ნიდერლანდების ისტორია ძველი დროიდან XIX საუკუნის მიწურულმდე

(ქვემოთ შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ბროქჰაუზ-ეფრონის ენციკლოპედიურ ლექსიკონში გამოქვეყნებული ა. მ. ლ.-ის წერილის თარგმანს)

ახლანდელი ნიდერლანდების არე (область) ისტორიულ ხანაში დასახლებული იყო გერმანელი ხალხებით, რომელთაგან გამოიკვეთებოდნენ ნერვიები მაასსა და შელდას შორის, ბატავები და ფრიზები რაინის ჩრდილოეთით. რომაელებმა დაიმორჩილეს ეს ოლქები და შეინარჩუნეს ისინი 400 წ.-მდე ქრისტეს შობიდან, ბატავების აჯანყების მიუხედავად კლავდიუს ცივილისის უფროსობით (70 წ. ქრ. შ.). მაგრამ 400 წ. შემდეგ ფრანკები გადავიდნენ რაინზე და დაიპყრეს ნიდერლანდების ქვემო ნაწილი. ფრიზებმა თავიდან შეინარჩუნეს დამოუკიდებლობა, მაგრამ კარლ მარტელმა, პიპინუსმა და კარლოს დიდმა VIII ს. ისინი ქრისტიანობაში მოაქციეს და აიძულეს ეღიარებინათ ფრანკთა უმაღლესობა (верховенство). 843 წ. ვერდენის ხელშეკრულების მიხედვით ნიდერლანდები შევიდა ლოტარ I-ის სახელმწიფოში და, მისი სიკვდილის შემდეგ (855) შეადგენდა მისი ვაჟის ლოტარ II-ის სამფლობელოთა, ლოტარინგიის, ნაწილს. ლოტარ II-ის სიკვდილის შემდეგ ნიდერლანდები (ეს სახელწოდება პირველად გვხვდება XI ს.), ქვემო ლოტარინგიის შემადგენლობაში, ეკუთვნოდა გერმანულ-რომაულ იმპერიას. როდესაც XI ს. დაიწყო ჰერცოგების სწრაფად შეცვლა, და მათ დაკარგეს თავიანთი მნიშვნელობა, ნიდერლანდებში, ისევე როგორც დანარჩენ გერმანიაშიც, გამოჩნდა მრავალრიცხოვანი წვრილი თემები, საეპისკოპოსოები, სააბატოები, საგრაფოები და საჰერცოგოები, ხოლო XII-დან და XIII სს. – ძალმოსილი ქალაქები, აყვავებულნი ვაჭრობითა და მრეწველობით. ყიდვით ან ძალით მათ გრაფებისა და ჰერცოგებისგან თავიანთთვის შეიძინეს საშეღავათო წერილები და პრივილეგიები, რომლებიც მათთვის უზრუნველყოფდნენ გარკვეულ თვითმმართველობას (განსაკუთრებით XIII და XIV სს.). ჰერცოგებმა და გრაფებმა მხოლოდ დიდი შრომის ფასად შეინარჩუნეს თავიანთი უმაღლესობა (верховенство). მათ უნდა დაეშვათ, რომ მათი ქვეყნის პრელატებმა, თავადაზნაურობამ და ქალაქებმა (ჩინებმა ანუ შტატებმა) მიაღწიეს დიდ გავლენას. შტატები აძლევდნენ თავიანთ თანხმობას ფულად სუბსიდიებზე; ზოგჯერ მათ ეთათბირებოდნენ ქვეყანაზე დამუქრებული საფრთხეების შესახებ. XIV საუკუნეში ბურგუნდიულმა სახლმა, ქორწინებისა და ხელშეკრულებათა გზით, დაიწყო თავისი სკიპტრის ქვეშ ნიდერლანდების პრივინციათა გაერთიანება: თავიდან ფლანდრიისა, არტუათი და მეჰელნით (1384), შემდეგ ბრაბანტისა და ლიმბურგის (1406), ნამიურის (1429), ჰოლანდიის, დასავლეთ ფრისლანდიის, ზელანდიისა და ჰენეგაუს (1433), ლუქსემბურგის (1451). ფლობდნენ რა ამ პროვინციებს, ბურგუნდიის ჰერცოგებმა მოსინჯეს მიეცათ მათთვის გამაერთიანებელი სახელმწიფო მოწყობა. 1465 წ. ფილიპ კეთილმა მოიწვია ნამდვილი გენერალური შტატები, რომლებიც შედგებოდა პროვინციული შტატების წარმომადგენელთაგან; იკრიბებოდნენ რა თანდათანობით სულ უფრო ხშირად, უმთავრესად ბრიუსელსა და მეჰელნში, ისინი სუბსიდიების ნებართვას იძლეოდნენ მთელ ნიდერლანდებზე. უპირატესობა (перевесъ) ეკუთვნოდა სამხრეთ პროვინციებს, განსაკუთრებით კი ბრაბანტს. ბრიუსელში ჰერცოგებს ჰქონდათ თავიანთი უბრწყინვალესი კარი. ბრაბანტს ისინი მართავდნენ პირადად, დანარჩენ პროვინციებს კი – თავიანთი ნაცვლების მეშვეობით (черезъ наместниковъ). ნიდერლანდების მთავრები ჯერ კიდევ არ ატარებდნენ საგანგებო ტიტულს და ცალკეულმა ოლქებმა იმდენად მცირედ თუ მოახერხეს ერთმანეთან შერწყმა, რომ თითოეული პროვინცია მეორეს უყურებდა როგორც უცხო ქვეყანას და არ უშვებდა მისგან მოხელეებს. კარლ მამაცის შემდეგ, რომელმაც შეიძინა გელდერნის მიწა და ზიუტფენი, ნიდერლანდები გადავიდა ჰაბსბურგთა სახლის ხელში. ჰერცოგინია მარიას უსუსური მდგომარეობით, მისი მამის მოულოდნელი სიკვდილის შემდეგ, ისარგებლეს პროვინციებმა თავიანთი უფლებების გასაზრდელად. მარია იძულებული იყო საფრანგეთის წინააღმდეგ მათი დახმარება ეყიდა დიდი დათმობებით – მაგალითად, “დიდი პრივილეგიის” ბოძებით ჰოლანდიური შტატებისთვის. მისი სიკვდილის შემდეგ, 1482 წ., წარმოიქმნა უწესრიგობები მაქსიმილიანის რეგენტობის გამო. ჰოლანდიაში კვლავ თავი წამოყო ჰუქსების პარტიამ (IX, 873); ბრიუგეს მოქალაქეებმა დაატყვევეს მაქსიმილიანი (1488) და აიძულეს იგი უარი ეთქვა რეგენტობაზე ფლანდრიული შტატების სასარგებლოდ. მაგრამ ჰერცოგ ალბრეხტ საქსონელის დახმარებით მაქსიმილიანმა მოახერხა აჯანყების ჩახშობა და არტუას შენარჩუნება, რომლის კონფისკაციით ჩამორთმევაც უნდოდა მისთვის საფრანგეთის მეფეს ლუდოვიკ XI-ს, როგორც ბაითალმანი (უპატრონო) ლენისა (какъ выморочный ленъ). 1494 წ. ფილიპე ლამაზი შეუდგა ნიდერლანდების მართვას; მის დროს ჩამოშორდა ნიდერლანდებს მანამდეც უკვე ნაკლებად მორჩილი გელდერნის მიწა (1499). ფილიპის სიკვდილის შემდეგ (1506) ქვეყანას მართავდა თავიდან მისი მამიდა მარგარიტა, შემდეგ კი და მარია. კარლის დროს ნიდერლანდებს კვლავ შემოუერთდა გელდერნის მიწა (1543), და ასევე ფრისლანდია (1524) და გრონინგენი (1538). ახლა სულ 17 პროვინცია ოყო: ბრაბანტი, ლიმბურგი, ლუქსემბურგი, გელდერნი, ფლანდრია, არტუა, გენეგაუ, ჰოლანდია, ზელანდია, ნამიური, ფრისლანდია, რაისელი საფრანგეთის ფლანდრიით, დოორნიკი, მეჰელნი, უტრეხტი, ოვერაისელი დრენტეთი და გრონინგენი. კარლი, რომელიც გენტში იყო დაბადებული, ითვლებოდა ნიდერლანდელთა თანამემამულედ და ხალისით რთავდა ნებას, რომ მისთვის ასე ეწოდებინათ (ლაპარაკია გერმანელი ერის საღვთო რომის იმპერიის იმპერატორ კარლ V-ზე – ი. ხ.). მის მსოფლიო მონარქიაში ნიდერლანდელებს შეეძლოთ დაუბრკოლებლად ეწარმოებინათ ვაჭრობა და დაეუფლნენ მსოფლიო ბრუნვის უმეტეს ნაწილს, რომლის ცენტრადაც მაშინ ითვლებოდა ანტვერპენი. ვაჭრობისა და მრეწველობის გარდა, აქ ჰყვაოდა მიწათმოქმედება, მესაქონლეობა და თევზჭერა, მეცნიერებისა და ხელოვნების სხვადასხვა დარგები. და პოლიტიკურ გაერთიანებასაც ჰქონდა წარმატებები: მეჰელნში ჯერ კიდევ XV ასწლეულის შუახანებში ნიდერლანდებისთვის დაარსებულ იქნა უმაღლესი სასამართლო პალატა; როდესაც არტუა და ფლანდრია ამოღებულ იქნენ საფრანგეთის ლენური უმაღლესობის ქვემოდან (были изъяты изъ-подъ французскаго леннаго верховенства), ხოლო ჩრდილოაღმოსავლური პროვინციები გამოეყო ვესტფალიის ოკრუგს, კარლმა, 1548 წ. აუგსბურგის ხელშეკრულებით, 17 პროვინციისგან შექმნა სახელმწიფო ერთეული, ბურგუნდიის ოკრუგი, რომელიც მხოლოდ სუსტად იყო შეერთებული გერმანიის იმპერიასთან და 1549 წლის პრაგმატიკული სანქციის მიხედვით, ყოველთვის უნდა შეედგინა ერთი მთლიანი, ერთი ხელმწიფის მმართველობის ქვეშ. კარლი გადაჭრით იცავდა თავის სუვერენულ უფლებებს და მკაცრად ახშობდა ურჩებს; 1540 წ. მან დააწყნარა აჯანყება თავის მშობლიურ ქალაქ გენტში. საეკლესიო რეფორმაციული მოძრაობის გაჩერებას იგი ცდილობდა სასტიკი დევნისა და სიკვდილით დასჯების გზით. კარლ V-ის მიერ ტახტზე უარის თქმამ (1555) ნიდერლანდები დაუქვემდებარა ფილიპე II-ს, რომლის ქედმაღლობამ და კათოლიკურმა ფანატიზმმა სწრაფად გამოიწვია უკმაყოფლება ნიდერლანდების პროვინციებში. მარგარიტა პარმელისა (XVIII, 605) და მისი მრჩევლის გრანველის (IX, 552) უიღბლო მმართველობამ და ფილიპე II-ის მხრიდან განუწყვეტელმა ჩაგვრამ გამოიწვიეს 1565 წ. ნოემბერში კომპრომისი (XV, 911), ხოლო ამ უკანასკნელმა კი დასაბამი მისცა გეზების (VIII, 239) კავშირს, რომელმაც მოამზადა ღია აჯანყება (იხ. ნიდერლანდური ომი განთავისუფლებისთვის). უტრეხტის უნია (1579), რომელსაც ჩრდილოეთის პროვინციების სამხრეთისგან გამოყოფის შემდეგ, ეფუძნებოდა შეერთებული ნიდერლანდების რესპუბლიკის სახელმწიფო წყობილება, არსებითად იყო სამხედრო კავშირი; აქედანაა ნიდერლანდების ახალი მოწყობის ნაკლოვანებანი. ძალაუფლების მატარებლები იყვნენ პროვინციები, რომელთა შტატებიც შედგებოდა ჩრდილოეთ და აღმოსავლეთ პროვინციებში მრავალრიცხოვანი აზნაურობისა და საქალაქო პატრიციატების წარმომადგენელთაგან, დაახლოებით 2000 ადამიანის რიცხვით. პროვინციული შტატების დეპუტატები, «высокомощные господа», შეადგენდნენ გენერალიტეტს ანუ გენერალურ შტატებს, რომელიც იკრიბებოდა 1584 წ.-დან ჰააგაში. აღმასრულებელი ხელისუფლება ეკუთვნოდა პროვინციის მეფისნაცვლს ანუ შტატჰალტერს (ფრისლანდიაში ყოველთვის იყო საკუთარი შტატჰალტერი იოჰან ნასაუელის სახლიდან). მის გვერდით იდგა სახელმწიფო ადვოკატი ანუ საბჭოს პენსიონარი (Raadpensionaris, ე. ი. ჯამაგირზე მყოფი მრჩეველი). სახელმწიფო საბჭო, რომელიც ასევე შედგებოდა პროვინციული ჩინებისგან გამოსული დეპუტატებით, განაგებდა ფინანსურ და სამხედრო საქმეებს; ადმირალიტეტები ჰოლანდიაში, ზელანდიასა და ფრისლანდიაში სათავეში ედგნენ საზღვაო საქმეს. დეპუტატები შეკრულნი იყვნენ თავიანთი ამომრჩევლების ინსტრუქციებით. თავიანთი სიმდიდრისა და უფრო მეტი დასახლებულობის წყალობით, ჰოლანდიის პროვინციები, ხოლო მათში კი ქ. ამსტერდამი, ფაქტიურად სარგებლობდნენ უპირატესობით (перевесомъ). მაგრამ დანარჩენი პროვინციებიც მხურვალედ იცავდნენ თავიანთ სუვერენულ უფლებებს. უნიის ყველანაირ გაფართოებაზე ნიდერლანდებმა წინასწარ თქვა უარი; თვით შემდგომში ესპანეთისთვის წართმეული გელდერნის, ბრაბანტისა და ფლანდრიის ნაწილებიც კი არ იქნა მიღებული მის შემადგენლობაში, არამწედ იმართებოდა გენერალიტეტის სახელით (საგენერალიტეტო მიწები). მცირე პროვინცია დრენტეს არ გააჩნდა წარმომადგენლობა გენერალურ შტატებში. მიუხედავად ამისა, ეს ბოლომდე ვერაშენებული სახელმწიფო აღწევდა დიდ წარმატებებს, თავისი მმართველების სიბრძნისა და სამხედრო გენიის წყლობით, რომლებიც მოქმედებდნენ გამაერთიანებელი პოლიტიკის აზრით. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანი იყო, რომ პარტიულ დავებში უკმარისობა არ ყოფილა. რეგენტის პარტია, რომელიც განსაკუთრებულად ძლიერი იყო ჰოლანდიის პროვინციებში, იმყოფებოდა ოლდენბარნეველდტის ხელმძღვანელობის ქვეშ და შედგებოდა საქალაქო არისტოკრატიის წარმომადგენელთაგან, არ სურდა ცენტრალური ხელისუფლების გაძლიერება, რათა უპირატესობა შეენარჩენებინა ჰოლანდიის ხელში. მეფისნაცვლის პარტიას, რომელსაც მიეკუთვნებოდნენ პოლიტიკურ უფლებებჩამორთმეული ხალხი, აზნაურობა და ჯარი, სურდა მოეტანა ორანული სახლისთვის მემკვიდრეობითი, მეტ-ნაკლებად მონარქიული ხელისუფლება. რადგანაც პრინც მორიცს არ გააჩნდა პოლიტიკური პატივმოყვარეობა, ამიტომ კონფლიქტი მალე ვერ მოხდებოდა, ჰოლანდიის ხელისუფალთ საეკლესიო ბრძოლაში თავისუფლად მოაზროვნე არმინიანებსა და ორთოდოქსალურ ჰომარისტებს (II, 124) შორის არ დაეჭირათ პირველთა მხარე და არ მოეწვიათ ისინი თავიანთი პარტიკულარისტული თვალსაზრისის დასაცავად. მკაცრად კალვინისტური ხალხის გულისთვის, რომელიც არმინიანობაში შეიგრძნობდა კრიპტოკათოლიციზმს, მორიცი ჩაერია ამ საქმეში და ბრძანა დაეჭირათ ჰოლანდიელ რეგენტთა ბელადები, ოლდენბარნეველდი, ჰუგო გროციუსი და ჰოოგერბესტი; პირველი სახელმწიფო ღალატისთვის სიკვდილით იქნა დასჯილი (1619), უკანასკნელთ კი მიესაჯათ სამუდამო პატიმრობა ციხეში. მორიცის მემკვიდრემ († 1625), მისმა ძმამ ფრიდრიხ-ჰაინრიხმა აღადგინა მშვიდობა ქვეყნის შიგნით, დასასრული დაუდო რელიგიურ დევნებს, დააბრუნა ქვეყნიდან განდევნილნი და გაათავისუფლა პატიმრები. ომი ესპანეთთან შემსუბუქებულ იქნა იმავდროულად ბრძოლით ჰაბსბურგთა სახლის წინააღმდეგ გერმანიაში და კავშირით საფრანგეთთან (1635). ჰერცოგენბუში, ვეზელი, მაასტრიხტი და ბრედა დაპყრობილ იქნენ, ესპანური ფლოტისთვის მიყენებულ იქნა რამდენიმე დამარცხება, მიიღეს დიდი ნადავლი ვერცხლის ფლოტილიის წართმევის წყალობით (1628). მიუნსტერში დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულებით (1648) რესპუბლიკა აღიარებულ იქნა დამოუკიდებელ დერჟავად, შეინარჩუნა თავისი დაპყრობები სამხრეთსა და ორივე ინდოეთში და მიიღო ვაჭრობის სრული თავისუფლება ესპანეთის ნავსადგურებში; შეერთება გერმანიის იმპერიასთან ცნობილ იქნა სამუდამოდ მოსპობილად. თავისუფლებისთვის ბრძოლის დროს ჩრდილოეთ ნიდერლანდები იქცა ევროპის უმდიდრეს ქვეყნად; მისმა ვაჭრობამ და მრეწველობამ ყველგან დაიპყრეს ბაზრები, მისი შეიარაღებული ძალები მნიშვნელოვანი იყო, ხელოვნება და მეცნიერება განვითარების უმაღლეს წერტილში იდგნენ. სავაჭრო კომპანიების კოლონიურმა სამფლობელოებმა მიიღეს უჩვეულო განვითარება; ვესტინდოეთის კომპანიამ 1636 წელს ბრაზილიაც კი დაიპყრო, მაგრამ არ შეეძლო მისი დიდი ხნით შენარჩუნება. ნიდერლანდების სავაჭრო ფლოტი 1643 წ. შედგებოდა 34000 გემისგან 2 მლნ. ლასტის ტევადობით. 1648 წ. ამსტერდამის ბანკში დაგროვებულ იქნა 300 მლნ. ლითონის გულდენი. სიმდიდრე ფულებით იმდენად დიდი იყო, რომ პროცენტები იდგა ნიშნულზე (на высоте) 2-3, ხოლო უზარმაზარი სამხედრო ხარჯები კი ადვილად იფარებოდა საბაჟო გადასახადებით. ვაჭრობისა და ურთიერთობათა უპირობო თავისუფლებას შეესაბამებოდა რწმენის აღმსარებლობის, მეცნიერებისა და ბეჭდური სიტყვის თავისუფლებაც, რამაც ნიდერლანდები აქცია ყველა დევნილის თავშესაფრად და სხვა ქვეყნებში ჩახშობილი თავისუფალი სიტყვის განვითარების ადგილად. პრინცმა ვილჰელმ II ორანელმა, რომელმაც 1647 წელს ტახტი თავისი მამისგან, ფრიდრიხ-ჰაინრიხისგან მემკვიდრეობით მიიღო, უარყო ჰოლანდიური შტატების დაჟინებული მოთხოვნა მუდმივი ჯარისა და გადასახადების შემცირებაზე, და ბრძანა არისტიკრატიული პარტიის ექვსი წევრის დაპატიმრება. როცა ის მოკვდა, 1650 წ. (მისი ვაჟი, ვილჰელმ III, დაიბადა მისი სიკვდილის შემდეგ), არისტიკრატიულმა ანუ ლოვენშტაინურმა პარტიამ (სახელი მიიღო ლოვენშტაინის ციხესიმაგრისგან, სადაც ორანელმა პრინცმა დაატყვევა თავისი მოწინააღმდეგენი) ისარგებლა შემთხვევით, რათა დიდ კრებაზე, ე. ი. პროვინციათა დეპუტატების საგანგებო ყრილობაზე გაეტანათ გადაწყვეტილება (1651) იმის თაობაზე, რომ მეტად აღარასოდეს აღარ დაეკავებინათ კვლავ მეფისნაცვლის თანამდებობა (ფრისლანდიისა და გრონინგენის გარდა). არისტოკრატიული პარტია, რომლის სათავეშიც 1653 წ.-დან იდგა ჰოლანდიის საბჭოს პენსიონარი, იან დე ვიტი, კიდევ უფრო შორს წავიდა და საიდუმლო აქტით დაადგინა (1654), რომ ორანული სახლი ჩამოშორებულ უნდა იქნას ყველა სახელმწიფო თანამდებობისგან. ჰოლანდიური შტატების სამუდამო ედიქტმა (1667) და გენერალური შტატების “ჰარმონიულმა აქტებმა” (1670) “სამუდამოდ” გამოაცალკევეს მეფისნაცვლის თანამდებობა მთავარსარდლის თანამდებობისგან. პირველი საზღვაო ომი ინგლისთან (1652-54) გამოწვეული იყო კრომველის (XX, 403) სანავიგაციო აქტით, რომელმაც ნიდერლანდების საზღვაო ვაჭრობას ინგლისთან სასიკვდილო დარტყმა მიაყენა; იგი წარმოებდა უდიდესი გააფთრებით, ნიდერლანდებს დიდი ზარალი მოუტანა და, ნიდერლანდური ფლოტის ბევრი დამარცხების შემდეგ, დასრულდა სანავიგაციო აქტის აღიარებით. დე ვიტმა ნიდერლანდების მთავარი ძალა მიმართა საზღვაოსნო და სავაჭრო ინტერესების მხარდაჭერაზე ინგლისის სახიფათო მეოქეობასთან ბრძოლაში და 1664 წ., ინგლისური დაპყრობების მოგერიებისთვის, დაიწყო მეორე საზღვაო ომი; ცვალებადი წარმატებების შემდეგ იგი დასრულდა ზავით ბრედაში (1667), რომელმაც ვერ გადაწყვიტა კამათი საზღვაო ჰეგემონიის შესახებ. რესპუბლიკური მთავრობა არ აქცევდა ყურადღებას სახმელეთო ძალებს. როდესაც ლუდოვიკო XIV-მ 1667 წ. დაიკავა ესპანეთის ნიდერლანდები, მთავრობამ შეკრა სამთა კავშირი ინგლისთან და შვედეთთან (1668), რამაც აიძულა ლუდოვიკო უარი ეთქვა თავისი დაპყრობების უმეტეს ნაწილზე (იხ. დევოლუციური ომი, X, 249). ამის გამო შურისძიებისთვის ლუდოვიკო XIV-მ მალევე გამოუცხადა ნიდერლანდებს ომი (იხ. ნიდერლანდური ომები), რომელმაც მას ხელში ჩაუგდო ოთხი პროვინცია და 83 ციხესიმაგრე. მოსახლეობის გააფთრება მიმართულ იქნა ჰოლანდიური არისტოკრატიის წინააღმდეგ. იან დე ვიტი, ძმასთან კორნელიუსთან ერთად, როგორც უბედურებაში სავარაუდო დამნაშავენი, დახოცილ იქნენ (были растерзаны) გაგის ქუჩებში (1672 წ. 20 აგვისტოს) და ახალგაზრდა ვილჰელმ III ორანელი არჩეულ იქნა მეფისნაცვლად, ხოლო 1674 წ. კი – ხუთი პროვინციის მემკვიდრეობით მეფისნაცვლად. მთელი ძალების დაძაბვით ახალგაზრდა პრინცმა, მოკავშირეთა დახმარებით, მოახერხა ქვეყნის გაწმენდა მოწინააღმდეგისგან. 1678 წ. ნიმვეგენის ზავის მიხედვით, ნიდერლანდებმა არა მხოლოდ შეინარჩუნა თავისი სამფლობელოები, არამედ ახლად შეიძინა მაასტრიხტი და დადო მომგებიანი სავაჭრო ხელშეკრულება საფრანგეთთან. არისტოკრატიულ პარტიას, რომელმაც მიაღწია მშვიდობას მეფისნაცვლის წინააღმდეგობის მიუხედავად, საფრანგეთთან კავშირი სურდა. მაგრამ, ლუდოვიკო XIV-ის დაუოკებელმა მიდრეკილებამ დაპყრობებისადმი და მისმა შეუწყნარებლობამ პროტესტანტების მიმართ, ხელი შეუწყვეს შტატჰალტერს, რომ ეზეიმა გამარჯვება არისტოკრატიაზე. შტატებმა მხარი დაუჭირეს პრინცის ღონისძიებას ინგლისის წინააღმდეგ 1688 წ.; 1689 წ. ისინი შეუერთდნენ ახალ კოალიციას საფრანგეთის წინააღმდეგ და მთელი ძალების დაძაბვით ღებულობდნენ მონაწილეობას ბრძოლაში. და ვილჰელმის სიკვდილის შემდეგაც ისინი დარჩნენ საზღვაო დერჟავების კავშირის ერთულნი და, საბჭოს პენსიონარის ჰაინზიუსის (იხ. Гейнзiус) მმართველობის ქვეშ, დაეხმარნენ საფრანგეთის ძალების გატეხვაში ესპანეთის მემკვიდრეობისთვის წარმოებულ ომში. მათი ინტერესები ამ დროს მსხვერპლად იქნა მიტანილი მთელი ევროპის ინტერესებისადმი; მათ გამოფიტეს საკუთარი ძალები ომებში, ვერ მიიღეს რა თავიანთთვის სხვა სარგებელი 1714 წ. საბარიერო ტრაქტატის გარდა, რომელმაც მისცა მათ ციხესიმაგრეთა დაკავების უფლება საფრანგეთის საზღვარზე. ვილჰელმ III-ის სიკვდილთან ერთად უფროსი ორანული ხაზის შეწყვეტის შემდეგ შტატჰალტერობა ხელმეორედ იქნა მოსპობილი პროვინციათა უმრავლესობაში; რესპუბლიკის მმართველობა გადავიდა არისტოკრატიული პარტიის ხელში, რომელიც უტრეხტის ზავის შემდეგ (1713) ემხრობოდა უპირობო სამშვიდობო პოლიტიკას. სახმელეთო და საზღვაო ძალები უკიდურესი ზომით იქნენ შეზღუდული და მოვიდნენ საბოლოო დაქვეითებაში; მეომრული სული, ენერგია და გერგილიანობა ჩაქრა ხალხში – და ამან მაპარალიზებელი სახით იმოქმედა მის მრეწველობაზეც; ხალხის მასა განიცდიდა უკმარისობას მრეწველობის დაქვეითების შედეგად; მმართველი კლასები იღრჩობოდნენ ფუფუნებაში და თავიანთთვის ინარჩუნებდნენ მთელ სახელმწიფო თანამდებობებს. ომმა ავსტრიული მემკვიდრეობისთვის (1741-1748) გამოიყვანა ნიდერლანდები მისი უმოქმედობისა და სიმშვიდისგან. მაგრამ საომარი მოქმედებები იმდენად ნელა და სუსტად მიმდინარეობდა, რომ ყველა ციხესიმაგრე დაკარგულ იქნა. 1747 წ. ფრანგები შემოიჭრნენ ნიდერლანდებში; ამან აღშფოთება გამოიწვია ზელანდიასა და ჰოლანდიაში. 1747 წ. 2 მაისს ხალხმა შტატჰალტერად გამოაცხადა პრინცი ვილჰელმ ორანელი ნასაუ-დიცის ხაზიდან, რომელიც მანამდე გახლდათ ფრისლანდიის მემკვიდრეობითი შტატჰალტერი, ხოლო 1718-დან და 1722 წწ. – ასევე გრონინგენისა და გელდერნის. ამ მაგალითს მიჰყვნენ სხვა პროვინციებიც, და ვილჰელმ IV იქცა შვიდივე პრივინციის პირველ მემკვიდრეობით შტატჰალტერად და გენერალურ კაპიტნად; მასვე დაევალა საგენერალიტეტო მიწების მმართველობაცა და ოსტინდოეთისა და ვესტინდოეთის კომპანიებში გენერალური დირექტორობაც. ვილჰელმ IV მოკვდა 1751 წ., დატოვა რა სამი წლის ვაჟი, ვილჰელმ V, რომლის ნაცვლადაც რეგენტად იყო მისი დედა, ინგლისელი პრინცესა ანა, ხოლო ჰერცოგმა ლუდვიგ-ერნესტ ბრაუნშვაიგელმა კი მიიღო მთავარი უფროსობა არმიაზე. ანას სიკვდილის შემდეგ, 1759 წ., პროვინციულმა შტატებმა საკუთარ თავზე აიღეს შტატჰალტერობის უფლებები; ჰერცოგი ლუდვიგი კი იქცა მეურვედ (сделанъ былъ опекуномъ). მთავრობა ემხრობოდა უპირობო ნეიტრალიტეტის სისტემას; მხოლოდ ოსტინდოეთში დასრულებულ იქნა ცეილონის დაპყრობა. 1766 წ. ვილჰელმ V თავად შეუდგა მმართველობას, რჩებოდა რა ჰერცოგ ლუდვიგის ხელმძღვანელობის ქვეშ. როდესაც 1776 წ. ინგლისელებმა დაიწყეს ომი ჩამოცილებულ ამერიკულ კოლონიებთან, მათ ნიდერლანდებთან ძველი ხელშეკრულებების საფუძველზე მოითხოვეს დამხმარე ჯარები ამბოხებულთა წინააღმდეგ; ნიდერლანდებმა უარი უთხრა ამ მოთხოვნის შესრულებაზე და დაიწყო მოლაპარაკებები შეიარაღებული ნეიტრალიტეტის დერჟავებთან. 1780 წ. იფეთქა ომმა ინგლისსა და ნიდერლანდებს შორის. თუმცა კი ნიდერლანდები სრულებით არ იყო მზად ომისთვის, მაგრამ, ანგარებიანი, ქედმაღალი მოკავშირის წინააღმდეგ დაგროვებული სიძულვილის გამო, ომი მეტად პოპულარული იყო ვაჭრობისა და ზღვაოსნობისთვის მიყენებული დიდი დანაკარგების მიუხედავად. ბოლოს და ბოლოს, საფრანგეთის მიერ მიტოვებულ ნიდერლანდებს (1784) ინგლისისთვის უნდა დაეთმო ნეგაპატამი წინა ინდოეთში და თავისუფალი ზღვაოსნობა ოსტინდოეთში. ისარგებლა რა ნიდერლანდების შევიწროვებული მდგომარეობით, იმპერატორმა იოზეფ II-მ 1784 წ. გააუქმა საბარიერო ტრაქტატი, ბრძანა სასაზღვრო ციხესიმაგრეთა დანგრევა და მოითხოვა შელდას გახსნა და მაასტრიხტის დათმობა. ნიდერლანდების საზღვაო ძალები ისეთ მდგომარეობაში იყო, რომ ომი ავსტრიასთან შეუძლებელი გახლდათ. 1785 წ. 20 სექტემბრის პარიზის ხელშეკრულებით ნიდერლანდებმა დაუთმო იოზეფ II-ს ლილო და ლიფტენსჰუკი და ვალად იღო გადაეხადა 10 მლნ. გულდენი, მაგრამ შეინარჩუნა შელდას ჩაკეტვის უფლება. ამ დანაკარგებით გამოწვეული უკმაყოფილება მეტად ოსტატურად იქნა მიმართული პატრიოტული პარტიის მიერ, რომელიც შედგებოდა არისტოკრატიული და დემოკრატიული ელემენტებისგან, მემკვიდრეობითი შტატჰალტერის წინააღმდეგ; ჰოლანდიის შტატებმა მას ჩამოართვეს ბევრი უფლება, 1786 წ. – მისი ტიტულებიც კი. ვილჰელმ V გაემგზავრა გაგიდან; ბევრ ადგილას მოხდა უწესრიგობანი. როდესაც მეფისნაცვლის ცოლმა, პრინცესა ვილჰელმინა პრუსიელმა, მოისურვა გაგაში გამგზავრება, იგი დაკავებულ იქნა პატრიოტების მიერ და იძულებული შეიქნა უკან დაბრუნებულიყო. ამის გამო მისმა ძმამ, პრუსიის მეფემ ფრიდრიხ-ვილჰელმ II-მ, მოითხოვა დაკმაყოფილება. ჰოლანდიამ ქედმაღლური ტონით უპასუხა ამ მოთხოვნაზე, მცდარი იმედით იმაზე, რომ საფრანგეთი დაეხმარებოდა. 1787 წ. სექტემბერში 25000-იანი პრუსიული ჯარი შევიდა ნიდერლანდებში, სწრაფად დაეუფლა ჰოლანდიას და დააბრუნა შტატჰალტერი. ორანული სახლის უფლებები და რესპუბლიკის კონსტიტუცია გარანტირებულ იქნა ინგლისისა და პრუსიის მიერ 1788 წ. აპრილში.

საფრანგეთის რევოლუციამ ახალი ძალები შესძინა დათრგუნულ პატრიოტულ პარტიას. თავიდან ნიდერლანდებმა დაუშვა ინგლისური არმიის გადმოსხმა და შეუერთდა კოალიციას საფრანგეთის წინააღმდეგ, მაგრამ დამარცხებებმა გონდსჰოოტთან 1793 წ. 7 და 8 სექტემბერს, და ფლერიუსთან 1794 წ. 26 ივნისს, 1794-95 წწ. ყინვიანმა ზამთარმა, რომელმაც საწყლოსნო დაცვა შეუძლებელი გახადა (сделавшая водную защиту невозможною), და პატრიოტების საყოველთაო აჯანყებამ შეუმსუბუქეს პიშეგრიუს ნიდერლანდების დაპყრობა. შტატჰალტერის ოჯახი ინგლისში გაიქცა; გენერალურმა შტატებმა მემკვიდრეობითი შტატჰალტერობა გააუქმა და ნიდერლანდები გამოაცხადა ბატავიის რესპუბლიკად (1795 წ. 26 იანვარს). საფრანგეთთან რესპუბლიკამ 16 მაისს შეკრა კავშირი, რომელმაც მას დიდი მსხვერპლი დააკისრა: მაასტრიხტი, ვენლო, ნიდერლანდების ლიმბურგი და ფლანდრია დაათმობინეს, ნიდერლანდებმა გადაიხადა 100 მლნ. გულდენი და იკისრა 30000-იანი ფრანგული ჯარის შენახვა; ახლა მტრულმა ინგლისმა მოახდინა ნიდერლანდური ვაჭრობის პარალიზება და დაიწყო მისი კოლონიების დაუფლება. 1798 წ. კონსტიტუციამ რესპუბლიკა აქცია გაერთიანებულ სახელმწიფოდ, დირექტორიის მმართველობის ქვეშ, ხოლო 1801 წ.-დან კი – სამეთვალყურეო საბჭოსი. 1805 წ. სახელმწიფოს სათავეში დაყენებულ იქნა საბჭოს პენსიონარი შიმელპენინკი, ხოლო 1806 წ. 26 მაისს კი ნიდერლანდები, ნაპოლეონის ბრძანებით გადარქმეულ იქნა ჰოლანდიის სამეფოდ, რომლის გვირგვინიც გადაეცა ლუდოვიკ ბონაპარტეს (XVIII, 239). შემოღებულ იქნა ფრანგული კანონები; ჰოლანდიური ჯარები იძულებული იყვნენ მონაწილეობა მიეღოთ საფრანგეთის ყველა ომში. კონტინენტურმა სისტემამ (იხ.) მოსპო ნიდერლანდების მთელი ვაჭრობა, ინგლისთან კონტრაბანდის გარდა. როდესაც მეფე ლუდოვიკმა 1810 წ. უარი თქვა ტახტზე, რადგანაც არ უნდოდა, რომ მსხვერპლად მიეტანა სამეფო საფრანგეთის ინტერესებისთვის, 1810 წ. 9 ივლისის საიმპერატორო დეკრეტმა გამოაცხადა ჰოლანდიის შეერთება საფრანგეთთან, რომელიც ისედაც წარმოადგენს მხოლოდ “ფრანგული მდინარეების მიერ დანალექ” ტერიტორიას, ხოლო ამსტერდამი კი – იმპერიის მესამე ქალაქად. თუმცა კი ფრანგულმა ბატონობამ სწრაფად მოუღო ბოლო ბევრ ბოროტად გამოყენებას და ხელი შეუწყო პროვინციათა შერწყმას, მაინც ნიდერლანდებში, განსაკუთრებით კი ჰოლანდიაში, მწარედ იგრძნობოდა პოლიტიკური, გონებრივი და კომერციული თავისუფლების დაკარგვა. ლაიფციგთან მოკავშირეთა გამარჯვების შესახებ ცნობას შეხვდნენ აღტაცებით, ხოლო ძველორანული პარტიის მომხრეებმა კი მოაწყვეს დროებითი მთავრობა; 1813 წ. 1 დეკემბერს ამსტერდამში გამოცხადებულ იქნა ნიდერლანდების განთავისუფლება, ხოლო ყოფილი მემკვიდრეობითი შტატჰალტერის ვილჰელმ V-ის ვაჟიშვილი, ვილჰელმ I, რომელიც 30 ნოემბერს სკევენინგენში გადმოსხდა, გამოცხადებულ იქნა ხელმწიფედ. პრუსიულმა ჯარებმა ნიდერლანდები გაწმინდეს ფრანგებისგან და, ახლადშექმნილი ნიდერლანდური არმიის დახმარებით, აიღეს რამდენიმე ციხესიმაგრე. 1814 წ. 29 მარტის კონსტიტუციამ ხელმწიფის ძალაუფლება შეზღუდა კრებით, რომელსაც ირჩევდნენ პროვინციული შტატები – “გენერალური შტატებით”. ინგლისის წყალობით, რომელსაც სურდა მატერიკზე, საფრანგეთის გვერდით, შეექმნა საკმარისად თავდაცვისუნარიანი სახელმწიფო, 1814 წ. 20 ივლისის ლონდონური მუხლებით (лондонскими статьями) გადაწყვეტილ იქნა, რომ ბელგია და ჰოლანდია შეერთდებიან ერთ მთლიანად ნიდერლანდების სამეფოს სახელწოდებით. მისი საზღვრები დადგენილ იქნა 1815 წ. 9 ივნისის ვენის დასკვნითი აქტით და ვილჰელმ I აღიარებულ იქნა სახელმწიფოს მეფედ, რომელიც მოიცავდა 60000 კვ. კმ-სა და 5,5 მლნ. მცხოვრებს. ახალგაზრდა სამეფოს ჯარებმა, ორანელი პრინცის უფროსობით, თვალსაჩინო მონაწილეობა მიიღეს კატრბრასა და ვატერლოოს ბრძოლებში. პარიზის მეორე სამშვიდობო ხელშეკრულებით ნიდერლნდებმა მიიღო მიწის კიდევ ერთი ზოლი (უწინ ფრანგული), ციხესიმაგრეებით მარიენბურგითა და ფილიპვილით. თავისი ყოფილი კოლონიებიდან ნიდერლანდებმა უკან მიიღო მხოლოდ ოსტინდოეთის კუნძულები, გვიანის ნაწილი და წვრილი სამფლობელოები ამერიკასა და აფრიკაში; ცეილონი, კაპლანდია და დემერარა კი ინგლისმა თავისთვის დაინარჩუმა. გენერალური შტატებისთვისა და ბელგიური ნოტაბლებისთვის შეთავაზებულ იქნა ახალი კონსტიტუცია და, თუმცა კი ბელგიელთა უმრავლესობა გამოვიდა მის წინააღმდეგ, 24 აგვისტოს იგი გამოცხადებულ იქნა მიღებულად; გენერალური შტატები გყოფილ იქნა ორ პალატად, რომლებშიც ბელგია და ჰოლანდია გზავნიდნენ თანაბარი რაოდენობის დეპუტატებს. მეფე წარმატებით შეუდგა ფინანსების დარეგულირებასა და ვაჭრობის ფეხზე დაყენებას, რასაც არსებითად ხელს უწყობდა ბევრი არხის გაყვანა, ინდოეთში კოლონიური სისტემის განახლება და ნიდერლანდების სავაჭრო საზოგადოების დაარსება. მაგრამ ვილჰელმ I-მა ვერ მოახერხა იმ სიძნელეთა გადალახვა, როლებიც დაკავშირებული იყო ახლადშეძენილი ბელგიის შერწყმასთან ჩრდილოეთ ნიდერლანდებთან: ნიდერლანდების ორივე ნაწილი ძალზედ დიდი ხნის წინ იყო უკვე გაყოფილი ერთი-მეორისგან და მათი განვითარებაც წავიდა ძალზედ განსხვავებული გზებით. ჩრდილოეთის პროვინციებს სურდათ შემოსავლების მიღება მიწაზე მაღლი გადასხადებისა და ფუფუნებაზე გადასახადების დაწესებით; სამხრეთ პროვინციებს კი, რომლებიც ცხოვრობდნენ უმთავრესად მიწათმოქმედებითა და მრეწველობით, სურდათ საბაჟო გადასახადების ამაღლება. ნიდერანდების ვალების დიდ ტვირთს ბელგია მხოლოდ იძულების გამო იდებდა კისრად. კოლონიებიდან შემოსული სარგებელი ძალზედ ნელ-ნელა მიდიოდა სამხრეთის სავაჭრო ქალაქების სარგებელში, მაგრამ ამ სარგებელსაც ჩრდილოეთის პროვინციები შეჰყურებდნენ შურით და, შეძლებისდა გვარად, ჩამოჭრიდნენ ხოლმე. თუმცა კი მთავრობამ 1827 წ. 18 ივნისს დადო რომის პაპთან კონკორდატი და დააარსა სამი ახალი საეპისკოპოსო – ამსტერდამში, ბრიუგესა და ჰერცოგენბუშში, – მაგრამ ამას არ შეეძლო ბელგიაში ძალმოსილი კათოლიკური სასულიერო წოდების უნდობლობის მოსპობა. მეორეს მხრივ ბელგიელი ლიბერალები, უმეტეს წილად ვალონები, უკმაყოფილონი იყვნენ მთავრობის მისწრაფებით ფლამანდიური ენისთვის ბატონობის მიცემისკენ, აგრეთვე მეფის მოქმედებათა თვითმპყრობელური ხასიათითაც (самовластным образомъ); ისინი იხრებოდნენ საფრანგეთის მხარეზე. კლერიკალების ლიბერალებთან შეერთების შედეგად ივლისის რევოლუციამ საფრანგეთში გამოიწვია ბელგიური რევოლუციაც (იხ. ბელგია, III, 395). ვილჰელმ I თავიდან იმედს ამყარებდა თავისი იარაღის ძალაზე. 1831 წ. ორანელმა პრინცმა დაამარცხა ბელგიელები ჰასელტთან (8 აგვისტოს) და ლუვენთან (12 აგვისტოს) და იმუქრებოდა მთელი ბელგიის დაპყრობითაც, მაგრამ დერჟავებმა 1831 წ. 26 ივნისი ლონდონის პროტოკოლში გამოთქვეს ბელგიის ნიდერლანდებისგან გამოყოფის სასარგებლოდ. მათი თანხმობით საფრანგეთმა განდევნა (оттеснила) ჰოლანდიელები, 1832 წ. 24 დეკემბერს დაეუფლა ანტვერპენის ციტადელს და, ინგლისთან შეერთებით, მოახდინა ნიდერლანდების ნაპირების ბლოკირება. ომს დასასრული დაედო 1833 წ. 21 მაისის ლონდონის შეთანხმებით. ვილჰელმ I დიდხანს უარს ამბობდა ბელგიის დამოუკიდებლობის აღიარებაზე, თუმცა კი 1831 წ. 15 ოქტომბრის 24 მუხლი აღიარებდა ნიდერლანდების უფლებას ლუქსემბურგსა და ლიმბურგის ნაწილზე, აგრეთვე ბელგიის მიერ ყოველწლიურად 8.400.000 გულდენის გადახდას, როგორც სახელმწიფო ვალის პროცენტების მისი ნაწილისა. მხოლოდ 1839 წ. 19 აპრილს შედგა სამშვიდობო ხელშეკრულება ნიდერლანდებსა და ბელგიას შორის, რომლის მიხედვითაც ბელგიური რენტის ზომები შემცირებულ იქნა 5 მლნ.-მდე, აღმოსავლეთ ლუქსემბურგი (იხ. XVIII, 244) პირადი უნიით შეერთებულ იქნა ნიდერლანდებთან, ხოლო ნიდერლანდებისთვის შეთავაზებული ლიმბურგის ნაწილი კი (XVII, 689) სავსებით გაერთიანდა ახალ სამეფოსთან, რომელიც მოითვლიდა მხოლოდ 11 პროვინციას, მაგრამ სამაგიეროდ სავსებით ერთგვაროვანს ენისა და ისტორიის მიხედვით. 1840 წ. ვილჰელმ I-მა (იხ. VI, 362) უარი თქვა ტახტზე თავისი ვაჟიშვილის ვილჰელმ II-ის (1840-49) სასარგებლოდ, რომლის დროსაც შედგა კონსტიტუციის გადასინჯვა (1849): მოსპობილ იქნა პროვინციული შტატების დაყოფა წოდებათა მიხედვით, მეორე პალატისთვის შემოღებულ იქნა პირდაპირი არჩევნები, თუმცა კი მაღალი ცენზით. ვილჰელმ III-მ (1849-90) ახალი კონსტიტუციის ავტორი, ტორბეკე, დააყენა თავისუფლად მოაზროვნე კაბინეტის სათავეში, რომელმაც კონსტიტუციის პრინციპები განახორციელა რიგი მნიშვნელოვანი ორგანული კანონებით (შეკრებების უფლება, პროვინციული და სათემო მოწყობა, სასამართლოს ორგანიზაცია). ეკლესიათა თავისუფლებისა და სახელმწიფოსგან დამოუკიდებლობის შესახებ კონსტიტუციის მუხლის აღსრულებისთვის, ტორბეკემ 1852 წელს დადო ხელშეკრულება რომის კურიასთან, რომელშიც მთავრობა უარს ამბობდა ყოველგვარ სამთავრობო ზედამხედველობაზე კათოლიკურ ეკლესიაზე და ხუთი ახალი ეპარქიის მოწყობაზეც რთავდა ნებას ნიდერლანდებში. 1853 წ. 7 მარტის პაპის ალოკუციამ, რომელიც იტყობინებოდა ამის შესახებ, აღშფოთების ქარიშხალი გამოიწვია პროტესტანტულ მოსახლეობაში, რომლის მხარეზე დადგა მეფეც, რომელიც უკმაყოფილო გახლდათ თავისი მკვეთრი მინისტრისა. ტორბეკემ მიიღო გადადგომა; ერთი კონსერვატიული სამინისტრო მეორეს ენაცვლებოდა, მაგრამ, ამასთანავე თავსაც იკავებდა ყველანაირი რეაქციული ღონისძიებისგან. 1862 წ. ტორბეკე კვლავ დადგა მთავრობის სათავეში. მან მოახდინა გადასახადების სისტემის რეფორმაცია, გაატარა კანონი რეალურ სასწავლებელთა შესახებ, გააუქმა მონობა ვესტინდოეთში, მაგრამ წარუმატებლობა განიცადა იმის მცდელობაში, რომ ხელახლა შეექმნა კოლონიური მმართველობა და გაეუქმებინა 1830 წ. იავაზე შემოღებული მძიმე, მაგრამ სახელმწიფოსთვის მომგებიანი საბეგარო შრომის სისტემა. ზაილენ ფან ნიუფელტის ახალ კონსერვატიულ მთავრობას (1866) მოუწია ლუქსემბურგის საკითხის გადაწყვეტა (XVII, 244). გერმანიის კავშირის დაცემას შედეგად მოჰყვა ლიმბურგსა და გერმანიას შორის უწინდელი კავშირის მოსპობაც. 1868 წ. ფროკმა, ხოლო 1871-ში კი – ტორბეკემ შეადგინეს ლიბერალური კაბინეტები, რომლებმაც გააუქმეს ტვირთად ქცეული (обременительный) საგაზეთო გადასახადი და ასევე სიკვდილით დასჯა. ნების საწინააღმდეგოდ ისინი იძულებული იყვნენ რიგში ჩაეყენებინათ სამხედრო რეფორმაც. გერმანიის იმპერიის წარმოქმნამ ნიდერლანდებში გამოიწვია შეშფოთება მისი დამოუკიდებლობის გამო: ტორბეკემ, რომელიც მანამდე ყოველთვის იდგა სამხედრო ბიუჯეტის რაც შეიძლებოდა მეტად შემცირების მხარეზე, აუცილებლად მიიჩნია ქვეყნის საბრძოლო მზადყოფნის გაძლიერება. მაგრამ პალატამ უარი თქვა საყოველთაო სამხედრო ვალდებულების დამყარებაზე: მხოლოდ კანონი ციხესიმაგრეთა შესახებ იქნა გატარებული ტორბეკეს სიკვდილის შემდეგ (1872) ფრანსენ ფან დე პუტეს სამინისტროს მიერ. 1871 წ. ჰიდერლანდებმა თავისი გვინეის სამფლობელოები მიჰყიდა ინგლისს, რის სანაცვლოდაც მიიღო მოქმედებათა თავისუფლება სუმატრაში. აქ 1873 წ. დაიწყო ომი აჩინის სულთანთან, რომელმაც არ მოისურვა ნიდერლანდების პროტექტორატის აღიარება. გენერალ ფან სვიტენის მიერ 1874 წ. იანვარში აჩინის დედაქალაქის, კრატონის აღებამ ცოტა სარგებელი თუ მოიტანა, რადგანაც ჯარისკაცების მასა კვდებოდა კლიმატისგან, ხოლო ექსპედიციაზე გაწეული ხარჯები კი უზარმაზარი იყო. 1874 წ. ივლისში დადგენილ იქნა ჰეემსკერკის კონსერვატიული სამინისტრო, რომელმაც ოსტატური ლავირების წყალობით მოახერხა 1877 წ. სექტემბრამდე თავის შენარჩუნება. კაპეინეს ლიბერალურმა სამინისტრომ მოახერხა მხოლოდ ახალი სასკოლო კანონის გატარება და ადგილი დაუთმო ფან ლაინდენის ზომიერ კაბინეტს (1878). 1879 წ. გენერალმა ფან დერ ჰაიდენმა გამარჯვებით დაასრულა აჩინის ომი, თუმცა კი ვერ მოაღწია ქვეყნის სრულ დამშვიდებას. 1881 წ. გამოცემულ იქნა ახალი სისხლის სამართლის კანონმდებლობა (новое угол. уложенiе). ჰეემსკერკის კაბინეტმა (1883 წ.-დან) გაძლიერებით მოჰკიდა ხელი კონსტიტუციის გადასინჯვას, მით უმეტეს, რომ კრონპრინც ალექსანდერის სიკვდილთან ერთად (1884) მოისპო მეფის მამრობითი სქესის შთამომავლობა და აუცილებელი შეიქნა ტახტის მემკვიდრეობის თაობაზე საკითხის გადაწყვეტა. 1885 წ. არჩევნებზე არჩეული აღმოჩნდა ლიბერალებისა და ანტილიბერალების თანაბარი რიცხვი; და უკანასკნელნი ამუხრუჭებდნენ სამინისტროს ყველა ღონისძიებას. პალატა კვლავ დათხოვნილ იქნა (1886), და ამჯერად ლიბერალები ცოტათი მეტნი იქნენ არჩეულნი. სოციალდემოკრატიის გაძლიერებამ ნიდერლანდებში, 1886 წ. უწესრიგობებმა ამსტერდამსა და სხვა ქალაქებში, საერთო შეშფოთებამ აიძულა ანტილიბერალები, რომ შეესუსტებინათ ოპოზიცია: 30 ნოემბერს გამოცხადებულ იქნა ახალი კონსტიტუცია, რომელმაც 200000-ით გაზარდა ამომრჩეველთა რიცხვი. 1888 წ. არჩევნებზე ლებერალები მხოლოდ პირველ პალატაში აღმოჩნდნენ უმრავლესობაში; ჰეემსკერკი გადადგა და შედგა ბარონ მაკაის კათოლიკური კაბინეტი. კანონმა რეგენტობის შესახებ (1888) მცირეწლოვან დედოფალზე მეურვეობა მისცა, მეფის სიკვდილის შემთხვევაში, დედა-დედოფალსა და ცხრა წევრისგან შემდგარ სამეურვეო საბჭოს, რომელთაგან ოთხი დანიშნულ უნდა ყოფილიყო მეფის მიერ. 1890 წ. ვილჰელმ III-ის ტახტზე მემკვიდრეობით ავიდა მისი ქალიშვილი ვილჰელმინა, რომლის არასრულწლოვანების გამოც დედოფალი ემა დანიშნულ იქნა რეგენტად. ლუქსემბურგი საბოლოოდ ჩამოსცილდა ნიდერლანდებს. ამავე დროს ნიდერლანდების მთავრობას შეჯახება ჰქონდა საფრანგეთთან სურინამის საზღვარზე არსებული ოლქის გამო. იმპერატორმა ალექსანდრე III-მ, რომელსაც ორივე მხრისგან ჰქონდა რწმუნებული ამ საქმის სამომრიგებლო განხილვა, იგი გადაწყვიტა ნიდერლანდების პრეტენზიათა სასარგებლოდ. 1891 წ. არჩევნებმა უმრავლესობა მოუტანა ლიბერალებს. ტინჰოვენ ფან პოორფლიტის ახალ კაბინეტს მხედველობაში ჰქონდა ხმების საყოველთაო მიცემის შემოღება, ფინანსების რეფორმა და ა. შ., მაგრამ ეს პროექტები მოეჩვენათ ზედმეტად რადიკალურად და 1894 წ. ზაფხულში შეიქმნა როელ ფან ჰოუთენის სამინისტრო. აჩინის ომი შევიდა ახალ ფაზისში, რადგანაც გენერალმა დაიკერჰოფმა მასში მონაწილეობისთვის ჩართო მოსახლეობის დაწყნარებული ნაწილი. დაუმორჩილებელნი არიან მხოლოდ კუნძულის ძნელად მისადგომი შიდა ნაწილების მცხოვრებნი.

(შემდეგ მოყვანილია იმხანად არსებული ლიტერატურის ჩამონათვალი წერილის თემაზე)

ა. მ. ლ.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

აკადემიკოსი დუბროვინი 1785 წელს ჩრდილო-კავკასიაში შეიხ მანსურთან წარმოებული ბრძოლების შესახებ

(მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბრივინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ II, С-Петербургъ, 1886/ VII თავის თარგმანს)

თავი VII

ყაბარდოელთა თავდასხმა ჩვენს რაზმზე მდინარე მალკასთან და შეიხ-მანსურისა ყიზლარზე. – მტაცებლობა ხაზზე. – მანსურის საქმიანობა და მისი დევნა ჩვენი ჯარების მიერ. – პ. ს. პოტიომკინის პროკლამაციები. – ბრძოლა ტატარტუპთან.

უკან იხევდნენ რა გრიგორიოპოლისიდან, ჩეჩნები თუმცა კი ხედავდნენ მანსურის მიერ წინასწარნაუწყებთა ვერახდენას, რომ ვითომდა რუსული ზარბაზნების გასროლები თავად მსროლელთა წინააღმდეგვე შებრუნდებოდა, მაგრამ კმაყოფილნი იყვნენ იმით, რომ მოახერხეს თავიანთ მხარეზე ყაბარდოელთა მომხრობა. მცირე ყაბარდოს მცხოვრებთა უმეტესმა ნაწილმა დატოვა თავიანთი სოფლები და, ეშინოდა რა სასჯელისა, გაიფანტა სხვადასხვა მხარეს. თავადი დოლი, თავისი ხელისუფლების ქვეშ მყოფ სხვა მფლობელებთან ერთად, დაესახლა მდინარე სუნჯას ზემოწელში, ინგუშების მეზობლად; მცირე ყაბარდოს მცხოვრებთა სხვა ნაწილი წავიდა მდინარე თერგის ზემოწელისკენ და მხოლოდ არცთუ ბევრნი დაბრუნდნენ თავიანთ სოფლებში და ითხოვეს შეწყალება (Госуд. Арх. XXIII, № 13, карт. 49).

დიდი ყაბარდოს მცხოვრებნი უფრო მტრულად იყვნენ ჩვენდამი განწყობილნი, ვიდრე მორჩილებით. მთელი ყაბარდო იმ ხანებში იყოფოდა სამ პარტიად: პირველი და ყველაზე უფრო ძლიერი კეთილად იყო განწყობილი მანსურის მიმართ, ამარაგებდა მის ბრბოს სურსათით, ემზადებოდა ცრუწინასწარმეტყველთან შეერთებისთვის და იწვევდა მას თავის სამფლობელოებში. მეორე პარტია, მისოუსტ ბამათოვის ხელმძღვანელობით, გაუბედაობაში რჩებოდა და, ფარულად თანაუგრძნობდა რა ჩეჩნებს, გარეგნულად გამოხატავდა ისეთ შესახედაობას, თითქოს უკმაყოფილოა მანსურის მოახლოებით მათ სამფლობელოებთან. და ბოლოს, მესამე პარტია, რომელიც შეადგენდა უმცირესობას, თავად კესაევებისა და ხამურზინების საგვარეულოთა ხელმძღვანელობით, გულწრფელად იყო რუსეთისადმი ერთგული, მაგრამ, ეშინოდა რა უმრავლესობისგან დევნისა, იყო ყველაზე უფრო უსიამოვნო მდგომარეობაში. არ იყო არავითარი ეჭვი, რომ თუკი მანსური შევა ყაბარდოში, მაშინ ეს უკანასკნელი პარტიაც, გარემოებათა ძალით იძულებული იქნება გადავიდეს რუსეთის მოწინააღმდეგეთა მხარეზე (Рапортъ генерала П. С. Потёмкина князю Потёмкину 21-го ноября, № 302. Гос. Арх. XXIII, № 13, карт. 49).

ამასობაში, მღელვარება ყაბარდოში დღითი დღე სულ უფრო ძლიერდებოდა. ინარჩუნებდნენ რა მუდმივ ურთიერთობებს ყუბანისმიღმელ ჩერქეზებთან და ჩეჩნებთან, და ღებულობდნენ რა აჯანყებისთვის შემაგულიანებელ წერილებს მანსურისგან, ყაბარდოელთა უმრავლესობა ჰყიდდა თავის ქონებას, საქონელს და მიღებული ფულით ყიდულობდა იარაღსა და ცხენებს. პორტას მიერ წაქეზებულნი, რომელიც მათ აიმედებდა თავისი დახმარებით, ყაბარდოელები, შეუერთდნენ რა ყუბანისმიღმელ ჩერქეზებს, იჭრებოდნენ ჩვენს ფარგლებში, ძარცვავდნენ მცხოვრებთ და ტყვედ მიჰყავდათ ისინი, და, ბოლოს, ურთირთშორის თათბირების შემდეგ, შეიკრიბნენ რა მნიშვნელოვანი რიცხვით, მოახდინეს თავდასხმები, თუმცა კი წარუმატებელი, კონსტანტინოგორსკზე, სოფელ ნინოზე და თვით გეორგიევსკის ციხესიმაგრეზეც კი.

მიიღო რა ცნობა, რომ ყაბარდოელთა მთავარი ხროვა (скопище) იმყოფება მდინარე მალკაზე, გენერალ-მაიორმა შემიაკინმა საჩქაროდ შეკრიბა რაზმი შეკრებილთა გაფანტვის განზრახვით. მდინარე მალკიდან ოთხ ვერსზე, 4 აგვისტოს, ნაშუადღევის დაახლოებით ექვს საათზე, ყაბარდოელები დახვდნენ ჩვენს რაზმს სამი ბრბოს სახით, რომელთა რიცხოვნებაც ვრცელდებოდა ათას ადამიანამდე. ისინი მოითხოვდნენ, რომ რუსული ჯარები უკან დაბრუნებულიყვნენ და ჰყვიროდნენ, რომ არ მისცემენ მათ მდინარე მალკაზე ბანაკად განლაგების ნებას. თვლიდა რა მსგავს მოთხოვნას უკიდურესად თავხედურად, შემიაკინმა ბრძანა თარჯიმან ვილკოვსკის მეშვეობით გამოეცხადებინათ შეკრებილთათვის, რომ მათ, თავი დაენებებინათ თავხედობისთვის, დაუყოვნებლივ დაშლილიყვნენ და წასულიყვნენ თავიანთ სახლებში. მორჩილების გამოხატვის ნაცვლად, ყაბარდოელებმა შემოუტიეს ჩვენს რაზმს, მაგრამ მოგერიებულ იქნენ და გაყრილნი მდნარე მალკას იქით (Рапорты Шемякина генералу Леонтьеву 4-го и 5-го августа. Госуд. Арх. XXIII, № 13, карт. 49). გაჩერდა რა ბრძოლოს ადგილზე, შემიაკინი სთხოვდა გენერალ-პორუჩიკ ლეონტიევს გამოეგზავნა მისთვის დამხმარე ძალები ყაბარდოელთა დასასჯელად, მაგრამ ეს თხოვნა ვერ შეიძლებოდა ყოფილიყო დაკმაყოფილებული, თავისუფალი ჯარების არარსებობის გამო, რომლებიც იმ დროს დაკავებული იყვნენ მოქმედებებით მანსურის წინააღმდეგ, რომელსაც მოესწრო მტაცებელთა მეტად მნიშვნელოვანი ბრბოს შეკრება.

აგვისტოს დასაწყისში ყიზლარის კომენდანტმა ბრიგადირმა ვიშნიაკოვმა მოახსენა, რომ აკსაელ მფლობელთა უმეტესი ნაწილი მათი უზდენებით შეუერთდა მანსურს, რომელსაც განზრახული აქვს უწინარეს ყოვლისა თავს დაესხას ოჩის ნავმისადგომს, სადაც მას იმედი აქვს რომ ხელში ჩაიგდებს პროვიანტს და ამით შეიძენს სახსარს თავისი ჯარის (сборище) გამოკვებისთვის. პროვიანტის მნიშვნელოვანი მარაგის გარდა, რომელიც იპყრობდა ცრუწინასწარმეტყველის ყურადღებას, ოჩის ნავმისადგომს მანსურის თვალში ჰქონდა ის დიდი მნიშვნელობაც, რომ დაეუფლებოდა რა მას, იგი წყვეტდა ყიზლარის შეტყობინებას ასტრახანთან და გრებენსკისა და სემეინის კაზაკთა ჯარებთან. საკუთარ საშუალებებს მინებებული ყიზლარი მთიელებს იოლ ნადავლად ეჩვენებოდათ და ისინი, ცრუწინასწარმეტყველის დაპირებებით დაიმედებულნი, სავსებით იყნენ დარწმუნებულნი წარმატებაში. ყოველგვარ ნადავლზე დახარბებულნი, იქაურები ბრბოებად მოდინებოდნენ სხვადასხვა მხრიდან მანსურის დროშების ქვეშ. აქ იყვნენ ჩეჩნები, ყაბარდოელები, სხვადასხვა ტომისა და თემის ლეკები, ტარკის საშამხლოს მცხოვრებნი და უმთავრესად ყუმიხები, რომლებიც ამ ბრბოს ბირთვს შეადგენდნენ. ინგუშები სულაც არ მონაწილეობდნენ ამბოხებაში, ხოლო კოსტიუკოველებიდან კი მხოლოდ ცოტანი იმყოფებოდნენ მანსურის ბრბოში. კოსტიუკოველი მფლობელი ჰამზა, რომელსაც ჰქონდა კაპიტნის ჩინი, ურყევი რჩებოდა ცრუწინასწარმეტყველის ყველა შეგონებისადმი და თავისი მაგალითით ბევრი შეაკავა მტაცებელთა ბრბოში შესვლისგან. ენდერელი მფლობელი მოხუცი თემირი, სამი ვაჟიშვილით, რუსეთისადმი ერთგული რჩებოდა; მეორე ასეთივე მოხუცი, მურთაზა-ალი, ასევე გამოხატავდა თავის გულმოდგინებას, მაგრამ მისი ვაჟიშვილი, ჩაპალოვი, გახლდათ მანსურის მთავარი დამხმარე (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 8-го ноября, № 323). მცირე ყაბარდოს მფლობელთა უმეტეს ნაწილს ეკავა ცრუწინასწარმეტყველის მხარე და განსაკუთრებით თავად დოლს, რომელიც გახლდათ მისი მთავარი იარაღი ბრბოს შეგროვებასა და ყოველგვარი აუხდენელი ხმების გავრცელებაში მანსურის სიწმინდის შესახებ.

მხარდაჭერილმა ამდენად გავლენიანი პირებით, რომლებმაც მასთან მოიყვანეს თავიანთი შეიარაღებული ხელქვეითები, ჩეჩენთა იმამმა გაბედა და გადაწყვიტა თავს დასხმოდა ყიზლარს. ისარგებლა რა მდინარე თერგში წყლის დაკლებითა და მასზე ბევრ ადგილას ფონით გადასვლის შესაძლებლობით, მანსურმა, 19 აგვისტოს, დაახლოებით დილის 11 საათზე, დაიწყო გადმოსვლა მდინარის მარცხენა ნაპირზე თხუთმეტ ვერსზე ყიზლარის ქვემოთ. მდინარეზე გადმოსვლის შემდეგ მთელი ეს ხროვა (скопище), რომლის რიცხოვნებაც, პიკეტებზე მყოფი გრებენელი კაზაკების მოხსენებით, ვრცელდებოდა 10.000 ადამიანამდე, მოადგა ბუივალის სანახებს, რომელიც შვიდ ვერსზე იმყოფებოდა ყიზლარიდან და განლაგდა ბაღებში, ქალაქს რომ ერტყა ირგვლივ. მოაღწია რა ბაღებამდე, მტაცებელთა მოუწყობელი ბრბო (нестройная толпа хищниковъ) უკვე აღარ უსმენდა თავისი წინამძღოლის ხმას და არ მიჰყვებოდა მის მითითებებს, რომ პირდაპირ იერიშით წამოსულიყო. მთიელები თავიანთ თვალწინ ხედავდნენ ნადავლს და იმის ნაცვლად, რომ წინ წამოსულიყვნენ, ძარცვა-ტაცებას მიჰყვეს ხელი. 20 აგვისტოს მთელ დღეს მოწინააღმდეგე აჩანაგებდა ბაღებს, წვავდა იქ არსებულ შენობებს და მხოლოდ ღამით, სურდა რა შემოჭრილიყო ქალაქში, ცდილობდა თავს დასხმოდა რეტრანშემენტს, რომელიც ფორშტადტის გარშემო იყო აღმართული (Рапортъ астраханскаго губернатора П. С. Потёмкину 2-го сентября, № 104, Госуд. Арх., XVI, № 910, Рапортъ Леонтьева П. С. Потёмкину 30-го августа, № 172. Тамъ же, XXIII, № 13, карт. 49).

სიზანტემ, რომლითაც მოწინააღმდეგე ემზადებოდა ყიზლარზე თავდასხმისთვის, საშუალება მისცა ბრიგადირ ვიშნიაკოვს მომზადებულიყო მის დასახვედრად. რეტრანშემენტის თავდაცვა გაყოფილ იქნა ორ ნაწილად: მისი მარჯვენა ნახევარი, რომელიც იფარავდა თათრების სახლებს, დასაცავად ჩაბარებულ იქნა თერგის ჯარის კაპიტნის თავად ბეკოვიჩ-ჩერკასკისთვის, ხოლო მარცხენა ნახევარი კი, ქართველებისა და სომხების სახლებით – პლაც-მაიორ ბოიარკინისთვის. ქალაქის დასაცავად დანიშნულ იქნა 2.500 კაციანი რაზმი, რომლის შემადგენლობაშიც იმყოფებოდნენ: ასტრახანისა და ყიზლარის პოლკების ორი ასეული, გრებენისა და თერგის კაზაკები და სახალხო ლაშქარი, რომელიც შედგებოდა ქართველების, სომხებისა და ყალმუხებისგან. გარნიზონის ბატალიონი დატოვებულ იქნა ციხესიმაგრეში, რეზერვში, ხოლო რეტრანშემენტის გარეთ კი ბანაკად იდგა ტომსკის ქვეითი პოლკი 720 ადამიანის რიცხვით, პოლკოვნიკ ლუნინის უფროსობით (Рапортъ Вишнякова генералу Леонтьеву 27-го августа, № 766. Гос. Арх., XXIII, № 13, карт. 49).

საღამოს, 20 აგვისტოს, როგორც უკვე ვთქვით, მოწინააღმდეგე შეეცადა რეტრანშემენტის აღებას, მაგრამ მას დახვდნენ ძლიერი ცეცხლით სიმაგრეში მყოფი ყველა ქვემეხიდან. ჩასხდნენ რა რეტრანშემენტის თხრილში, მთიელები ხუთჯერ წამოვიდნენ იერიშით და აგრძელებდნენ თავდასხმას მანამდე, სანამ თხრილში ჩასულმა დამცველებმა არ გამოყარეს ისინი იქიდან ხიშტებით. ხედავდა რა წარუმატებლობას, მანსურმა უკან დაიხია ბუივალის სანახებისკენ და თან წაიღო ყველა მოკლულის გვამები.

მომდევნო დღეს მოწინააღმდეგემ, თავი ანება რა სიმაგრის დაუფლების განზრახვას, შემოუტია ტომსკის ქვეით პოლკს, რომელიც მოეწყო კარეში და დახვდა მას ბატალიონების ცეცხლით. მაგრამ არც ამ ცეცხლს, არც გასროლებს ციხესიმაგრიდან, არ შეეძლოთ პირველ ხანებში მთიელთა გაჩერება, რომლებიც თავზეხელაღებულად იბრძოდნენ. იმალებოდნენ რა ორმოებსა და ღრანტეებში, და მოეფარნენ რა სხვადასხვა ადგილებს, ისინი აწამოებდნენ მარდ ცეცხლს (беглый огонь) კარეზე, რომელშიც იმყოფებოდა დაბალი ჩინების დაახლოებით 720 ადამიანი. ხედავდა რა მოწინააღმდეგის მრავალრიცხოვნებას და არ სურდა რა ტყუილა-უბრალოდ ხალხის დაკარგვა, პოლკოვნიკმა ლუნინმა კარესგან მოაწყო სამკუთხედი და ერთერთი წვეროთი დაიწყო უკანდახევა სიმაგრისკენ. მთიელები თუმცა კი ფეხდაფეხ მიჰყვებოდნენ უკანდახეულებს და ცდილობდნენ მათ ალყაში მოქცევას, მაგრამ ყველგან ხვდებოდნენ მათკენ პირმიბრუნებულ მოწინააღმდეგეს და უზარმაზარ დანაკარგებს განიცდიდნენ. მოწინააღმდეგის ყოველი მოწოლისას (შემოტევისას) პოლკოვნიკი ლუნინი ჩერდებოდა, ხიშტებით ხვდებოდა მას და ამით აყენებდა სასტიკ დამარცხებას მოწინააღმდეგეს. ტომსკის პოლკის რეტრანშემენტში უკანდახევასთან ერთად მთიელები დახვედრილ იქნენ ცეცხლით ყველა ქვემეხიდან და იძულებული შეიქნენ უკან დაეხიათ. მათ ადგილზე დატოვეს რვა ნიშანი და 70-მდე მოკლულთა გვამები, რომელთა თან წაღებაც ვერ მოასწრეს. მათი დამარხვისას ამაზე ზევით ნაპოვნ იქნა ბევრი გვამი ბუჩქებში, რომლებსაც ხის ტოტები ჰქონდათ გადაფარებული.

მოწმობდა რა ყიზლარის მთელი გარნიზონის დამსახურებათა შესახებ, პოლკოვნიკი ლუნინი მოახსენებდა, რომ განსაკუთრებით მამაცურად იცავდნენ თავს ჩამოქვეითებული გრებენელი კაზაკები მათი ატამანით პეტრე სეხინინით, თერგის მხედრობა, რომელიც იყო თავად ბეკოვიჩ-ჩერკასკის უფროსობის ქვეშ, და ყველა მცხოვრები, ყალმუხების გამოკლებით. “ისინი არსებითად სრულებით მშიშრები არიან, მოახსენებდა ლუნინი (Генералу Леонтьеву 27-го августа. Госуд. Архивъ, XXIII, № 13, карт. 49), მთელი იძულებისა და ცემის მიუხედავად, ვერაფრით ვერ შევძელი მიმეღწია, რომ თუნდაც გაქცეულებს დადევნებოდნენ უკან ან კიდევ მებრძოლთათვის დახმარება მაინც აღმოეჩინათ, არამედ მხოლოდ იდგნენ და კანკალებდნენ”. ყიზლარიდან მოგერიებული ხროვა (скопище), ღამე გაათია რა პატარა მდინარეზე, რომელიც ცნობილია ახალი თერგის სახელწოდებით, ყიზლარიდან ოც ვერსზე, 22 აგვისტოს გამთენიისას წამოიშალა მთელი ბანაკით, და გაიყო რა სამ ნაწილად, წავიდა სხვადასხვა მხარეს: ერთი ნაწილი დაიძრა გზაზე, რომელიც მიუყვებოდა ზღვის სანაპიროს, – მეორე ყუმიხების სოფელ ენდერისკენ, და ბოლოს, მესამე – ჩეჩნური სოფლებისკენ.

ყიზლართან განცდილმა წარუმატებლობამ ძლიერად იმოქმედა მანსურის თანამზრახველებზე, რომლებიც ახლა ნათლად ხედავდნენ, რომ მისი წინასწარმეტყველებები ვერ სრულდება და მისი მიმდევრები კი მხოლოდ წარუმატებლობებს განიცდიან. ჩეჩნებმა გადაწყვიტეს მიეტოვებინათ თავიანთი იმამი, რომელიც იძულებული შეიქნა დაეტოვებინა სამშობლო და ყუმიხების სოფლებში დამალულიყო. კავკასიურმა უფროსობამ ვერ შეძლო ესარგებლა მისდამი ხალხის ამ გაციებით და მანსური ისევ გაძლიერდა. იქ, სადაც საჭირო იყო ძალის გამოყენება, ჩვენი ხელისუფლების წარმოადგენლები იყენებდნენ დარწმუნებას, რჩევებს და ამაოდ ხარჯავდნენ დროს უსარგებლო მოლაპარაკებებში. მთიელებს ესმოდათ, რომ მათი საქციელი იმსახურებს სასჯელს, და მოელოდნენ რა მას, ენდერელები და აკსაელები ტოვებდნენ თავიანთ სახლებს და მთელი ქონებით მიდიოდნენ მთებში. ეგრეთ წოდებული აულელი თათრები (მიწაზე დამჯდარი ნოღაელები), მამასახლისთა მიერ შეგულიანებულნი (оседлые Ногайцы, возбуждённые старшинами), ასევე აიშალნენ თავიანთი ადგილებიდან, რათა შეერთებოდნენ ცრუწინასწარმეტყველს, მაგრამ გაჩერებულ იქნენ პოლკოვნიკ საველიევის მიერ, რომელმაც მოუსწრო მოზდოკის კაზაკთა პოლკით და დაიკავა მთელი გადასასვლელები ძველ თერგის გაყოლებაზე (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 2-го октября, № 92. Государств. Архивъ, XXIII, № 13, карт. 50). გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა დაავალა ლეონტიევს დაეყოლიებინა ყუმიხები და ნოღაელები დარჩენილიყვნენ ადგილზე და გამოეთქვათ გულწრფელი სინანული (принести чистосердечное раскаянiе). “დიდი ეკატერინეს გულმოწყალება, წერდა იგი (Въ ордере бригадиру Вишнякову 9-го сентября, № 54. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 50), არ უარყოფს მათ სინანულსაც, თუკი ის გულწრფელი იქნება”.

იმის ნაცვლად, რომ ემოქმედა სწრაფად და გაბედულად (გადამჭრელად), პოტიომკინი გადასდებდა მთელ მოქმედებებს ხაზზე თავის დაბრუნებამდე და ავალებდა მხოლოდ ყიზლარის კომენდანტს ბრიგადირ ვიშნიაკოვს დაემზადებინა სურსათი ქვეითი ჯარის ოთხი პოლკის, ხუთი ესკადრონისა და ათასი კაზაკისთვის.

განკარგავდა რა შორიდან, და ამაოდ კარგავდა დროს მიმოწერაში, პოტიომკინი ხელიდან უშვებდა ხელსაყრელ გარემოებებს და ხელ-ფეხს უკრავდა საქმესთან უახლოესად მდგომ უფროსობასაც. მას მარტო თავისი სახელის ხსენებით სურდა მთიელთა დაშინება. მან ბრძანა გაევრცელებინათ ხმები, რომ როგორც კი ჩამოვა იგი კავკასიის ხაზზე, მაშინ მთელი შეგროვებული რაზმი მიმართული იქნება ცრუწინასწარმეტყველის მიმდევართა დასასჯელად (Ордеръ бригадиру Вишнякову 9-го октября, № 54).

უკანასკნელმა, ჰპოვა რა თავშესაფარი სოფელ ენდერიში, ჯერ კიდევ არ კარგავდა უკეთესი მომავლის იმედს და თავისკენ იბირებდა (вербовалъ) მტაცებელთა ახალ ბრბოს. თავგადასავალთა ყველა მაძიებელი პოულობდა მასთან თავშესაფარს და უსმენდა მკვეხარა დაპირებებს. სოფლების ყაზანიშის, გუბდენის, ხუნძახის, ერპელის, ყარაბუდაღკენტის, კაიაკენტისა და სხვათა მცხოვრებნი პარტიებით და ერთეულად მიედინებოდნენ იმამისკენ; ზოგიერთმა ყუმიხელმა თავადმაც ასევე დაიჭირა მისი მხარე და მისცა ამანათები, მაგრამ თავიანთ მოვალეობად თვლიდნენ დაერწმუნებინათ რუსული უფროსობა, რომ, არიან რა თავად გულწრფელად ერთგულნი რუსეთისადმი, არ შეუძლიათ გაუმკლავდნენ თავიანთი ხელისუფლების ქვეშ მყოფთ, რომლებიც, აკრძალვების მიუხედავად, მაინც მიდიან ცრუწინასწარმეტყველის ბრბოში (Показанiе татарина Киликаева. Государств. Архивъ, XXIII, № 13, карт. 49).

სექტემბრის დასაწყისში მანსური გამოცხადდა გორიაჩევსკოეს სოფელში, რომელიც იმყოფებოდა აკსაელი თავადების ხელისუფლების ქვეშ, და არწმუნებდა ყველას, რომ ელოდება თავისთან ჩეჩნური ჯარების მოსვლას და რომ ენედრელებთან და აკსაელებთან თათბირების შემდეგ წავა ან ისევ ყიზლარზე, ანდა კალინოვსკაიას სტანიცაზე.

– ყუმიხები მთხოვენ რომ წავიდე ყიზლარზე, ამბობდა იმამი, ჩეჩნებს კი სურთ თავდასხმა კალინოვსკაიას სტანიცაზე. ბჭობის შემდეგ ჩვენ გადავწყვეტთ საითკენ წავიდეთ.

მაგრამ ეს თათბირი არ შემდგარა, და მანსური, არ დალოდებია რა მისთვის შეპირებულ ჩეჩნურ ჯარებს, გაემართა პატარა მდინარე იარიკ-სუსკენ, და იქ აღმართა კიდეც თავისი დროშა. მასთან ერთად მოვიდა რამდენიმე ყაბარდოელი და ყუმიხელი თავადი: ჩაპალოვი, არსლან-გირეი და ალი-სულთანი, რომელთაგან უკანასკნელმა, დაპირდა რა სურსათის მიწოდებას, ცრუწინასწარმეტყველის ბანაკში იგი გააგზავნა არცთუ ბევრი ურმით (Показанiе андреевскаго владельца Казiя Темирова. Государ. Арх., XXIII, № 13, карт. 49). ეს პროვიანტი, როგორც მანსურის მიმდევართა გამოკვების ერთადერთი წყარო, რომელთა რიცხვიც 500 კაცამდე ადიოდა, მეტად მალე ამოიწურა და ამიტომ მდინარე იარიკ-სუზე შეკრებილთა უმრავლესობა იძულებული შეიქნა სახლებში წასულიყო (Показанiе узденя Салатъ-Гирея. Тамъ же). შეკრებილთა ნარჩენები იმამთან ერთად გაემართნენ სოფელ კოსტიუკებისკენ, მაგრამ მისგან ათი ვერსის დაშორებაზე გაჩერდნენ და ბანაკი დასცეს. აქ მანსური ფიქრობდა თავისთვის მუდმივი სამყოფელის მოწყობასა და გამაგრებას (Показанiе костюковскаго владельца капитана Хамзы-Муртазы-Алiя), რათა ჩვენი ჯარების მიერ დევნის შემთხვევაში ჰქონოდა თავშესაფარი, სადაც შესაძლებელი იქნებოდა თავის დაცვა უკანასკნელ შესაძლებლობამდე.

ხედავდა რა ჩეჩენთა მისდამი გაგრილებას, იმამმა გააგზავნა მათთან რაღაც საოლქო გზავნილის მაგვარი, რომელშიც გამოთქვამდა თავის სინანულს იმის შესახებ, რომ მასთან იმყოფება მხოლოდ ცხრა ჩეჩენი. იგი მოუწოდებდა მათ თავისთან, ამბობდა რა, რომ ყურბან-ბაირამის შემდეგ ყველანი მის გარშემო შეკრებილნი თავიანთ შორის იხილავენ წმინდა ადამიანს, რომლის მფარველობითაც ადვილად დაეუფლებიან ყიზლარს და ყველაფერში იღბალი და წარმატება ექნებათ. მანსური წერდა, რომ თუკი ამჯერადაც მისი სიტყვები უსამართლო აღმოჩნდება, მაშინ მზად არის საკუთარი თავი კოცონზე დასაწვავად მისცეს (Показанiе Кайтуки Бакова 29-го сентября. Гос. Арх., XXIII, № 13, папка 50). ჩეჩნებმა ეს გზავნილი უკიდურესი უნდობლობით მიიღეს და უმრავლესობა არ გამოხმაურებია მის მიწვევას. მანსური იძულებული იყო ემგზავრა სოფლებში და თითო-თითოდ შეეკრიბა თავისი მომხრეები, და ამისთვის ცდილობდა აემხედრებინა უბრალო ხალხი მათი მფლობელების წინააღმდეგ. იგი ესტუმრა კაჩკალიელებს, აკსაელებს, ყაბარდოელებს, რამდენჯერმე იყო სოფელ ენდერიში, ამ სოფლების ყველა მცხოვრების მიწვევის მიზნით, რათა წასულიყვნენ მასთან ერთად ყიზლარზე, სადაც დაპირდა მდიდარ ნადავლს (Рапортъ бригадира Вишнякова П. С. Потёмкину отъ 4-го октября, № 896. Государ. Арх., XXIII, № 13, папка 96). თუმცა კი მთელი თავისი ძალისხმევის მიუხედავად ცრუწინასწარმეტყველმა მოახერხა თავისთვის არაუმეტეს ასი ადამიანისგან შემდგარი ხროვის შეკრება, მაგრამ მანსურის განზრახვამ მოეხდინა ხელმეორე თავდასხმა ყიზლარზე, აიძულა პოტიომკინი მიეღო ზომები იმისთვის, რათა არ მიეშვა იგი ქალაქამდე. მან უბრძანა პოლკოვნიკ ლუნინს, მოწინააღმდეგის ყიზლარისკენ მოძრაობის შემთხვევაში, წაეყვანა ყველა თავისუფალი რაზმი და, გამოვიდოდა რა ქალაქიდან, დაემარცხებინა მთიელები ველზე (Ордеръ П. С. Потёмкина полковнику Лунину 1-го октября, № 77. Государ. Арх., XXIII, № 13, карт. 50). ყაბარდოელებს კი ჯარების სარდალმა გაუგზავნა მოწოდება, რომელიც მოუწოდებდა მათ წესრიგისა და მორჩილებისკენ. იგი სთხოვდა მათ გონზე მოსულიყვნენ, არ დაეტეხათ საკუთარ თავზე სასჯელი, და დარწმუნებული ყოფილიყვნენ, რომ “ცრუ იმამი მანსური ვერ გადაარჩენს ტყუილი სასწაულებით ჭექა-ქუხილისა და ისრებისგან, რომლებიც განგმირავენ ბოროტმოქმედთ”.

მაიორი თავადი ურაკოვი, რომელსაც დაევალა ამ მოწოდების გამოცხადება, თავად გაემართა ყაბარდოში და, შეკრიბა რა თავადები და მფლობელები მისოუსტ ბამათოვის სახლში, წაუკითხა მათ მოწოდება, მაგრამ შეკრებილები, მორჩილების ნაცვლად, მოითხოვდნენ მათი ყმების დაბრუნებას, რომლებიც გამოვიდნენ ყაბარდოდან და დაესახლნენ კავკასიის ხაზზე. ყაბარდოელი თავადების მოთხოვნისადმი უპირობო დათმობა შესაძლოა მათთვის ჩვენი სისუსტის გამოხატვის ნიშანი ყოფილიყო და ამას შედეგად მოჰყოლოდა ახალი მოთხოვნები, და ამიტომ პ. ს. პოტიომკინმა ვერ მიიჩნია შესაძლებლად მაშინვე დაეკმაყოფილებინა ყაბარდოელთა სურვილი, მაგრამ უარზე არ იყო, რომ იგი მომავალში შეესრულებინა, თუკი თავადები და მფლობელები რუსეთის მთავრობისადმი ერთგულები დარჩებოდნენ. “ვერასოდეს დაქვემდებარებულნი, წერდა იგი (Листъ кабардинскимъ владельцамъ, узденямъ и народу 11-го октября, № 167. Тамъ же), ვერ თავხედობდნენ, რომ უფროსს წაუყენონ მოთხოვნა, არამედ ყოველ საჭიროებას მორჩილად წარუდგენენ და ითხოვენ. მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ერთგული მონები ყოველთვის გამორჩეულნი იქნებიან: ყმებს, რომლებიც ერთგულ მფლობელებს ეკუთვნიან, მივცემდით მათ უკანვე. მაგრამ ამ წყალობის ღირსები უნდა შეიქნათ”.

დაუკმაყოფილებელნი თავიანთ სურვილში, ყაბარდოელები არ თვლიდნენ საჭიროდ ჯარების სარდლის ნების აღსრულებას და უწინდებურად აგრძელებდნენ თავიანთ ურთიერთობებს ცრუწინასწარმეტყველთან.

მცირე ყაბარდოს მფლობელმა თავადმა დოლმა, რომელიც კავკასიონის მთებთან უფრო ახლოს გადასახლდა, თავისთან შემოიკრიბა 700 კაცზე უფრო მეტი ხროვა, რომლებითაც ყაჩაღობდა კიდეც ვლადიკავკაზის შემოგარენში. იგი თავს ესხმოდა ყველა გამვლელს, შეწყვიტა შეტყობინება საქართველოსთან, და როდესაც ოქტომბერში ციხესმაგრიდან გაგზავნილ იქნა ჩვენი რაზმი თივისთვის, იგი თავს დაესხა მას და საკუთარ ხელში ჩაიგდო თივა მთელი ვლადიკავკაზური გარნიზონის თვალწინ. ვლადიკავკაზში მყოფმა პოდპოლკოვნიკმა მატცენმა მტაცებელთა წინააღმდეგ გაგზავნა 200 ეგერი და იმავე დროს გაგზავნა კაცი ციხესიმაგრის გარშემო მცხოვრები ინგუშებისთვის სათქმელად, რათა მათ დაერტყათ თავად დოლის ხროვისთვის. ინგუშთა მამასახლისმა (старшина) ჩოშმა, შეკრიბა რა ნახევარ საათში 150 ადამიანი, მიუსწრო ჩვენს ეგერებს და მათთან ერთად აიძულა თავადი დოლი დაეგდო მის მიერ მიტაცებული თივა (Рапортъ генерала Потёмкина князю Потёмкину отъ 24-го октября, № 233. სამომავლოდ მსგავსი საქციელის წახალისებისთვის, პ. ს. პოტიომკინმა მისცა ჩოშს 100 თუმანი, მის ძმას კი 50 და ორივეს სამოსისთვის 5-5 არშინი მაუდი, ხოლო მათთან ერთად მყოფ ყველა დანარჩენ ინგუშს კი მიეცა 4-4 არშინი მაუდი თითოეულს).

თავადი დოლი მიიმალა, მაგრამ ხელი არ აუღია თავის ყაჩაღურ მოქმედებებზე. შეუერდა რა სხვა ყაბარდოელ მფლობელებს, იგი ახდენდა განუწყვეტელ შემოჭრებს ჩვენს საზღვრებში. თავად მისოუსტ ბამათოვის ვაჟმა, მალევე მისი მამის სახლში პ. ს. პოტიომკინის მოწოდების წაკითხვის შემდეგ, შეკრივა 30-მდე უზდენი, რომლებთან ერთადაც გაემართა ჩეჩენი იმამისკენ იმისთვის, რათა მოეწვია იგი ყაბარდოში თავისი ლაშქრით მოსასვლელად. იმ საბაბით, რომ განზრახული აქვს ახლო მომავალში წავიდეს ყიზლარზე, ხოლო სინამდვილეში კი ეშინოდა რა ჩვენს ხელში ჩავარდნისა, მანსურმა უარი თქვა თავად მისოუსტის წინადადების შესრულებაზე, იცოდა რა, რომ ყაბარდოელებს შორის ჯერ კიდევ არიან ჩვენდამი ერთგული პირები. მან მოსულებს ჩააბარა თავისი დროშა და სთხოვა ყაბარდოელებს მოეხდინათ შეძლებისდაგვარად ხშირი თავდასხმები კავკასიის ხაზის სხვადასხვა პუნქტებზე და განსაკუთრებით შეეწუხებინათ რუსები იმ დროს, როცა იგი აღსრულებაში მოიყვანს თავის საქმეს ყიზლარში (Рапортъ князя Уракова генералу П. С. Потёмкину 5-го октября).

ყაბარდოელებმა აღტაცებით მიიღეს მანსურის მიერ გამოგზავნილი დროშა და დაპირდნენ ჩეჩენი იმამის სურვილის აღსრულებას (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 6-го октября, № 127). ისინი შევიდნენ ურთიერთობებში ყუბანისმიღმელ ხალხებთან და შეუთანხმდნენ მათ რომ ემოქმედათ ერთსულოვნად. მზად იყვნენ რა ყოველთვის მტაცებლობისთვის, ყუბანისმიღმელები მით უფრო ხალისით მიჰყვებოდნენ ყაბარდოელთა შეგონებებს, რომ იმედი ჰქონდათ პორტას დახმარებისა. იმ ხანებში მთელ ყუბანისიქითა მხარეში დადიოდა ხმები, რომ ვითომდა თურქეთის მთავრობამ, ყოველთვის მტრულმა რუსეთისადმი, გამოუგზავნა მანსურს წერილი, რომელშიც ლაპარაკი იყო იმაზე, რომ თუკი მას სჭირდება ფული, დროშა, ზარბაზნები და ჯარი, მაშინ ყველაფერი ეს მოწოდებული იქნება. დაუზარებელი ადამიანები კიდევაც ირწმუნებოდნენ, რომ ფული და დღოშა უკვე გამოგზავნილია და ახალციხის ფაშასთან იმყოფება (Рапортъ его же отъ 13-го октября, № 178). თუმცა კი მთელი ეს ხმები ცრუ იყო, მაგრამ დიდი გავლენა ჰქონდათ კავკასიის ხაზის მარჯვენა ფლანგის მთელ მთიელ მოსახლეობაზე: იგი მოქმედებდა უფრო გაბედულად და მეტი დაჟინებით. ასე, 2 ოქტომბერს, ყაბარდოელები და ყუბანსმიღმელები ერთდროულად დაესხნენ თავს რედუტებს ნევინნისა და კუბანსკის (Рапортъ его же отъ 13-го октября, № 175), ხოლო ცხრა დღის შემდეგ კი, 11 ოქტომბერს, ყაბარდოელთა ოთხასკაციანი პარტია თავს დაესხა სოფელ ნინოს (напала на селенiе Нино), სადაც მოახერხა ხუთასი ცხენისა და რვაასი ცხვრის გარეკვა; სხვა ასეთივე პარტიამ, ხუთასი ადამიანისგან შემდგარმა, შემოაღწია რა კავკასიის ხაზზე კონსტანტინოგორსკის ზემოთ, გაძარცვა რამდენიმე სოფელი და ტყვედ ჩაიგდო ოცდათერთმეტი მცხოვრები, რომლებიც კავკასიის ხაზზე მოდიოდნენ (То же отъ 13-го октября, № 176).

ამასობაში ცრუწინასწარმეტყველი, არ თვლიდა რა საკუთარ თავს საკმარისად ძლიერად, რათა თავს დასხმოდა ყიზლარს, არწმუნებდა თავის თანამოაზრეებს, რომ არ მიდის ამ ქალაქთან მხოლოდ იმიტომ, რომ კაჩკალიელები და აკსაელები იწვევენ მას შეიჭრას რუსეთის ფარგლებში შელკოზავოდსკაიასა და შჩედრინსკაიას სტანიცებს შორის, დაარბიოს სოფლები და გამორეკოს ცხენთა რემები. მანსური ამბობდა, რომ მისი მოძრაობა და დარტყმის მიმართულება დამოკიდებული იქნება ჯარების იმ რიცხვზე, რომელიც შეიკრიბება მის დროშებქვეშ, ხოლო ამასობაში, რათა დაეკმაყოფილებინა შეკრებილთა სხვადასხვანაირი მოთხოვნები, დაეკავებინა ისინი და არ დაეტოვებინა უსაქმოდ, ცრუწინასწარმეტყველმა ოთხასკაციანი პარტია გამოგზავნა კარგალინსკაიას სტანიცაზე თავდასასხმელად. ეს საქმე არ დაგვირგვინებულა წარმატებით და მთიელები მანამდე იქნენ გაფანტულნი, სანამ მოასწრებდნენ მდინარის გადმოლახვას.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები, როცა გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი, ბრუნდებოდა რა პეტერბურგიდან კავკასიის ხაზზე, 30 სექტემბერს მოვიდა გეორგიევსკში. მან ჰპოვა, რომ მთელი ჩვენი საზღვარი, დაწყებული კასპიის ზღვიდან და შავ ზღვამდე, ერთნაირად განიცდიდა მტაცებელთა თავდასხმებს. “აქაური გარემოებები უკიდურეს არეულ-დარეულობაშია, მოახსენებდა იგი (Въ рапорте князю Потёмеину 2-го октября, № 89. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 50), ცრუწინასწარმეტყველი აპირებს თავდასხმას ყიზლარსა და ყველა ჩვენს სოფელზე. მთელი ყუმიხები, ჩეჩნები და სხვა მთიელები, თვით დაღესტნელთა ნაწილიც კი მიედინებიან მისკენ ჩვენს ფარგლებზე თავდასხმისთვის”.

პ. ს. პოტიომკინის ნაურში მოსვლის წინა დღეებში, ამ ადგლთან მოვიდა ათასამდე ჩეჩენი, რომლებიც ცდილობდნენ მდინარე თერგზე გადმოსვლას; სხვა ასეთივე პარტია გამოჩნდა მოზდოკთან, მაგრამ გარეკილ იქნა. ყაბარდოელ მტაცებელთა პარტიები იჭრებოდნენ ჩვენს საზღვრებში, ეწეოდნენ ძარცვას, მიერეკებოდნენ საქონელს და ტყვედ მიჰყავდათ მცხოვრებნი. მათ მაგალითს მიჰყვებოდა ყუბანსმიღმელი ჩერქეზების თითქმის ყველა ტომი. მთიელთა მტაცებლური თარეშები მით უფრო იღბლიანი იყო, რომ ჩვენს ჯარებს, რომლებიც უპირატესად ქვეითი ჯარისგან შედგებოდა, არ შეეძლოთ წინ აღდგომოდნენ ცხენოსანთა პარტიების გარღვევას, რომლებიც სწრაფ და მოულოდნელ გადასვლებს ახდენდნენ ერთი პუნქტიდან მეორეში. კავკასიის ხაზზე მყოფი საკავალერიო პოლკები ცუდ მდგომარეობაში იყვნენ: ადამიანთა სრული კომპლექტის არქონისას ისინი კიდევ უფრო მეტ უკმარისობას განიცდიდნენ ცხენებში, რომლებიც სხვადასხვა დროს გატაცებული ჰყავდათ მთიელებს და დანაკლისი ვერ იყო შევსებული. ქვეითი პოლკები გაფანტული იყო მთელ ხაზზე მცირე ნაწილებად, და ამიტომ, რათა შეეკრიბათ რამდენადმე მაინც მნიშვნელოვანი რაზმი ამბოხებულთა დასასჯელად, საჭირო იყო საკმარისად მნიშვნელოვანი დრო. ყოველივე ამან აიძულა გენერალ-პორუჩიკი პ. ს. პოტიომკინი, რომ ჯარები მოეზიდა უმთავრეს პუნქტებთან და შეექმნა სამი დამოუკიდებელი რაზმი: პირველი ყუმიხების, ჩეჩნებისა და დაღესტნელთა წინააღმდეგ, მეორე დიდი და მცირე ყაბარდოს წინააღმდეგ და, ბოლოს, მესამე ყუბანისმიღმელთა წინააღმდეგ. ამასთან თანხმობით, მანსურისა და მის ხროვათა წინააღმდეგ მოქმედებისთვის, მდინარე თერგზე განლაგებულ იქნა რაზმი გენერალ-მაიორ შემიაკინის უფროსობით*; დიდი და მცირე ყაბარდოს წინააღმდეგ თავმოყრილი იყო მეორე რაზმი, გენერალ-პორუჩიკ პოტიომკინის უფროსობით** და, ბოლოს, მესამე რაზმს***, რომელიც განლაგდა ნევინნის კონცხთან (у Невиннаго Мыса), უნდა დაეცვა მთელი სივრცე სანგარ პროჩნიდან კონსტანტინოგორსკამდე. (*ამ რაზმის შემადგენლობაში შევიდნენ ტომსკისა და ასტრახანის ქვეითი პოლკები, გრენადერთა ორი ბატალიონი /ერთი ყაბარდოს პოლკის ორი ასეულისა და სელენგენსკის პოლკის ორი ასეულისგან; მეორე კი ასტრახანისა და ტომსკის პოლკების ორ-ორი ასეულებისგან/, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ორი ესკადრონი, კაზაკები, ათასი ყალმუხი და საველე არტილერიის რვა ქვემეხი. **ექვს-ექვსი ასეული მოსკოვის მეორე, ყაზანის, ყაბარდოსა და კურინსკის პოლკებიდან; გრენადერთა სამი ბატალიონი /პირველი ყაზანისა და კურინსკის პოლკების ორ-ორი ასეულისგან; მეორე – მოსკოვის მეორე და ვლადიმირის პოლკების ორ-ორი ასეულისგან; მესამე – ლადოგისა და ბუტირსკის პოლკების ორ-ორი ასეულისგან/, სვიაჟსკის ეგერთა პოლკის ოთხი ასეული, ყაბარდოს პოლკის ასორმოცდაათი ადამიანი, ტაგანროგის დრაგუნთა პოლკის ოთხი ესკადრონი, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის სამი ესკადრონი, დონელ კაზაკთა ორი პოლკი. ვოლგის კაზაკები და საველე არტილერიის თორმეტი ქვემეხი. ***ბუტირსკისა და ლადოგის ქვეითი პოლკებისგან, ტაგანროგისა და ასტრახანის დრაგუნთა პოლკების ოთხ-ოთხი ესკადრონებისგან, დონელთა ორი პოლკისგან, ხოპერის კაზაკებისგან, ათასი ყალმუხისა და საველე არტილერიის ექვსი ქვემეხისგან /Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 2-го октября, № 89. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 50/).

არ სურდა რა საომარ მოქმედებათა დაწყება, სანამ არ მოსინჯავდა შეგონების ყველა საშუალებას, პ. ს. პოტიომკინმა ყველგან დააგზავნა პროკლამაციები, რომლებშიც მოითხოვდა დამჯერობასა და მორჩილებას (требовалъ повиновенiя и покорности). ყაბარდოელებმა, როგორც ჩვენ ვნახეთ, მოითხოვეს კავკასიის ხაზზე გადმოსახლებულ მათ ხელისუფლების ქვეშ მყოფთა დაბრუნება. სოფელ დიდი ატაგის მცხოვრებნი ირწმუნებოდნენ, რომ ისინი რუსეთის ერთგულნი არიან, არანაირი ცელქობა (шалости) არ ჩაუდენიათ, არამედ მხოლოდ დატოვეს თავიანთი სოფელი მანსურის დასასჯელად მომავალი რუსული ჯარების მოახლოებისას. სოფელ ალდის მამასახლისები (старшины) პასუხობდნენ პოტიომკინს, რომ მათ იმამს არ გააჩნია მტრული განზრახვები, რომ ის განადიდებს მხოლოდ მაჰმადიანურ რელიგიას, ამტკიცებს რჯულის ერთგულად დაცვას, კლავს და ჩამოაღრჩობს ქურდებს. მამასახლისები გულახდინად აღიარებდნენ, რომ მანსურისგან ნებართვის გარეშე არანაირ მოლაპარაკებებში შემოსვლა ჩვენს მთავრობასთან არ შეუძლიათ და ვერც ბედავენ. “ჩვენ ვიმყოფებით, წერდნენ ისინი (Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 50), იმამ მანსურის ზუსტ მორჩილებაში; რასაც ის გვიბრძანებს, იმას ვაკეთებთ კიდეც. ის არის ღვთის მიერ პატივდებული და რჩეული, ადამიანი კეთილი და სამართლიანი. იგი არ გვავალებს ქრისტიანებისა და სხვა ურჯულოების წყენინებას, არამედ გვიბრძანებს მაჰმადიანური რჯულის დაცვას. თქვენი მხარისთვის ზარალი არ მოუყენებია (?) და არც სურდა; და ახლაც, რასაც ის გვიბრძანებს, იმას აღვასრულებთ, ხოლო თქვენი მხარისთვის ზარალი არ გვინდა”.

პოტიომკინს რომ უსარგებლო შეგონებების ნაცვლად დაეწყო გაბედულად (გადაჭრით) მოქმედება, მაშინ იგი მოახერხებდა მღელვარების დაწყნარებას, ვინაიდან ამ დროს ცრუწინასწარმეტყველის საქმეები საკმაოდ ცუდ მდგომარეობაში იყო. კოსტიუკოველებმა მის მიწვევაზე უარი თქვეს მას შეერთებოდნენ, ხოლო ჩეჩნები კი, რომელთაც ის მოელოდა, მას თავისთან იწვევდნენ. ისინი ამბობდნენ, რომ ყიზლარი კარგადაა გამაგრებული და ჰყავს საკმარისი ჯარები თავის დასაცავად, სოფლები კი მდინარე თერგის გაყოლებაზე სუსტადაა დაცული, რომ თავდასხმა ამ სოფლებზე ჰპირდებათ უფრო მეტ წარმატებას, ვიდრე თავდასხმა ყიზლარზე. მანსური მზად იყო აღესრულებინა თავის თანამემამულეთა თხოვნა, მაგრამ გაჩერებულ იქნა დაღესტნელთა მიერ, რომლებიც შეადგენდნენ მისი ლაშქრის უმრავლესობას.

– მდინარე თერგი, ამბობდნენ დაღესტნელები, – ზემოთ გაცილებით უფრო ღრმა და ჩქარია; ჩეჩნურ სოფლებამდე შორს მოგვიწევს სიარული, და ჩვენ არც პროვიანტი გვაქვს. მზად ვართ გამოგყვეთ ყიზლარზე, მაგრამ ჩეჩნეთის სოფლებში არ წამოვალთ, არამედ ჩვენს სახლებში დავბრუნდებით (Показанiе андреевца Али-Алханова 12-го октября 1785 года).

ეშინოდა რა უკანასკნელი საშუალების დაკარგვისა, შეიხ მანსურს უნდა დაეთმო დაღესტნელთა სურვილისთვის.

დატოვა რა თავისი ბანაკი 12 ოქტომბერს, იგი გაემართა აკსაისკენ და, მოადგა რა ნიჟნი-იარს, დაიწყო მზადება მდინარე თერგზე გადმოსასვლელად. მთიელთა მიერ მდინარის გადმოლახვისთვის არჩეული ადგილის შორიახლოს, სახელდობრ კი სტაროგლადკოვსკაიას სტანიცასთან იმყოფებოდა პოლკოვნიკი საველიევი თავისი რაზმით, რომელიც შედგებოდა გრენადერთა ბატალიონის, მუშკეტერთა ორი ასეულისა და მდინარე თერგზე განლაგებული მთელი კაზაკთა ჯარებისგან. როგორც კი პოლკოვნიკმა საველიევმა მიიღო ცნობა მოწინააღმდეგის მოძრაობის შესახებ, მან მაშინვე წაიყვანა მოზდოკის კაზაკთა პოლკის ესკადრონი, 100 გრებენელი კაზაკი ერთი ქვემეხით და ჭენებით გაემართა მდინარეზე გადმოსვლის ადგილისკენ. ხშირმა ტყემ დაფარა საველიევის მოძრაობა და მოწინააღმდეგემ ვერ შენიშნა მისი მოახლოება. მშვიდად განალაგეს რა თავიანთი ბანაკი მდინარე თერგის ნაპირზე, მთიელები ამზადებდნენ მდინარეზე ჩასასვლელებსა და ნავებს მისი გადმოლახვისთვის. პოლკოვნიკი საველიევი აჩქარებდა კაზაკებს და, გაფანტა რა ისინი ტყის ნაპირას, უბრძანა ცეცხლის გახსნა. თოფების ჩქარმა ცეცხლმა (беглый огонь) და ათმა გასროლამ ქვემეხიდან, აიძულა მთიელნი სასწრაფოდ გაშორებოდნენ მდინარეზე გადმოსვლის ადგილს; ისინი თერგს მაღლა აუყვნენ და ტყეს შეეფარნენ. დაელოდა რა რაზმის ქვეითი ნაწილების შემოერთებას, საველიევი იმავე საღამოს დაიძრა ზემოთ მდინარის მოპირდაპირე ნაპირის გაყოლებით და დილაზე აიძულა მთიელები კიდევ უფრო ზეითკენ დაეხიათ უკან (Рапортъ Савельева генералу Потёмкину 14-го октября). მსტოვრებმა (лазутчики) მოახსენეს, რომ მანსურს განზრახული აქვს შემოიჭრას კავკასიის ხაზზე შჩედრინსკაიასა და ჩერვლიონნაიას სტანიცებს შორის და ამიტომ პოლკოვნიკი საველიევი თავისი რაზმით წავიდა მოწინააღმდეგის მოძრაობის პარალელურად. მოვიდა რა მდინარე სუნჯასთან, ცრუწინასწარმეტყველის ბრბო (скопище) გაჩერდა ტყეში სოფელ ბრაგუნის ახლოს. საველიევის რაზმიც ასევე შჩედრინთან გაჩერდა და, განლაგდა რა მოპირდაპირე ნაპირზე, აგრძელებდა მოწინააღმდეგეზე თვალყურის დევნებას (Рапортъ его же отъ 17-го октября).

ამასობაში მანსური, დატოვა რა თავისი ლაშქარი ბრაგუნის ტყეში, გაემართა სოფელ ალდიში, რათა დაეყოლიებინა ჩეჩნები, რომ მას შეერთებოდნენ. შეკრიბა რა სხვადასხვა ადგილას 6.000 ადამიანამდე, იმამი 22 ოქტომბერს, დილის დაახლოებით თერთმეტ საათზე გადმოვიდა მდინარე სუნჯაზე და გაემართა ზემოთკენ თერგის გაყოლებაზე, იმ განზრახვით, რომ შეერთებოდა ყაბარდოელებს და მათთან ერთად ემოქმედა.

იმისდა იხედვით, თუ მანსურის ხროვა როგორ მოძრაობდა ყაბარდოსკენ, იგი შემოდიოდა ორი რაზმის მეთვალყურეობის რაიონში. შჩედრინიდან მას თვალყურს ადევნებდა პოლკოვნიკი საველიევი, შადრინიდნ კი პოლკოვნიკი ლუნინი, რომლის რაზმშიც იმყოფებოდნენ: ტომსკის პოლკი, ასტრახანის პოლკის გრენადერთა ასეულები, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ორი ესკადრონი და საველე არტილერიის რამდენიმე ქვემეხი. თვლიდა რა მანსურის ასეთ მოძრაობას მეტად მოსახერხებლად მისთვის საბოლოო დამარცხების მიყენებისთვის, გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა უბრძანა პოლკოვნიკ ნაგელს გამგზავრებულიყო მოზდოკში, მიეღო იქ ჯარებზე უფროსობა და, თუკი აუცილებელი და შესაძლებელი იქნებოდა, შემოეერთებინა თავისთან პოლკოვნიკების ლუნინისა და საველიევის რაზმებიც. ჩამოიყალიბებდა რა თავისთვის დამოუკიდებელ რაზმს, პოლკოვნიკ ნაგელს უნდა ემოქმედა შეტევითად, რათა წინ აღდგომოდა მანსურის შეერთებას ყაბადროელებთან, ხოლო თუკი ასეთი შეერთება ვერ შედგებოდა, მაშინ მოეჭრა მისთვის უკანდასახევი გზა (Ордеръ полковнику Нагелю 25-го октября, № 23). თავად პ. ს. პოტიომკნი 5.000 სამწყობრო ჩინისგან შემდგარი რაზმით*, დაიძრა ბეშტოის მთებისკენ და 21 ოქტომბერს განლაგდა მდინარე მალკაზე. იგი ჯერ კიდევ ცდილობდა სიმშვიდის აღდგენას მხოლოდ შეგონებებით და ყაბარდოელებს გაუგზავნა განცხადება, რომელშიც ცდილობდა დაენახვებინა ცრუწინასწარმეტყველის სიცრუე და შარლატანობა.

(*ეს რაზმი იყო შემდეგი შემადგენლობისა:

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ოფიცრები . უნტერ- . . რიგითები . . არასამ- . . სულ
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .ოფიცრები . . . . . . . . . . . წყობრ- . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . და . . . . . . . . . . . . . . . ონი. . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .კაპრალები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ყაბარდოს ქვეითი პოლკი . . . . . . . . . . 17 . . . . . . . 56 . . . . . . . . . . 666 . . . . . . . 104 . . . .843
კურინსკის ქვეითი პოლკი . . . . . . . . . .14 . . . . . . . 30 . . . . . . . . . . 422 . . . . . . . . 87 . . . .553
ყაზანის ქვეითი პოლკი . . . . . . . . . . . . . 7 . . . . . . . 24 . . . . . . . . . . 221 . . . . . . . . 54 . . . .306
სვიაჟსკის ეგერთა ბატალიონი . . . . . . . 11 . . . . . . .35 . . . . . . . . . . 352 . . . . . . . . 56 . . . .454
ყაბარდოს ეგერთა ბატალიონი . . . . . . . .3 . . . . . . .19 . . . . . . . . . . 114 . . . . . . . . 15 . . . . 151
გრენადერთა ბატალიონი ექვსი
შეერთებული ასეულისგან . . . . . . . . . .12 . . . . . . .40 . . . . . . . . . . 595 . . . . . . . . .68 . . . .715
საველე არტილერიის და
ფურშტატისა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10 . . . . . . .25 . . . . . . . . . . .237 . . . . . . . .127 . . . .399
ს უ ლ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74 . . . . . .229 . . . . . . . . . .2607 . . . . . . . . 511 . . 3361

ტაგანროგის დრაგუნთა პოლკის
რვა ესკადრონი . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 . . . . . . . 57 . . . . . . . . . . 712 . . . . . . . . .90 . . . .878

კაზაკთა პოლკები:

თეოდორე გრეკოვისა . . . . . . . . . . . . . . – . . . . . . . . – . . . . . . . . . . .426 . . . . . . . . . – . . . . 426
მიხეილ გრეკოვისა . . . . . . . . . . . . . . . . – . . . . . . . . .– . . . . . . . . . . .175 . . . . . . . . . – . . . . 175
ურალის პოლკისა . . . . . . . . . . . . . . . . .1 . . . . . . . . – . . . . . . . . . . .297 . . . . . . . . . – . . . . 298
ყალმუხები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .– . . . . . . . . – . . . . . . . . . . . 500 . . . . . . . . . – . . . . 500

ს უ ლ მთლიანობაში . . . . . . . . . . . . . 94 . . . . . . .286 . . . . . . . . . 4717 . . . . . . . 601 . . 5698

/Рапортъ Потёмкина князю Таврическому 30-го октября, № 275/).

“ყოვლის შემძლე, ყოვლად ძლიერმა, ყოვლად ბრძენმა და დაუსრულებელმა ღმერთმა, სწერდა პოტიომკინი ყადიებს, სასულიერო წოდებასა და ხალხს (Листъ Кабардинцамъ отъ 23-го октября, № 221), მოაწყო ზეცა და ქვეყანა და ბუნების უცვალებელი მდინარება. ადამიანთა სიკეთისთვის თავისი სულის ძალით დაადგინა რჯულისმდებლები, რომელთაგან პირველი იყო მოსე, შემდეგ იესო ქრისტე და, ბოლოს, მთელი აზია პატივს სცემს მუჰამედს, როგორც ღვთის მიერ არჩეულ მესამე წინასწარმეტყველს. ყურანი აცხადებს, რომ ამ სამი რჯულისმდებელის შემდეგ მეტად აღარ იქნება წინასწარმეტყველება.

საიდან მოვიდა იმამი მანსური? რატომ უჯერებენ მას ბრმად ხალხები, უმეცრებით აღსასვსენი, რომელთაც არ იციან არც კანონის (რჯულის) ძალა, არც ის, თუ რა წერია ყურანში.

პირფერი და მატყუარა შიხი (Шихъ), სარგებლობს რა ადამიანთა სიბრმავით, დაპირდა მათ სასწაულებს, მაგრამ აღარსრულა კი თუნდაც ერთი მათგანი? დააიმედა ხალხები, რომ წინწილების საკრავის ჟღერას გაიგონებდა მთელი სამყარო – ვინ გაიგონა ეს ჟღერა? დაპირდა რომ ზეციდან ჩამოვიდოდა ხმა, დააბრმავებდა და დააყრუებდა ურჯულოებს – ვინ მოისმინა ხმა ზეციდან, ვინ ხედავს ყრუებსა და დაბრმავებულებს?

უმეცარი ხალხი, ვერ ერკვევა რა ტყუილში, კვლავაც აგრძელებს სასწაულების მოლოდინს; გაუგონარნი, მიეჩვიენ რა ქურდობას, მოჩვენებითი იმამის საბაბით, გადაეშვებიან ძარცვასა და ყაჩაღობაში. მაგრამ თქვენ, სასულიერო პირნო და ღვთისმსახურნო, თქვენ იცით მუჰამედის წერილი, თქვენ ზუსტად უნდა იცოდეთ, რომ შიხი წინასწარმეტყველი არ არის, არამედ მლიქვნელი და მატყუარაა, არა ღვთის მიერ გამოგზავნილი, არამედ ეშმაკისგან მოვლენილი აქაური ხალხების დასაღუპად.

როდესაც გაიხსენებთ თქვენ გასულ წლებს, თუ როგორ კეთილდღეობაში იყო ყაბარდო, როდესაც მოიგონებთ, რომ მე, ვარ რა დაყენებული ყოვლადუავგუსტესი მონარქის ტახტის მიერ თქვენს უფროსად და აქაური ქვეყნების მბრძანებლად, დავამყარე თქვენს შორის მშვიდობა, სიწყნარე და მართლმსაჯულება, რომელიც გრძელდებოდა ჩემს გამგზავრებამდე, წარმოიდგინეთ და შეუდარეთ ის დროება ახლანდელს: ყველგან იღვრება სისხლი და ეს სისხლი ღაღადებს შურისძიების შესახებ; ყველგან მიმოფანტულია ძარცვა და ბოროტება, მაგრამ ყოვლისშემძლე ღმერთი დასჯის ბოროტმოქმედთ.

დაე მითხრან მე, როგორ ხდებოდა ყაბარდოელთა შევიწროვება: განა ავიწროვებდნენ მათ მაჰმადიანური რჯულის აღსარებაში? არა. ყოვლადუავგუსტესი იპერატრიცა ყველას რთავს თავისი სარწმუნოების თავისუფლად აღსარების ნებას და მოითხოვს მხოლოდ ერთგულებას, რომელიც ყაბარდოელებმა სამჯერ დაარღვიეს. თავად ღმერთს, ხედავს რა ფიცის გამტეხთ, განა შეუძლია მოწყალე თვალით უყურებდეს მათ? დაე მითხრან მე, თუ რუსული ჯარებიდან რომელი ახდენდა ყაბარდოელთა ჩაგვრას: მათმავე თავხედობამ და შფოთიანობამ აღაგზნო მათში ღალატის სული; მათ დაიწყეს თავდასხმები ყველა ადგილას, ხოცავდნენ გზად მიმავალ და სუსტად შეიარაღებულ ადამიანებს, ძარცვავდნენ სოფლებსა და მიერეკებოდნენ საქონელს.

ახლა, დავბრუნდი რა ხაზზე, მსურს მივმართო ჩემდამი რწმუნებული იარაღი თავხედ ბოროტმოქმედთა დასასჯელად. სასულიერო წოდება დაე დარწმუნებული იყოს, რომ მე არ შევეხები მათ რჯულს; ხალხი დაე დარწმუნებული იყოს, რომ ყველა ერთგულს სიშვიდეში დავტოვებ და მივიღებ მათ საიმპერატორო იარაღის მფარველობის ქვეშ; ბოროტმოქმედთ კი დავედევნები, გავჟლეტ და დავსჯი მანამდე, სანამ ისინი არ მოვლენ სინანულით, ფერხთით არ დაეცემიან და შეწყალებას არ ითხოვენ”.

მიიღეს რა ამგვარი განცხადება და ხედავდნენ რა, რომ რუსული ჯარების მეტად მნიშვნელოვანი რაზმი იმყოფება უკვე მდინარე მალკაზე, ყაბარდოელები მოუხერხებლად თვლიდნენ წინააღმდეგობის გამოჩენას (считали неудобнымъ выказывать сопротивленiе). ჩვენდამი ერთგული პარტიის წარმომადგენლები მაშინვე გამოცხადდნენ ბანაკში, ითხოვდნენ დაცვას და რჩებოდნენ რუსულ ჯარებს შორის იმ დრომდე, სანამ მათ არ დატოვეს ყაბარდო. ზოგიერთი თავადი ჩვენდამი მტრული პარტიიდან ასევე გამოცხადდა რუსულ ბანაკში სინანულითა და რუსეთისადმი თავიანთ ერთგულებაში დარწმუნებით. პ. ს. პოტიომკინმა გამოუცხადა მათ, რომ მოითხოვს ტყვეთა მოცემას, მთელი ნაძარცვი ქონების დაბრუნებასა და ფულად საზღაურს მოკლულთათვის. თავადები დაპირდნენ მოთხოვნის აღსრულებას, და თუმცა კი ამ საბაბით კრებაც მოიწვიეს, მაგრამ ჩანდა, რომ უბრალოდ დროის გაყვანა უნდოდათ, ვინაიდან თათბირებთან ერთდროულად ისინი მთებში გზავნიდნენ თავიანთ ოჯახებს, ხელქვეითებს, საქონელსა და ქონებას (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 30-го октября, № 275). როგორც ჩანს, მოთათბირენი ელოდნენ ყაბარდოში ცრუწინასწარმეტყველის ბრბოს მოსვლას და მაშინ განზრახული ჰქონდათ ემოქმედათ გარემოებების და მიხედვით.

ღებულობდა რა ყოველდღიურად ცნობებს, რომ მანსურს ნამდვილად განზრახული აქვს შეუერთდეს ყაბარდოელებს და რომ მისი ბრბო მეტად მნიშვნელოვანია, პოტიომკინმა თავისთან შემოიერთა ბრიგადირი აპრაქსინი მისი რაზმით, რომელიც შედგებოდა ვლადიმიერის პოლკისგან, რომლის რიცხონებაც გრენადერთა ასეულებთან ერთად არ აღემატებოდა 500 ადამიანს, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ხუთი ესკადრონისა და კუტეინიკოვის პოლკის 400 დონელი კაზაკისგან (Предписанiе П. С. Потёмктна бригадиру Апраксину 31-го октября, № 277). ამ რაზმის თავისთან შემოერთებას ჯარების სარდალი მიიჩნევდა აუცილებლად იმისთვის, რათა ცრუწინასწარმეტყველის ყაბარდოში გამოჩენის შემთხვევაში ყოფილიყო იმდენად ძლიერი, რომ მიეყენებინა მისთვის საბოლოო დამარცხება.

პ. ს. პოტიომკინის სურვილი ვერ შესრულდა, რადგანაც ნავრაუდევი შეერთება ვერ შედგა. ცხენების ცუდმა მდგომარეობამ და სურსათის უკმარისობამ მოახდინეს მანსურის მთელი მოქმედებების პარალიზება და აიძულეს იგი რომ ეთხოვა ყაბარდოელთათვის, რათა მათ გამოეგზავნათ მისი ლაშქრისთვის თითოეული კომლისგან თითო ძროხა და თითო ტომარა ფქვილი (Рапортъ подполковника Матцена генералу Потёмкину 30-го октября). ამ გამოგზავნის მოლოდინში და საკვები საშუალებების ძებნისას, ცრუწინასწარმეტყველი გაჩერდა ჩერვლიონნაია სტანიცას მახლობლად და ბანაკი დასცა მდინარე თერგის მოპირდაპირე ნაპირზე. იგი შეეცადა ჩვენს მხარეზე გადმოსვლას, მაგრამ გადევნილ იქნა პოლკოვნიკ ლუნინის რაზმის ზარბაზნების გასროლებით, რომელიც მას თვალყურს ადევნებდა (Рапорты Потёмкину полковника Савельева отъ 23-го октября и полковника Лунина отъ 24-го октября). გაჩერდა რა რამდენიმე დღეს ერთსა და იმავე ადგილზე, მანსურმა გზა გააგრძელა, მაგრამ ამ გზაზე მისთვის სრულიად მოულოდნელად წააწყდა პოლკოვნიკ ნაგელის რაზმს.

ჰქონდა რა ბრძანება ემოქმედა შეტევითად, პოლკოვნიკმა ნაგელმა შეკრიბა მოზდოკში რაზმი, რომელშიც შევიდნენ: მოსკოვის მეორე პოლკი, გრენადერთა ბატალიონი ყაბარდოსა და სელენგენსკის პოლკების ასეულებისგან, ასტრახანის დრაგუნთა პოლკის ორი ესკადრონი, მოზდოკის კაზაკთა პოლკი, 150 გრებენისა და სემეინის კაზაკი და 150 დონელი კაზაკი. სურდა რა წინ აღდგომოდა ცრუწინასწარმეტყველის ყაბარდოელებთან შეერთებას, ნაგელი ჩქარობდა მოზდოკიდან გამოსვლას და როგორც კი დაიწყო მთების პირველ თხემებზე ასვლა, უკვე შეხვდა მოწინააღმდეგეს, რომელსაც დაკავებული ჰქონდა მთელი ტყე და ხეობები გრიგორიოპოლისსა და მცირე ყაბარდოს შორის. რუსული ჯარების მოახლოებასთან ერთად, მთიელები ცეცხლს უკიდებდნენ მცირე ყაბარდოს მთელ დაცარიელებულ სოფლებს, და თანდათანობით ალყაში აქცევდნენ პოლკოვნიკ ნაგელის რაზმს. რუსული ჯარები ხედავდნენ, რომ მხედართა ცალკეული ჯგუფები, მალავდნენ რა თავიანთ მთავარ ძალებს, ტრიალებდნენ მათ თვალწინ და ვერ ბედავდნენ მოახლოებას. მთიელები ფიქრობდნენ ჩვენს შეტყუებას ტყესა და ხეობებში, მაგრამ ხედავდნენ რა, რომ მათი სურვილი ვერ სრულდება, 30 ოქტომბრის გამთენიისას სხვადასხვა მხრიდან შემოუტიეს პოლკოვნიკ ნაგელის რაზმს. მოგერიების შემდეგ ისინი ჩასხდნენ ხეობებში და ჩვენს ჯარებს გაუხსნეს ცოცხალი ცეცხლი. პოლკოვნიკმა ნაგელმა გამოიძახა მოხალისეები (охотники), და გააძლიერა რა ისინი გრებენელი კაზაკებითა და მოსკოვისა და ყაბარდოს პოლკების გრენადერთა ასეულებით, ბრძანა გამოედევნათ მოწინააღმდეგე დაფარული ადგილებიდან. ხუთსაათიანი ყველაზე უფრო გააფთრებული ხელჩართული ბრძოლის შემდეგ, მთიელები იძულებულნი იყვნენ უკან დაეხიათ და მიიმალნენ ტყეში, დატოვეს რა ბრძოლის ველზე ბევრი მოკლული და დაჭრილი (Рапортъ П. С. Потёмкина князю Потёмкину 4-го ноября, № 306).

მოითვლიდა რა თავის რიგებში ოცი ათას ადამიანამდე, მანსურმა გადაწყვიტა შემოტევის განმეორება, და იმედი ჰქონდა, რომ განმეორებითი თავდასხმა პირველზე უფრო იღბლიანი ქნებოდა. მან მიუგზავნა ყაბარდოელებს მათი თანამეამულე თავადი დოლი იმის გამოცხადებით, რომ არ მივა ყაბარდოში, ვითომდა იმის გამო, რომ განზრახული აქვს გაანადგუროს პოლკოვნიკ ნაგელის რაზმი, რომელიც მას ალყაში ჰყავს მოქცეული ყოველი მხრიდან. სინამდვილეში კი, მან იმიტომ გადასდო განზრახვა ყაბარდოელებთან შეერთებაზე წასასვლელად, რომ მიიღო ცნობა მდინარე მალკაზე გენერალ პოტიომკინის რაზმის ნაწილის გადასვლის შესახებ, რომელიც შეუდგა ამას იმ განზრახვით, რათა გადაეტანა ყაბარდოელთა ყურადღება და არ მიეცა მათთვის ცრუწინასწარმეტყველთან შეერთების ნება. უკანასკნელმა დაავალა თავად დოლს მოეწვია ყაბარდოელები მის დასახმარებლად და დაერწმუნებინა ისინი, რომ იგი ან დაამარცხებს პოლკოვნიკ ნაგელის რაზმს, ან კიდევ მოუწყვეტს წყალს და აიძულებს მას დანებებას. მართალც, მთიელებმა დააგუბეს მთის რამდენიმე პატარა მდინარე და ამით აიძულეს ნაგელი, რომ შეეცვალა ბანაკის ადგილი და გადანაცვლებულიყო მცირე ადგილთან, რომელიც ცნობილია ტატარტუპის სახელწოდებით.

ჩვენი ჯარების გადასვლა სხვა ბანაკში მანსურის მიერ მიღებულ იქნა უკან დახევად და ამიტომ, 2 ნოემბრის დაახლოებით დილის შვიდ საათზე, მან ხელმეორედ შემოუტია პოლკოვნიკ ნაგელს მთელი თავისი ძალებით. დიდი და მცირე ყაბარდოს მფლობელთა და მათი თანამზრახველების მოსვლით გაძლიერებული მანსურის ხროვა (скопище) უტევდა ჩვენს რაზმს ერთდროულად სხვადასხვა მხრიდან: მარჯვნიდან მოქმედებდნენ საუკეთესო ყაბარდოელი მხედრები თავად დოლის ხელმძღვანელობით, ზურგიდან – ყუმიხები თვითონ მანსურის უფროსობით, მარცხნიდან – თავლინელები და, ბოლოს, ფრონტიდან – მთავარი ხროვა, შემდგარი ჩეჩნებისა და სხვა წვრილი ტომებისგან. ყველაზე უფრო გააფთრებული შემოტევა მოახდინეს თავლინელებმა, რომლებიც ქვეითად იბრძოდნენ; ჩეჩნებსა და სხვა ხალხებს კი უფრო შორს ეჭირათ თავი, იმალებოდნენ სხვადასხვაგვარი საფრების უკან და მხოლოდ სროლით იფარგლებოდნენ. მოიგერია რა თავლინელთა შემოტევა, ნაგელი გადავიდა შეტევაში, გამოდევნა ჩეჩნები ღარტაფებიდან და აიძულა ისინი უკან დაეხიათ. ამ დროს მანსური, ამხნევებდა რა ყუმიხებს, თავად გადმოვიდა შეტევაზე. ყუმიხები უტევდნენ 50 ფარის საფარველ-ქვეშ, რომლებიც მთიელებს გაეკეთებინათ ჩვენი არტილერიის ცეცხლისგან დასაცავად. მორების ორ-ორი რიგისგან შეკოწიწებულ ამ ფარებს, რომელთა შიგნითაც მიწა იყო ჩაყრილი, ორ-ორი თვალი ჰქონდათ და საკმაოდ ადვილად და თავისუფლად შეიძლებოდა მათი გადაადგილება. ნაგელი შემომტევებს დახვდა ხიშტებით, დაეუფლა ფარებს და გაფანტა მოწინააღმდეგე. მთიელები ხსნას გაქცევით ეძებდნენ და მანსური ერთერთი პირველთაგანი იყო, რომელმაც დატოვა ბრძოლის ველი (Рапорты полковника Нагеля генералу Потёмкину 1-го и 2-го ноября).

ჩქარობდა რა დამალვოდა დევნას, მოწინააღმდეგემ ხეობებში დატოვა მთელი თავისი ქონება, ასე რომ შემდგომში ამ ადგილებში გავლილი ჩვენი რაზმები პოულობდნენ ბევრ ქვაბს, სხვადასხვანაირ ტანსაცმელსა და, განსაკუთრებით, ნაბდებს. “მოკლულთა რიცხვი ბოროტმოქმედებთან მეტად დიდი იყო, მოახსენებდა პ. ს. პოტიომკინი (Рапортъ Потёмкина князю Потёмеину 4-го ноября, № 3.065). მათთვის წართმეული დროშები მე არ ჩავთვალე იმის ღირსად, რომ თქვენი უგანათლებულესობისთვის მომერთმია, არამედ შევაგინე რა ისინი იმ ყაბარდოელ მფლობელთა თანდასწრებით, რომლებიც ჩემთან ბანაკში იმყოფებიან, შემდეგ მათი დაწვა ვბრძანე” (Знамена ихъ взятыя не почёлъ я достойными поднести вашей светлости, а обругавъ ихъ при собранiи техъ кабардинскихъ владельцевъ, кои у меня въ стану находятся, черезъ профоса сжечь приказалъ).

ხვადასხვა მხარეს გაფანტული მთიელები ყველაზე უფრო სატირალ მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ. ყუმიხები, როგორც ახლოს მცხოვრებნი, თავიანთ სახლებს დაუბრუნდნენ, დაღესტნელები კი, რომელთაც არ ჰქონდათ საკვები, დახეტიალობდნენ სოფლებში და ითხოვდნენ მოწყალებას. ბევრი მათგანი ჩალის ფასად აძლევდა ცხენს, იარაღსა და ტანსაცმელსაც კი, რათა სანაცვლოდ მიეღოთ პურის მცირე ნაჭერი. მდინარე სუნჯაზე განლაგებული სოფლების მცხოვრებნი სარგებლობდნენ ამით, ძარცვავდნენ მოხეტიალეთ, ტყვედ იტაცებდნენ მათ და გასაყიდად მიჰყავდათ (Показанiе капрала Ясноводскаго. Рапорты П. С. Потёмкину бригадира Вишнякова отъ 3-го ноября и полковника Нагеля отъ 8-го ноября).

მოპოვებული გამარჯვების შემდეგ პოლკოვნიკ ნაგელს არ დაუწყია გაქცეულთა დევნა, ვინაიდან მისი კავალერია ძალზედ ცუდ მდგომარეობაში იყო. ოთხი დღის უჭმელმა ცხენებმა აიძულეს ნაგელი არა მხოლოდ უარი ეთქვა დევნაზე, არამედ უკან დაეხია კიდეც მოზდოკის მახლობლად და ეთხოვა დამხმარე ძალების გამოგზავნის შესახებ (Рапортъ Нагеля генералу Потёмкину отъ 2-го ноября). გენერალმა პოტიომკინმა მაშინვე გაგზავნა მის დასახმარებლად ლადოგისა და ბუტირსკის პოლკების გრენადერთა ორი ასეული, ყაბადროს პოლკის ორასი ეგერი, ვოლგის კაზაკთა ასი ადამიანი და სემეინის კაზაკთა სამოცდაათი ადამიანი.

ამასთან ერთად, ვარაუდობდა რა, რომ მანსურისა და მისი ხროვისთვის მიყენებული დამარცხება გონზე მოიყვანს ჩეჩნებს, ყუმიხებსა და მასთან ერთად მყოფ სხვა ხალხებს, ჯარების სარდალმა კვლავ მიმართა მათ ახალი მოწოდებით, რომელიც მოუწოდებდა მათ სიმშვიდის, მორჩილებისა და მანსურის გაცემისკენ.

“დადგა დრო, წერდა იგი (Всемъ кумыкскимъ, чеченскимъ и прочимъ народамъ 6-го ноября, № 319), რათა ყველა ხალს, დაბრმავებულს ცნობილი ბოროტმოქმედისა და გამრყვნელის ტყუილებით, რომელმაც თავხედურად სიცრუით უწოდა საკუთარ თავს წინასწარმეტყველის წმინდა სახელი და იწოდა იმამ მანსურად, ახლა, მოიშორებენ რა სიბნელეს დაბრმავებული თვალებიდან, თვალი აეხილოთ ამ ბოროტმოქმედის ტყუილსა და საკუთარ თანაშაულობებზე.

დაე გაიხსენონ მფლობელებმა, მამასახლისებმა და ხალხმა, რომ ბოროტმოქმედი შიხი, მიიღო რა ცრუდ იმამის სახელი, მრავალჯერ ატყუებდა ხალხს, დაპირდა მათ სასწაულების ჩვენებას, ზეციდან ხმის მოფენასა და ქვეყნის ყველა კუთხეში მის გაგონებას; დაპირდა, რომ წინწილს დასცემდა და მისი ხმით ყველა მოწინააღმდეგეს დააყრუებდა; დაპირდა, რომ რუსული მხედრობის ვერც ქვემეხები, ვერც თოფები ვერ იმოქმედებენ. მაგრამ ვინ ნახა მისი სასწაულები? ვინ გაიგონა ხმა ზეციდან? ვინ არის დაყრუებული წინწილების ჟღერისგან? და ის კი, ბოროტმოქმედი, მასზე მიწებებული მთელი ხროვით, უკუგდებული და დამარცხებულია რუსული მხედრობის იარაღით, და ეს ნაძირალა გარბოდა გამარჯვებულთა ხელიდან, როგორც ფერფლი იფანტება ქარის მიერ.

მე მოვუწოდებ მფლობელებს, მამასახლისებსა და ხალხს: დაე გამოერკვნენ ისინი თავიანთი გონდაბინდულობისგან, დაე შეიცნონ ბოროტმოქმედ შიხის სიცრუე და ტყიული, დაე ჩაიდონ გონებაში, რომ ის წინასწარმეტყველი კი არ არის, არამედ ყაჩაღი და მატყუარაა.

ხალხები, გაიგეს რა მისი ტყუილები, ხედავენ მას მიტოვებულს თავისიანთა მიერ, დაეხეტებიან, და რათა აღმოიფხვრას დაბრმავებულ ადამიანთა ასეთ დაღუპვაში დამნაშავე, რათა აღიკვეთოს ეს წყლული, წარმოშობილი მის დამჯერთა დასაღუპად, გპირდებით, რომ თუკი ყუმიხი, ჩეჩენი ხალხები, მოექცევიან რა ჭეშმარის გზაზე, გამოთქვამენ სინანულს და, შეიპყრობენ რა ამ გამრყვნელს, მომცემენ მას ხელში, ყველაფერში პატიებული იქნებიან, დატოვებულნი სიმშვიდეში, და მათ, ვინც მომიყვანს მას ცოცხალს, მიეცემათ სამი ათასი მანეთი, ხოლო ვინც მის მოკვეთილ თავს მოიტანს – ხუთასი მანეთი. მაგრამ თუკი ამის შემდეგაც ხალხები არ შეინანებენ და შემდგომშიც მას მიეკრობიან, მაშინ მე იარაღის ჭექა-ქუხილსა და ბასრ მახვილს მივმართავ დამნაშავეთა დასასჯელად”.

ამ განცხადებამ, რომელიც გამოჩნდა მაშინვე მანსურის დამარცხების შემდეგ, პირველ ხანებში თუმცა კი შეაშინა მთიელები, მაგრამ ცრუ ფანატიზმით დასნეულებულნი, ისინი ვერ ბედავდნენ ხელის აღმართვას ცრუწინასწარმეტყველის პიროვნებაზე და ამიტომ მოთხოვნა მისი გაცემის შესახებ არ ყოფილა აღსრულებული. ეშინოდათ რა სასჯელისა ჩვენი მოთხოვნის შეუსრულებლობის გამო და არ ჰქონდათ რა წარმატების იმედი წინააღმდეგობის გაწევისას, მათი უმრავლესობა მიჰყვებოდა თავიანთ ჩვეულებრივ წესს – ტოვებდნენ სახლებს და იმალებოდნენ მთებში თავიანთი ოჯახებითა და ქონებით. ისინი კი, რომლებიც დარჩნენ თავიანთ სოფლებში, ემზადებოდნენ თავდაცვისთვის. სოფელ ენდერის მცხოვრებნი სოფლის გარშემო თხრიდნენ თხრილს და აგებდნენ სიმაგრეებს. ალდიელები, შეიკრიბნენ რა თავიანთ ყადისთან და მასთან ერთად მივიდნენ მანსურთან, ეკითხებოდნენ მას თუ რა გაეკეთებინათ.

– შენ ადრე ჩვენ ბევრ რამეს დაგვპირდი, ამბობდნენ ისინი, – მაგრამ ვერაფერი ვერ აღასრულე და ჩვენ მხოლოდ რუსების შურისძიების ხელში ჩაგვაგდე. ახლა რას გვეტყვი: დავრჩეთ ზამთრად სოფელში თუ წავიდეთ და მთებში დავიმალოთ?

– მე თქვენი თავადი არა ვარ, პასუხობდა მანსური, – რაც გინდათ ის გააკეთეთ (Рапортъ полковника Нагеля П. С. Потёмкину 13-го ноября. Объясненiе известiй, полученныхъ въ лагере 13-го ноября).

ასეთმა პასუხმა გააღიზიანა ალდიელები და სიფიცხით მათ სურდათ წაერთმიათ თავისი მასწავლებლისთვის მისთვის ნაჩუქარი ნივთები, მაგრამ ყადის მიერ იქნენ გაჩერებულნი. ნდობა მანსურისადმი მნიშვნელოვნად შემცირდა, მით უმეტეს, რომ დაახლოებით ამ ხანებში ჩეჩნეთსა და დაღესტანში გამოჩნდა ერთერთი ტაბასარანელი მოლას წერილი, რომელშიც უარყოფილი იყო მანსურის უფლება მის მიერ იმამის წოდების მითვისებაზე. “ყოვლადმაღალი უფალი ღმერთი, წერდა მოლა, უგზავნის რა თავის მადლს თავის საყვარელ მონებს, მათი მეშვეობით გვივლენს სასწაულებსა და ნიშნებს, და სწორედ ამის გამო ჩვენ, ვითარცა უღირს მონებს, წმინდა სასწაულმოქმედნი და ღვთის მაამებლები ენით გამოუთქმელად უნდა გვიყვარდეს და თაყვანს ვცემდეთ; ჭეშმარიტ სასწაულებს კი პატივს მივაგებდეთ წმინდად და სათანადო პატივისცემითა და მორჩილებით ვექცეოდეთ სასწაულმოქმედებს. მათი სიყვარული ჩვენ გვევალება იმიტომ, რომ სასწაულმოქმედნი ღვთის წმინდანები არიან: მათში დავანებულია ღვთის მადლი. ჩეჩნეთში გამოჩენილი იმამი რომ ასეთივე ღირსთაგანი ყოფილიყო, რომლებშიც დავანებულია ღვთის მადლი, მაშინ მუსლიმან ხალხში დიდ ნუგეშსა და ბედნიერებას მოიტანდა. მაგრამ სასწაულმოქმედნი და ღვთის წმინდანები, ტოვებენ რა მთელ ამქვეყნიურ ავხორცობას, ზურგს აქცევენ უკვე ყოველივეს, რაც მათი ღირსებისთვის შეუფერებელია; სულის ცხონების მაძიებელნი ოქროსა და ვერცხლს მიიჩნევენ როგორც რაღაც ტვირთს, ქებისგან ცხვირს არ წევენ მაღლა და ლანძღვას მიიჩნევენ როგორც სიკეთეს. იმათგან კი, ვისაც ასეთი ღვთისნიერი თვისებები არა აქვთ, სასწაულის მოლოდინი არ შეიძლება. მე ამას ვწერ არა შიხის განსაქიქებლად, არამედ ვასკვნი, რომ ღვთის წმინდანთა და სასწაულმოქმედთა საქმეები თავის თავად ამტკიცებენ თავიანთ ღირსებას.

იმამად წოდებულის ღვაწლისა და საქმეების შესახებ ისმის, რომ ისინი ეწინააღმდეგებიან ჩვენს რჯულსა და წმინდა წერილს: 1) რომ მარხვისა და ღვთისმსახურების დასრულებას იგი უკვე კრძალავს (что опущенiе поста и богослуженiя довершать онъ уже возбраняетъ); 2) ღვთისმსახურებას იგი აღასრულებს არა ისე, როგორც რჯულის მიხედვით უნდა იყოს; 3) ხალხს ადებს ხარკს და ღებულობს საჩუქრებს. ხალხი კი, არ უწევს რა ამას ანგარიშს, თავისი გაუნათლებლობუის გამო მოელის მისგან რაიმე სასარგებლოს, მაგრამ როდესაც ვერ ასრულდება მისგან მოსალოდნელი, რისი იმედითაც ხალხი ახლა მას პატივს სცემს, მაშინ ხალხისგან მის მიერ შეძენილიც მას სულის საცხონებლად კი არ ექნება, არამედ დასაღუპად.

ღვთის ჭეშმარიტი წმინდანების სიყვარული და თაყვანისცემა სხვა არაფერია, თუ არა თავად ღმერთის სიყვარული და თაყვანისცემა, მაგრამ თქვენ თქვენის მხრივ როგორ ინებებთ აქ აღწერილის მიღებას, არ დაიზაროთ რომ შეგვატყობინოთ, რათა ჩვენ შეგვეძლოს მივყვეთ ჩვენს საღ მსჯელობას, სხვანაირად არ დაზარალდებოდა გაუნათლებელი ხალხი შიხისადმი თავისი მორჩილებით და არ მოტყუვდებოდა. განათლებულთა ვალია, რომ ჭეშმარიტ გზაზე აყენებდნენ დაბნეულთ, რომელსაც მივყავართ სიწყნარისა და საერთო სიმშვიდისკენ”.

ამ წერილმა მოახდინა თავისი მოქმედება და ცრუწინასწარმეტყველის მომხრეთა უმეტესი ნაწილი ეძიებდა პატიებასა და შეწყალებას. გენერალ პოტიომკინის რაზმის მიერ მდინარე მალკას გადალახვამ და ყაბარდოში მისმა მოძრაობამ დაარწმუნა მოსახლეობა შემდგომი წინააღმდეგობის შეუძლებლობაში. როგორც კი, 13 ნოემბერს, ჩვენი ჯარები გამოჩნდნენ მდინარე ბაქსანზე, ყაბარდოელებმა მაშინვე გამოგზავნეს ბანაკში თავიანთი წარმომადგენლები. გენერალ-პორუჩიკმა პოტიომკინმა ისინი ალერსიანად მიიღო . . . . . . . . . .

[აქ წიგნში აკლდა ერთი გვერდი, რომლის შევსებასაც ახლო მომავალში შევეცდებით]

. . . . . . . . . . ამანათები ყოველი საგვარეულოდან თითო უზდენით (Листъ кабардинцамъ 15-го ноября, № 358. Рапортъ Потёмкина князю Потёмкину 21-го ноября, № 362). ნოემბრის ბოლოს დეპუტატები გამოემგზავრნენ რუსეთში, ამასთან ჯარების სარდალი სთხოვდა თავად პოტიომკინს დაენიშნათ ყოველწლიური პენსიები ჩვენდამი ყველაზე უფრო ერთგული მფლობელებისთვის. იგი ვარაუდობდა, რომ ფულისადმი ყაბარდოელთა სიხარბის გამო, ეს იქნებოდა ყველაზე უფრო უკეთესი ხერხი რუსეთის გეგმებისა და მისდამი მორჩილებისადმი მათი მოზიდვისთვის (для привлеченiя ихъ къ видамъ и покорности Россiи) (Рапортъ Потёмкина князю Потёмкину 29-го ноября, № 386).

აჩუქა რა თავად მისოუსტ ბამათოვს ბეჭედი ბრილიანტებით (Письмо Потёмеина князю Баматову 15-го ноября) და გაუგზავნა რა ასეთივე საჩუქარი ენდერის მფლობელს მურთაზა-ალის, პოტიომკინმა დაავალა ყველა სასაზღვრო უფროსს გაევრცელებინათ ხმები მთიელთა შორის, რომ ყაბარდოელებმა, ეშინოდათ რა სასჯელისა, ითხოვეს პატიება და დაემორჩილნენ რუსეთის მთავრობას (Ордера бригадиру Вишнякову и прочимъ начальникамъ отъ 18-го ноября). ამასთან ერთად, რათა დაეშინებიათ მარცხენა ფლანგის მცხოვრებნი და თავად მანსურიც, პოლკოვნიკ ნაგელის უფროსობით შეკრებილ იქნა საკმარისად ძლიერი რაზმი, რომელშიც შევიდნენ: ასტრახანის, ტომსკისა და მოსკოვის პოლკები, გრენადერთა სამი ბატალიონი* (*მანსუროვის /ყაბარდოსა და სელენგინსკის პოლკების ორ-ორი ასეული/, კრივცოვისა /ტომსკისა და მოსკოვის პოლკების ორ-ორი ასეული/ და რაციუსის /ასტრახანის პოლკის ორი ასეული, ლადოგისა და ბუტირსკის პოლკების თითო-თითო ასეული/ ბატალიონები), 8 საველე ქვემეხი და გრებენის, სემეინისა და მოზდოკის მთელი კაზაკთა ჯარები. პოლკოვნიკ ნაგელს ბრძანება ჰქონდა მიღებული, რომ ეცადა ცრუწინასწარმეტყველის ხელში ჩაგდება, დაპირებოდა შეწყალებას ყველა დამორჩილებულს ყაბარდოელთა მსგავსად და გამოეკვლია გზა სოფელ ენდერიმდე, შეეტყო მის მცხოვრებთა მდგომარეობისა და რიცხვის შესახებ, და სად ძოვენ მათი ჯოგები (ფარები); ზუსტად ასეთივე ცნობები შეეგროვებინა სოფლების აკსაისა და ბრაგუნის შესახებაც.

დამდგარი შემოდგომის დრო და სურსათის უკმარისობა აიძულებდათ რომ გადაედოთ საომარი მოქმედებები უფრო მეტად ხელსაყრელი დროისთვის, მაგრამ მცხოვრებთა დაშინებისა და მორჩილებაში მათი მოყვანისთვის ნაბრძანებ იქნა აეგოთ სამი გადასასვლელი მდინარე თერგზე. ამ მოსამზადებელმა სამუშაოებმა იქონიეს თავისი მოქმედება და მთიელები, ცოტ-ცოტად, ტოვებდნენ ცრუწინასწარმეტყველს. უკანასკნელმა, ხედავდა რა მისდამი ჩეჩნებისა და განსაკუთრებით კი მის თანასოფლელთა გულის გაგრილებას, დატოვა სოფელი ალდი და წავიდა თავის ცოლისძმასთან სოფელ შალიში. იქ გამოითხოვა მან მცხოვრებთაგან ადგილი თავისთვის სახლის ასაშენებლად და განზრახული ჰქონდა სამუდამოდ დასახლებულიყო, თუმცა კი არ ტოვებდა ხალხზე უწინდელი გავლენის ხელახლა შეძენის იმედსაც. მანსურმა დაუგზავნა წერილები ყველა ყუბანისმიღმელ ხალხსა და თათართა ურდოებსაც, იწვევდა რა მათ, რათა შემოერთებოდნენ მას ან კიდევ მოეხდინათ ხშირი თავდასხმები რუსულ სამფლობელოებზე. თავის ახალ თანასოფლელებსა და არცთუ დიდი რიცხვის დარჩენილ მიმდევრებს იგი უამბობდა, რომ წინასწარ განჭვრიტა მთელი მომხდარი უბედურებანი, უხარია მთიელებისთვის მოყენებული მარცხისა, რომელშიც ხალხი უნდა ხედავდეს ღვთის რისხვას რწმენის დასუსტების, ურთიერთ უთანხმოებისა და მის დარიგებათა შეუსრულებლობის გამო.

– მაგრამ თუკი თქვენ მომავალში ჩემი დამჯერი იქნებით, ამბობდა მანსური, – მაშინ ბრძოლის ველზე დაღუპულები, ჩემი შუამდგომლობით, მიღებულნი იქნებიან ცათა სასუფეველში, ხოლო ცოცხლად დარჩენილები კი მომავალ გაზაფხულზე ძალიან გახარებული იქნებიან.

კითხვაზე, თუ როგორი სიხარული ელოდება მათ მომავალში, მანსურმა პასუხის გაცემაზე უარი უთხრა, მაგრამ ამზადებდა დროშას, რთავდა რა მას ვერცხლითა და ოქროთი.

– ვისთვის არის ეს დროშა? ეკითხებოდნენ მანსურს მისი მომხრეები.

– იმისთვის, ვინც გამოცხადდება ორი თვის შემდეგ, პასუხობდა იგი გამოცანით, – და მაშინ მე გაგიმხელთ თქვენ სასწაულებს.

– მე მეყოლება უწინდელზე შეუდარებლად უფრო მეტი ჯარები, ეუბნებოდა მანსური ერთხელ ყუმიხთა მფლობელის ვაჟს ჩაპალოვს, რომელიც ადრე მისი მთავარი მომხრე გახლდათ.

– საიდან შეიძლება გყავდეს შენ ჯარი? ეკითხებოდა ჩაპალოვი. – დაღესტნელები შენ ჩამოგშორდნენ: ისინი დამარცხებულები, გაძარცვულები ან გაყიდულები არიან, ჩეჩნებს შენ ეზიზღები, ყაბარდოელები დამორჩილდნენ, ჩვენები კი პატიებას ითხოვენ.

– მე ძლიერი ჯარი მეყოლება, გაუმეორა ცრუწინსწარმეტყველმა, – მაგრამ მას ვერავინ დაინახავს.

ჩაპალოვმა გაიცინა და წავიდა თავისი ყოფილი მოძღვრისგან (Рапортъ подполковника Матцена генералу Потёмкину отъ 22-го ноября. Госуд. Арх., XXIII, № 13, карт. 50).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

საბრძოლო მოქმედებები ერაყში მეორე მსოფლიო ომის გერამანული ჯარების გამოცდილების ფონზე

(წერილი გამოქვეყნებულ იქნა გაზეთ “საქართველოს” 2003 წლის 22 აპრილი – 5 მაისის ნომერში. ამჟამად დავუმატეთ სამხედრო ხელოვნებიდან ტერმინების სახელწოდებანი რუსულ ენაზე)

უკანასკნელ პერიოდში ანგლო-ამერიკული საბრძოლო ავიაციის მხრიდან ერაყში ობიექტების დაბომბვათა ფონზე განვითარებული საბრძოლო მოქმედებების ყურებისას გაგვახსენდა ერთი წიგნი, რომელშიც მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე გერმანელი ოფიცერი ომის გამოცდილების ანალიზის საფუძველზე შეეცადა გადმოეცა მომავალში სამხედრო ოპერაციებისა და საბრძოლო მოქმედებების განვითარების შესაძლო სურათი. წიგნის ავტორი, ბუნდესვერის სახმელეთო ძალების ვიცე-პოლკოვნიკი აიკე მიდელდორფი მეორე მსოფლიო ომის უკანასკნელ წლებში მსახურობდა გერმანული ვერმახტის (შეიარაღებული ძალების /Wehrmacht – თავდაცვითი ძალები/) მთავარი შტაბის ოფიცრად აღმოსავლეთის ფრონტზე და ასევე სახმელეთო ჯარების მთავარი შტაბის რეფერენტად ტაქტიკური გამოცდილების განზოგადების საკითხებში. მის ძირითად ფუნქციას შეადგენდა გერმანული და საბჭოთა ჯარების საბრძოლო მოქმედებათა ტაქტიკისა და ოპერატიული ხელოვნების შესწავლა, ანალიზის გაკეთება და განზოგადება.

1956 წელს გფრ-ში გამოცემული აიკე მიდელდორფის წიგნი “ტაქტიკა რუსეთის კამპანიაში” (Eike Middeldorf, “Taktik im Russland Feldzug”) 1958-ში თარგმნეს რუსულად და იგი ინახება თბილისის ცენტრალური ბიბლიოთეკების ფონდებში და დაინტერესებული ქართველი მკითხველისთვისაც ხელმისაწვდომია. მის წინასიტყვაობაში, როგორც გერმანელი, ისე საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტები აღნიშნავენ, რომ ნაშრომი წარმოადგენს სახმელეთო ჯარების გვარეობათა (ქვეითი და სატანკო ჯარები, არტილერია, დაზვერვა და ა. შ.) საბრძოლო წესდებებზე (დარიგებებზე /боевые уставы, наставления/) დამატებით სახელმძღვანელოს, ხოლო თავისი სტრუქტურით კი მოგვაგონებს თავად საბრძოლო წესდებას (დარიგებას), შევსებულს სათანადო დამატებებითა და განმარტებებით.

ჩვენ საგაზეთო წერილში, ცხადია, ვერ შევუდგებით ამ უაღრესად კვალიფიციური და სერიოზული ავტორის მიერ გადმოცემული ყველა თემის მიმოხილვას, არამედ მხოლოდ რამდენიმე მომენტს გვინდა გავუსვათ ხაზი ქვეითი ჯარის საბრძოლო გამოყენების პრაქტიკიდან. დასაწყისშივე აიკე მიდელდორფი აღნიშნავს, რომ მეორე მსოფლიო ომში ჯავშანსატანკო ჯარების ფართო გამოყენების მიუხედავად, ორი უმსხვილესი სახმელეთო სახელმწიფოს – რუსეთისა და გერმანიის საველე არმიები თვით 1945 წელშიც კი 80 %-ით შედგებოდა ქვეითი (მსროლელი) დივიზიებისგან, თანაც როგორც ომის დასაწყისში, ისე მის მიწურულსაც, გერმანიას გააჩნდა ყველაზე უფრო ბრძოლისუნარიანი ქვეითი ჯარი. მართალია, საბრძოლო მომზადებისა და შეიარაღების რიგ საკითხებში ომის დასაწყისში რუსული ქვეითი ჯარი აღემატებოდა გერმანულს (ღამით, ტყიან და ჭაობიან ადგილებში ბრძოლა, ზამთარში ბრძოლა, სნაიპერების მომზადება, პოზიციების საინჟინრო აღჭურვა, ქვეით ბატალიონში ავტომატებისა და ნაღმსატყორცნების მეტი რაოდენობა), მაგრამ სამაგიროდ გერმანელები აღემატებოდნენ რუსებს შეტევის ორგანიზაციასა და ჯართა გვარეობებს შორის ურთიერთმოქმედებაში, უმცროს მეთაურთა მომზადებასა და ქვეითი ჯარის ტყვიამფრქვევებით შეიარაღებაში. ომის მსვლელობისას მიწინააღმდეგენი სწავლობდნენ ერთმანეთისგან და შეძლეს გარკვეულწლად აღმოეფხვრათ არსებული ნაკლოვანებები.

რაც შეეხება ანგლო-ამერიკულ ჯარებს, ევროპაში მსხვილმასშტაბიანი საბრძოლო მოქმედებების წარმოება მათ დაიწყეს ომის დასკვნით პერიოდში, როდესაც გერმანული ჯარები ძლიერად იყვნენ შეფერთხილნი, ან კიდევ ბრძოლების მიღება უხდებოდათ ძალზედ გაჭიმულ ფრონტზე მოწინააღმდეგის დიდი მატერიალური უპირატესობის პირობებში. მაგალითად, 1944 წელს, ნორმანდიაში დასავლელ მოკავშირეთა ჯარების მთავარი დარტყმის მიმართულებაზე სენ-ლოს ჩრდილოეთით თავდაცვაში მყოფი ერთი გერმანული პოლკი იძულებული იყო თავისი ძლები გაეჭიმა 24 კმ ფრონტზე, რაც უკიდურესად ასუსტებდა მის საბრძოლო წყობას. ამიტომ აიკე მიდელდორფს მიაჩნია, რომ მომავალში ქვეითი ჯარის ტაქტიკის განსაზღვრისთვის ანგლო-ამერიკულ გამოცდილებაზე დაყრდნობამ შესაძლა სამხედრო მშებნებლობის პროცესი წაიყვანოს არასწორი მიმართულებით.

შეტევაში (В наступлении) ანგლო-ამერიკული ჯარების მოქმედებებისთვის დამახასიათებელი იყო შეტევის წინ ავიაციის, არტილერიის, ტანკების, ნაღმსატყორცნებისა და სხვა საშუალებათა ინტენსიური თავმოყრილი ცეცხლით მოწინააღმდეგის ჩახშობა (подавление) საკმაოდ ფართო ზოლში და მისი თავდაცვის მთელ სიღრმეში.

ქვეითი ჯარი ცეცხლის ტალღების კვალდაკვალ ფეხოსნების მცირე ნახტომებით (короткими бросками) მიიწევდა წინ მიჯნიდან მიჯნამდე და ადგილმდებარეობის დაპყრობილ უბნებს წმენდდა მოწინააღმდეგის თავდაცვაში მყოფი ქვედანაყოფების ნარჩენებისგან, ან სულაც ბრძოლის გარეშე აღწევდა შეტევის მიზნებს. ასეთ ტაქტიკას ეწოდება “პოლიციური მოქმედებები” და, უეჭველია, შეტევის იდეალურ მეთოდს წარმოადგენს. მაგრამ აიკე მიდელდორფი თვლის, რომ ძლიერი, თავგანწირული და თავდაცვისთვის კარგად მომზადებული მოწინააღმდეგის წინააღმდეგ, თანაც საბრძოლო ავიაციისა და საველე არტილერიის მეტ-ნაკლები თანაბრობის პირობებში, პრაქტიკულად მიუღებელია.

ჩვენ ვხედავთ, რომ ერაყის წინააღმდეგ ომში ანგლო-ამერიკული ჯარები უწინდებურად იყენებენ “პოლიციური მოქმედებების” ტაქტიკას, რის საშუალებასაც აძლევს მათ გადამწყვეტი უპირატესობა საბრძოლო ავიაციასა და შორსმსროლელ საცეცხლე საშუალებებში, მაგრამ ეს ტაქტიკა აბსოლუტურად გამოუსადეგარი იქნებოდა, ომის საწყის ეტაპზე მაინც, თუკი საბრძოლო მოქმედებები გაჩაღდებოდა თუმდაც იმავე ფრანგულ-გერმანულ კოალიციასთან ან რუსეთთან.

ამიტომ აიკე მიდელდორფი თავის წიგნში ქვეითი ჯარის შეტევაში უპირატესობას ანიჭებს მოქმედებათა ორ განსხვავებულ ხერხს – გაჟონვასა და გარღვევას.

გაჟონვას (просачивание) მიმართავენ მაშინ, როდესაც შეტევის ორგანიზებისთვის არ გააჩნიათ შესაბამისი არტილერია და მხარდაჭერის სხვა საშუალებები, აუცილებელია მოწინააღმდეგის შეცდომაში შეყვანა ან შემდგომი გარღვევისთვის საჭიროა საწყისი პოზიციების შექმნა. გაჟონვის არსი იმაში მდგომარეობს, რომ საერთო შეტევის დაწყებამდე რამდენიმე საათით ან დღეღამით ადრე შემტევის მცირე ჯგუფები, ერთეული მებრძოლები ან მსროლელთა წყვილები აღწევენ მოწინააღმდეგის თავდაცვის სიღრმეში, იქ გარკვეულ პოზიციებზე ფარულად იყრიან თავს და მაგრდებიან. ასეთ რაიონებში შესაძლოა მოწინააღმდეგის თავდაცვის სიღრმეში მისგან დაფარულად ბატალიონამდე შემადგენლობის ქვედანაყოფების ან უფრო მსხვილი ნაწილების შეყვანა და დაგროვება. შემდეგ ფრონტიდან შეტევის დაწყების კვალდაკვალ გაჟონილი ქვედანაყოფები (ნაწილები) თავადაც უტევენ თავდაცვაში მყოფი მოწინააღმდეგის საცეცხლე პოზიციებს, სამეთაურო პუნქტებს ან თავდაცვის მთელ უბნებსაც კი.

მოწინააღმდეგის თავდაცვის პოზიციებში შემტევთა გაჟონვას ხელს უწყობს თავდაცვითი რიგების წყვეტილობა, ღამე, ნისლი, ძნელადმისადგომი ადგილები, თოვლი და სხვა. ამასთანავე მსგავსი მოქმედებების განხორციელება მოითხოვს შემტევთა დიდ შეუპოვრობას, მნიშვნელოვან დროსა და ჯარების კარგ გაწვრთნილობას. შეტევის ასეთი ხერხი კარგ შედეგებს იძლევა, მაგრამ ვინაიდან მოწინააღმდეგის თავდაცვის სიღრმეში შეუძლებელია მისგან დაფარულად მნიშვნელოვანი “გაჟონილი” ძალების დაგროვება, ამიტომ მათ გააჩნიათ მხოლოდ ლოკალური მნიშვნელობა და მსხვილი ოპერაციების მასშტაბში გაჟონვას შესაძლოა განვიხილავდეთ მხოლოდ როგორც შეტევითი მოქმედებების დამხმარე ხერხს.

მოწინააღმდეგის მომზადებული თავდაცვის გარღვევას (прорыв) მეორე მსოფლიო ომში გერმანული ქვეითი ჯარი ხშირად ახორციელებდა შემდეგნაირად. ფეხოსნები შეტევისთვის საწყის მდგომარეობას იკავებდნენ წინა თავდაცვითი ბრძოლების მსვლელობისას გათხრილ სანგრებში, ან უშუალოდ მათ უკან, როგორც წესი, მოწინააღმდეგის წინა ხაზიდან რამდენიმე ასეულ მეტრამდე დაშორებაზე.

შეტევის წინ არტილერია ფარულად ახორციელებდა გამიზვნას (пристрелка) რამდენიმე დღეღამის განმავლობაში. უშუალოდ შეტევის დაწყების წინ, ჩვეულებრივ რიჟრაჟზე ატარებდნენ 15-30 წუთიან მოკლე საარტილერიო მომზადებას ხელთ არსებული მთელი არტილერიის მოკლე საცეცხლე თავდასხმის სახით. ცეცხლს უშენდნენ ძირითადად მოწინააღმდეგის პირველი რიგის სანგრებს, შედეგ კი ქვეითი ჯარი გადადიოდა შეტევაზე. მას დაესმებოდა მოწინააღმდეგის თავდაცვის გარღვევის ამოცანა მთელ სიღრმეში.

თანამედროვე ეტაპზე მნიშვნელოვანია ორი მომენტი. ჯერ ერთი, საარტილერიო მომზადება მოკლე საცეცხლე თავდასხმის სახით თავდამცავი ჯარების ამჟამინდელი შეიარაღებისა და ცეცხლის ეფექტურობის პირობებში, შესაძლოა, არასაკმარისი აღმოჩნდეს. შესაბამისად, საარტილერიო მომზადებაზე მოთხოვნილება საბრძოლო მასალებში გაიზარდოს ორჯერ და მეტად. მისი მთავარი ამოცანა იქნება ქვეითი ჯარის შემდგომი ახლო ბრძოლისთვის (ближний бой) ხელსაყრელი პირობების შექმნა. მაგრამ საარტილერიო მომზადებისგან არ შეიძლება ველოდეთ მოწინააღმდეგის სრულ განადგურებას, რაც უზრუნველყოფდა “პოლიციური მოქმედებების” წარმოების შესაძლებლობას.

მეორეც, თანამედროვე ბრძოლის პირობებში მხოლოდ ძალზედ იშვიათ შემთხვევებში თუ მოხერხდება თავდაცვაში მყოფი ჯარების საცეცხლე ჩახშობა (огневое подавление) იმდენად, რომ შემტევ ქვეით ჯარს მოწინააღმდეგის დამიზნებული ცეცხლის ქვეშ (под прицельным огнём) მასთან შეტევის დისტანციამდე 100-200 მ-მდე მიახლოების შესაძლებლობა მიეცეს. აქედან გამომდინარე, ქვეითი ჯარისთვის გადამწყვეტ მნიშვნელობას იძენს შეტევა ღამით ან შეზღუდული ხილვადობის პირობებში. დღისით შეტევას კი აუცილებელია უზრუნველყოფდნენ კვამლის ფარდების დაყენებით (постановкой дымовых завес), რომლებიც რამდენიმე საათის განმავლობაში შეძლებდნენ საკმარისი სიგანისა და სიღრმის უბნებზე ღამესთან მიახლოებული ხილვადობის პირობების შექმნას.

მოწინააღმდეგის ღრმად დაეშელონებული თავდაცვის გარღვევისას ქვეით ჯარს თავს უნდა უყრიდნენ ვიწრო უბნებზე და მასაც აძლევდნენ ღრმად დაეშელონებულ საბრძოლო წყობას. ხშირად შესაძლოა წარმოიქმნებოდეს საბატალიონო მძიმე იარაღით (ძირითადად ნაღმსატყორცნები) მასირებული საცეცხლე მხარდაჭერის აუცილებლობა თავდაცვის გარღვევისას საბრძოლო ასეულების ერთი-მეორის მიყოლებით ბრძოლაში შეყვანის უზრუნველსაყოფად.

თავდაცვაში საჩქაროდ და სათანადო მოზადების გარეშე გადასულ მოწინააღმდეგეზე შეტევისთვის, შესაძლოა, იყენებდნენ წინასწარი მომზადების გარეშე სვლიდან (сходу) შეტევის ხერხსაც, განსაკუთრებით მოტორიზებული ქვეითი (მოტოქვეითი) ჯარების წარმატებული გარღვევის შემდეგ, ფლანგზე ან ზურგში დარტყმების მიყენებისას, აგრეთვე ალყაშემორტყმული მოწინააღმდეგის განადგურების დროს. სვლიდან შეტევა ყოველთვის წარმოადგენდა გერმანული ქვეითი ჯარის ძლიერ მხარეს. მასში განსაკუთრებით მკაფიოდ უნდა ვლინდებოდეს ჯარების მართვის ოპერატიულობა, საბრძოლო მომზადების მაღალი დონე და შეტევითი შემართება.

თავდაცვა (оборона) წარმოადგენს უმთავრესად მხარდამჭერი არტილერიისა და ქვეითი ჯარის მძიმე იარაღის საცეცხლე ბრძოლას. თავდამცავის ცეცხლმა უნდა აიძულოს, რომ მოწინააღმდეგის შემოტევა მოღრჩობილ იქნას წინა ხაზის წინ ან პირველი ეშელონის პოზიციის საყრდენ პუნქტებს (опорные пункты) შორის, ყოველ შემთხვევაში არაუღრმეს არტილერიის საცეცხლე პოზიციების დამფარავი საყრდენი პუნქტების ხაზისა. ამიტომ წინააღმდეგობის კვანძებში (узлы сопротивления) ან საყრდენ პუნქტებში თავდაცვაში მყოფი ქვეითი ჯარი ავტომატური იარაღიდან სროლას იწყებს მხოლოდ ნამდვილი ცეცხლის სიშორეზე (на дальности действительного огня).

საცეცხლე წერტილები (огневые точки) და სანგრებში მყოფი ცალკეული მსროლელები მხარს უნდა უჭერდნენ ერთმანეთს ცეცხლით ისეთი ანგარიშით, რომ ქმნიდნენ შემომტევი მოწინააღმდეგისთვის გადმოულახავი უწყვეტი ცეცხლის ზონას. კარგად ჩასანგრებულ და შენიღბულ მსროლელებს შეუძლიათ ცეცხლის წარმოება საფრებიდან და ჩასაფრებებიდან (из укрытий и засад), რათა აიძულონ მოწინააღმდეგე გაფანტოს თავისი ძალები და აწარმოოს რიგი ცალკეული ბრძოლებისა თითოეული საცეცხლე წერტილისთვის. ამ შემთხვევაში შემომტევი მოწინააღმდეგე ვარდება ფლანგებიდან და ზურგიდან წარმოებული ცეცხლის ქვეშ. ასეთ ბრძოლაში, როდესაც ქვეითი ჯარი ერთი-ერთზე ეჯახება მოწინააღმდეგის ქვეით ჯარს, წარმატება დამოკიდებული იქნება თითოეული მსროლელის სიმტკიცესა და შეუპოვრობაზე.

თითოეული თავდაცვითი ნაგებობა (оборонительное сооружение) აღჭურვილი უნდა იყოს წრიული თავდაცვის (круговая оборона) წარმოებისთვის, რათა ალყაში მოხვედრის შემთხვევაში შესაძლებელი იყოს ბრძოლა ნებისმიერი მიმართულებიდან შემომტევ მოწინააღმდეგესთან. თავდაცვაში შემოჭრილ მოწინააღმდეგეზე აუცილებელია დაუყოვნებლივ და გაბედულად კონტრშეტევა, თუნდაც სულ მცირე ქვედანაყოფებით, რათა ჯერ კიდევ მანამდე იქნას განადგურებული, სანამ მოასწრებდეს ადგილმდებარეობაზე ჩასანგრებასა და გამაგრებას (окапывание и закрепление). ბრძოლის დაწყებისთანავე ოცეულები და ასეულები უნდა გამოჰყოფდნენ ძალებსა და საშუალებებს დაუყოვნებლივი კონტრშეტევების ჩასატარებლად და ეს უკანასკნელნი ტანკებისა და არტილერიის მხარდაჭერით უნდა იგერიებდნენ შემოჭრილ მოწინააღმდეგეს და აღადგენდნენ მდგომარეობას. ხანგრძლივი მზადება და გაუბედაობა კონტრშეტევების ჩატარებისას იწვევს დროის სახიფათო კარგვას. ამ შემთხვევაში ძვირფასია თითოეული წუთი.

თუკი მოწინააღმდეგე უტევს ტანკებთან ერთობლივად, მაშინ თავდაცვაში მყოფი ქვეითი ჯარი ცეცხლს წარმართავს პირველ რიგში მოწინააღმდეგის ფეხოსანთა წინააღმდეგ. თუკი მოხერხდება ტანკებისგან მათი მოწყვეტა და ჩახშობა, მაშინ მთელი ძალისხმევა გადაიტანება ტანკებთან ბრძოლაზე. თითოეული თავდაცვითი ნაგებობა უზრუნველყოფილი უნდა იყოს ახლო ბრძოლის ტანკსაწინააღმდეგო საშუალებათა საკმარისი რაოდენობით. ტანკებთან ბრძოლის წარმოებისას უნდა ახსოვდეთ, რომ ბრძოლაში ტანკები ერთმანეთს იფარავენ (прикрывают). ამასთან აუცილებელია თავდამცავი ქვეითი ჯარი იყენებდეს ნებისმიერ საშუალებას ტანკების გვერდიდან ან უკნიდან დაზიანებისთვის. ამ მიზნით ყველაზე უფრო უკეთ შეიძლება იყენებდნენ სანგრების ხვეულებს, შეტყობინების გზებსა და ტანკსაწინააღმდეგო თხრილებს. იმ ტაკებს, რომელთაც შენარჩუნებული აქვთ მოძრაობის უნარი, უნდა ანადგურებდნენ თავმოყრილი ცეცხლით ყველა მიმართულებიდნ.

თუკი ცალკეულ წინააღმდეგობის კვანძებში თავდაცვაში მყოფი ქვედანაყოფები მიიღებენ ბრძანებას უკანდახევის შესახებ მაშინ ამ კვანძებში შემავალი საყრდენი პუნქტებიდან წარმოებული უკანდახევის დამფარავ ცეცხლს უნდა მიმართავდნენ პირველ რიგში შემომტევი მოწინააღმდეგის ფლანგებისა და ზურგის წინააღმდეგ. ქვეითი ჯარის უკანდახევა საფრების (укрытия) გამოყენების გარეშე ნიშნავს განადგურებისთვის მის განწირვას.

ასეთია მეორე მსოფლიო ომის მონაწილე გერმანელი ოფიცრის ზოგიერთი შეხედულება თანამედროვე ქვეითი ჯარის მოქმედებათა ტაქტიკის შესახებ. შესაძლოა ამ საკითხზე სპეციალურ სამხედრო ჟურნალში უფრო მიზანშეწონილი ყოფილიყო შედარებით ვრცელი და ამომწურავი საუბარი. ასეთი ჟურნალი 1990-იანი წლების პირველ ნახევარში გამოდიოდა კიდეც საქართველოში, ვგულისხმობთ ჟურნალ “მხედარს”, მაგრამ შემდეგ დაუფინანსებლობის გამო მისი გამოსვლა შეჩერებულ იქნა. არადა დღევანდელ ეტაპზე მიმდინარე მოვლენები, ერაყის და, სავარაუდოდ, სხვა მომავალი ომები, ასეთი გამოცემის საჭიროებას თვალსაჩინოს ხდის.

ირაკლი ხართიშვილი

ისევ “ნატო-ს სტანდარტების” შესახებ

(წერილი გამოქვეყნდა გაზეთ "საქართველოს" 2003 წლის 8 – 21 აპრილის ნომერში)

წინა წერილში, “ნატო-ს სტანდარტები” – მითი და სინამდვილე”, ძირითადად სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებზე დაყრდნობით ვაჩვენეთ, რომ ნატო-ს ბლოკში ომიანობის დროის შეიარაღებული ძალების რიცხოვნების რაიმენაირი სტანდარტი არ არსებობს, და იქ თითოეული სახელმწიფო, მისი გეოგრაფიული მდებარეობიდან და შესაძლო სამხედრო მუქარებიდან გამომდინარე, ალიანსის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობასთან შეთანხმებით, თავად წყვეტს თუ საკუთარი მოსახლეობის რამდენი პროცენტი გამოიყვანოს შეიარაღებულ ძალებში კრიზისულ სიტუაციებში ან მსხვილმასშტაბიანი საბრძოლო მოქმედებების დაწყებისას. სახელდობრ, ნატო-ს ბლოკის მცირე ევროპული სახელმწიფოებიდან ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის დასავლეთ საზღვარს ფედერაციული გერმანიის ტერიტორიით დაშორებული ნიდერლანდების, ბელგიისა და დანიის სარდლობები ომიანობის დროის შეიარაღებულ ძალებში გეგმავდნენ მოსახლეობის 1,7 – 4,0 %-ის მობილიზაციას (ამჟამად ეს მაჩვენებელი 0,5 – 2,8 %-ის ფარგლებშია), ხოლო საბჭოთა კავშირის (რუსეთის) უშუალო მეზობლობაში მყოფი ნორვეგიის სარდლობა – მოსახლობის 9,3 %-ისა (ამჟამად 5,6 %-ის).

2000 წლისთვის ნატო-ს ბლოკის შეიარაღებული ძალების მნიშვნელოვანი უპირატესობის ფონზე მისცეს თავს უფლება ნიდერლანდების, ბელგიისა და დანიის სარდლობებმა, რომ თავიანთი მშვიდობიანობის დროის შემცირებული რეგულარული ჯარების დაკომპლექტება დაეწყოთ კონტრაქტის საფუძველზე მომსახურე მოხალისე პროფესიონალებით, მაგრამ ე. წ. “ცხელ რაიონში” მდებარე 4,4-მილიონიანი ნორვეგია უწინდებურად ინარჩუნებს რეგულარულ შეიარაღებულ ძალებში 26700 ადამიანს, რომელთაგან 15200, ანუ პირადი შემადგენლობის 55,9 %, ვადიან სამსახურშია გაწვეული (სამსახურის ვადა 12 თვეა, პლიუს 4-5 თვე გადამზადება-განახლების წვრთნების პერიოდი).

ამ მაგალითებიდან შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ “მცირერიცხოვანი და პროფესიული” შეიარაღებული ძალების მშენებლობა სულაც არ შეესაბამება ნატო-ს ბლოკის საყოველთაო სტანდარტებს და იგი დამახასიათებელია მხოლოდ ჩრდილო-დასავლეთ ევროპის მცირე სახელმწიფოების – ნიდერლანდების, ბელგიისა და დანიისთვის. მათ საპირისპიროდ, საბერძნეთისა და ნორვეგიის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა უწინდებურად ინარჩუნებს ისეთ თავდაცვის სისტემას, როდესაც ქვეყანას შეეძლება მშვიდობიანობის დროს სამხედროვალდებული ახალგაზრდობის მნიშვნელოვანი რიცხვის რეგულარულ ჯარებსა და ძალებში გაწვევა, 12-18 თვის განმავლობაში, ნამდვილ სამხედრო სამსახურში ყოფნისას, მათგან მომზადებული ჯარისკაცებისა და სერჟანტების ჩამოყალიბება და შემდეგ რეზერვში გადაყვანა ისე, რომ კრიზისულ სიტუაციებში ან ომის დროს შესაძლებელი იყოს ერთი კვირის განმავლობაში შეიარაღებულ ძალებში ქვეყნის მთელი მოსახლეობის 5 %-ისა და მეტის გაწვევა.

თავად აშშ შეიარაღებულ ძალებს, მართალია, 1973 წლიდან აკომპლექტებენ ძირითადად კონტრაქტით მომსახურე მოხალისეებისგან, მაგრამ იქ საყოველთაო სამხედრო ვალდებულება არავის გაუუქმებია, არამედ ნამდვილ სამხედრო სამსახურში საყოველთაო გაწვევის მექანიზმი აშშ-ში მშვიდობიანობის დროს უბრალოდ დაკონსერვებულია. მაგრამ თუკი ამერიკა ჩაებმება ისეთი მასშტაბის ომში, როდესაც პროფესიონალ სამხედრო მოსამსახურეთაგან დაკომპლექტებული შედარებით მცირერიცხოვანი 2,55-მილიონიანი შეიარაღებული ძალები (1991 წელს იყო 3,75 მილიონი) ვერ შეძლებს მის წინაშე დასმული ამოცანების გადაწყვეტას, მაშინ ამოქმედდება სამხედროვალდებული რეზერვისტების შერჩევითი ან საყოველთაო გაწვევის მექანიზმები (როგორც ეს იყო პირველი და მეორე მსოფლიო ომების წლებში), ხოლო ამ ქვეყნის სამობილიზაციო რესურსი კი დაახლოებით 30-32 მლნ. ადამიანია.

მაგრამ სამხედრო საქმის არმცოდნე რეზერვისტების მომზადებას, სჭირდება ქვეყნის შიგნით მშვიდი მდგომარეობა და სათანადო ვადები, რისთვისაც აშშ-ს პირობებს უქმნის ევროპისა და აზიის კონტინენტებიდან მისი ორი ვრცელი ოკეანით იზოლირებულობა, რაც გამორიცხავს სავარაუდო მოწინააღმდეგის მხრიდან მასზე მსხვილი ძალებით მოულოდნელი თავდასხმის შესაძლებლობას. ასეთი პირობები არ გააჩნიათ ევროპულ სახელმწიფოებს და ამიტომ აქ უპირატესობას ანიჭებენ შეიარაღებული ძალების დაკომპლექტების შერეულ მექანიზმს, როდესაც კონტრაქტის საფუძველზე მსახურობენ რთულ ელექტრონულ და ტექნიკურ სისტემებთან მომუშავე სპეციალისტები და უმცროს მეთაურთა (სერჟანტებისა და უნტერ-ოფიცრების) შემადგენლობა, რომელთა პროფესიულ დაოსტატებასაც გაწვევის საფუძველზე ვადიან სამხედრო სამსახურთან შედარებით უფრო მეტი დრო სჭირდება, ხოლო დანარჩენი სამხედრო-სააღრიცხვო სპეციალობების პირად შემადგენლობას კი აკომპლექტებენ ნამდვილ სამხედრო სამსახურში 10-18 თვის ვადით გაწვეული ახალგაზრდებით.

სახელდობრ, შეიარაღებული ძალების შერეული პრინციპით დაკომპლექტების მექანიზმის მქონე ნატო-ს ბლოკის ევროპული სახელმწიფოებიდან, 2000 წლის მონაცემებით, საფრანგეთის მშვიდობიანობის დროის რეგულარული შეიარაღებული ძალები გაწვეულთაგან დაკომპლექტებულია დაახლოებით 20 %-ით, ესპანეთის – 31 %-ით, გერმანიის, იტალიისა და ჩეხეთის – 40-45 %-ით, ნორვეგიის, უნგრეთისა და პოლონეთის – 50-56 %-ით, საბერძნეთის – 61 და თურქეთისა – 86,6 %-ით.

ამრიგად, სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემებით, ნატო-ს სამხედრო-პოლიტიკური ბლოკის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის “სტანდარტს” სრულებით არ წარმოადგენს მცირერიცხოვანი და პროფესიული ჯარების ჩამოყალიბება. ასეთი პრაქტიკა ბლოკის მცირე სახელმწიფოებიდან დამახასიათებელია მხოლოდ ნიდერლანდების, ბელგიის, დანიისა და პორტუგალიისთვის, რომლებიც ევროპის კონტინენტის უკიდურეს ჩრდილო-დასავლეთ და დასავლეთ ნაწილში მდებარეობენ და ე. წ. “ცხელი რაიონიდან” (ახლო აღმოსავლეთის ან რუსეთის) საკმაოდ დიდი ტერიტორიით არის იზოლირებულნი.

ყოველივე ეს კარგად უწყიან ჩვენში მომუშავე ნატო-ელმა მრჩევლებმაც, მაგრამ მაინც დაბეჯითებით გვიმეორებენ, რომ თანამედროვე პირობებში, თურმე, საქართველოს თავდაცვის ამოცანების გადაწყვეტა შესაძლებელია “ნატო-ს სტანდარტების” “მცირერიცხოვანი მსუბუქად აღჭურვილი და პროფესიული” შეიარაღებული ძალებით. სწორედ ამაზეა ქართველი კაცის ნათქვამი – ფიცი მწამს, და ბოლო კი მაკვირვებსო.

კიდევ უფრო გასაკვირი იქნება ნატო-ელი სპეციალისტებისა და მრჩევლების უტიფრობა, როდესაც უფრო დაწვრლებით გავეცნობით 90-იან წლებში აშშ-ისა და, ნაწილობრივ, გერმანიის სამხედრო-ტექნიკური დახმარებით თურქეთის შეიარაღებული ძალების გაძლიერების სურათს და შევადარებთ ამას ამავე პერიოდში თუნდაც საფრანგეთისა და გერმანიის ჯარებში გატარებულ ცვლილებებთან. 1-ლ ცხრილში მოყვანილია შესაბამისი მონაცემები 1991 და 2000 წლების მდგომარეობით. თანაც გერმანიის 1991 წლის შეიარაღებაში ძირითადად ნაჩვენებია მხოლოდ უწინდელი დასავლეთგერმანული ნიმუშების რაოდენობა (იმ საბჭოთა შემუშავების შეიარაღების გამოკლებით, რომელიც ყოფილი გერმანიის დემოკრატიული რესპუბლიკის ჯარებიდან ერგო გფრ-ს).

ცხრილი 1

საფრანგეთის, გერმანიისა და თურქეთის ძირითადი შეიარაღება 1991 და 2000 წლებში

შეიარაღება . . . . . . . . . . . . . . . საფრანგეთი . . გერმანია . . თურქეთი

1 9 9 1 წ ე ლ ს

საბრძოლო ტანკები . . . . . . . . . . . . 1358 . . . . . . . 4726 . . . . . . . 3783
მოჯავშნული საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4125 . . . . . . . 5479 . . . . . . . 3560
საველე საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1330 . . . . . . . 2637 . . . . . . . 4187
დამრტყმელი ვერტმფრენები . . . . 429 . . . . . . . . 357 . . . . . . . . . – . .
საბრძოლო თვითმფრინავები . . . . 700 . . . . . . . . 845 . . . . . . . . .650
წყალქვეშა ნავები . . . . . . . . . . . . . . . . 17 . . . . . . . . . 24 . . . . . . . . . .15
მსხვილი წყალზედა
საბრძოლო ხომალდები . . . . . . . . . . . 41 . . . . . . . . .14 . . . . . . . . . .20

2 0 0 0 წ ე ლ ს

საბრძოლო ტანკები . . . . . . . . . . . . . . .834 . . . . . 2815 . . . . . . . . 4205
მოჯავშნული საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4613 . . . . . 4959 . . . . . . . . 4293
საველე საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .802 . . . . . 2115 . . . . . . . . 4964
დამრტყმელი ვერტმფრენები . . . . . . 429 . . . .. . . 357 . . . . . . . . . . 37
საბრძოლო თვითმფრინავები . . . . . . 517 . . . . . . .559 . . . . . . . . . 505
წყალქვეშა ნავები . . . . . . . . . . . . . . . . . . .11 . . . . . . .14 . . . . . . . . . . 14
მსხვილი წყალზედა
საბრძოლო ხომალდები . . . . . . . . . . . . . 35 . . . . . . . 14 . . . . . . . . . . 21

აღნიშნული ცხრილიდან ნათლად ჩანს საფრანგეთსა და გერმანიაში ჩვეულებრივი შეტევითი შეიარაღების შემცირების ტენდენცია. თანაც, მაგალითად, გერმანიის სახმელეთო ჯარებში შემცირებულ იქნა არა მხოლოდ შედარებით მოძველებული “ლეოპარდ 1” სერიის საბრძოლო ტანკების რაოდენობა (2054-დან 1033 ერთეულამდე), არამედ თანამედროვე “ლეოპარდ-2”-ებისაც (2024-დან 1782 ერთეულამდე).

თურქეთის შეიარაღებულ ძალებში, აშშ-ისა და გერმანიის (მისი ტრადიციული პარტნიორების) სამხედრო-ტექნიკური დახმარების წყალობით, 1990-იან წლებში არა მხოლოდ რაოდენობრივად იქნა გაზრდილი სახმელეთო ჯარების ჯავშანსატანკო ტექნიკა და საველე არტილერია, არამედ მოახდინეს მათი სერიოზული ხარისხობრივი გაუმჯობესებაც. სახელდობრ, შეიარაღებიდან მოხსნილი 523 გვარიანად მოძველებული M-47 ამერიკული საბრძოლო ტანკის ნაცვლად თურქულმა არმია მიიღო M-60 და “ლეოპარდ-1” სერიების 1180-მდე ტანკი, 1100 მოძველებული ჯავშანტრანსპორტერის ნაცვლად – YPR-765 სერიის 1480 ქვეითთა საბრძოლო მანქანა და ჯავშანტრანსპორტერი, 340 თვითმავალი საარტილერიო დანადგარი (განსაკუთრებით 203,2-მმ ამერიკული თვითმავალი ჰაუბიცები M110A2), ექვსი ამერიკული ზალპური ცეცხლის რეაქტიული სისტემა MLRS, რომელთაც შეუძლიათ ATACMS ტიპის ოპერატიულ-ტაქტიკური რაკეტების გაშვებაც, ფრენის მაქსიმალური სიშორით 190 კმ-მდე და მიზანში მოხვედრის მაღალი სიზუსტით, 40-მდე დამრტყმელი ვერტმფრენი AH-1W/P “ქინგ კობრა”. საჰაერო ძალებში მართალია საბრძოლო თვითმფრინავების რაოდენობა შეამცირეს, მაგრამ ეს განხორციელებულ იქნა უკვე გვარიანად მოძველებული და ნაკლებ საიმედო F-5 და F-104 სერიების მანქანების ხარჯზე, სამაგიეროდ თანამედროვე ამერიკული F-16C/D ავიაგამანადგურებლების რაოდენობა გაიზარდა 71-დან 240 მანქანამდე. საზღვაო ძალებში ჯერ კიდე მეორე მსოფლიო ომის წლებში და მის მახლობელ ხანაში გამოშვებული და დღეისთვის უკვე მოძველებული წყალქვეშა ნავებისა და საესკადრო ნაღმოსნების ნაცვლად შეიარაღებაში მიიღეს 209 ტიპის გერმანული წყალქვეშა ნავები და MEKO-200 ტიპის ფრეგატები (მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდები), აგრეთვე ამერიკული “ნოქსისა” და “ოლივერ ჰ. პერის” ტიპების ფრეგატები. ეს სამივე ტიპის წყალზედა საბრძოლო ხომალდები აღჭურვილი არიან თანამედროვე ხომალდსაწინააღმდეგო და ნავსაწინააღმდეგო მართვადი სარაკეტო კომპლექსებითა და მართვადი საზენიტო შეიარაღებით.

თუ გავიხსენებთ, რომ დასავლეთის მმართველი წრეების მიერ თურქული სამხედრო მანქანის არსებული მუქარებისადმი ასე არაადექვატურად გაძლიერებას საფუძველი ჩაუყარეს ჯერ კიდევ 1990 წლიდან, ანუ როდესაც ლაპარაკიც კი არ იყო რუსეთ-ირანის სამხედრო თანამშრომლობის განვითარებაზე, ცხინვალის მიმართულებით შემტევი ქართული ფორმირებების უკან გამოწვევასა და შემდეგ აფხაზეთში რეალური, მაგრამ წარუმატებელი საბრძოლო მოქმედებების დაწყებაზე, მაშინ შეგვიძლია ვიფიქროთ, რომ კავკასიაში სისხლიანი კონფლიქტების განვითარებაში დასავლეთის მმართველ წრეებს სულაც არ ეკუთვნის მხოლოდ დამარეგულირებლის როლი, არამედ მათ გაჩაღებაშიც მნიშვნელოვანი წილი უნდა ედოთ, ანუ ამიერკავკასიის ე. წ. “ცხელ რაიონად” გადაქცევაში. და ამ “ცხელ რაიონში” მყოფ საქართველოს ახლა ამერიკელი და სხვა ნატო-ელი სამხედრო მრჩევლები სთავაზობენ შეიარაღებული ძალების მშენებლობის არა ნორვეგიულ ან ბერძნულ, არამედ ნიდერლანდურ-ბელგიურ-დანიურ მოდელს. მას “ნატო-ს სტანდარტებად” გვასაღებენ და უტიფრად გვატყუებენ, თანაც უნდათ, რომ მათი მადლიერებიც ვიყოთ. ასეთია ჩვენი სამწუხარო რეალობა.

“ნატო-ს სტანდარტებთანაა” დაკავშირებული შეიარაღებული ძალების საბრძოლო მზადყოფნისა და ბრძოლისუნარიანობის გარკვეული მაღალი დონეც. თავისთავად ცხადია, რომ ევროატლანტიკური სივრცის სახელმწიფოთა სამოკავშირეო (გაერთიანებულ) შეიარაღებულ ძალებს მაღალი დონის საბრძოლო მზადყოფნა და ბრძოლისუნარიანობა უნდა გააჩნდეს. მაგრამ ჩვენს შეშფოთებას იწვევს ქართულ საზოგადოებაში გავრცელებული მცდარი და ეიფორიული შეხედულება ამ საკითხზე. განა ცივი ომის პერიოდში ვარშავის ხელშეკრულების ორგანიზაციის გაერთიანებულ შეიარაღებულ ძალებს კი ნაკლები ბრძოლისუნარიანობა გააჩნდა? მე-2 ცხრილში მოგყავს ორივე სამხედრო ბლოკის მოსახლეობისა და ტერიტორიის მიხედვით თანაზომადი შეიარაღებული ძალების პირადი შემადგენლობის, რეზერვებისა და ძირითადი შეიარაღების თაობაზე სტრატეგიული კვლევების ლონდონის საერთაშორისო ინსტიტუტის მონაცემები 1991 წლის მდგომარეობით, რაც ნათლად ადასტურებს, რომ ნატო-ს სახელმწიფოებს არც ჯარების ბრძოლისუნარიანობის მხრივ ჰქონიათ ვარშავის ხელშეკრულების სახელმწიფოებზე რაიმე სერიოზული უპირატესობა. ან იქნებ ავსტრიის, ფინეთის, შვედეთისა და შვეიცარიის შეიარაღებული ძალები ჩამოუვარდებიან საბრძოლო მზადყოფნისა და ბრძოლისუნარიანობის მიხედვით ნატო-ს მცირე ევროპულ სახელმწიფოებს? სრულებითაც არა.

ცხრილი 2

ნატო-ს ბლოკისა და ვარშავის ხელშეკრულების ტერიტორიითა და მოსახლეობით თანაზომადი სახელმწიფოების შეიარაღებული ძალები 1991 წელს

ნ ა ტ ო - ს ბ ლ ო კ ი

მოსახლეობა და . . . . . . . . . . . ბელგია . საბერძნე- . ნიდერლა- . ესპანე-
შეიარაღებული ძალები . . . . . . . . . . . . . . თი . . . . . . ნდები . . . . . . თი. . . .

მოსახლეობა, ადამიანი . . . . . .9860800 . 10174400 . .14810800 . . 40083400
რეგულარული შეიარაღე-
ბული ძალები, ადამიანი . . . . . . .85450 . . . 158500 . . . . 101400 . . . .257400
რეზერვები, ადამიანი . . . . . . . . .234000 . . . 406000 . . . . 152400 . . .2400000
საბრძოლო ტანკები . . . . . . . . . . . . . .359 . . . . . .1879 . . . . . . 913 . . . . . . . 854
მოჯავშნული საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2068 . . . . . .2289 . . . . . . 3216 . . . . . .1922
საველე საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376 . . . . . 1908 . . . . . . . .824 . . . . . .1385
დამრტყმელი ვერტმფრენები . . . – . . . . . . . . – . . . . . . . . . . –. . . . . . . . . 29
საბრძოლო თვითმფრინავები . . . . 185 . . . . . .448 . . . . . . . 204 . . . . . . . 268

ვ ა რ შ ა ვ ი ს ხ ე ლ შ ე კ რ უ ლ ე ბ ი ს ო რ გ ა ნ ი ზ ა ც ი ა

მოსახლეობა და . . . . . . . . . . . .ბულგარ- . უნგრეთი . ჩეხოსლო- . პოლო-
შეიარაღებული ძალები . . . . ეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . ვაკია . . . . . . ნეთი

მოსახლეობა, ადამიანი . . . . . . 9080000 . . 10555400 . . 15740400 . . 38038000
რეგულარული შეიარაღე-
ბული ძალები, ადამიანი . . . . . . 107000 . . . . . 86500 . . . .154000 . . . . 305000
რეზერვები, ადამიანი . . . . . . . . . 472500 . . . . 210000 . . . .495000 . . . .507000
საბრძოლო ტანკები . . . . . . . . . . . . . 2149 . . . . . . 1482 . . . . . . 3200 . . . . . .2850
მოჯავშნული საბრძოლო
მანქანები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2204 . . . . . . 1770 . . . . . . 3460 . . . . . .2349
საველე საარტილერიო
სისტემები . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2233 . . . . . . 1087 . . . . . . 3446 . . . . . . 2300
დამრტყმელი ვერტმფრენები . . . . .44 . . . . . . . . 39 . . . . . . . . .56 . . . . . . . . 29
საბრძოლო თვითმფრინავები . . . . 266 . . . . . . .145 . . . . . . . . 395 . . . . . . .559

ასეთ ფონზე ჩვენი ხელისუფლების რეალურად დაინტერესების შემთხვევაში საქართველოს თავადაც შეეძლო საკმარისად ძლიერი და ბრძოლისუნარიანი შეიარაღებული ძალების ჩამოყალიბება, მაგრამ ეს სამწუხაროდ არ მომხდარა. ახლა ჩვენ აღტაცებული ვართ ნატო-ს სტანდარტებით, ამერიკელებისა და თურქების მიერ საქართველოს შეიარაღებული ძალების, უფრო სწორად, მისი რამდენიმე მსუბუქი ქვეითი ბატალიონის მომზადებით, მაგრამ გვავიწყდება, რომ სულ რამდენიმე წლის წინ, სოხეთ-აზერბაიჯანის კონფლიქტის დროს, სომხურ ჯარებს წვრთნიდნენ რუსი სპეციალისტები, აზერბაიჯანული ჯარების ერთ ნაწილს კი თურქები. თურქი ოფიცრების მიერ მომზადებულ საჯარისო ნაწილებს ხომ “თურქულ ბრიგადებს” უწოდებდნენ. აზერბაიჯანული არმიის რიცხოვრივი და შეიარაღებაში უპირატესობის მიუხედავად, სომხებმა აზერბაიჯანული ჯარები, მათ შორის “ნატო-ს სტანდარტებით” გაწვრთნილი “თურქული ბრიგადებიც”, სასტიკად დაამარცხეს და აზერბაიჯანის ტერიტორიის მნიშვნელოვანი ნაწილიც დაინარჩუნეს.

ირაკლი ხართიშვილი