაიყვანეს და «დალოცეს მეფედ» (იქვე, *464, გვ. 239).
როდის უნდა მომხდარიყო ეს შემთხვევა, რომელ წელიწადში გამეფდა ბაგრატ III საქართველოში, ამ საკითხზე შეიძლება ორგვარი პასუხი იყოს: იგი ორჯერ გამეფდა, პირველად თითქოს ქართლში, მეორედ აფხაზეთში, ანუ უკეთ რომ ვსთქვათ ლიხთ-იმერეთში. როდესაც დავით დიდმა კურაპალატმა ქართლი ბაგრატ გურგენის ძეს გადასცა, იგი მაშინ «ჯერე ჰასაკს თჳსსა ზედა უსრულ» იყო და ამიტომ «თანაგამგებლად დაუტევა მამა მისი გურგენ» (მტ~ნე ქ~ჲ, *462, გვ. 237). ქართლში დამკვიდრების შემდგომ «ვითარ გარდაჴდა წელიწადი ამას შინა სამი» (იქვე, *463, გვ. 238), ბაგრატი მოიყვანეს აფხაზეთს, «დალოცეს მეფედ და დაემორჩილნეს ყოველნი ბრძანებასა მისსა, რამეთუ განსრულებულ იყო ჰასაკითა»-ო (იქვე, *464, გვ. 239). «მტ~ნე ქ~ჲ» მოგვითხრობს, რომ ბაგრატ III «მეფობდა ოცდათექუსმეტ წელს და გარდაიცვალა მჴცითა შუენიერითა შემკული ქორონიკონსა – ს~ლ~დ: – (234) თუესა მაისსა შვიდსა, დღესა პარასკევსა»-ო (*473, გვ. 246). ქორონიკონი უდრის 1014 წ. ქ. შ., მაშასადამე ბ ა გ რ ა ტ III გ ა მ ე ფ ე ბ უ ლ ა (1014 – 36) 978 წ ე ლ ს. ამგვარივე თარიღი ჩანს ათონის მონასტრის ერთს ხელნაწერში შენახულ ანდერძისდა მიხედვით; იქ სწერია: «ღმერთო, ადიდე ბაგრატ აფხაზთა მეფე და ქართველთა კურაპალატი... რომელმან ინება აღწერაჲ წმიდისა ამის წიგნისა წმიდათა მოწამეთაჲ ინდიკტიონსა მეფობისა მათისასა კე: (25) დასაბამითგან წელთა ხქზ: (6607) ქორონიკონსა სკბ (222)». რაკი 1002 წ. ყოფილა ბაგრატ III მეფობის 25 ინდიკტიონი, ანუ წელიწადი, მასასადამე იგი გამეფებულა 977 (1002 – 25) წელს; ხოლო თუ დასაბამითგან ავიღებთ თარიღს, მაშინ გამოვა 978 (6607 – 5604 – 25) წელიწადი. ამგვარად, ბ ა გ რ ა ტ III გ ა მ ე ფ ე ბ ი ს | თ ა რ ი ღ ა დ | უ ნ დ ა | 977-978 წ. | ვ ი ც ნ ა თ და არა 980 წ. როგორც აქამდის იყო მიღებული. მაგრამ აქ იბადება ერთი ფრიად მნიშვნელოვანი საკითხი: 977-978 წ. ბაგრატ III ქართლში თუ აფხაზეთში გაბატონების თარიღი იყო? უკვე ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ ბაგრატი ქართლში 3 წელიწადია უკვე დამკვიდრებული იყო, როდესაც იგი აფხაზეთში მეფედ მიიყვანეს, მაშასადამე, ზემომოყვანილს საკითხს ქრონოლოგიისათვის არსებითი მნიშვნელობა აქვს. თუ ჩვენ ათონის ხელნაწერის ზემომოყვანილ ანდერძის შინაარსს ჩავუკვირდებით, ამ საკითხის გადაწყვეტაც ადვილია. 1002 წ. ბაგრატი ყოფილა «ა ფ ხ ა ზ თ ა | მ ე ფ ე | დ ა | ქ ა რ თ უ ე ლ თ ა | კ უ რ ა პ ა ლ ა ტ ი», მასასადამე მაშინ იგი მხოლოდ აფხაზთა მეფედ ითვლებოდა, ქართლში კი ჯერ არა, იქ მას კურაპალატობის პატივი ჰქონია; თუ გავიხსენებთ, რომ ბაგრატის მამა გურგენი ამ დროს, 1002 წ., ჯერ კიდევ ცოცხალი († 1008 წ.) იყო, და 994 წ., როდესაც «გარდაიცვალა ბაგრატ II რეგუენი ქართუელთა მეფე», მან «დაუტევა ძე თჳსი უხუცესი გურგენ, რომელსა უწოდეს მეფეთა მეფე» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 64), მაშინ ჩვენთვის ცხადი იქნება, რომ იმ დროს, 1002 წ., ქართველთა მეფედ ბაგრატ III მამა გურგენი ითვლებოდა. ბაგრატონიანთა მემატიანე სამართლიანად ამბობს, რომ «ვიდრე გურგენის გამეფებადმდე (994 წ.) ესე ბაგრატ მეფე იქმნა (978 წ.) აფხაზეთსა»-ო (ც~ა და უწ~ყბა, 64). მ ა შ ა ს ა დ ა მ ე, 977-978 წ. ბ ა გ რ ა ტ III ა ფ ა ხ ა ზ ე თ შ ი | გ ა მ ე ფ ე ბ ი ს | თ ა რ ი ღ ი ა | დ ა | ა რ ა | ქ ა რ თ ლ შ ი. ამისდა მიხედვით ცხადია, რომ მცირეწლოვანი ბაგრატი ქართლში 974-975 წ. გადმოუყვანიათ.
ახლად გამეფებული ბაგრატი მაშინვე არ შესდგომია ქვეყნის მოწესრიგებას, ჯერ საქმის მდგომარეობისა და ცხოვრების ვითარების გაგება იყო საჭირო. ამიტომაც არის, რომ მხოლოდ «ვითარ გარდაჴდა ამას შინა წელიწადი ორი, იწყო განგებად» (მტ~ნე ქ~ჲ, *464, გვ. 239); ესე იგი მხოლოდ 979-980 წ. შესდგომია ბაგრატ III სახელმწიფო საქმეების განმართვას. რასაკვირველია, პირველად მას უნდა იმ ორჭოფი მდგომარეობისათვის მიექცია ყურადღება, რომელმაც სახელმწიფო მართვა-გამგეობა ასე არივ-დარია. შეუძლებელი იყო ერთსა და იმავე დროს ორი მეფე ყოფილიყო გამგედ, რომელთაგან ერთი უსინათლო იყო (მეფე თეოდოსი აფხაზეთში – ი. ხ.). ვითრცა უსინათლო, იგი თვით-ნება მოხელეთა სათამაშოდ იყო ქცეული და მისი მოქმედება წინ გადაეღობებოდა ბაგრატის გარკვეულს პოლიტიკას. ამიტომ, რომ იგი ქვეყნის ერთადერთი ბატონი ყოფილიყო და «ყოველთა კაცთა, დიდთა და მცირეთა, სასოება კეთილი, გინა თუ შიში უწესობისათჳს მისა მიმართ აქუნდეს» (იქვე), მეფე ბაგრატმა თავისი უსინათლო ბიძა, მეფე თეოდოსი, ტაოს გაგზავნა დავით კურაპალატთან და თითონ ქართლისა და აფხაზეთის ერთადერთ ბატონად გახდა. ე ს | მ ო მ ხ დ ა რ ა, მ ა შ ა ს ა დ ა მ ე, 980 წ. ამიერითგან საქართველოს გაერთიანების საქმე მტკიცე ხასიათისა და შეუდრეკელი ნების პატრონს მეფეს ჩაუვარდა ხელში; დაუღალავად მუშაობდა იგი სამეფოს კეთილდღეობისათვის და არას დროს გარკვეულს გზას არ გადაუხვევდა, არც დაბრკოლების წინ შეჩერდებოდა და უკან დაიხევდა. აფხაზეთშიაც და ქართლშიაც ბაგრატი წესრიგის დამყარებას შეუდგა. ცდილობდა დიდებული აზნაურები თავიანთ ქერქში ჩაეყენებინა. ოღონდაც რომ ეს არაფრად მოეწონებოდათ ქართლის აზნაურებს, იმიტომ რომ თუმცა ისინი ქართლში მცხოვრებ ბაგრატის დედას, გურანდუხტს, ემორჩილებოდნენ, მაგრამ თავისუფლად იყვნენ და «თჳთეულად განაგებდეს საქმეთა ქართლისათა»; ასეთს გათამამებულ აზნაურებს ან რა გასაკვირველია თუ «არა ენება გარდმოსვლა» ბაგრატისა ქართლში (იქვე, *464, გვ. 239). ამის გამო ქართლის აზნაურები ქავთარ ტბელის წინამძღვრობით მეფეს მაღრისის თავს დაუხვდნენ და მისი ქართლში გადმოშვება არ სურდათ. ბაგრატი შეება თავხედ აზნაურებს და დაამარცხა; მერე უფლისციხეში მივიდა, «აღიღო ციხე დედისაგან თჳსისა» და ქართლის გამგეობა ჩამოართვა, რომ იქაური თავგასული აზნაურობა თავის ძლიერ ხელს ქვევით და მორჩილებაში ჰყოლოდა (იქვე, *464-*465, გვ. 239-240). ამის შემდეგ ბაგრატმა თბილისის სამხრეთით მდებარე ქვეყანას მიაქცია ყურადღება. «ქართლისაგან მტკუარსა სამხრით კერძო ყოველივე თრიალეთი, მანგლისის ჴევი და სკორეთი», აგრეთვე ატენის ციხე ამ დროს კლდეკარის ერისთავთ-ერისთავს რატს ეჭირა და «არა მორჩილებდა ბაგრატ მეფესა» (იქვე, *465, გვ. 240). მეფემ რომ ამ დიდებულ მოხელისა და ქვეყნის დამორჩილება დააპირა და ლაშქრის შეკრებას შეუდგა მისმა მოწინააღმდეგეებმა დავით კურაპალატს ჩააგონეს ბაგრატს შენი მოკვლა სწადიანო, და ამით რასაკვირველია შვილობილის წინააღმდეგ აამხედრეს. ბაგრატ III უნდა მიჰშველებოდა თავისი ლაშქრით მისი მამა გურგენი; ამ მზადებას ბაგრატ II ქართუელთა მეფეც (937-994), გურგენის მამა და ბაგრატის პაპა, რეგუენად წოდებული, შეუშინებია; ვაი თუ ამ ბრძოლაში მეც რამეს მიპირებდნენო, «ეშინოდა ძისა თჳსისა გურგენისაგან წაღებასა მეფობისასა»; ამიტომ იმანაც არჩია, რომ მისთვის უკეთესი იქმნებოდა დავით კურაპალატს მიჰმხრობოდა და კიდეც «მივიდა დავით კურაპალატისა წინაშე». ამას გარდა დავით «უჴმო ყოველთა მეფეთა სომხითისათა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 240-241).
ქართველი მემატიანის ამ უკანასკნელს ცნობას სომეხთა ისტორიკოსი ა ს ო ღ ი კ ი ც ადასტურებს; დავით კურაპალატს და ქართველთა მეფეს ბაგრატს (II, რეგვენს) მეშველად ასოღიკის სიტყვით მოუწვევიათ სუმბატ სომეხთა მეფე, რომელიც წასულა მთელის თავის მხედრობითა და ძმითურთ გაგიკით, ამას გარდა თანა ჰყოლია აგრეთვე კარის მეფე აბასი; ამგვარად, ბაგრატ III და მის მამის წინააღმდეგ იდგა შეერთებული მხედრობა ქართველთა, გვასპურაკანელთა, სივნიელთა და ალბანთა (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 252). ეს შეერთებული ლაშქარი დაბანაკებული იყო დლივს ჯავახეთში (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 241; ასოღიკი, გვ. 252). აქეთგან დავით კურაპალატმა მთელი ჯარი გურგენის წინააღმდეგ გაგზავნა, ბრძოლა მოხდა «გარდათხრილთა თავსა შავშეთისასა» და ძლეული გურგენი გაიქცა და წეფთის ციხეში შეიხიზნა (მტ~ნე ქ~ჲ, *466, გვ. 241). ამ დროს ბაგრატ III თავის ლაშქრითურთ თრიალეთში მივიდა და სოფელ კარუშეთში დადგა. გაგზავნა მზვერავი, რომელმაც მოციქულის სახით «განიცადა ლაშქარი», დაათვალიერა შეერთებული მხედრობა და მოტანილი ცნობებისდა მიხედვით მეფემ «იხილა, რომელ ძალითა არა ეგებოდა წინააღდგომა დავით კურაპალატისა», და ისევ მშვიდობიანი მოლაპარაკება ირჩია; იგი მარტოდ-მარტო მივიდა დავით კურაპალატთან «ითხოვა შენდობა» და «აუწყა ვითარმედ სხუასა არას რომლისა თჳს მოვედ, გარნა არ მორჩილებისა თჳს რატისა»-ო; მაგრამ ქართველი მემატიანის სიტყვებითგანა ჩანს, რომ ბაგრატ III, შეერთებულს მხედრობას რომ არ დაეფიქრებინა, უეჭველია დავით კურაპალატსაც შეებმოდა. დავით კურაპალატმა თავის შვილობილს მიუგო: მე-კი «ესრეთ მითხრეს, რომელ სიკუდილად ჩემდა გამოსრულ იყავ, გარნა აწ ვცან მართალი, რომელ უბრალო ხარ, ...მითავისუფლებიხარ რატის ზედა, დაიმორჩილე ვითაცა სახით გწადიან»-ო (მტ~ნე ქ~ჲ, *466-*467, გვ. 241).
ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით დავითს ბაგრატ III-ისაგან მხოლოდ «ციხე საკურეთი» (=სკორეთი? საქორეთი?) მოუთხოვნია, რომ სუმბატ სომეხთა მეფისათვის მიეცა დახმარებისათვის; ბაგრატს აუსრულებია ეს თხოვნა და ციხე გადაუცია სუმბატისათვის, რომლის სიკვდილის შემდგომ ქართველებს სომხებისათვის იგი ისევ წაურთმევიათ. ასოღიკის სიტყვით მთელი ეს ამბავი მომხდარა 988 წელს (იქვე, გვ. 252-253) და ეს თარიღი კარგად უდგება ქართველი მემატიანის ცნობას, რომ წინამოთხრობილ თეოდოსის გამეფებისა (980 წ.) და გურანდუხტ დედოფლისაგან ქართლის ჩამორთმევის შემდგომ «გარდაჴდეს წელიწადნი რაოდენნიმე»-ო (მტ~ნე ქ~ჲ, *465, გვ. 240).
ბაგრატმა რომ დავით კურაპალატის თანხმობა მიიღო, მეორე წელსვე მოულოდნელად რატს მიადგა და ადვილად დაიმორჩილა; ურჩმა ყმამ მეფეს ციხე კლდეკარნი მისცა და თითონ «დაჯდა მამულსა თჳსსა არგვეთსა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *467, გვ. 241-242); მაშასადამე, სკორეთისა, თრიალეთისა და მანგლისის ხევის დამორჩილება 989 წელს მომხდარა.
1001 წელს გარდაიცვალა დავით დიდი კურაპალატი (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65). ყველა იმდროინდელი ისტორიკოსები დიდი ქებით იხსენიებენ მას. სომეხი მემატიანე ასოღიკი მაგალითად მოგვითხრობს, რომ იმის წყალობით მთელ აღმოსავლეთის, მეტადრე სომეხთა და ქართველთა, მშვიდობიანობისა და აღშენების ხანა დამყარდა, იმიტომ რომ მან დააწყნარა ყველა ქვეყანაში მედგარი ომები, სძლია ყველა მეზობელ ერებს და ყველა მეფეები მას თავისი ნებით დაემორჩილნენო (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 275; იხ. აგრეთვე არისტაკეს ლასტივერელის ისტორია, ტფილისის 1912 წლის გამოცემა, გვ. 2).
ტაოს სამხრეთ ნაწილს გარდა (ჩრდილოეთის ნაწილი გურგენ მეფეთ მეფეს ეკუთვნოდა), რომელიც მას მემკვიდრეობით ეჭირა, ბარდა სკლიაროსის წინააღმდეგ ბრძოლაში 977 წ. მოშველიებისა და სახელოვან გამარჯვებისათვის «მისცნეს მეფეთა (ბიზანტიისათა) ზემონი ქუეყანანი საბერძნეთისანი, რათა თავისა სიცოცხლესა ჰქონდინ» (ც~ჲ იო~სი და ეფ~სი, 11-12). ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით, როდესაც ბიზანტიის კეისარს დავით კურაპალატისათვის შველა უთხოვნია, შველისათვის დაჰპირებია ხალტოჲარიჭის, კელასურის, ჩორმაირის, კარინისა, ბასიანისა, ციხე სევუკისა (მარდალში იყო), ჰარქისა და «აპაჰუნის» დათმობას და თავისი დაპირება აუსრულებია კიდეც (იქვე, გვ. 192), ამ სახელოვანს ომს იხსენიებს და გიორგი მთაწმინდელის ზემომოყვნილს ცნობას ადასტურებს ზარზმის წარწერაც, სადაც სხვათა შორის ნთქვამია: ... «ოდეს საბერძნეთს გადგა სკლიაროსი, დავით კურაპალატი, ადიდენ ღმერთმან, უშველა წმიდათა მეფეთა, და ჩუენ ყოველნი ლაშქარს წარგვავლინნა, სკლიაროსი გავაქციეთ»-ო (ე. თ ა ყ ა ი შ ვ ი ლ ი, Авх. экс, [Тифлис, 1905], გვ. 18). ქართველ რჩეულ მხედრობის მთავარსარდლად, როგორც გიორგი მთაწმინდელი მოგვითხრობს, განთქმული, უკვე ათონის ივერთა მონასტერში ბერად შემდგარი, იოანე-თორნიკე ყოფილა.
მაგრამ რაკი შემდეგ დავით კურაპალატი აჯანყებულ ბარდა ფოკას მიეშველა, როცა ფოკას მოულოდნელმა სიკვდილმა 989 წელს კეისარი ბასილი განსაცდელისაგან გადაარჩინა, განრისხებულმა ბასილმა არაბ მემატიანის ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით დავითის დასჯა დააპირა. დავითმა კეისარს შენდობა სთხოვა და თავი მხოლოდ იმით იხსნა, რაკი კულავ მორჩილება აღუთქვა და დაჰპირდა, რომ მის სიკვდილის შემდგომ მთელ თავის სამფლობელოს, ვითარცა უძეო და უმკვიდრო, ბიზანტიის კეისარს უანდერძებდა (В. Розен, Импер. Василий Болгаробойца, 27).
ვითარცა ძლიერმა ნების პატრონმა, გულადმა მეომარმა და მეტად ბრძენმა და შორსგამჭვრეტელმა პოლიტიკოსმა დავით დიდმა კურაპალატმა ყველას პატივისცემა დაიმსახურა და სახელი გაითქვა. იგი მუდამ დაუცხრომელად ცდილობდა, რომ თავისი საბრძანებლის საზღვრები გაეფართოვებინა და როდესაც კი მოხერხებული ხელშემწყობი გარემოება იყო ხოლმე, მაშინვე მაჰმადიანთა ამირებს, მეტადრე ბადის, მოსაზღვრე ქვეყნებს გამოჰგლეჯდა ხოლმე. როდესაც მაჲაფარკინის და სხვათა მფლობელი ბადი გარდაიცვალა და მის მაგიერ ამირად დადგა მისი დისწული აბუალი ძე მერვანისა, დავით კურაპალატი მიადგა ქალაქ მანაზკერტს და გარემოიცვა. დავითმა ქართველთა მახვილით და შიმშილით შეწუხებული ქალაქი აიღო და იქითგან მაჰმადიანნი განდევნა, ხოლო მათ მაგიერ ქალაქი ქართველებითა და სომხებით აავსო და თავის საბრძანებელს შემოუერთა. ამ გაბედულმა საქციელმა სპარსელები და არაბები აღაშფოთა და მათ დავით კურაპალატს მოციქული მიუგზავნეს, ან ეხლავე ქალაქი დაგვიბრუნე, ან არა და შენს წინააღმდეგ გამოვილაშქრებთო. რაკი ამ მოლაპარაკებით ვერა გააწყეს რა, ადარბაგანის ამირა მამლანი და სხვა ამირები შეერთებულის მხედრობითურთ დავით კურაპალატის წინააღმდეგ წამოვიდნენ. დავითიც მარტოკა არ დახვედრია. მან მეშველად მოიწვია ბაგრატ II ქართველთა მეფე, გაგიკ სომეხთა მეფე და აბასი, ქართველ-სომეხთა შეერთებულმა ჯარმა ბაგრევანდის სანახებში ქალაქ ვალაშკერტში დაიბანაკა. სპარსელებმა შებმა ვერ გაბედეს და შეუბრძოლებლივ შინისაკენ გაბრუნდნენ (ასოღიკი 266-267). რაკი ბადი 990 წ. მოკვდა და იმავე წელიწადს მისი ტახტი მართლაც მისმა დისწულმა აბუ ალი ბენ მერვანმა დაიჭირა, რომლის ამირობამ 997 წლამდე გასტანა (იხ. С. Лэн-Пуль, Мусульм. династии, перев. В. Бартольда, 1899, გვ. 96), ამიტომ ეს შემთხვევა 990 წ. ახლო ხანებში უნდა მომხდარიყო. ამის შემდგომაც მამლანის გულის წყრომა არ დამცხრალა; 998 წ. მან ხელმეორედ შეკრიბა ლაშქარი, მეშველად ხორასნის ამირა და სპარსეთის სხვა მფლობელები მოიხმო და შეერთებულის დიდის ჯარითურთ ტაოს ასაოხრებლად წამოვიდა. ამ დროს დავით კურაპალატი უკვე ძალზე მოხუცებული იყო, და ბრძოლის ველზე თითონ არ წასულა, მაგრამ მთელი თავისი მხედრობის წინამძღოლობა და მთავრობა სპასალარს გაბრიელს, ოჩოპენტრეს ძეს, ჩააბარა. ამასთანავე დავითმაც მოკავშირენი მოიწვია და გურგენმა ქართუელთა მეფემ თავისი 6000 რჩეული მეომარი მოაშველა ფერის ჯოჯიკის ძის მეთაურობით, ამდენივე გამოგზავნა გაგიკ სომეხთა მეფემ; ჯარით მოეშველა აგრეთვე ვანანდის მეფე აბასი. ა ს ო ღ ი კ ი ს სიტყვით სპარსთა შეერთებულ ლაშქარში კი 100000 მეომარი ყოფილა. რაკი ასეთი ძლიერი სპის წინააღმდეგ ქართველებსა და სომხებს მეტად მცირერიცხოვანი მხედრობა ჰყავდათ, ისინი შებმას ვერა ბედავდნენ. სპარსელებმა რომ ეს შეამჩნიეს, გათამამდნენ, და ერთს დღეს საბრძოლველად მოემზადნენ. შეშინებულმა ქართველებმა და სომხებმა მტერს შეუთვალეს: დღეს კი არა ხვალ შევებრძოლოთ ერთიერთმანეთსო. იმათ უარი თქვეს, მაგრამ რაკი ქართველები და სომხები ბანაკითგან გარეთ არ გამოსულან, ომის დაწყება ვერც იმათ გაბედეს, მარტო ფალავნები იბრძოდნენ ორთავ მხრივ, ქართველთაგან ხუთი კაცი მოკვდა. სპარსელებმა იფიქრეს, დღეს ალბათ არაფერი იქმნებაო, და აქეთ-იქით გაიფანტნენ. ამით ისარგებლეს ქართველებმა და სომხებმა, სწრაფად აღიჭურნენ, უეცრად სპარსელებს თავს დაესხნენ და მუსრი გაავლეს. ქართველთაგან ამ ბრძოლაში თავი ისახელეს მესხებმა, ძმებმა გამრეკელებმა. ამირა მამლანი გაიქცა, მაგრამ მას უკან დაედევნენ, ქალაქ არჭეშამდის მიჰყვნენ და მრავალი ჯარისკაცი დაუხოცეს. მერე უკან გამობრუნდნენ და მტრების მთელ ბანაკსა და განძს დაეპატრონენ (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 269-274).
თუმცა, როგორც ზემოთ აღნიშნული იყო, დავით კურაპალატი იძულებული იყო აღთქმა დაედო, რომ მთელ თავის საბრძნებელს კეისარს უანდერძებდა, მაგრამ დავით კურაპალატს, როგორც ეტყობა, მაინც იმედი ჰქონდა, რომ საკუთარ მამაპაპეულ სამფლობელოს მაინც თავის შვილობილს დაუტოვებდა. ქართლის აზნურთა წინაშე მან ბაგრატი ტაოს მემკვიდრედ გამოაცხადა. მაგრამ, გაიგო თუ არა ბასილ კეისარმა მხცოვან კურაპალატის გარდაცვალების ამბავი, მაშინვე, იმავ 1001 წელს ტაოსაკენ გამოეშურა (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, გვ. 3); მას მიეგებნენ მეფენი გურგენ და მისი შვილი ბაგრატ. ალბათ დავით კურაპალატის სამფლობელოს მიღების იმედით; კეისარმა დიდის პატივით მიიღო აფხაზთა მეფე ბაგრატ III და კურაპალატობა მისცა, ხოლო მის მამას, ქართველთა მეფეს, გურგენს მაგისტროსობა (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65; ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, 5; ა ს ო ღ ი კ ი, 276); მაშასადამე, ბაგრატ III კურაპალატობის პატივი, ხოლო გურგენს მაგისტროსობა 1001 წ. მიუღიათ; ამგვარად, ბაგრატ III ამიერითგან იყო აფხაზთა მეფე და ქართუელთა კურაპალატი, როგორც იგი იწოდება ზემომოყვანილს შაორის 1002 წ. ხელნაწერში. რაკი ამ დროს ქართუელთა მეფედ მისი მამა გურგენი ითვლებოდა, მას შეეძლო ყოფილიყო მხოლოდ «ქართუელთა კურაპალატი». მაგრამ ბასილი კეისარმა მის მამას გურგენ მეფეთ მეფეს და ქართუელთა მეფეს მაგისტროსობის პატივი მიანიჭა. ჩვენ უკვე აღნიშნული გვქონდა (თავი V გვ. 108), რომ კურაპალატობა მაგისტროსობაზე უფრო მაღალ საკარისკაცო პატივად ითვლებოდა. ამიტომ კეისრის საქციელი უცნაური იყო და ქართველი მემატიანის სიტყვით ბოროტი განზრახვით უნდა ყოფილიყოს ნაკარნახევი; იგი ამტკიცებს, რომ ბასილმა მამას მაგისტროსობა, ხოლო შვილს კურაპალატობა იმიტომ მისცა, «რათამცა ვითარ მტერი ყუნა ერთმანერთისა მიმართ მამა-ძენი ესე და მით ღონითა იძმაცვა» (ც~ა და უწ~ყბა, 65).
მაგრამ ბასილმა თავის წადილს ვერ მიაღწია: «გურგენ ჭეშმარიტი და მართალი იყო და ვერა აღძრა გული მისი ზაკვითა ამით მიზეზითა და ვერა უძლო [ვერას]ღონის ძიებითა» (იქვე).
ცბიერმა კეისარმა არამც თუ თავისი იდუმალი განზრახვის აღსრულებას ვერ მიაღწია, პირიქით, გურგენ მეფე ტყუილუბრალოდ გადაიკიდა. გულნაწენი ქართუელთა მეფე შეურაცხყოფისათვის შურის საძიებლად იმავე 1001 წელს თავისი მხედრობითურთ ბიზანტიის ხელმწიფის ხელში მყოფ ტაოს შეესია და ოლთისის ციხეს მიადგა, მაგრამ ვერც ის აიღო, ვერც სხვა რომელიმე ციხე. კეისრის გამოგზავნილმა სარდალმა კანიკლ მაგისტროსმა აღუთქვა გურგენს, რომ კეისარი მის სურვილს აასრულებდა, თუ რომ მშვიდიბიანობას ჩამოაგდებდა. ამის შემდგომ გურგენი და ბერძნები დაზავდნენ (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 278-279).
ამგვარად, ბაგრატ მეფეს იმედი გაუცრუვდა და იმიერ-ტაოს, ბასიანისა და სხვა მიწების შემოერთება ვერ მოახერხა. 1008 წელს გარდაიცვალა გურგენ მეფე და ბაგრატი «ეუფლა ტაოს»-აც (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 65). ეხლა კი ბაგრატ III გახდა მეფეთ-მეფედ, აფხაზთა და ქართუელთა მეფედ.
ამის შემდეგ ჯერი კახეთსა და ჰერეთზედაც მიდგა. ბაგრატ მეფემ თავდაპირველად კახეთის ქორეპისკოპოზს დავითს შეუთვალა, მარტო ქართლის ციხეები, რაც მიტაცებული გაქვს, დამიბრუნეთო; მაგრამ იქითგან ცივი უარი მოუვიდა; ისევ ძალით ურჩევდნენ დაპყრობას: «უკუეთუ იძიებ ციხეთა, იყოს ჩუენ შორის დამჯერებელ მკლავი და ჰომი»-ო, დაცინვით შემოუთვალა დავითმა. ბაგრატმაც შეკრიბა ჯარი, მოკლე გზით ჯავახეთითგან კახეთში ჩავიდა, დაიპყრა ჰერეთი და იქ თავისი მთავარი აბულალი განაჩინა. გაემგზავრა თუ არა ბაგრატი შინისაკენ, მაშინვე ჰერეთი გადაუდგა ახალს ბატონს და დავით ქორეპისკოპოზს მიემხრო. ბაგრატი იძულებული იყო კვლავ მოსულიყო კახეთის დასაპყრობლად. აქ გარდაცვალებულ დავითის მაგიერ მეფობდა მისი შვილი კჳრიკე. მეფემ ხელმეორედ დაიპყრა ჰერეთი, დაიჭირა დინარ დედოფალი და კახეთის ციხეების აღებას შეუდგა. ორის წლის განმავლობაში ყველა სიმაგრეები ხელში ჩაიგდო, ხოლო ბოჭორმის ციხეში «წლითი წლამდისი» მომწყვდეული კჳრიკეც იძულებული იყო ბაგრატს დამორჩილებოდა. მეფემ კახეთითგან «წარმოიყუანა კჳრიკე და (და)იმჭირნა თჳსსა კარსა ზედა». ამგვარად, ბაგრატ მეფემ ორი წლის განმავლობაში მთელი კახეთ-ჰერეთი დაიპყრა და თავის სამფლობელოს შემოუერთა (მტ~ნე ქ~ჲ, *468-*469, გვ. 242, 243). კახეთის შემოერთება, მაშასადამე, დაახლოვებით 1010 წ. ახლო ხანებში მომხდარა.
ეხლა კი თითქმის მთელი საქართველო გაერთიანებული იყო: ქალაქ თბილისისა და შულავერ-ბოლნისის ხეობათა და ტაშირის გარდა ერთეულს სახელმწიფოს შეადგენდა.
ტაშირი და «ქართველთა ველი» («ვრაც დართ» /ივ. ჯავახიშვილს სომხურად მოჰყავს ეს სახელწოდება/), ბოლნის-დმანისის ხეობანი, სომეხთა ხელში იყო და დავით გურგენის შვილს ეპყრა; ქალაქი სამშვილდე მან თავის საჯდომად აქცია და ქ. დმანისიც აიღო (იქვე, 256). თუმცა გაგის ციხის მფლობელი, დემეტრე მარზპანი, ქართველებს მიემხრო, ხელმეორედ მოინათლა და თავისი შვილი, ტაშირის «მამფალი» ჰჳნენეს ვანში დაადგინა, მაგრამ დავით გურგენის შვილმა განდევნა იგი გაგითგან (იქვე, 25), 1001 წ. დავით გურგენის ძე მისმა ბიძამ გაგიკ სომეხთა მეფემ დაიმორჩილა (იქვე, 279-280).
საქართველოს პოლიტიკური გაერთიანების განსამტკიცებლად ბაგრატ III ერთხელ უკიდურეს საშუალებასაც კი მიმართა, რომ კლარჯეთში მშვიდობინობა უზრუნველი ყოფილიყო და მოსალოდნელი განდგომის შიში მოესპო, ბაგრატმა «მოიყუანნა კლარჯნი ჴელმწიფენი, სუმბატ და გურგენ, ძენი ბაგრატ არტანუჯელისანი, თჳსნი მამის დისწულისანი, დარბაზობად მის წინაშე ციხესა შინა ფანასკერტისასა»; მაგრამ დარბაზობისა და პატივისცემის მაგიერ, მეფემ «შეიპყრნა იგინი და აღიხუნა ქუეყანანი და ციხენი მათნი», ხოლო თვით «იგინი პატიმარ ყუნა ციხესა შინა თმოგვისასა»; სანამ ცოცხლები იყვნენ, ისინი იქითგან არ გამოსულან. 1011-1012 წ. «ციხესა შინა თმოგვისასა გარდაიცვალა სუმბატ არტანუჯელი» და მისი ძმა გურგენი. მათმა შვილებმა ბაგრატმა, სუმბატის ძემ, და დემტრემ, გურგენის ძემ, განსაცდელს თავი დააღწიეს, კონსტანტინეპოლში გაიქცნენ და ბასილ კეისარს შეეფარნენ; ხოლო სხვა «შვილნი კლარჯთა მეფეთანი, რომელ დაშთეს ამას ქუეყანასა, მოისრნეს ყოველნი სიკუდილითა პატიმრობასა შინა» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 66-67).
ბაგრატ მეფე იძულებული იყო რანშიც გაელაშქრა იმიტომ, რომ «მას ჟამსა განდიდნა ფადლონ, ამირა განძისა, იწყო კირთებად ერისთავთა ჰერეთისა და კახეთისათა, ჟამითი-ჟამად მეკობრობით და პარვით რბევად [და] ტყუენვად ადგილითი ადგილად» (მტ~ნე ქ~ჲ, *469, გვ. 243).
ფადლონის ამგვარი მოქმედება და «კადნიერება მისი»უნდა უეჭველად აელაგმა მეფეს და, თავისი განზრახვა რომ უფრო ადვილად განეხორციელებინა, მოკავშირე იშოვა; «წარგზავნა მოციქული წინაშე გაგიკ შაჰანშა სომეხთა მეფისა, აწვია რათა იძიოს შური ფადლონისა გან» (იქვე). გაგიკმა რასაკვირველია ამის გაგონებაზე «განიხარა სიხარულითა დიდითა» (იქვე) იმიტომ, რომ ფადლონი მასაც ეცილებოდა და ემტერებოდა ხოლმე (ა ს ო ღ ი კ ი, გვ. 288), და საჩქაროდ ლაშქარი შეაგროვა. ორნივე მოკავშირე მეფეები ზორაკერტს შეიყარნენ (მტ~ნე ქ~ჲ, *469, გვ. 243) და ფადლონის საბრძანებელს შეესივნენ. ბაგრატ მეფემ «წარმოტყუენა ქუეყანა რანისა, მოადგა ქალაქსა შანქორს... და მცირეთა დღეთა დალეწნეს ზღუდენი შანქორისანი» (იქვე, *470, გვ. 244). შეშინებულმა ფადლონმა მოციქული მოუგზავნა და «ითხოვა შენდობა, აღუთქუა დღეთა შინა სიცოცხლისა თჳსისათა მსახურება, გაუკუეთა ხარაჯა და დაიწერა ფიცითა [სპითა] თჳსითა ლაშქრობა მტერთა მისთა ზედა» (იქვე). მეფე ბაგრატმა პასუხის გაცემამდე «შემოკრიბნა ყოველნი დიდებულნი წინაშე მისსა» და ჰკითხა, როგორ ემჯობინება რომ მოვიქცეთო? დიდებულთა ბჭობამ დაზავება ურჩია და მეფეც დაეთანხმა ამ გადაწყვეტილებას, გააბრუნა ფადლონის მოციქული და იმის პირით განძის ამირას «აუწყა ზავისა დასტური».
რაკი ფადლონმა სიტყვიერად დანაპირები საქმით აასრულა, ამიტომ გამარჯვებული ბაგრატ მეფე საქართველოში დაბრუნდა (იქვე, *470-471, გვ. 244). როგორც ზემოთ აღნიშნული იყო, ეს ლაშქრობა ფადლონისაგან კახეთის დარბევას გამოუწვევია, მაშასადამე, იგი უნდა მომხდარიყო 1010-1014 წ.
ბაგრატ მეფის მტკიცე ხასიათმა, ბრძნულმა და წინდახედულმა მმართველობამ, ვაჟკაცურმა გულადობამ და შორსგამჭვრეტელმა პოლიტიკამ საქართველო გააერთიანა და მისს ძლიერებას მკვიდრი საფუძველი დაუდვა. არც გასაკვირველია, თუ რომ იმდროინდელი ქართველი ისტორიკოსები მისის მოღვაწეობით აღტაცებულნი ცოტა არ იყოს გაზვიადებით გვისურათებენ მისის მეფობის ნაჭირნახულევს: ბაგრატ მეფემ, მოგვითხრობს მაგალითად სუმბატი, «დაიპყრა ყოვლი კავკასია თჳთმპრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგენადმდე, ხოლო ადარბადაგანი და შარვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ჴელმწიფობათა ნებიერად განაგებდა, მეფე სპარსთა თჳს მეგობრად და ერთგულ ყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თჳსითა უფროს სახლეულთა თჳსთასა, და რამეთუ ბერძენთა მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე»-ო (ც~ა და უწ~ყბა, 65-66).
«მატიანე ქართლისაჲ»-ც ცხოველის მჭერმეტყველებით გვიხატავს დიდებული მეფის სურათს: «ესე ბაგრატ აფხაზთა და ქართუელთა მეფე წარემართა ყოველთავე ჴელმწიფეთა ყოვლითა განგებითა, ამისად მოაჯედ და შემპოვნედ შეიქმნეს ყოველნი ჴელმწიფენი მახლობელნი და მოთაულნი მამულისა და სამეფოსა მისისანი და მოლაშქრედ, ვითარცა თჳსნი დიდებულნი და მისანდობელნი, დაუმორჩილნა ღმერთმან ყოველნი მტერნი წინააღმდგომნი, მომადლა დღეთა მისთა მშვიდობა და დიდი დაწყნარება ქუეყანისა»-ო (*472, გვ. 245-246). თავის აღფრთოვანებულ დახასიათებას ისტორიკოსი შემდეგის საზოგადო დასკვნით ათავებს: «ვსთქუ ესეცა, რომელ შემდგომად დიდისა მეფისა ვახტანგ გორგასარისა არავინ გამოჩინებულ არს სხუა მსგავსი მისა დიდებითა და ძალითა და ყოვლითა განგებითა»-ო (იქვე, *472, გვ. 246). მეფე ბაგრატ «მეფობდა ოცდა თექუსმეტ წელ» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246). სახელოვანი მეფე უკვე ხანში შესული იყო, «მჴცითა მშვენიერითა შემკული», როდესაც ტაოში, ციხესა ფანასკერტისასა, მყოფი გარდაიცვალა 1014 წ. მაისის 7, დღესა პარასკევსა (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246 და სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67). იგივე 1014-1015 წ. აღნიშნული აქვს ა რ ი ს ტ ა კ ე ს | ლ ა ს ტ ი ვ ე რ ტ ე ლ ს ა ც ბაგრატ III გარდაცვალების თარიღად (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი, ისტორია, გვ. 7). ზვიად ერისთავთ-ერისთავმა ბაგრატ მეფის გვამი წამოიღო ფანასკერტითგან და «დამარხა ბედიას» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 246).
[შემდეგ მე-2 პარაგრაფში ივ. ჯავახიშვილი მოგვითხრობს გიორგი I-ის მეფობის შესახებ]
მეფე გიორგი I
ბაგრატ III რომ მიიცვალა, მისი შვილი გიორგი ჯერ კიდევ სრულჰასაკოვანი არ ყოფილა, რომ «ჟამსა ოდენ სიყრმისა და სიჭაბუკისა მისისასა» სამეფო ტახტზე ასვლა მოხდომია (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247). ახალგაზრდა მეფე მაშინ «წლისა ათექუსმეტისა» ყოფილა (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247 და სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67); «მატიანე ქართლისაჲ»-ს ანა დედოფლისეულს ხელნაწერში 16 წლის მაგიერ თ ო რ მ ე ტ ი წლისა სწერია კიდეც. თუ უკანასკნელი ცნობაა სწორე, მაშინ გიორგი I დაბადებულა 1002 წელს, ხოლო თუ სიმართლე სუმბატისა და მ~მ დ~ფს ქ~ცის (მარიამ დედოფლისეულ «ქართლის ცხოვრების» – ი. ხ.) ხენლაწერშია შენახული, მაშინ იგი უნდა 998 წელს დაბადებულიყო. მცირეწლოვან გიორგის მეფობა კახეთის განდგომით დაიწყო, «განდგა... ქუეყანა ჰერეთ-კახეთისა და ღადრობითა აზნაურთათა შეპყრობილ იქმნეს ერისთავნი, მათ ქუეყნათა კუალადვე ეუფლნეს მათნი უფალნი, რომელთა პირველ აქუნდა იგი» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67). არც სხვაფრივ ყოფილა ახალგაზრდა მეფე ბედნიერი. თითქმის მთელი თავისი მეფობა და ძალღონე მან ბიზანტიის კეისრის წინააღმდეგ ბრძოლას შეალია. არაბ ისტორიკოსის ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით, როდესაც ბასილი კეისარი ბულგარელებს ეომებოდა და აღმოსვლეთისათვის არა სცალოდა, გიორგი მეფემ ამით ისარგებლა, შეესია საბერძნეთის საზღვრებს და ადვილად დაიპყრო ყველა ის ქვეყნები, რომლებიც კეისარმა დავით კურაპალატის გარდაცვალების შემდგომ დაისაკუთრა (В. Р о з е н. Василий Болгаробойца, გვ. 61). მაშასადამე ეს უნდა დაახლოებით 1014-1016 წ. მომხდარიყო.
როდესაც ბასილი ბულგარეთითგან შინ დაბრუნდა (იქვე), ა რ ი ს ტ ა კ ე ს | ლ ა ს ტ ი ვ ე რ ტ ე ლ ი ს სიტყვით, მას გიორგი მეფისათვის მოუწერია, თავი დაანებე იმას, რაც მამაშენს დავით კურაპალატის მემკვიდრეობითგან ვაჩუქე, და შენის საკუთარის მამულით კმაყოფილი იყავიო; მაგრამ მას უარი შეუთვლია (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი ს ისტორია, გვ. 7). ჲაჰჲა ანტიოქიელი ამბობს: გიორგი მეფეს არამცთუ კეისრისათვის შენდობა არ უთხოვია და მის წინაშე ქედი არ მოუხრია, პირიქით, ალჰაქიმს საიდუმლოდ მისწერა, ბერძნების საწინააღმდეგოდ ერთი-ერთმანეთს დავეხმაროთ და თანხმობით ვიმოქმედოთო, ისე კი, რომ თითოეული ჩვენგანი კეისრის საბრძანებელს თავის სამფლობელოთაგან შეესიოსო (В. Р о з е н, იქვე, 61). ალბათ, გიორგი მეფეს ორის მხრით ატეხილი ომით უნდოდა ბასილი კეისარი განსაცდელში და გაჭირვებაში ჩაეგდო.
მაგრამ ბერძენთა მეფემ ამ მიწერ-მოწერის ამბავი შეიტყო, გაიგო რასაც უპირებდა გიორგი მეფე და საშინლად განრისხდა. მან გადასწყვიტა თავისი მეტოქე სამაგალითოდ დაესაჯა; მხოლოდ თავის განზრახვას საიდუმლოდ ინახავდა და არავის უმჟღავნებდა. პირიქით, რომ ქართველებისათვის თვალები აეხვია, საქვეყნოდ ამბობდა ასურეთში მივდივარ საომრად და იმიტომ ვამზადებ ჯარსაო; სურსათიც კი განგებ ანტიოქიაში გაგზავნა. ყველანი დარწმუნებულები იყვნენ, რომ ბერძენთა მეფე მართლაც ასურეთს მიემგზავრებოდა; მაგრამ სწორედ უკანასკნელს დროს პირი საქართველოსაკენ იბრუნა და გიორგი მეფის წინააღმდეგ გამოილაშქრა (იქვე, 62). ქართველ მემატიანეთა სიტყვით ბასილი კეისრის გამოლაშქრება მომხდარა «გიორგის მეფობისა მეშვიდესა წელსა» (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 67; მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247) ანუ 1020-1021 წელს. ამავე 1021 წ. სდებს ალისტაკეს ლასტივერტელი ბასილ კეისრის გიორგის წინააღმდეგ გამოლაშქრების თარიღად (ა რ ი ს ტ ა კ ე ს ი ს ისტორია, გვ. 11). როდესაც მოვიდა «ბასილი მეფე ბერძენთა... ყოვლითა სპითა საბერძნეთისათა [და] უცხოელითა ურიცხვითა... გიორგი მეფე განვიდა სპითა დიდითა წინააღდგომად მისსა და დაიბანაკეს ორთავე ქუეყანასა ბასიანისასა». მოპირდაპირენი ჯერ კარგა ხანს ერთიერთმანეთის წინააღმდეგ მოქმედების დაწყებას ვერა ბედავდნენ; მერე ქართველებმა უბრძოლველად უკან დაიხიეს, «მოერიდა გიორგი და მოვიდა და დაწუა ქალაქი ოლთისნი» (მტ~ნე ქ~ჲ, *473, გვ. 247), ხოლო იქითგან გადავიდა კოლას. მას უკან დაედევნა ბერძენთა მეფე და დაეწია; ქართველთა ჯარის «უკანამავალნი» და ბერძენთა «წინამავალნი» შეეყარნენ ერთიერთმანეთს და ბრძოლა მოხდა სოფელსა, რომელსაც ერქვა შირიმნი. ამ ბრძოლაში დაიხოცნენ დიდებულნი ერისთავნი რატი ძე ლიპარიტისა და ხურსი. რაკი მებრძოლთ ორთავე მხრივ მთავარი ნაწილებიც მიეშველნენ, ფიცხელი ომი ატყდა; აქაც საბოლოოდ გამარჯვება კეისარს დარჩა, რომელიც ამის შემდგომ არტაანში მივიდა, ქალაქი გადასწვა და მცხოვრებნი ტყვედ წაიყვანა. გიორგი მეფე ნიალის გზით სამცხეში გადავიდა, ხოლო ბასილი «ჯავახეთით კერძო» დაედევნა და ყოველივე ააოხრა. ქართველთა მეფე თრიალეთში გადავიდა; აქ მას მოუვიდნენ მეშველნი წანარნი და შაქნი, მაგრამ კეისრი უკან გაბრუნდა, გზა და გზა ისევ საშინლად მოაოხრა ჯავახეთი და არტაანი და ზამთარს დასადგომად მივიდა «ქუეყანასა ხალდიისასა, მახლობელად ქალაქსა ტრაპიზონთასა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248).
აქ ბასილი ისევ სამზადისს შეუდგა, რომ გიორგის წინააღმდეგ ზღვით აფხაზეთში ხომალდები გაეგზავნა და საქართველოს მეფის საბრძანებელი დაეწიოკებინა (ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი, В. Розен, იქვე, 62). მაგრამ სწორედ ამ დროს გიორგი მეფისაგან მოციქული მოვიდა და მოლაპარაკება დაიწყო: «ვიდოდეს მათ შორის მოციქულნი ზავისა და სიყუარულისა თჳს» (მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 69-70). როგორც ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ამბობს, ზავი და სიმტკიცის წერილი დაუდვიათ კიდეც; ამ ცნობის სიმართლეს ქართველი მემატიანის მოთხრობაც ამტკიცებს, სადაც ის ამბობს, რომ გიორგის ვერაგული ქცევით აღშფოთებულმა ბერძენთა მეფემ უბრძანა, რომ ქართველთა მიერ დაწერილი პირობა შუბზე ჩამოეცვათ და საჯაროდ ეჩვენებინათო (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 72).
ამ დროს, როდესაც უკვე დაზავებულები იყვნენ, ბასილ კეისარს განუდგა ქსიფე (სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 70; მტ~ნე ქ~ჲ, *475, გვ. 248-249). გიორგი მეფემ და ქართველებმა რომ ამ განდგომილების ამბავი შეიტყვეს, კვლავ გამხნევდნენ და პირობაზე უარი სთქვეს. მაგრამ ბასილ კეისარმა სძლია აჯანყებულს ქსიფეს და ფოკას და მაშინვე ფოკას თავი გიორგი მეფეს გამოუგზავნა, რომ ეჩვენებინა, შენს ქცევას მიხვედრილი ვარ, ყველაფერი მშვენივრად მესმის და სრულებითაც არ გენდობიო, ამბობს ჲაჰჲა ანტიოქიელი (В. Розен, იქვე, 66). ბასილი კეისარი მოვიდა ბასიანს და «ითხოვდა ქუეყანათა და ციხეთა»; ხოლო გიორგი მეფემ «წარავლინა ზჳადი ერისთავი სპითა და უბრძანა, რათა ზავის მიპყრობითა მცირედ ხან დამჭირვად ადგილსა», რომ ამგვარად საკმაო დრო ჰქონოდა და ჯარი შეეყარა. მეფე «განიზრახვიდა ესრეთ: უკეთუ ინებოს ზავი ბასილი მეფემან, იქმნეს ესრეთ, და უკუეთუ ინებოს ომი, განვემზადნეთ მის თჳს». მაგრამ დიდებულები ზავის ჩამოგდებას იმ პირობით, რასაც კეისარი უდებდა ქართველებს, ალბათ არა სთანხმდებოდნენ და ზემოაღნიშნულის ხერხით შეიძლებოდა კეისარი მახეში გაებათ (მტ~ნე ქ~ჲ, *476, გვ. 249250; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 7172; ჲაჰჲა ანტიოქიელი; В. Розен, იქვე, 65. ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ამბობს, რომ ამგვარ ხერხს გიორგი მეფეს მისი ვაზირი «რ-ფად-ს» ურჩევდა. ვ. რ ო ზ ე ნ ი ფიქრობს, რომ ამ მოხელეს სახელი «ლიპარიტი» უნდა ყოფილიყო, მაგრამ დედანში თავდაპირველად «ზჳადი» ეწერებოდა: რომ აქეთგან «რფად»-ი წარმომდგარიყო, ამისთვის საკმარისი იყო პირველ ასოს წერტილი მერმინდელს გადამწერს მეორე ასოზე გადაეტანა, მაშინ ორთავ ასოების გამოთქმა შეიცვლებოდა. ვინც არაბული ანბანი იცის, იმას ამგვარი შეცდომა არ გააკვირვებს).
კეისარმა შეიტყო რასაც უპირებდნენ ქართველები და მაშინვე ომი აუტეხა. ქართველები იძლივნენ: «მეოტ იქმნეს სპანი საქართველოსანი... და მოისრეს ურიცხუნი პირითა მახვილისათა». მაშინ კი ზავის მეტი სხვა გზა აღარ იყო. გიორგი მეფემ მისცა «მძევლად ძე თჳსი ბაგრატი წლისა სამისა და ციხენი, რომელნი-მე პირველ გაეცნეს აზნაურთა დაულოცნა, სხუანიცა ციხენი პირველ მოცემულნი და უკანის ათოთხმეტნი და ქუეყანა, რომელი ჰქონდა დავით კურაპალატსა ტაოს, კოლა-არტანს და ჯავახეთსა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *476-*477, გვ. 250-251; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 72). ზავის პირობა მეტად სამძიმო იყო, მაგრამ სხვა ღონე არ იყო. გიორგი მეფეს შეეძლო თავისი თავი მით ენუგეშებინა, რომ კეისარმა მას «რომელნი-მე ამათ ქუეყანათა გან ეკლესიანი, სოფელნი და ადგილნი დაულოცნა» (მტ~ნე ქ~ჲ, * 477, გვ. 251). ეს ზავი ჲ ა ჰ ჲ ა | ა ნ ტ ი ო ქ ი ე ლ ი ს სიტყვით 1023-1024 წ. ყოფილა დადებული (მატიანე, გვ. 66). ქართველი მემატიანის სიტყვებითგანაცა ჩანს, რომ ზავი დადებული ყოფილა 1023 წელს (თუმცა მტ~ნე ქ~ჲ-ს ეს თარიღი პირდაპირ დასახელებული არა აქვს, მაგრამ იქ აღნიშნულია, რომ ამ ზავის ჩამოგდების დროს მძევლად წაყვანილი ბაგრატ უფლისწული კეისარს საქართველოში 1025 წელს დაუბრუნებია /*479, გვ. 253/; ამასთანავე იმასვე მოხსენებული აქვს, რომ ბაგრატი კეისარს კონსტანტინეპოლითგან სამშობლოში გამოუსტუმრებია «წელსა მესამესა» /იქვე, *479, გვ. 253/; მაშასადამე უფლისწულს ბიზანტიაში დაუყვია სრული 2 წელიწადი და რამდენიმე თვე. თუ ამ 2 წელიწადს მისი დაბრუნების თარიღს 1025 წ. გამოვაკლებთ, ჩვენ დაგვრჩება 1023 წ. მისი კონსტანტინეპოლში წაყვანისა და ზავის ჩამოგდების თარიღი). დადებული პირობისამებრ მცირეწლოვანი მძევალი კეისარს მესამე წელს უკან უნდა გამოეგზავნა მშობლებისათვის. თავისი აღთქმა ბასილმა პირნათლად აასრულა და 1025 წელს შინ გამოისტუმრა. მალე იმავ წელსვე ბასილი კეისარიც გარდაიცვალა და მის მემკვიდრეს კონსტანტინე მეფეს უნდოდა გაგზავნილი ქართველი უფლისწული უკნ მოებრუნებინა, საგანგებოდ მოციქულიც კი აფრინა, რომ დასწევოდა, მაგრამ გვიანღა იყო: ბაგრატი უკვე სამშობლოში იყო მისული (მტ~ნე ქ~ჲ, *477-*479, გვ. 251-153). ორის წლის შემდგომ, 10 აგვისტოს 1027 წ. ჯერ კიდევ თითქმის ჭაბუკი მეფე გარდაიცვალა თრიალეთში, «ადგილსა, რომელსა ეწოდების მყინვარნი, გინა იწრონი» (მტ~ნე ქ~ჲ, *479, გვ. 253; სუმბატი, ც~ა და უწ~ყბა, 75). ისტორიკოსი ამბობს, რომ გიორგი მეფე გარდაიცვალა «ჟამსა ოდენ სიყრმისასა» (მტ~ნე ქ~ჲ, *479, გვ. 253), მართლაც 1027 წელს იგი იქმნებოდა ან 25, ან 29 წლისა. უდროოდ გარდაცვლილი მეფე დაასაფლავეს ქუთაისის საყდარში (იქვე, *480, გვ. 253).
მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა
