Wednesday, June 13, 2012

სერგეი ბეხტეევის პოეზია

სერგი სერგის ძე ბეხტეევი
1879-1954

სერგი სერგის ძე ბეხტეევი დაიბადა 1879 წლის 7 აპრილს ორიოლის გუბერნიის ქალაქ ელცში ბეხტეევების უძველეს აზნაურულ ოჯახში, რომელთა საგვარეულოც ცნობილია 1571 წლიდან. ოჯახში ჩადებულ იქნა მისი ღრმა მართლმადიდებლური შეხედულების საფუძვლები სამყაროზე.

პოეტის მამამ, ასევე სერგი სერგის ძე ბეხტეევმა (1844-1911), არაჩვეულებრივმა და მრავალწახნაგოვანმა პიროვნებამ, მთელი თავისი ცხოვრება რუსეთისადმი მსახურებას მიუძღვნა: მომრიგებელი მოსამართლიდან, შემდეგ ელცის თავადაზნაურობის წინამძღოლობიდან და სახელმწიფო საბჭოს წევრობამდე ნამდვილი საიდუმლო მრჩევლის ჩინით. თავის მშობლიურ ელცში გახსნა რუსეთში პირველი პურის ელევატორი, სახელმწიფო ბანკის განყოფილება, ზრუნავდა დონზე რეგულარული ნაოსნობის მოწყობისა და ბევრი სხვა რამის შესახებ.

პოეტის ჭაბუკობის წლებიდან ცნობილია, რომ იგი იზრდებოდა და სწავლობდა საიმპერატორო ალექსანდრეს სახელობის ლიცეუმში, სადაც თავის დროზე უსწავლია ა. ს. პუშკინს.

ლიცეუმის მაღალ ტრადიციებთან, პატრიოტიზმისა და მონარქიისადმი ერთგულების სულთან ერთად, ს. ს. ბეხტეევმა შეითვისა პოეტური სიტყვიდამი სიყვარულიც. 1903 წელს, ლიცეუმის დასრულების შემდეგ, გამოსცა ლექსების კრებული, რომელიც მიუძღვნა ხელმწიფა იმპერატრიცას მარიამ თეოდორეს ასულს, ხოლო კრებულის გაყიდვისგან მიღებული სახსრები კი გადასცა ცარსკოე სელოს სახელოსნო თავშესაფარს, რომელიც შედგებოდა იმპერატრიცა მარიამ თეოდორეს ასულის მფარველობის ქვეშ.

შემდეგ იგი შედის მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის შეფობის ქვეშ მყოფ კავალერგარდის პოლკში, ღებულობს ოფიცრის წოდებას.

1911 წელს უკვდება მამა.

როდესაც 1914 წლის ომის წინ ყველგან ძლიერდება სიცრუე და ჭორები დედოფლის ალექსანდრა თეოდორეს ასულის გარშემო, იგი არ ტყუვდება ამით და კიდევ უფრო ძალუმად ჟღერს მის ლექსებში ხელმწიფისადმი ერთგულებისა და სიყვარულის ნოტები.

ომის დაწყების შემდეგ მსახურობს მოქმედ არმიაში, ჭრილობას ღებულობს თავში და ხვდება სასახლის ლაზარეთში როგორც პრივილეგირებული პოლკის ოფიცერი. აქ იგი ღირსი ხდება ხელმწიფა ალექსანდრა თეოდორეს ასულის მიერ მონახულებისა დიდ მთავრინებთან ერთად, რის შემდეგაც რჩება მის ლექსებში თბილი და ნათელი სტრიქონები. ისევ ომი, ისევ ჭრილობა მკერდში, ისევ ლაზარეთი და მცირე დასვენება მშობლიურ მხარეში. შემდეგ 1917 წელს – კავკასია: კისლოვოდსკი, პიატიგორსკი.

მარტის დღეს სერგი სერგის ძე ხვდება კავკასიაში. აქ იგი წერს ლექსს “დეპეშა”.

1917 წლის ოქტომბერში სერგი სერგის ძე დაბრუნდა მშობლიურ ელცში, სადაც მამისეული სახლის ნახანძრალზე დაწერა ხუთი ლექსი:

“ლოცვა”, “რუსეთი”, “ღმერთო, დაიფარე მეფე”, “ერთგულ ქვეშევრდომებს” და “წმინდა ღამე”, რომელთა გადაგზავნაც, გრაფიანია ა. ვ. გენდრიკოვას მეშვეობით, მოახერხა სამეფო ოჯახისთვის ტობოლსკში. ხოლო ლექსები “ერთგულ ქვეშევრდომებს” და “ღმერთო, დაიფარე მეფე” ამავე გაზაფხულზე დაბეჭდილ იქნა ცალკეული ფურცლების სახით და ურიგდებოდა ოდესის მცხოვრებთ.

ს. ს. ბეხტეევი გადაწყვეტს, რომ მისი მოვალეობაა – ემსახუროს “დაღუპვის პირას მისულ სამშობლოს” და მიემგზავრება მოხალისეთა არმიაში.

თავის უკანასკნელ წლებში რუსეთში (1918-1920) იგი ინაწილებს სამხედრო სამსახურის ყველა სიმძიმესა და ნაღველს მთელ მართლმადიდებელ თეთრ მხედრობასთან ერთად, გულწრფელად ასრულებს რა თავის მოვალეობას. ზოგიერთ სამხედრო გაზეთში გამოდის მისი ლექსები, ერთ-ერთი მათგანი მიძღვნილია ატამან კალედინის ხსოვნისადმი. ამ დროის ყველა ქარიშხალსა და უბედურებას შორის ბეხტეევი ინარჩუნებს ერთგულებას მონარქიისადმი, არ იქცევა რა, როგორც ბევრი მისი თანამებრძოლი, არც რესპუბლიკელად და არც დემოკრატად.

1920 წლის 11, 12 და 13 სექტებერს პოეტი თეთრი ყირიმის მართლმადიდებელ მაცხოვრებლებთან ერთად განიცდის სინანულის დღეებს.

1920 წლის ნოემბერში ს. ს. ბეხტეევი მიცურავს ქერჩიდან გემით “სამარა”, ტოვებს რა სამშობლოს, მაგრამ ინარჩუნებს მის იდეალებსა და რწმენას. 1920 წლის დეკემბერში პოეტი მრავალ რუს დევნილთან ერთად თავშესაფარს პოულობს სერბების, ხორვატებისა და სლოვენების სამეფოში (Королевство С.Х.С.) ახალგაზრდა მეფის ალექსანდრე I-ის მფარველობით.

1920-1929 წლებში ბეხტეევის ცხოვრება და შემოქმედება მიდის სერბეთში: ქ. ახალი ფუტოგი, ბაჩკა, ძველი ფუტოგი, ოსეკი.

1923 წელს მიუნხენში თეოდორე ვიქტორის ძე ვინბერგის, ხელმწიფის კარის ყოფილი შტალმაისტერის დახმარებით, გამოსცემს პირველ გამოშვებას ლექსებისა “რუსული მწუხარებისა და ცრემლების სიმღერები” («Песни русской скорби и слёз»). 1925 წელს გამოდის მისი ავტობიოგრაფიული რომანი ლექსებში “ორი წერილი” («Два письма»), რომელშიც ს. ს. ბეხტეევი ტკივილით წერს მოხალისეთა არმიის დამარცხების რეალური მიზეზების შესახებ.

ბელგრადში 1926 წელს გამოსცემს გაზეთს “რუსული დროშა” («Русский стяг»), 1927-ში იქვე გამოდის მისი ლექსების წიგნი “გულის სიმღერები” («Песни сердца»). მისი ლექსების თემებია: რუსეთის, ხელმწიფის ტრაგედია, მეფის ღალატი უახლოესი გარემოცვის მიერ, “თეთრი იდეის” ღალატი, იმედი რუსეთის მკვდრეთით აღდგომაზე. უწინდებურად იგი ყურადღებით ადევნებს თვალს იმას, რაც ხდება რუსეთში, ამჩნევს რა თითოეულ სულიერ მოვლენას (“ჯვრები”, “ციური დედოფალი”). ზოგჯერ ბეხტეევის შემოქმედებაში გვხვდება რაინდული მოტივები, რაც ნაწილობრივ დაკავშირებულია მისი მშობლიური კავალერგარდის პოლკის ისტორიასთან, რომელსაც პავლე I-მა უწყალობა მალტის რაინდობა, და მას ინახავდნენ მეფის არმიის ოფიცრები. 1926 წელს ს. ს. ბეხტეევი მხარდაჭერით მიმართავს ზოგიერთ ლექსში ათონის მთაზე მოღვაწე პატრიოტ ბერ-მონაზვნებს.

1929 წლის ბოლოდან 1954-ის ჩათვლით ს. ს. ბეხტეევი ცხოვრობს ნიცაში. 1934 წ. ნიცაში გამოდის ლექსების კრებული “მეფის მომღერალი” («Царский гусляр»). 1945, 1950, 1951 და 1952 წწ. გამოდის მისი ლექსების ოთხი კრებული “წმინდა რუსეთი” («Святая Русь»). 1946 წლამდე სერგი სერგის ძე გახლდათ “მპყრობელი (ხელმწიფე) ღვთისმშობლის” («Державной Божией Матери») ტაძრის ქტიტორი. მისი სახსრებითა და მისი შრომით ტაძარში მოწყობილ იქნა ორი კანკელი: ხელმწიფე ღვთისმშობლისა და ღირსი სერაფიმე საროველის, რისთვისაც მას ებოძა საგანგებო სამადლობელი სიგელი.

1938 წელს ბეხტეევი წერს ლექსს “სამეფო ჯვარი” და უძღვნის მას ვ. ვ. სვეჩინს, იმპერატორ ნიკოლოზ II-ის ხსოვნის ქომაგთა კავშირის თავმჯდომარეს, რომლის თაოსნობითაც პარიზში ალექსანდრე ნეველის ტაძარში აღმართულ იქნა ჯვარი-ძეგლი.

კრებულის “წმინდა რუსეთი” უკანასკნელი IV გამოშვების გამოცემაში ბეხტეევს ეხმარება ეკატერინე სერგის ასული ფიშერი, რომელმაც შექმნა და პირადად მოაწყო ნიცაში “დასასვენებელი სახლი” რუსი მეომრებისთვის, ჩადო რა ამ საქმეში მთელი თავისი სული და გულითადობა.

ევროპაში მიმდინარე მოვლენები მეორე მსოფლიო ომის პერიოდში ვერ პოულობენ ასახვას ს. ს. ბეხტეევის შემოქმედებაში ალბათ იმიტომ, რომ მისი იდეა “სარწმუნოების, მეფისა და სამშობლოსათვის” განსაზღვრული იყო მთელი მისი ცხოვრების მანძილზე და მისი გარემომცველი სამყაროსთვის უკვე თითქმის გაუგებარი გახლდათ. ხოლო თავად იგი კი, წარმოადგენდა რა ამ სამყაროსთვის ერთგვარ ანაქრონიზმს, კვლავაც უმღერდა იმ მოვლენებს, იმ გმირობებსა და იმ ადამიანებს, რომლებისთვისაც თავის დროზე არ უმღერიათ ძველ რუსეთში. ინარჩუნებს რა რუსი მართლმადიდებელი ადამიანის რეალურ შეხედულებას თავის სამშობლოზე, რუსი ადამიანების მდგომარეობაზე, მას მაინც სწამს რუსეთის მომავლისა.

* * *

ასეთი წერილი არის გამოქვეყნებული საიტზე Песни Русского Воскресения სერგი სერგის ძე ბეხტეევის შესახებ, რომლის შემდეგაც განთავსებულია მისი ლექსები, და მათ ასევე ვთავაზობთ ქართველ მკითხველს.

ი. ხ.




Николай II

(Так писал я на третий день
"бескровной" русской революции - С.Бехтеев)

"Как женщина, Ему вы изменили,
и как рабы, вы предали Его"
М.Ю.Лермонтов

В те дни, когда мы все так низко пали,
Везде мне грезится священный Образ Твой,
С глазами, полными божественной печали,
С лицом, исполненным небесной добротой.
Тебя жалеть я не могу, не смею:
Ты для меня - по-прежнему Велик!
Перед тобой, мой Царь, я вновь благоговею,
И больно мне глядеть на Твой Державный Лик.
Слепой народ, обманутый лжецами,
За чистоту души Твоей святой,
Тебя клеймил постыдными словами
И казни требовал, над кем же... над Тобой!
Не так ли пал и Царь коварной Иудеи,
Мессия истины, народная мечта,
И Бога своего преступные евреи
Распяли на доске позорного Креста.
И Царь был осужден на пытки рабской казни,
Над Божеством глумился весь народ,
И люди-изверги убили без боязни Того,
Кто создал мир, моря и небосвод.
Но, победив в аду немые силы гроба,
Воскрес Господь и всем явился вновь;
Побеждена врагов чудовищная злоба,
И козни зла рассеяла Любовь...
Я верю в день священного возмездья!
Клятвопреступники, вас кара неба ждет!
Вас уличат в предательстве созвездья,
Над вами Солнце правды не взойдет;
И камни возопят от вашего злодейства,
Вас грозно обличит правдивая судьба
За низость ваших чувств, за гнусность
фарисейства,
За клеветы восставшего раба...
Еще недавно так, пред Ним склоняя выи,
Клялися вы Его до гроба защищать
И за Царя-Вождя, Хозяина России,
Вы обещали жизнь безропотно отдать.
И что же! где слова? где громкие обеты?
Где клятвы верности, присущие войскам?
Где ваших прадедов священные заветы?
А Он, обманутый, Он твердо верил вам!
Он, ваш исконный Царь, смиреньем благородный,
В своей душе Он мог-ли помышлять,
Что вы готовитесь изменой всенародной
России честь навеки запятнать!
Предатели, рожденные рабами,
Свобода лживая не даст покоя вам.
Зальете вы страну кровавыми ручьями,
И пламя пробежит по вашим городам.
Не будет мира вам в блудилище разврата,
Не будет клеветам и зависти конца;
Восстанет буйный брат на страждущего брата,
И мечь поднимет сын на старого отца...
Пройдут века; но подлости народной
С страниц Истории не вычеркнут года:
Отказ Царя, прямой и благородный,
Пощечиной вам будет навсегда!

г. Орел, 1917 г.


Молитва

Посвящается Их Императорским
Высочествам
Великим Княжнам Ольге Николаевне и Татьяне
Николаевне

Пошли нам, Господи, терпенье,
В годину буйных, мрачных дней,
Сносить народное гоненье
И пытки наших палачей.

Дай крепость нам, о Боже правый,
Злодейства ближнего прощать
И крест тяжелый и кровавый
С Твоею кротостью встречать.

И в дни мятежного волненья,
Когда ограбят нас враги,
Терпеть позор и униженья
Христос, Спаситель, помоги!

Владыка мира, Бог вселенной!
Благослови молитвой нас
И дай покой душе смиренной,
В невыносимый, смертный час...

И, у преддверия могилы,
Вдохни в уста Твоих рабов
Нечеловеческие силы
Молится кротко за врагов!

г. Елец, Октябрь 1917 г.

(Стихотворение "Молитва" было послано в
октябре 1917 г. через графиню А.В.Гендрикову Их
Императорским Высочествам в г. Тобольск -
С.Бехтеев)


+ + +

Русь горит! Пылают зданья,
Гибнут храмы и дворцы,
Книги, мебель, изваянья,
Утварь, живопись, ларцы.

Гибнет долгих лет нажиток,
Плод тяжелого труда,
Недостаток и избыток,
Накоплявшийся года.

Злобный гений торжествует
Праздник крови и огня;
Он, смеясь, на пламя дует,
Волны красные гоня.

И клубясь и извиваясь,
Пляшут пляску языки,
К небу с свистом поднимаясь,
Гневны, грозны и дики.

Русь горит!.. И безвозвратно
Гибнут перлы красоты.
Так сбываются превратно
Вольнодумные мечты.

1917 г.


У Креста

Шумит народ, тупой и дикий,
Бунтует чернь. Как в оны дни,
Несутся яростные крики:
"Распни Его, Пилат, распни!
Распни за то, что Он смиренный,
За то, что кроток лик Его.
За то, что в благости презренной
Он не обидел никого.
Взгляни - Ему ли править нами,
Ему ли, жалкому, карать!
Ему ли кроткими устами
Своим рабам повелевать!
Бессилен Он пред общей ложью,
Пред злобой, близкой нам всегда,
И ни за что к Его подножью
Мы не склонимся никогда!"
И зло свершилось! Им в угоду
Пилат оправдан и омыт,
И на посмешище народу
Царь оклеветан... и... убит!
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Нависла мгла. Клубятся тени.
Молчат державные уста.
Склонись, Россия на колени
К подножью Царского Креста!

1921 г.


Конец русской былины

То не ветер в поле стонет,
То не вьюга горько плачет:
То народ себя хоронит.
Горе пляшет, горе скачет.

В грустном гуле перезвонов
Вдаль несутся панихиды
Бесконечных русских стонов,
Полных скорби и обиды.

Наша старшая Держава!
Пал Орел мечты славянской!
Пали наша честь и слава,
Вера Церкви Христианской.

Плещут стаи волн Босфора;
Блещет месяц на Софии;
Но в Стамбуле дверь собора
Вновь открыта для России.

В грязь затоптан бархат стягов;
В поле сечи - смолкли тризны;
И... опять мы ждем варягов
Для измученной отчизны.

1917 г.

Стихотворение "Конец русской былины" было
впервые
напечатано в пасхальном номере газеты
"Доброволец",
издававшейся в 1919 г. в г. Кисловодске.


Немногим

Блажени изгнании правды ради,
яко тех есть Царство Небесное.
(Мф. V, 10).

Блажен, кто в дни борьбы мятежной,
В дни общей мерзости людской,
Остался с чистой, белоснежной,
Неопороченной душой.
Блажен, кто в годы преступлений,
Храня священный идеал,
От повседневных искушений
Умом и сердцем устоял.
Блажен, кто, вписывая повесть
В скрижали четкие веков,
Сберег, как девственница, совесть
И веру дедов-стариков.
Блажен, кто Родину не предал,
Кто на Царя не восставал,
Кто чашу мук и слез изведал,
Но малодушно не роптал.

Старый Футог, май 1921 г.


Моя вера

Не должен, не может
Народ мой великий
Бесовское рабство влачить,
Он все одолеет, он все превозможет,
Сумеет себя воскресить.
Он встанет из праха,
Воскреснет из тленья,
С очищенной скорбью душой,
Познавший обиды и ужас паденья
В пучине крамолы людской.
Ведомый ко благу Господней десницей,
Сквозь дебри житейских невзгод,
Он встанет как Лазарь,
Из смрадной гробницы,
И к Божьим стопам припадет.

1931 г.


Россия

Была Державная Россия,
Была великая страна
С народом мощным, как стихия,
Непобедимым, как волна.
Но, под напором черни дикой,
Пред ложным призраком "сво-бо-д"
Не стало Родины великой
Распался скованный народ.
В клочки разорвана порфира,
Растоптан царственный венец,
И смотрят все державы мира,
О, Русь, на жалкий твой конец!
Когда-то властная Царица,
Гроза и страх своих врагов,
Теперь ты жалкая блудница,
Раба, прислужница рабов!
В убогом рубище, нагая,
Моля о хлебе пред толпой,
Стоишь ты, наша Мать родная,
В углу с протянутой рукой.
Да будут прокляты потомством
Сыны, дерзнувшие предать
С таким преступным вероломством
Свою беспомощную Мать!

1917 г.

Стихотворение "Россия" осенью 1917 года
было послано Их Императорским Величествам в г.
Тобольск. В 1919 г. оно было впервые напечатано в
газете "Доброволец", выходившей в г.
Кисловодске, а позднее было опубликовано в №2
газеты "Царь-Колокол" от 31 августа 1920 г.,
издававшейся в г. Севастополе Н. П. Измайловым.


Мой народ

Среди скорбей, среди невзгод,
Всегда я помню мой народ;
Не тот народ, что ближним мстит,
Громит, кощунствует, хулит,
Сквернит святыни, нагло лжет,
Льет кровь, насилует и жжет,
Но тот народ - святой народ,
Что крест безропотно несет,
В душе печаль свою таит,
Скорбит, страдает и молчит,
Народ, которого уста
Взывают к милости Христа
И шепчут с крестного пути:
"Помилуй, Господи, прости!.."

1937 г.


+ + +

В убогом рубище, нагая,
Моля о хлебе пред толпой,
Стоишь ты, наша Мать родная,
В углу с протянутой рукой.

И в дни народной деспотии
В бродяге нищенке простой
Никто не узнает России
И не считается с тобой.

Да будут прокляты потомством
Сыны, дерзнувшие предать
С таким преступным вероломством
Свою беспомощную Мать!

г. Орел, апрель 1917 г.


Свобода

Желанное, светлое слово - "свобода"!
Прекраснейший лозунг на вид,
В устах исступленного зверя-народа
Преступной насмешкой звучит.

Свобода - темница! Свобода - оковы!
Свобода - законный грабеж!
Свобода - венец, как и прежде терновый!
Какая ужасная ложь!

г. Орел, апрель 1917 г.


Великий Хам

Он идет, великий Хам,
многорукий, многоногий,
Многоглазый, но без-богий
Беззаконный, чуждый нам.

Слышим, слышим - это он
С грубой наглостью смеется;
Это он галдит, плюется
И смердит со всех сторон

Посмотри - он на глазах
Топчет розы, рушит зданья,
Вековые изваянья
Повергая дерзко в прах.

Видишь - он уж здесь и там,
Возле нас и вместе с нами;
Мы стоим пред ним рабами,
Шепчем: "Сжалься, грозный Хам"

"Шапки к черту предо мной!
Я пришел, стихийно-дикий!
Я - ваш царь, я - Хам великий,
Вам ниспосланный судьбой.

В красной пляске круговой
Храмы я, смеясь, разрушу;
Вырву сердце, вырву душу
У живущих головой.

Я заставлю пред собой
Колебаться в страхе троны;
Я к ногам своим короны
Брошу с дьявольской хулой.

Позабудьте навсегда
Знанья, роскошь и искусства:
Я вам дам иные чувства,
Чувства, чуждые стыда.

Так иди ж на общий пир,
Зверь стобрюхий, многоликий;
Я - ваш царь, я - Хам великий;
Я сотру культурный мир!.."

г. Орел, март 1917 г.


Конь красный

Как зверь из клетки вековой,
Народ наш выпущен на волю
И, словно дикий конь по полю,
Летит, подхлестнутый молвой.

Неукротим безумный бег
Коня строптивого, лихого:
На нем нет всадника былого,
С ним разделявшего ночлег.

Пылает взор его огнем;
Он рвется в даль, неукротимый;
Ему в степи необозримой
Конец и гибель - нипочем.

Топча серебряный ковыль,
Преграды грудью расшибая,
Он скачет, яростно вздымая
Клубами вьющуюся пыль.

Почуя вольности дурман,
Исполнен силы и отваги,
Чрез пни, болота и овраги
Он мчит, как грозный ураган.

Надулись ноздри, гневный рот
Оделся пеной белоснежной;
Не удержать уздой железной
Его неистовый полет.

Кто, страх понятный прочь гоня,
Безумца воли обуздает,
Кто, для спасенья, оседлает
Осатаневшего коня?

г. Орел, весна 1917 г.


Земля и воля

Тяжелое время всеобщей разрухи,
Как туча, нависло в стране;
И образ ужасный кровавой старухи
Повсюду мерещится мне.
Костлявая тень, с сатанинской улыбкой,
По градам и весям ползет
И, нагло глумясь над народной ошибкой,
К свободе проклятой зовет:
"Вставай, поднимайся, рабочая сила!
Кинжалы и косы востри:
Я долго боролась, но я победила,
И пали в России Цари!
Проснись, раскачайся, народ сиволапый,
Я черный вам дам передел:
Удвойте, утройте мужичьи нахрапы,
Делите господский надел.
Не бойтесь возмездья, не бойтесь расплаты,
Спешите за мной, удальцы!
Мозолистой дланью громите палаты,
Сжигайте дома и дворцы"...
Пылает кровавое зарево неба,
Пылают усадьбы подряд,
Пылают адоньи свезенного хлеба -
И красные галки летят.
Ликует и пляшет с народом старуха
Под грозный, погромный набат;
Мила ей всеобщая наша разруха,
Наш общий, смертельный разлад.
Гремят и несутся хулы и проклятья,
Чернь празднует вольную новь,
И в пьяном неистовстве режутся братья,
И льется крестьянская кровь!

г. Орел, декабрь 1917 г.


Звонарь

Грозно удары гудят и гудят,
Колокол плачет и стонет;
Пьяный народ под зловещий набат
Совесть навеки хоронит.

Дергает веревье страшный звонарь
С злобой и яростью пьяной;
В зареве красном зловонная гарь
Носится в дымке туманной.

Громко скликает гудящая медь
Чернь на кровавое вече:
Рвется на волю двуногий медведь,
Падая кубарем с печи.

Рушатся кровли церквей и палат,
Падают в парке березы;
Эхом звериным далеко звучат
Вопли, хулы и угрозы.

Челядь под крики и звон топоров
Празднует праздник свободы
С песнями пляшут у ярких костров
Диких людей хороводы.

Льется сивуха; ликует разврат;
Боги летят с пьедесталов;
Зычно скликает погромный набат
К падали красных шакалов.

Шапка упала к ногам звонаря;
Ждать, мол, осталось немного:
Выкинул он из России Царя,
Выкинет кстати и Бога.

Грозно удары гудят и гудят,
Колокол плачет и стонет;
Пьяный народ под зловещий набат
Совесть навеки хоронит.

г. Елец, ноябрь 1917г.


Верноподданным

Посвящается дорогим сестрам моим Е. С. и Н. С.
Бехтеевым

Не унывай, не падай духом:
Господь рассеет царство тьмы,
И вновь прилежным, чутким слухом
Наш русский гимн услышим мы.

И снова наш Отец Державный
На прародительский Свой трон
Взойдет, как встарь, Самодержавный,
Сынов сзывая на поклон.

И в жалком рубище, нагая,
К стопам великого Царя
Падет в слезах страна родная,
Стыдом раскаянья горя!

И скажет Царь, в уста лобзая
Свою предательницу-дочь:
"Я все простил тебе, родная,
И Сам пришел тебе помочь.

Не плачь, забудь былые ковы;
С тобой я буду до конца
Неси твой крест, твои оковы
И скорбь тернового венца!"

г. Елец, октябрь 1917 г.

Стихотворение "Верноподданным"
и следующее за ним "Боже, Царя сохрани" были
напечатаны осенью 1917 г. полковником П. С. Толстым
и раздавались населению г. Одессы; позднее оба
эти стихотворения были доставлены Его
Императорскому Величеству в г. Тобольск.


Боже, Царя сохрани

Боже, Царя сохрани
В ссылке, в изгнаньи, вдали,
Боже, продли Его дни,
Боже, продли!

Дай Ему силы сносить
Холод и голод тюрьмы;
Дай Ему власть победить
Полчища тьмы!

Да не утратит Он Сам
Веру в мятежный народ;
Да воссияет Он Сам
В мраке невзгод.

Боже, спаси, сохрани
Мать и невинных Детей!
Дай Им счастливые дни
В царстве цепей!

Пусть пред иконой Твоей,
Тихой, вечерней порой
В блеске лампадных огней,
Вкусят страдальцы покой.

Белый, великий наш Царь,
Сирый народ не оставь;
Снова Россией, как встарь,
С славою правь!

Гнусность измены прости
Темной, преступной стране;
Буйную Русь возврати
К милой, родной старине...

Крестное знамя творя,
Молит истерзанный край:
"Боже, отдай нам Царя,
Боже, отдай!"

г. Кисловодск, 1917 г.


Святая ночь

Слава в Вышних Богу, и на земли мир,
во человецех благоволение!
Лк. 2,14

Ночь и мороз на дворе;
Ярко созвездья горят;
В зимнем седом серебре
Молча деревья стоят.
Дивен их снежный убор:
Искр переливчатый рой
Радует трепетный взор
Дивной стоцветной игрой.
Блещут в Тобольске огни,
В мраке сверкая, дрожат;
Здесь в заточеньи Они
Скорбью Монаршей скорбят.
Здесь, далеко от людей,'
Лживых и рабских сердец,
В страхе за милых Детей,
Спит их Державный Отец.
Искрятся звезды, горя,
К окнам изгнанников льнут,
Смотрят на ложе Царя,
Смотрят и тихо поют:
"Спи, Страстотерпец Святой,
С кротким Семейством Своим;
Ярким венцом над Тобой
Мы величаво горим.
Спи, покоряясь судьбе,
Царь побежденной страны;
Ночь да откроет Тебе
Вещие, светлые сны.
Спи без тревог на челе
В тихую ночь Рождества:
Мы возвещаем земле
Дни Твоего торжества.
Светочи ангельских слез
Льются, о правде скорбя;
Кроткий Младенец Христос
Сам охраняет Тебя!"

г. Орел, гост. "Белград",
24 декабря 1917 г.


Венценосец

Посвящается дорогой сестре моей 3. С. Толстой

Он мне грезится всюду, венчанный Изгнанник,
Осененный терновьм венцом,
Неповинный Страдалец, небесный Избранник,
С величавым и кротким лицом.

Изнывает ли сердце под гнетом страданий,
Грудь ль жмется от думы больной;
И в юдоли скорбей, и в борьбе испытаний,
Он везде и всегда предо мной.

И мне чудится - слышу я голос любимый,
Слышу милую, нежную речь;
И, тоскуя в изгнаньи, всем миром гонимый,
Я спешу свое горе пресечь.

И слагаются накрест усталые руки,
Замолкает мой ропот пустой;
И встают предо мной Его горькие муки,
Его крест. Его подвиг святой.

О, мой Царь; униженый злодеям в угоду,
Всеми преданный в годы войны,
Ты погиб за любовь к дорогому народу,
За величье и славу страны.

О, гляди на меня всеблагими очами,
Будь всегда и повсюду со мной,
Пробуждая в душе неземными речами
Веру в правду и подвиг земной.

Королевство С. X. С; 1922 г.


Святая Русь

Где ты, кроткая, православная,
Наша матушка Русь широкая,
Меж сестер славян сестра главная,
Светлокудрая, синеокая?
У тебя ли нет голубых морей,
Вековых лесов, поднебесных гор,
У тебя ли нет тучных нив-степей,
Городов и сел, веселящих взор?
Что ж стоишь в углу, пригорюнилась,
В жалком рубище, Русь державная,
Бровью черною принахмурилась,
Обнищавшая и бесславная?
Нет парчи цветной на твоих плечах,
Нет венца Царей на твоем челе,
Грусть-тоска глядят у тебя в очах,
Сор-бурьян порос на твоей земле.
И вещает Русь, Русь убогая:
"Люди добрые, чужестранные,
Велика моя скорбь, и много я
Претерпела мук в дни желанные!
Изменила я Царю-Батюшке,
На гульбу пошла, врагом званная,
Я поверила воле-татюшке,
Продалась жиду, окаянная!
Обобрал меня душегубец-враг,
Истерзал мое тело белое,
Опоганил он мой родной очаг,
Загубил мое войско смелое.'
Смолкла песня моя, песня вольная,
В дни кровавые, непогожие;
Не зовет молва колокольная
Люд молитвенный в Церкви Божий.
Вы скажите мне, где идти искать
Отца родного. Царя русского.
Исстрадалась я во крови плясать,
Под приказ-указ жида прусского.
И когда б Господь умудрил меня
Отыскать мое Солнце Красное,
Я б пошла к Нему чрез моря огня,
Чтоб узреть Его лицо ясное.
И упала б я у Царя в ногах,
Перед ним склонясь сирым колосом,
И с святой мольбой и слезой в очах
Говорила б я горьким голосом:
Прости, Батюшка, прости родненький,
Дочь распутную, дочь разгульную,
За вину мою, грех мой подленький,
Да за речь мою богохульную.
В мятежах-боях я измаялась,
Наказал Господь меня, пленницу,
Во грехах своих я покаялась,
Прости, Батюшка, дочь-изменницу!"

Станция Джанкой, 1 сентября 1920 г.


Евангелист

Посвящается Петру Жильяру

Како не обретошася возвращшеся дата
славу Богу, токмо иноплеменник сей
Лк. 17,18

Свидетель русского позора,
Венчанных Мучеников друг,
Не побоялся ты укора
Синедрионских наглых слуг!
Не устрашился злобы дикой
Людей, погрязших в клеветах,
На мрачный пир немых могильных келлий,
Где уж никто не будет страшен им.
Глумясь над истиной поруганного Неба,
Безумствует вокруг звериная толпа,
Нахально требуя позорища и хлеба,
Коварно-мстительна, злорадна и слепа.
Они идут - гонимые, больные,
Покорные веленьям палачей,
Пред Богом и людьми подвижники святые,
Немые жертвы дьявольских мечей.
Ликует Рим еврейского Нерона;
Живые факелы безропотно горят,
И льется кровь, и на ступенях трона
Победу празднует обожествленный ад...
Умолк топор! Ползут ночные тени;
Кровавый цирк одел седой туман.
Их больше нет! Склонитесь на колени
У праха новых христиан!

Новый Футог, 10 июля 1921 г.


Виденье Дивеевской старицы

Зима лихолетий 1917 года

Зимняя ночь и трескучий мороз на дворе;
Ели и сосны безмолвно стоят в серебре.
Тихо, безлюдно, ни звука не слышно кругом;
Бор вековой позабылся таинственным сном,
 сизом тумане над белой поляной одна
Робко, как призрак скользит золотая луна;
Блещет огнями на рыхлых алмазных снегах,
Ярко играя на скитских червонных крестах
Мирно обтель в сугробах навеянных спит,
Только вдали огонек одинокий блесчит.
В келье сосновой, окутанной трепетной мглой,
Жарко лампада гори! пред Иконой Святой.
Пламя, мерцая, то гаснет, то, вспыхнув, дрожит;
Старица Ксенья на Образ с любовью глядит.
Катятся слезы из стареньких, слепеньких глаз;
Шепчут уста: "О, Господь, заступись Ты за нас!
Гибнет Россия; крамола по царству растет;
Мучит нечистый простой православный народ.
Кровь обагрила родные леса и поля,
Плачет и стонет кормилица наша земля.
Сжалься, Спаситель, над темной безумной страной:
Души смири, распаленные долгой войной,
Русь Православная гибнет, на радость врагам;
Сжалься, Господь, не карай нас по нашим грехам.
Боже великий, создавший и твердь и моря,
К нам снизойди и верни нам родного Царя!.."
Зимняя ночь и трескучий мороз на дворе;
Ели и сосны безмолвно стоят в серебре.
Тихо, безлюдно, ни звука не слышно кругом;
Бор вековой позабылся таинственным сном.
Жарко лампада горит пред Иконой Святой;
Старица смотрит - и видит Христа пред собой:
Скорбные очи с любовью глядят на нее,
Словно хотят успокоить, утешить ее.
Нежно сказать: "Не печалься, убогая дщерь,
Духом не падай, надейся, молися и верь".
Робко лампада, мерцая, во мраке, горит;
Старица скорбно во мглу, в безнадежность глядит.
Смотрит - и видит, молитву честную творя,
Рядом с Христом Самого Страстотерпца Царя.
Лик Его скорбен, печаль на державном Лице;
Вместо короны стоит Он в терновом венце;
Капли кровавые тихо спадают с чела;
Дума глубокая в складках бровей залегла.
Смотрит отшельница, смотрит, и чудится ей -
В Облик единый сливаются в бездне теней
Образ Господень и Образ Страдальца-Царя...
Молится Ксенья, смиренною верой горя:
"Боже великий, единый, безгрешный, святой,
Сущность виденья рабе бесталанной открой;
Ум просветли, чтоб могла я душою понять
Воли Твоей недоступную мне благодать!"...
Зимняя ночь и трескучий мороз на дворе;
Ели и сосны безмолвно стоят в серебре.
Тихо, безлюдно, ни звука не слышно кругом;
Бор вековой позабылся таинственным сном.
Жарко лампада пред образом Спаса горит;
Старица Ксенья во мглу, в беспредельность глядит.

Видит она - лучезарный, нездешний чертог;
В храмине стол установлен, стоит поперек;
Яства и чаши для званых рядами стоят;
Вместе с Иисусом Двенадцать за брашной сидят,
И за столом, ближе всех, одесную Его
Видит она Николая, Царя своего.
Кроток и светел Его торжествующий Лик,
Будто Он счастье желанное сердцем постиг,
Будто открылись Его светозарным очам
Тайны, незримые нашим греховным глазам.
Блещет в алмазах Его драгоценный венец;
С плеч ниспадает порфиры червленый багрец;
Светел, как солнце, державный, ликующий взор;
Ясен, безбрежен, как неба лазурный простор.
Падают слезы из стареньких, слепеньких глаз:
"Батюшка Царь, помолись Ты, Кормилец, за нас!"

Шепчет старушка, и тихо разверзлись уста;
Слышится слово, Заветное слово Христа:
"Дщерь, не печалься; Царя твоего возлюбя,
Первым поставлю я в Царстве Святых у Себя!"
Зимняя ночь и трескучий мороз на дворе;
Ели и сосны безмолвно стоят в серебре.
Тихо, безлюдно, ни звука не слышно кругом;
Бор вековой позабылся таинственным сном.

Старый Футог, 25 ноября 1922 г.

Описанное мною выше видение Дивеевской
старицы было мне передано моим родственником
Арцыбушевым в г. Ельце в декабре 1917 г., куда он
приехал прямо из Сарова, где он служил 6 декабря
молебен о здравии Государя Императора и где он
лично виделся и говорил с старицей


Я твердо верю

Я твердо верю - день настанет,
Пройдет пора кровавых смут,
И перед нами в вечность канет
Слепой и дикий самосуд.

Я твердо верю - близко время,
Когда обманутый народ
Стряхнет мучительное бремя
Всех преступлений и невзгод.

Я твердо верю - Русь Святая,
Как феникс, встанет из огня,
И вновь воскреснет жизнь былая
В лучах блистательного дня.

Новый Футог, 1922 г.


Колокол

Колокол грянул, и медные звуки
Полные скорби, рыданий и муки,
Льются в кровавую даль,
В даль, где пылает отчизна святая,
В даль, где под игом от края до края,
Стонут нужда и печаль.
Зычно рыдает металл благородный,
Честь пробуждая в стихии народной,
Песней призывной своей
Слышишь ли, Русь, эти вещие звоны,
Эти предсмертные русские стоны,
Вопли казнимых людей?
Встань! Поднимись величаво и грозно,
Сбрось с себя цепи, покуда не поздно,
Двери острогов открой.
И, обновленная в муках неволи,
Выйди навстречу сознательной воли,
С чистой воскресшей душой.

Королевство С.Х.С., апрель 1921 г


Утро России

Довольно насмешек, довольно обид,
Предательской лжи и обмана!
Проснись, всенародный запятнанный стыд!
Пусть Божия правда опять озарит
Потемки земного тумана!

Крамольная сила, рассейся, уйди!
Смирись, окаянное племя!
Надежда проснулась в усталой груди,
И очи мои лицезрят впереди
Грядущее, светлое время

Безумство уляжется, горе пройдет,
Рассеются скорби и муки,
И, вновь возрожденный, счастливый народ,
Увидев желанного Солнца восход,
Протянет к Нему свои руки

И вновь над Россией заблещет заря,
И снова народ богомольный,
Любовью священной к Отчизне горя,
Падет на колени при въезде Царя
Под радостный звон колокольный

Тогда, о, тогда мне не жаль умереть;
Жила бы лишь правда в народе;
На песни мои вам оков не одеть"
Я буду и мертвый восторженно петь
О Боге, Царе и свободе!..

г Кисловодск, 1918 г

Стихотворение "Утро России" было впервые
напечатано в №3 газеты "Царь-Колокол" от 15
сентября 1920 г. в г. Севастополе.


Двуглавый Орел

Посвящается Его Императорскому Высочеству
Великому Князю Николаю Николаевичу

На бой последний, бой кровавый,
За честь и счастье всех племен,
Зовет бойцов Орел Двуглавый
Под сени Царственных знамен.

Туда, где годы рушат веки,
Где бродит смерть среди степей,
Где льются огненные реки
В кровавом скрежете цепей.

Все ближе, ближе день великий!
И, под немолчный звон церквей,
В священный гимн сольются клики
Поднявших меч богатырей.

Воспрянь, ликуй, душа героя!
Пришла пора скорбей и зол,
Тебя зовет на праздник боя
Наш старый. Царственный Орел.

Вперед! Победными стопами,
Молитву жаркую творя,
Вперед, с заветными словами -
"За Русь, за Веру, за Царя!"

Воспрянь, народная стихия!
Проснись, угасший дух веков,
Стряхни, свободная Россия,
Вериги каторжных оков!

Сердца и мысли окрыляя,
Нас поведет в последний бой,
Очами грозными сверкая,
Герой с увенчанной главой.

И не сдержать волны народной
Ее испуганным врагам:
Россия будет вновь свободной,
И мир падет к ее ногам.

Уж близок день, не за горами
Давно желанная пора;
И грозно грянет над войсками
Родное русское "ура!"

Новый Футог, 1922 г.

Стихотворение "Двуглавый Орел" было
послано Его
Императорскому Высочеству 28 июля 1922 года


Пойдем за Ним!

Посвящается Ф. В. Винбергу

Он нас зовет к воздвиженью Престола,
Как Минин звал великих предков встарь.
Он нам гласит: "Изжила срок крамола,
И жив с Семьей Пресветлый Государь.
Ко мне, орлы! Ко мне, бойцы Царевы!
Да будет мне ниспослано судьбой
Сорвать с рабов кровавые оковы,
Для блага родины пожертвовать собой".
Так нам звучит в изгнаньи голос милый,
Суля мечтам желанный, светлый миг,
А вкруг шипят мятущиеся силы,
Куя звено предательских интриг.
Забыв конец заученной былины,
Вожди слепцов, создав из граждан рать,
Коварным лозунгом "партийной дисциплины"
Наш честный долг стремятся обуздать.
Но пусть предательство готовят вновь Иуды,
Играя нагло чувством дорогим;
Забудем ссоры, толки, пересуды,
Он нас зовет - пойдем скорей за Ним.
Пойдем вперед, заслышав голос Царский:
Он нас зовет на нивы русских сеч;
И - верим мы - Маститый Князь Пожарский,
Смягчась душой, возьмет державный меч.

Старый Футог, 3 ноября 1922 г.


К рыцарям без страха и упрека

Mon Dieu, Mon roi, ma Dame
Наш девиз

Бьет наш последний, Двенадцатый час!
Слышите голос, сзывающий нас,
Голос забытый, но голос родной,
Близкий, знакомый и нам дорогой.
Слышите вы этот властный призыв
Слиться в единый, могучий порыв,
В грозную тучу крылатых орлов,
Страшных для наших исконных врагов.
Рыцари чести и долга, вперед!
Гибнет отечество, гибнет народ,
Стонет под гнетом родная земля,
Стонут и плачут леса и поля!
Время не терпит, страданье не ждет,
Вождь Венценосный вас громко зовет
В даль роковую, кровавую даль,
Где притаилась людская печаль...
Взденьте кольчуги, возьмите булат,
Крест начертите на золоте лат.
К битве священной готовясь скорей,
Смело седлайте ретивых коней!
Время не терпит, страданье не ждет,
Гибнет отечество, гибнет народ,
Гибнут святыни родных очагов
В яростном стане кровавых врагов.
Рыцари чести и долга, вперед!
Голос Державный нас снова зовет
В грозный, великий Крестовый поход.
Рыцари чести и долга - вперед!

Королевство С. X. С. Бачка,
август 1922 г.


Венец Богоматери

Радуйся, Владычице милостивая о нас
пред Богом предстательница!
Акафист Божией Матери

В оны дни, измученный страданьем
Изможденный бременем невзгод
К Богоматери стекался с упованьем
Православный, страждущий народ.
И толпясь у чудотворной сени,
Пред Заступницей склонялся на колени,
Чуждый мира и его забот.

Из далеких дебрей и селений
Нес он к Ней с дырявою сумой
Тихий шепот пламенных молений
Плач души, истерзанной судьбой,
Боль недужных вековых страданий,
Недоступную для мудрых врачеваний
Непосильную для немощи людской.

И пред этой кротостью покорной,
Умилявшей верой небеса,
Совершались силой чудотворной
Небывалые на свете чудеса -
Из пучин земного произвола
Доходили до Предвечного престола
Немудреные, простые голоса.

Исцеленные любовью неизменной,
В умиленьи упадая ниц,
Богомольцы ризой драгоценной
Облекли Царицу всех Цариц.
И венец бесценный и лучистый
На челе Владычицы Пречистой
Засиял блистательней зарниц.

Шли века. Сменялись поколенья.
Враг смущал мятущихся людей,
Но не молкли жаркие моленья
Не слабела вера прошлых дней.
Темный люд заглохшими тропами
Брел согбенный с скорбью и мольбами
Под покров Защитницы своей.

Шли года. Бесовские усилья
Вновь сулили лютый, смертный бой.
И склонились царственные крылья
Перед смутой, злобой и враждой.
Мономахова державная корона
Покатилась по ступеням трона,
Сорванная вражеской рукой.

Но врагу, казалось, было мало
Униженья Белого Царя,
Красный змий, вздымая дерзко жало,
Двинул чернь к святыням алтаря,
И венец с Иконы чудотворной
Наглый вор с насмешкою позорной
Снял, бесчестье страшное творя.

Жребий брошен - самозванцы, воры,
Как давно когда-то у Креста,
Позабыв корыстные раздоры,
Делят ризы Матери Христа.
Совершив открыто святотатство,
В злом слепом неистовстве злорадства
Богохульствуют их наглые уста.

На глазах безмолвного народа
Страшный грех пред Богом совершен.
Пир кровавый празднует свобода
В мрачный день печальных похорон.
Брат Иуды с сердцем дерзновенным
Продает купцам иноплеменным
Драгоценности с ограбленых икон.

Порождая радости восторга,
Погостивший за морем купец,
Продает с общественного торга
С Богоматери украденный венец.
И кокотке, вышедшей из бара,
Модный лев парижского бульвара
Покупает камни для колец.

Бал гремит. Нарядные блудницы
Мчатся в вихре пляски круговой,
В их уборах, как огни зарницы,
Слезы-камни искрятся игрой.
Дар священный страждущего брата
Брошен в жертву оргии разврата
Дьвольской бессовестной рукой.

А в глуши, далекой и мятежной,
Где скорбит распятый человек,
Богоматерь с благостью безбрежной
Смотрит скорбно на кровавый век.
И под вой бесовский и угрозы
Перед Ней горят, как жемчуг, слезы
Нищих, сирых, хворых и калек.

Королевство С. X. С. (Сербия), 1922 г.

Стихотворение "Венец Богоматери" было 
впервые напечатано в № 304 газеты "Новое
время" (воскресенье, 30 апреля 1922 г.),
издававшейся в Белграде М. А. Сувориным с
нижеследующим моим примечанием: "На этих днях
моими знакомыми получено письмо из Москвы 01 25
марта сего года, извещающее их о новом
узаконенном святотатстве большевиков над
чудотворной иконой Иверской Божией Матери, с
которой грабителями снята старинная риза со
всеми находившимися на ней драгоценными
камнями"


Светочи неугасимые

Когда, отрезвев от дурмана свобод,
За труд безмятежный возьмется народ,
И станет на пепле развала,
Прошедшее строить сначала,
Тогда из далеких и ближних концов
Поднимутся толпы родных мертвецов
И сонмом бесплотных видений
Пройдут над юдолью мучений.
И светом Христовым весь мир озаря,
Воскреснет сияющий Образ Царя,
Царицы с Семьею державной
И Оэрок страны православной.
Царевны святые в лучистых венцах,
Целящие взорами муки в сердцах,
И горсть Их друзей неизменных,
С Царем и Детьми убиенных,
Восстанут Святители светлой толпой,
Блистая одеждой своей золотой,
Погибшие в годы гонений
От долгих и лютых мучений.
Откроются недра безвестных могил
И юноши дивные, полные сил
Воспрянут в морозном тумане
На месте их жертвенной брани.
И море разверзнет холодную грудь
И выйдут из бездны в торжественный путь,
Покинув морские покои,
Родимые наши герои.
И много сберется теней без числа,
Погибших в годины безумья и зла
В чаду лихолетий кровавых
От дьявольских козней лукавых.
И будут их образы нас озарять
И подвигом крестным манить и пленять.
И будем мы плакать с мольбами
Над Их дорогими гробами.

Сербия, 1924 г


Верую!..

В годины кровавых смут и невзгод
Я верю в Россию! - я верю в народ!
Я верю в грядущее радостных дней
Величья и славы отчизны моей!
Я верю, что годы страданий пройдут,
Что люди свое окаянство поймут,
И буйную злобу и ненависть вновь
Заменит взаимная наша любовь.
Я верю, что в блеске воскресных лучей
Заблещут кресты златоглавых церквей.
И звон колокольный, как Божьи уста,
Вновь будет сзывать нас в обитель Христа.
Я верю - из крови, из слез и огня,
Мы встанем, былое безумье кляня,
И Русью Святой будет править, как встарь,
Помазанник Божий - исконный наш Царь.

г Ницца, 10 октября 1937г


Святой Царь

Благословенно Царство!
Начальный возглас Божественной Литургии

Скажу я по долгу, скажу я по праву,
Да ведает русский народ:
Я видел России величье и славу,
Державного солнца восход.
Я видел Святого Царя на престоле,
Обласкан радушно Им был,
В дни сказочной жизни, в дни истинной воли
Сыновне я с Ним говорил.
И очи царевы любовно глядели,
И голос Монарший звучал,
Как песня волшебная нежной свирели,
Как сладостно плещущий вал.
Красы той небесной, красы той чудесной,
Нельзя на словах передать,
Казалось, что Ангел улыбкой небесной
Дарил мне свою благодать.
И эти Глаза с величавым смиреньем,
И кроткие эти Уста, -
Казались прекрасным, живым отраженьем
Пречистого лика Христа.
И Царственный Образ в оправе священной
С тех пор не могу я забыть,
И буду Его я, как клад драгоценный,
Всю жизнь в моем сердце хранить.

г Ницца, воскресенье, 4 октября 1942 г.


Град Китеж

Посвящается афонским инокам патриотам

От древних лет, от лет давно минувших,
С седых времен родимой стороны,
Во мгле веков бесследно потонувших,
Хранятся дивные преданья старины.

Они гласят, бессмертными устами,
Живую повесть скрывшихся веков,
О чудном городе с бессчетными церквами,
Ушедшем в озеро с зеленых берегов.

И в наши дни мятущегося ада,
В дни торжества неслыханного зла,
Из потонувшего в пучинах Китеж-града
Подземные гудят колокола.

Они зовут в обители родные,
Под своды мирные задумчивых церквей,
Где блещут радостью оклады золотые
В сиянье трепетном молитвенных свечей.

Туда, в далекие таинственные дали,
В немую мглу мерцающих лампад,
Где вновь целя страданья и печали,
На нас глаза подвижников глядят.

Где дым кадил благоуханно реет,
Где клир гремит ликующей хвалой,
Где каждый звук и каждый образ веет
Давно забытой, милой стариной...

Туда, туда уносят нас мечтанья -
К былому прошлому великих светлых дней,
Унесших навсегда красу очарованья
В далекий край безоблачных теней.

И в злые дни, когда мольбы и стоны,
Терзая нас, несут душе разлад,
Они зовут нас, благостные звоны,
В таинственный родимый Китеж-град.

К святыням прошлого, покинутого нами,
К тем алтарям, что смели мы не чтить,
К тому прекрасному, что гордыми сердцами,
Мы не умели, жалкие, любить...

Воспряньте ж все, покайтесь же, спешите ж
Сплотиться вновь, чтоб дать отпор врагам,
Он нас зовет, бессмертный царский Китеж,
К своим святым, чудесным берегам.

Королевство С.Х.С., 1926 г


Старый солдат

Старый дед рассказывал внучатам:
Как служил он смолоду солдатом,
Как с полком ходил в чужие страны,
Где живут соседи басурманы.
Как в боях он всюду отличался,
Как с врагом бесчисленным сражался,
Где был ранен, где в бою контужен,
Где в больнице пролежал недужен,
И за что ему с крестами дали
По заслугам ратные медали.
И как был начальством он прославлен,
И Царю на празднике представлен...
И пока внучатки дивовались,
Очи дедушки огнями загорались,
И опять он был годами молод,
Нипочем ему был зной, гроза и холод,
Нипочем лишенья и невзгоды,
Рукопашные, окопы и походы.
И когда бы снова, как когда-то,
В достославные дни русского солдата,
Он услышал голос командира -
В рваных лапотках без славного мундира.
На "ура" он бросился бы в схватку,
Вспомнив старую солдатскую ухватку.

г. Ницца. 1943 г.


Китежане

Памяти наших благочестивых предков

Эх, голубчик мой, мы старью, не новые,
Не безбожные, шальные, непутевые,
Мы из Китежа, из города из стольного,
Спокон века и поныне богомольного.
Мы те древние, отжившие, ненужные,
Босоногие, бездомные, недужные,
Что по горсточкам сбирали Русь державную,
Русь великую, святую, православную,
Что по совести служили службу Царскую,
Что управу честно правили боярскую,
Что с врагами нашей родины сражались,
Что к святым своим ходили, поклонялись,
Что раздетых и разутых обували,
Голодающих радушно окормляли,
Что Отечеству бесхитростно служили,
Никого не грабили, не били...
Мы, голубчик мой, давнишние, старинные,
Святорусские, исконные, былинные,
Те, что к честному и доброму стремились,
В Бога верили и пламенно молились
Перед древними отцовскими иконами,
Со слезами, покаяньем и поклонами...
Все мы русские, пути-то наши разные:
Ваши грешные, худые, безобразные,
Наши ж Божий, великие, чудесные,
Нас ведущие в обители небесные.
Вы рабы прожорливого брюха,
Мы ж сыны Божественного Духа,
Согревающие мир своей любовью,
А не братской жертвенною кровью.
Что вы льете с завистью бесовской
На потеху нечисти жидовской,
Извергам, разбойникам в угоду,
Обратившим в каторгу свободу...
От того-то в времечко нахальное
Все ушли мы в озеро зеркальное,
С златоглавым Китежем родимым,
Божьим промыслом и милостью хранимым.
И в годины буйные, крамольные,
Шлем оттуда звоны колокольные,
Призывая в веси монастырские,
На поля родные, богатырские,
К лучезарному Престолу Государеву,
Ныне сказочно-пленительному мареву.

г. Ницца, 1943 г.


Офицер

Его вели убийцы на расстрел,
Толпа безгласная пугливо расступалась,
Но на нее спокойно он смотрел,
И сердце гордое его не волновалось.
Привык он смерть с отвагою встречать,
На гибельных полях неумолимой битвы,
Когда уста торопятся шептать
Последние слова напутственной молитвы.
Никто не смел приблизится к нему,
Все от него как от чумы бежали,
И даже взглядами трусливыми ему
Сочувстия в беде не выражали.
Всех устрашал его господский вид,
Его фигура в одеяньи сером,
И каждый знал, что власть его казнит,
За то, что был он царским офицером,
За то, что родину он грудью защищал,
Что за паек скупой не торговался,
Что он часов рабочих не считал,
С врагами родины постыдно не братался.
За то, что был он русским до конца,
Безропотно неся лишенья и кручину,
За то, что не сменил он честного лица
На красную разбойничью личину.

г Ницца. 1942 г


За что?

Ответ недоумевающим

Грех, тяготеющий над нами - вот
сокровенный корень нашей болезни, вот источник
наших бед и злоключений
Слова Послания пагриарха Тихона от 18 июня 1918 г.

Нам, русским, послан Крест тяжелый,
И мы должны его влачить,
За грех чудовищной крамолы,
За то, что не хотели чтить
В своей бессовестной гордыне,
Как непокорные сыны,
Нам Богом данные святыни
Благой и мудрой старины.
За то, что нехристям в угоду
Преступный замысел творя,
Себе мы прочили свободу
И свергли Ангела-Царя.
И тем, покрыв себя позором,
Дерзнули клятву осквернить,
За всех нас данную Собором,
Во век Романовым служить.'
И вот за этот грех великий
Страдаем всюду мы теперь,
И Русью правит деспот дикий,
Бесчеловечный, лютый зверь.
И долго будем мы томиться
Под нам ниспосланным Крестом,
Пока в душе не совершится
У нас великий перелом,
Пока от зол мы не очнемся,
И, приведя наш бунт к концу,
К Царю мы, каясь, не вернемся,
Как дети блудные к Отцу.

г. Ницца, 20 октябри 1942 г.

Великий Московский Церковно-Земский Собор 1613
года, избравший на царство Михаила Феодоровича
Романова, одновременно поклялся за себя и за всех
своих потомков служить Дому Романовых до Второго Пришествия.
Это же торжественное обещание еще
раз подтвердил в достопамятные дни празднования
трехсотлетия царствования Дома Романовых и наш
Синод в своей "Молитве Православной Церкви
Российской" на 21 день февраля 1913 г. по
определению № 999 - 1913 г.


Наше Царство

В мире скорбны будете, но дерзайте!
Слова Спасителя

Наше Царство теперь
Не от мира сего.
У нас отнято все,
У нас нет ничего.
Нет ни пяди земли,
Нет роскошных палат,
Нет богатств родовых,
Услаждавших наш взгляд,
Все повержено в прах,
Все затоптано в грязь,
И порвалась на век
С жизнью прошлою связь.
Разлетелись, как дым,
Идеалов мечты,
Нет стремлений былых,
Нет былой красоты.
По насмешке шальной
Беспощадной судьбы -
Мы невольники бед,
Лиходеев рабы.
И в изгнаньи томясь,
Под жестоким крестом,
В край нездешний идем
Мы во след за Христом.

г Ницца, ]946 г


Грядущее

Гляжу спокойно в даль веков,
Без сожаленья и боязни -
Что для меня мятеж рабов,
Насилья, стоны, кровь и казни,
Ничто не ново под луной -
Гроза пройдет, покой настанет,
И над смирившейся волной
Сиягь, как прежде, солнце станет.
Всему свой срок, своя пора,
Пургу зимы весна сменяет,
И сплав льдяного серебра
Улыбкой знойной расплавляет...
Ударит час - родной слепец
От красных бельм своих прозреет,
И все постигнет наконец,
И козни вражий рассеет.
Крестом саженным осенясь,
Спокойно,вдумчиво и кротко,
Он с правдой установит связь,
И истину запишет четко.
К Европе подлой став спиной,
И углубясь во мглу преданий,
Он вынет гордо быт родной
Из погребов воспоминаний.
Пройдя сквозь грозный строй невзгод
И раскусив нутром обманы,
Начнет зализывать народ
Свои дымящиеся раны.
Он вспомнит набожных Царей,
Их правду, милость и смиренье,
И проклянет поводырей
Богопротивного движенья.
Пройдет неистовый угар,
И жажда зверств и дикой воли,
И то, что буйный сжег пожар,
Отстроит горб покорной голи.
Опять возьмется Божий люд
За ржавый заступ и лопату,
Проснутся знанья, долг и труд,
И брат протянет руку брату.
И будет мир, и будет лад,
Хлеба оденут гладь пустыни,
И чернь найдет зарытый клад
В обломках попранной святыни...
Гляжу спокойно в даль веков,
Без опасений и без страха -
И зрю Россию без оков
В державной шапке Мономаха.

Старый Футог (Сербия) 1927 г.


Русская Голгофа

"Жид и его кагал- это все равно,
что заговор против России"
"Жиды погубят Россию."
Ф.М. Достоевский

Сбылось предсказание Мессии
И " тьма" пересилила "свет"!
Явился Антихрист в России,
Кровавый тиран Бафомет.
Крамолой все царство объято,
Нет буйствам и распрям конца;
Брат поднял десницу на брата,
Сын поднял свой меч на отца.
И режутся русские люди,
И бьются два става врагов;
От слез надрываются люди,
У сирот-малюток и вдов;
Но дьявол не спит и не дремлет:
Он полон коварство и зол;
На Церкви он руку подъемлет:
И рушится Божий престол.
Справляет свой праздник злодей,
Сжигая культуру в огне,
И новый удар иудеи Готовят
Христовой стране.
Народ обратился в лагуну,
Он прет из далекой глуши.
Китаец спасает коммуну,
Пируют в Кремле латыши.
Трепещут от стонов застенки.
За пыткою пытка спешит,
И выкрик неистовый: " к стенке!"
Из дьявольской пасти звучит.
Ликует Антихрист-Иуда,
Довольный успехом побед:
Свершилось вселенское чудо,
И царства христьянскаго - нет!
Гремит сатана батогами
И, в пляске над грудой гробов,
Кровавой звездой и рогами
Своих награждает рабов.
И воинство с "красной звездою"
Приняв роковую печать,
К кресту пригвождает с хулою
Несчастную Родину-Мать!

Пароход Румянцев.
6-ое Сентября 1920г. Белый Крым


Красное знамя

"Деньги и революция начертаны на
скрижалях этого презренного народа!"
Веспасиан

Кровавое знамя! крамольное знамя!
Эмблема разбойничьих грез!
В тебе сочеталось погромное пламя
С пучиной страданий и слез.

Тобой обманули лжецы-иудеи
Доверчивый ум христиан,
Назвав преступление - триумфом идеи
И правдой - коварный обман.

С тех пор, под кровавой эгидой твоею,
Рабочий, мужик и солдат
Шли братской войною, на радость еврею,
На пышные зданья палат.

И рушились в бездну великие троны,
И чернь проклиная Христа,
Срывала порфиры, топтала короны,
Глумясь над святыней креста.

Миры преклонялись пред дьявольской силой,
И жизнь приносила ей дань;
И нагло алела над братской могилой
Кровавая, красная ткань.

Свершали преступное дело злодеи:
Сбывалась Иуды мечта.
Так мстили и мстят христианам евреи
За веру в ученье Христа.

Идут и проходят века за веками,
Враждует с народом народ,
И кровь христианская льется реками
За призрак сионских свобод.

И старых кумиров свалив с пьедестала
И капищем сделав свой храм,
Все золото мира рабами Ваала
Сдается еврейским ворам.

Проклятое знамя! жидовское знамя!
Эмблема страданий и слез!
В тебе сочеталось погромное пламя
С коварством разбойничьих грез!

г. Феодосия
16 сентября 1920 г.


Жидовин

И много понтийских Пилатов,
И много презренных Иуд
Отчизну свою распинают,
Христа своего предают!..
Граф А.К. Толстой

По русскому вольному краю,
Верхом на двуногом осле,
Народный герой разъезжает
С проклятым клеймом на челе.

На нем пулеметные ленты,
Жидовский простой лапсердак,
Винтовка, ручные гранаты
И красный дурацкий колпак.

Он едет и в ведро и в стужу,
Он едет и ночью и днем.
Болтаются красные тряпки,
Бубенчики пляшут на нем.

Куда богатырь не приедет,
Везде ему царский почет.
Честит его хлебом и солью
Свободный российский народ.

Гогочут подростки и бабы,
Толпясь и вертясь вкруг него;
За штоф с самогонкой сажают
И слушают речи его.

И всюду сбирает он вече,
Сгоняя на площадь людей:
Зовет к грабежам и насилью
Во имя свободных идей.

Пророчит им рай коммунизма,
"Товарищам" счастье сулит,
Землей голытьбу наделяет,
Буржуям расправой грозит.

Смеется он нагло над верой,
Кощунство с святыней творит,
Насилует совесть людскую
И Бога открыто хулит.

Он злобу в толпе распаляет,
Он алчность плодит в торгаше
И будит свирепого зверя
В юродивой, темной душе.

Разносятся пьяные крики;
Гудит заунывный набат;
Идут обитатели хижин
Войной на владельцев палат.

Клокочет вражда вековая;
Беснуется пьяный народ;
Сбылись предсказания Кагала -
Нет Бога, Царя и господ!

С торгов продается Россия;
Проклятьями дышат уста;
И вновь распинают евреи
На новой Голгофе Христа.

Хохочет злодей-самозванец,
Гарцуя на сером осле:
Теперь он хозяин всесильный
В святом златоглавом Кремле.

Колпак он бросает дурацкий,
Сломив векового врага,
И кажет бесовские знаки -
Залитые кровью рога.

И нагло кричит, издеваясь:
"Примите ж мою благодать;
Скорей батожьем добивайте
В крови распростертую Мать!

Ко мне, мои верные слуги,
Великая, вольная новь!
Из кубка железного пейте
Священную русскую кровь.

Забудьте величье и славу
Далеких, отживших времен,
Заветы народных героев
И память их светлых имен:

Пирует жидовское племя,
Глумясь над святыней Креста,
Глумясь над распятой Россией,
Россией Царя и Христа!..

Королевство С. Х. С. 1921 г.

Saturday, June 9, 2012

არსენი ნესმელოვის პოეზიიდან

არსენი ნესმელოვი (არსენი ივანეს ძე მიტროპოლსკი) დაიბადა 1889 წლის 8 ივნისს (ძვ. სტ.) მოსკოვში, სწავლება გაიარა მოსკოვის მეორე და ნიჟეგოროდის არაკჩეევის სახელობის კადეტთა კორპუსებში. მეფის არმიის ოფიცრის, პორუჩიკის წოდებით გაატარა მთელი ახალგაზრდობა პირველი მსოფლიო ომის სანგრებში, შემდეგ _ თეთრ გვარდიაში, ადმირალ კოლჩაკისა და შემდეგ კი შორეული აღმოსვლეთის რესპუბლიკის ჯარებში. მონაწილეობდა ყინულოვან ლაშქრობაში. შორეული აღმოსვლეთის რესპუბლიკის დამარცხებისა და რუსეთის შორეულ აღმოსავლეთში საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების შემდეგ ცხოვრობდა ვლადივოსტოკში ОГПУ-ის (საგანგებო სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს _ მაშინდელი უშიშროების) მეთვალყურეობის ქვეშ ქალაქიდან გამგზავრების უფლების გარეშე; 1924 წელს, დროზე შეიტყო რა ახალი ხელისუფლების მიერ ყოფილ თეთრგვარდიელებზე ანგარიშსწორების მზადების შესახებ, გაიქცა ვლადივოსტოკიდან სამ მეგობართან ერთად. დაბურული ტაიგის, საბჭოთა კავშირ-ჩინეთის საზღვრისა დ ბანდიტებით სავსე გაოლიანის ჯუნგლების გავლით ოთხმა ლტოლვილმა სასწაულებრივად შესძლო მიეღწია ხარბინამდე _ რუსული ემიგრაციის მთავარ შორეულაღმოსავლურ ცენტრამდე.

ემიგრაციაში ნესმელოვის პოეტურმა ნიჭმა ამოხეთქა განსაკუთრებული ძალით: იგი გადაიქცა ერთერთ საუკეთესო რუს შორეულაღმოსავლურ პოეტად, „რუსული ხარბინის სალამურად“ («Бояном русского Харбина»), როგორც უწოდეს მას ემიგრანტულ ლიტერატურულ წრეებში. მის ნაწარმოებებს ბეჭდავდნენ არა მხოლოდ ჩინეთში მყოფი რუსული ემიგრაციის გამოცემებში, არამედ ევროპაშიც, და თვით საბჭოთა ჟურნალშიც კი „ციმბირის სინთლეები“ ნოვოსიბირსკში («Сибирские Огни», 1927-1929 წლებში, შესაბამისი საცენზურო სიფრთხილის დაცვით). მაგრამ ბოლშევიკური რეჟიმის მიერ მის მიმართ გამოტანილი განაჩენი, თუმცა კი „21 წლის დაგვიანებით“, მაგრამ მაინც მისწვდა პოეტს: საბჭოთა ჯარების ხარბინში შესვლის შემდეგ, 1945 წლის აგვისტოში, ნესმელოვი დაპატიმრებულ იქნა და გადმოყვანილ საბჭოთა კავშირში, სადაც დაახლოებით ერთი თვის შემდეგ, ციხის საკანში გროდეკოვში (ვლადივოსტოკის ახლოს), შეწყდა კიდეც მისი ამქვეყნიური სიცოცხლე.

* * *

ასეთი წერილია გამოქვეყნებული რუსულ „ინტერნეტ“-საიტზე «Песни Русского Воскресения» XX ასწლეულის ერთერთი უდიდესი რუსი პოეტისა და მგზნებარე მამულიშვილის არსენი ივანეს ძე მიტროპოლსკის შესახებ. ქვემოთ ჩვენი ჟურნალის მკითხველს ვთავაზობთ საქართველოში დღემდე უცნობი ამ საოცრი ადამიანისა და პოეტის საკუთარი მეფისა და სამშობლოსადმი უდიდესი სიყვარულით ანთებულ ლექსებს. ღმერთსა ვთხოვთ, ნათელში მოიხსენიოს არსენი მიტროპოლსკის სული, ურჯულო და ღმერთმებრძოლი ხელისუფლებისგან მოწამეობრივად აღსრულებული ასეულობით ათასი რუსი და სხვა მართლმადიდებელი ადამიანის სულებთან ერთად.

ირაკლი ხართიშვილი


რჩეული ლექსები


ЦАРЕУБИЙЦЫ

Мы теперь панихиды правим,
С пышной щедростью ладан жжем,
Рядом с образом лики ставим,
На поминки Царя идем.
Бережем мы к убийцам злобу,
Чтобы собственный грех загас,
Но заслали Царя в трущобу
Не при всех ли, увы, при нас?
Сколько было убийц? Двенадцать,
Восемнадцать иль тридцать пять?
Это ж надо такому статься:
ГОСУДАРЯ -- не отстоять!
Только горсточка этот ворог,
Как пыльцу бы его смело:
Верноподданными -- сто сорок
Миллионов себя звало.
Много лжи в нашем плаче позднем,
Лицемернейшей болтовни, --
Не на всех ли отраву возлил
Некий яд, отравлявший дни.
И один ли, одно ли имя --
Жертва страшных нетопырей?
Нет, давно мы ночами злыми
Убивали своих Царей.
И над всеми легло проклятье,
Всем нам давит тревога грудь:
Замыкаешь ли, дом Ипатьев,
Некий давний кровавый путь?


В ЭТОТ ДЕНЬ

В этот день встревоженный сановник
К телефону часто подходил,
В этот день испуганно, неровно
Телефон к сановнику звонил.
В этот день, в его мятежном шуме,
Было много гнева и тоски,
В этот день маршировали к Думе
Первые восставшие полки!
В этот день машины броневые
Поползли по улицам пустым,
В этот день... одни городовые
С чердаков вступились за режим!
В этот день страна себя ломала,
Не взглянув на то, что впереди,
В этот день царица прижимала
Руки к холодеющей груди.
В этот день в посольствах шифровали
Первой сводки беглые кроки,
В этот день отменно ликовали
Явные и тайные враги.
В этот день... Довольно, Бога ради!
Знаем, знаем, -- надломилась ось:
В этот день в отпавшем Петрограде
Мощного героя не нашлось.
Этот день возник, кроваво вспенен,
Этим днем начался русский гон, --
В этот день садился где-то Ленин
В свой запломбированный вагон.
Вопрошает совесть, как священник,
Обличает Мученика тень...
Неужели, Боже, нет прощенья
Нам за этот сумасшедший день?!


* * *

Пели добровольцы. Пыльные теплушки
Ринулись на запад в стукоте колес.
С бронзовой платформы выглянули пушки.
Натиск и победа! или -- под откос.
Вот и Камышлово. Красных отогнали.
К Екатеринбургу нас помчит заря:
Там наш Император. Мы уже мечтали
Об овобожденьи Русского Царя.
Сократились версты, -- меньше перегона
Оставалось мчаться до тебя, Урал.
На его предгорьях, на холмах зеленых
Молодой, успешный бой отгрохотал.
И опять победа. Загоняем туже
Красные отряды в тесное кольцо.
Почему ж нет песен, братья, почему же
У гонца из штаба мертвое лицо?
Почему рыдает седоусый воин?
В каждом сердце -- словно всех пожарищ гарь.
В Екатеринбурге, никни головою,
Мучеником умер кроткий Государь.
Замирают речи, замирает слово,
В ужасе бескрайнем поднялись глаза.
Это было, братья, как удар громовый,
Этого удара позабыть нельзя.
Вышел седоусый офицер. Большие
Поднял руки к небу, обратился к нам: --
Да, Царя не стало, но жива Россия,
Родина Россия остается нам.
И к победам новым он призвал солдата,
За хребтом Уральским вздыбилась война.
С каждой годовщиной удаленней дата;
Чем она далече, тем страшней она.


МОСКВА ПАСХАЛЬНАЯ

В тихих звонах отошла Страстная,
Истекает и субботний день,
На Москву нисходит голубая,
Как бы ускользающая тень.
Но алеет и темнеет запад,
Рдеют, рдеют вечера цвета,
И уже медвежьей теплой лапой
Заползает в город темнота.
Взмахи ветра влажны и упруги,
Так весенне-ласковы, легки.
Гаснет вечер, и трамваев дуги
Быстрые роняют огоньки.
Суета повсюду. В магазинах
Говорливый, суетливый люд.
Важные посыльные в корзинах
Туберозы нежные несут.
Чтоб они над белоснежной пасхой
И над коренастым куличом
Засияли бы вечерней лаской,
Засветились розовым огнем.
Все готово, чтобы встретить праздник,
Ухитрились всюду мы поспеть,
В каждом доме обонянье дразнит
Вкусная кокетливая снедь.
Яйца блещут яркими цветами,
Золотится всюду "Х" и "В", --
Хорошо предпраздничными днями
Было в белокаменной Москве!
Ночь нисходит, но Моска не дремлет,
Лишь больные в эту ночь уснут,
И не ухо даже -- сердце внемлет
Трепету мелькающих минут!
Чуть, чуть, чуть -- и канет день вчерашний,
Как секунды трепетно бегут!..
И уже в Кремле, с Тайницкой башни
Рявкает в честь праздника салют.
И взлетят ракеты. И все сорок
Сороков ответно загудят,
И становится похожим город
На какой-то дедовский посад!
На осколок Руси стародавней,
Вновь воскресший через триста лет...
Этот домик, хлопающий ставней --
Ведь таких давно нигде уж нет!
Тишина арбатских переулков,
Сивцев Вражек, Балчуг -- и опять
Перед прошлым, воскрешенным гулко,
Век покорно должен отступать.
Две эпохи ночь бесстрастно вместит,
Ясен ток двух неслиянных струй.
И повсюду, под "Христос воскресе",
Слышен троекратный поцелуй.
Ночь спешит в сияющем потоке,
Величайшей радостью горя,
И уже сияет на востоке
Кроткая Воскресная заря.


СУВОРОВСКОЕ ЗНАМЯ

Отступать! -- и замолчали пушки,
Барабанщик-пулемет умолк.
За черту пылавшей деревушки
Отошел Фанагорийский полк.
В это утро перебило лучших
Офицеров. Командир сражен.
И совсем молоденький поручик
Наш, четвертый, принял батальон.
А при батальоне было знамя,
И молил поручик в грозный час,
Чтобы Небо сжалилось над нами,
Чтобы Бог святыню нашу спас.
Но уж слева дрогнули и справа, --
Враг наваливался, как медведь,
И защите знамени -- со славой
Оставалось только умереть.
И тогда, -- клянусь, немало взоров
Тот навек запечатлело миг, --
Сам генералиссимус Суворов
У святого знамени возник.
Был он худ, был с пудреной косицей,
Со звездою был его мундир.
Крикнул он: "За мной, фанагорийцы!
С Богом, батальонный командир!"
И обжег приказ его, как лава,
Все сердца: святая тень зовет!
Мчались слева, набегали справа,
Чтоб, столкнувшись, ринуться вперед!
Ярости удара штыкового
Враг не снес; мы ураганно шли,
Только командира молодого
Мертвым мы в деревню принесли...
И у гроба -- это вспомнит каждый
Летописец жизни фронтовой, --
Сам Суворов плакал: ночью дважды
Часовые видели его.


В СОЧЕЛЬНИК

Нынче ветер с востока на запад,
И по мерзлой маньчжурской земле
Начинает поземка, царапать
И бежит, исчезая во мгле.
С этим ветром, холодным и колким,
Что в окно начинает стучать, --
К зауральским серебряным елкам
Хорошо бы сегодня умчать.
Над российским простором промчаться,
Рассекая метельную высь,
Над какой-нибудь Вяткой иль Гжатском,
Над родною Москвой пронестись.
И в рождественский вечер послушать
Трепетание сердца страны,
Заглянуть в непокорную душу,
В роковые ее глубины.
Родников ее недруг не выскреб:
Не в глуши ли болот и лесов
Загораются первые искры
Затаенных до сроков скитов,
Как в татарщину, в годы глухие,
Как в те темные годы, когда
В дыме битв зачиналась Россия,
Собирала свои города.
Нелюдима она, невидима.
Темный бор замыкает кольцо.
Закрывает бесстрастная схима
Молодое, худое лицо.
Но и ныне, как прежде, когда-то,
Не осилить Россию беде.
И запавшие очи подняты
К золотой Вифлеемской звезде.


Тихвин

Городок уездный, сытый, сонный,
С тихою рекой, с монастырём, -
Почему же с горечью бездонной
Я сегодня думаю о нём?
Домики с крылечками, калитки.
Девушки с парнями в картузах.
Золотые облачные свитки,
Голубые тени на снегах.
Иль разбойный посвист ночи вьюжной,
Голос ветра, шалый и лихой,
И чуть слышно загудит поддужный
Бубенец на улице глухой.
Домики подслеповато щурят
Узких окон желтые глаза,
И рыдает снеговая буря.
И пылает белая гроза.
Чье лицо к стеклу сейчас прижато,
Кто глядит в оттаянный глазок?
А сугробы, точно медвежата,
Все подкатываются под возок.
Или летом чары белой ночи.
Сонный садик, старое крыльцо,
Милой покоряющие очи
И уже покорное лицо.
Две зари сошлись на небе бледном,
Тает, тает призрачная тень,
И уж снова колоколом медным
Пробужден новорожденный день.
В зеркале реки завороженной
Монастырь старинный отражён...
Почему же, городок мой сонный,
Я воспоминаньем уязвлён?
Потому что чудища из стали
Поползли по улицам не зря,
Потому что ветхие упали
Стены старого монастыря.
И осталось только пепелище,
И река из древнего русла,
Зверем, поднятым из логовища,
В Ладожское озеро ушла.
Тихвинская Божья Матерь горько
Плачет на развалинах одна.
Холодно. Безлюдно. Гаснет зорька,
И вокруг могильна тишина.

Friday, June 1, 2012

ქართული საზოგადოება საქართველოს რუსეთთან შეერთების ხანაში

 (ნაწილი II)

XIX საუკუნის მეორე ნახევრის ცნობილ ქართველ მოღვაწეს პ ლ ა ტ ო ნ ი ო ს ე ლ ი ა ნ ს ასევე მოყვანილი აქვს მრავალი საყურადღებო სურათი იმდროინდელი ქართლ-კახეთის სამეფოს მდგომარეობის გამოსახატად. ქვემოთ მოვიყვან ორ ასეთ მონათხრობს:

“სიმრავლე ძეთა და ასულთა მეფისა ძისა გიორგისა და ესრეთივე სიმრავლე სამთა ცოლთაგან ძეთა და ასულთა ირაკლისა, იყო მიზეზი სამეფოისა სახლისათვის კეთილისა და ბოროტისა. ნაყოფი კეთილი ესრეთისა შვილთა სიმრავლისა იყო ესე, რომელ დაშორებული ძველად ქართლი და კახეთი შეერთდა უფრო მტკიცედ. სასახლემან მეფისამან მოითხოვა ქართლიდამ, რომელიცა უწოდებდა აქამდე მეფესა ირაკლის კ ა ხ თ - ბ ა ტ ო ნ ს ა, და ა რ ა მ ე ფ ე ს ა, სასძლონი და მეფისა ასულნი მოიძიებდენ თვისთა საქმროთა ქართლისა თავადთა სახლთაგან. დაი მეფისა ირაკლისა ანნა, იყო ცოლი დიმიტრისა ყაფლანიშვილისა; მეფის ასული, დაი გიორგისა თამარ, მიათხოვეს სარდარსა დავით ორბელიანსა; ქეთევან მეფის ირაკლის ასული მუხრანის ბატონსა იოანეს, მეფის ირაკლის ასული მარიამ დავით ციციშვილსა; მეფის ძის გიორგის ასული სოფიო თარხნიშვილსა ლუარსაბს; მისივე ქალი რიფსიმე ჩოლაყაშვილსა დიმიტრის. ესრეთვე მიიყვანეს მეფის ძეთა ცოლად: თეიმურაზმან ოთარ ამილახვრისა ქალი ელენე; ფარნაოზმან ელიზბარ ერისთავის ასული ანნა.

ესრეთ დაკავშირდა ქართლი და კახეთი ერთობითა თავადთა და სამეფოისა სახლისა მძახლობითა და მოყვრობითა. ამან კავშირმან დაავიწყა ქართლისა მეფისა გვარი, დაშთენილი რუსეთსა 1724 წლიდამ; ამან ერთობამან ნათესაობითმან მოსპო თქმულობა ქართლისა ერისა: ი რ ა კ ლ ი მ ა მ ა კ ა ხ ე თ ი ს ა დ ა მ ა მ ი ნ ა ც ვ ა ლ ი ქ ა რ თ ლ ი ს ა. მეორის მხრითა სიმრავლემან ძეთა და ასულთა დაბადეს ურჩება და მედიდურება სახლისა მწევრთა შორის, სადაცა იყოფოდა მეფის ასული რძლად და ანუ რომლისაგანცა წარიყვანდნენ მეფის ძენი ქალთა სასძლოდ თვისად. თავადნი ესენი, დამოკიდებულნი მოყვრობითა მეფეთა თანა, არღა ემორჩილებოდენ მეფისა მოხელეთა, რომელნიცა იყვნენ მდივან-ბეგად, მდივნად, მოურავად, ციხეთა მცველად და სხვად სამეფიოსა საქმეთა განმგედ. დასუსტდა ჰაზრი და მნიშვნელობა პირმშოობისა; ეცინოდენ მემკვიდრეობასა; არა პატივსცემდენ პირველობასა და თვითეული წევრი სამეფოისა სახლისა გონებდა თავსა თვისსა მეფობისათვის განმზადებულად. სჯული არღა სჯულობდა სამეფოში, სადაცა უფლებდენ მეფის ძენი და კარისკაცნი მათნი.

განმრავლებულთა ძეთა თვისთა (ერეკლე II) დაუნიშნა საცხოვრებელად და განსაგებელად ადგილნი და თემნი: მეფის ძეს გიორგის ბორჩალო და ყაზახის ნაწილი; იულონსა ქსნის ადგილები (რადგანაც ერისთავიანთ მიეღოთ ქსანი); ვახტანგსა ანუ ალმასხანსა არაგვი და სხვათა სხვანი ადგილნი. თვით მიზეზი მეფის ძისა ალექსანდრესი ლტოლვისა სპარსეთად, ჯერეთ პირველად მამისავე თვისისა დროს, იყო ესე, რომელ არა უბოძა მამამან ირაკლი საკმაო საცხოვრებელად საუფლისწულო.

ესრეთსა უსწოროსა განწილვსა შეუდგნენ უწესოებანი, შფოთნი, და დიდნი აღრეულობანი. მეფის ძე გიორგი, ვითარცა მემკვიდრე, მორიდებული შფოთთა, მიენდობოდა მამისა ნებასა და შორით ხედვიდა ძმათა სისუსტესა მიტაცებისათვის მემკვიდრეობისა და აღრეულობათა მათ, რომელნიცა ამწარებდნენ მოხუცსა მამასა; თვით ირაკლი მოხუცებისა გამო და დედოფლისა გამო დედინაცვლისა პირმშოისა გიორგისათვის იყოფებოდა მერყეობასა და აგრილებდენ გულსა მისსა გიორგისადმი. ესრეთსა მდგომარეობასა მყოფი მეფის ძე გიორგი, დაშორებული ძმათა, ცხოვრობდა ცალკედ და მყუდროდ. შთაგონებითა დედოფლისა და ძეთა მისთა, მეფეცა ირაკლი მიიყვანეს მას მდგომარეობასა, რომელ სიძესა მისსა სარდალსა და სალთხუცესსა დავით ყაფლანიშვილსა, თამარისა მეუღლესა, მოუღო მეფემან სალთხუცობა და მიუბოძა ესე სიძესა თვისსა მუხრანის ბატონსა იოანეს. ესრეთმან მეფის მოქცევამან მოსწყლო გული მეფის ასულისა თამარისა, რომელიცა მწუხარებისა ელდითა გარდაიცვალა 1786 წელსა. _ (თავი X).

მასვე დღეს ხოდაშნისა წინამძღვარი იოანიკე ბერძენი, თაზოს ჭალაკელი და მხნე და მეომარი და ამისთვის პატივცემული გარდაცვალებულისა მეფისაგან, მოვიდა თელავს და მოართვა სეფისკვერი. განმხიარულებულმან მეფემან მიიღო ხელთაგან მისთა კურთხევა და ჩვეულებისამებრ მეფისა შემდგომად სიტყვათა: სახელითა მამისათა და ძისათა და სულისა წმიდისათა, _ თვით იტყოდა და ბრძანა: „ამინ“ ხმითა დიდითა.

მიიწვია წინამძღვარი სადილად და ესაუბრა მრავლად ბრძოლათათვის მისგან ნახულთა პირისპირ ლეკთა. 25 წელიწადსა სადმე იმყოფებოდა კახეთსა და იყო ყოვლად ქართველი. „მამაო იოანიკე, _ უბრძანა მეფემ. _ იყავ ერთგული ჩემიცა, ვითარცა იყავ მამისა ჩემისა, არა ვინ გამოგიცვალოს გული ჩემზედა; ნუ მიეტაცინები მტერთა ჩემთა“.

მწუხრისა შემდგომად წარვიდა იოანიკე და იხილა დედოფალი დარეჯან ძაძითა მოსილი და მგლოვარე მეფისათვის. დედოფალმან უბრძანა ყვედრებად საგონებელი სიტყვა, დავიწყებისათვის მეფისა გარდაცვალებულისა წყალობათა; და იგი იმართლებდა თავსა და მოახსენებდა სიტყვათა შესაბამთა: „ერთგული მეფისა ირაკლისა ჩემისა მწყალობელისა, _ იტყოდა იოანიკე, _ ვარ ერთგული პირმშოისა მისისა შვილისა; ბატონო დედოფალო, ნუ ამღვრევთ მეფობასა, მოგახსენებთ ერთგულობით: მეფობა არის პირმშოისა შვილისა, ესრეთ ყოფილა და არის ყოველგან. როგორ გნებავსთ, უმცროსი ძმა ექმნეს მეფედ და უფროსსა წაერთვას. _ მტერი გარეგანი კარსა გადგიან და ახლა აპირებ, მტრობა და შფოთი შინაცა დაბადონ; _ ესენი მრჩეველნი არიან ცუდნი კაცნი. ინებეთ და დატუქსეთ იგინი. _ საუბარსა მისსა ზედა იყო დუმილი ქალთა და კაცთა, დედოფლისა მეინახეთა და თვით დედოფალმან არა ბრძანა არა რაიმე წინააღმდეგი მეფის გიორგისათვის. _ (თავი CI).

ამბავსა ამას დაურთო ამბავი მანვე გოგია ბარათაშვილმან _ ქალაქი ამ დროს დამშეული იყო და პური ვერ შემოდიოდა ადვილად ამ ქალაქშიო. მეფესა გაეგზვნა ეშიკასბაში გიორგი ციციშვილი და მალხაზ ამირეჯიბი, ნაზირი კათოლიკოსისა ნიკოლოოზ ელიოზიშვილი მოსაშველებელად პურისა; ეგრეთვე ყაზახ-ბორჩალოში გაგზავნა იოსებ კალატოზიშვილი, თარუა არღუთაშვილი და ჰუსეინ-ჰაჯი. ამათ თითქოს განგებ შეთქმითა, ერთ დღეს შემოიტანეს თფილისში 320 ურემი ქართლიდამ და 400 ყაზახ-ბორჩალოდამ. გაივსო ბაზარი პურითა, ჩამოვარდა სიიაფე, და გაიძღო ქალაქმა კუჭი. მცხოვრებნი თფილისელნი ადიდებდენ მეფესა და ჰგიობდენ მაგიებელთა მისთა. _ მარილიცა შეძვირებული იყო და ამისთვის წარგზავნა პავლე მელიქიშვილი და ქალაქისა ნაცვალი სურგუნაშვილი ყულფისაკენ, რომელთაცა წარიღეს ბრძანება მეფისა ყაზახისა და ბორჩალოს სულთნებთან. ესენი წარუძღვენ და მოიტანეს ერთს თვეზედ 200 ურემი და 700 აქლემებითა მარილი მრავლად. „დიდად ბეჯითად მეფობდა, _ იტყოდა იგი გოგია, _ მაგრამ ძმები და მხლებელნი მათნი აშფოთებდნენო. ძრწოდენ ყოველნივე, მეფისაგან იშიშოდენ ძლიერ, მაგრამ არ დასცხრებოდენ ხოლმეო. მიკვირს ეხლაცა მოთმინება და სულგრძელობა მეფისაო. ყმაწვილი ვიყავი, ხმა არ მქონდა დიდკაცებშიო, მაგრამ მესმოდა კარგად ყოველივეო და ბევრჯერ დავფიქრდები ეხლაც და ვიტყვი: რად სჩადიოდენ ასეო? რა კაცნი იყვნენო? რას ეძიებდნენო? სამგლე გოჭივით ატეხილი იყო დიდი და პატარაო!

მართლად იტყვიანო: ღმერთი რომ კაცსა გაუწყრება, პირველად ჭკვას წაართმევსო. იმ დროს აღარვინ იყო რიგიანი კაცი, აღარც სარდალი, აღარც სალთხუცესი, აღარც მწერალი, აღარც მდივანბეგი და აღარც მღვდლმთავარი. ჭეშმარიტად ვიტყვი მხოლოდ ამას, რომ მეფე გიორგი თვით იყო სწორეთ ჭკვიანი, თვით სარდალი, თვით მსაჯული და თვით მღვდელმთავარიო“.

ამბავი ესე მიამბო თვით გოგიამან _ (არა ვუწოდებ გიორგი, რადგან ამა სახელითა „გოგია“ იგი იყო ცნობილი); როდესაც 1847 წელსა მიჩვენა მან ბირთვისისა ციხე დაწვრილებით და ვიყავი მასთან სტუმრად ერთსა ღამესა, ოხვრითა მითხრა მან: „ესრეთისა სიმაგრისა მქონე ქვეყანა, და რავდენი ამისთანა არიან სომხითისაკენ, როგორ უნდა წამხდარიყოო. ჭეშმარიტად ცოდვისა მოგვევლინაო და მტერმან ასე გაგვაქროო!“

ჭეშმარიტია თქმულობა მისი ესე უკანასკნელი და აქა მოსძებნის მეისტორიე წახდენისა მიზეზსა. წინასწარმეტყველისა პირითა მასვე იტყვის ღმერთი, განმგე მეფეთა და მეფობისა. წარვედი და არქვი, _ უბრძანა ღმერთმან ისაიას, _ ერსა ჩემსა ისრაილსა: „არა ვიყო მე წინამძღვრად ერისა ჩემისა: რამეთუ ენანი მათნი უსჯულოებენ და უფლისა მიმართ ურწმუნოებენ“.

ნუ დამცინებენ თქმასა ამას მკითხველნი შრომის ამის ჩემისა. მიიღონ ჰაზრი ესე ანუ თქმულად ტაციტისაგან, რომელიცა ვითარცა წარმართი _ ესრეთვე ეძიებდა რომელთამე დაცემისა მიზეზთა; ანუ თქმულად გიბბონისაგან მეისტორიეს დეისტისა, ანუ თქმულად ბოსვეტისაგან და მიშლესაგან _ ისტორიისა ფილოსოფიურად მწერალთა. მე ვიტყვი წინასწარმეტყველისაგან თქმულსა: მიიღონ სარწმუნოებასა ზედა მერყევთა ანუ ურწმუნოთა ჰაზრი მისი, ვითარცა თქმული კაცისაგან გონიერისა, მამულისა თვისისა მოყვარისა, შორს მხედველისა, დაწვრილებით ყოვლისავე გამომეძიებელისა, მთრთოლარისა სამეფოისა და მეფეთათვის თავგანწირულისა, რათა არა გამქრალიყო სარწმუნოება მტკიცე აბრაამისა, ვარსკვლავი ისრაილისა, ძალი და ძლიერება დავითისა, სიბრძნე და მართლმსაჯულება სოლომონისა. აქა კვალად ვსდუმებ. უძლურებამან და დუმილმან კალმისა ჩემისა განაღვიძონ და ასაუბრონ სხვანი...“ _ (თავი CXIII).

ასევე მეტად საყურადღებო უნდა იყოს XIX საუკუნის დასაწყისის ფრანგი კომერსანტისა და დიპლომატის, ჟ ა კ ფ რ ა ნ ს უ ა გ ა მ ბ ა ს შეხედულებანი XIV-XIX საუკუნეთა ქართული საზოგადოების, ასევე საქართველოს რუსეთთან შეერთების შესახებ, რომლის წიგნის პირველი ნაწილიც ასევე ქართულად იქნა ნათარგმნი და გამოცემული 1980-იქანი წლების მეორე ნახევარში. სახელდობრ, იგი აღნიშნავს:

„მოგზაურმა შარდენმა დეტალურად აღწერა შინაური ომები, რომლებიც მრავალი წლის განმავლობაში აჩანაგებდა ამ ბედკრულ ქვეყანას. იმხანად გამარჯვებულნი და დამარცხებულნი ისეთი სისასტიკით უსწორდებოდნენ ერთმანეთს, რომ მსგავს მაგალითებს მხოლოდ სპარსეთის ისტორიაში თუ შევხვდებით. მათი სისასტიკე არ ზოგავდა არც ბავშვებს, არც მოხუცებს, არც სქესსა და არც სილამაზეს.

სამეგრელოს ერთერთ ყველაზე დიდ ხელისუფალთაგან ლევან დადიანი მოიხსენიება, რომელიც 1650-იან წლებში მეფობდა. იგი გაეყარა აფხაზთა მთავრის ახალგაზრდა, ტურფა და ჭკვიან ასულს და ვიდრე მამამისს უკან მიჰგვრიდა, დადიანმა ქალს ცხვირი, ყურები და ხელები დააჭრა. შემდეგ მან ცოლი წაართვა საკუთარ ბიძას, რომელიც დიდი ხნის განმავლობაში მისი მეურვე იყო და ვისი წყალობითაც საკუთარი გვირგვინი ჰქონდა შენარჩუნებული.

რაც შეეხება იმერეთს, სულ მცირე დროის განმავლობაში აქ ერთმანეთის მონაცვლეობით მეფობდნენ ბაგრატი, ვახტანგი, ვამეყი და არჩილი, რომელთაც რიგრიგობით დასთხარეს თვალები ან მოკლეს. ერთ-ერთმა მათგანმა. კერძოდ, ბაგრატმა, კვლავ დაიბრუნა ტახტი, საკუთარი ხელით განგმირა ტახტიდან გადაყენებული წინამორბედი, ამოჰკვეთა მას გული, ხელებით დასრისა და გაუგონარი სიფიცხით შეპყრობილმა იგი ნაკუწ-ნაკუწ დაგლიჯა. ასეთ საშინელებებს რომ გაიგებ, ადამიანს სურვილი გებადება ეს უზურპატორები არა მეფეთა, არამედ დიდ ბოროტმოქმედთა შორის მოიხსენიო.

ამ დროიდან მოყოლებული, ვიდრე ამ ქვეყანას რუსები დაეპატრონებოდნენ, არც კია დიდად დასანანი, რომ ისტორიამ არ შემოგვინახა ამ ბედკრული ქვეყნის არც ავკაცთა სახელები და არც ის საშინელი ამბები, რასაც აქ უნდა ჰქონოდა ადგილი.

რაკი მეფეები თავს ასეთი ბარბაროსობის ნებას აძლევდნენ, სავსებით ცხადია, რომ ისინი ქვეშევრდომებს ისე ექცეოდნენ, როგორც საძაგელ ნახირს. აქ ხშირი ყოფილა სხეულის დასახიჩრების შემთხვევები. ზოგჯერ ამ ზომას იმიტომ მიმართავდნენ, რათა ყმების გაქცევები აღეკვეთათ, მაგრამ ზოგჯერ ასევე სჯიდნენ სულ უმნიშვნელო დანაშაულისთვისაც...

იმერეთის უკანასკნელ მეფეს სოლომონი ერქვა. რუსებმა მასზე ეჭვი მიიტანეს და მეფე თბილისში ჩაიყვანეს. აქ იგი სატუსაღოში ჩაამწყვდიეს, მაგრამ ერთგული კაცის თავდადების წყალობით მას გაქცევის სასუალება მიეცა. სოლომონ მეფე ტრაპიზონში გარდაიცვალა, სადაც მას თურქეთის ფაშამ თავშესაფარი მისცა.

როდესაც იმპერატორმა ალექსანდრემ, როგორც მონარქმა იმერეთი დაიკავა, ხოლო სამეგრელოსა და გურიაზე სიუზერენის უფლება განახორციელა, მისი ხელისუფლების პირველი ქმედება იმაში გამოიხატა, რომ მან აკრძალა თურქებისათვის ტყვეთა მიყიდვა, ლაგამი ამოსდო მთავრებისა და ბატონების სისასტიკეს და აუკრძალა მათ სხეულის დამახინჯებისა და სიკვდილით დასჯის კანონის გამოყენება. ამგვარად, ამ მხარისათვის ისეთი სიმშვიდისა და შვების აისი ამობრწყინდა, როგორსაც იგი არასდროს არ ყოფილა ჩვეული.

სწორი წარმოდგენა რომ ვიქონიოთ აზიაში რუსეთისა და ინგლისის მფლობელობის შეფარდებითს სიმტკიცეზე, საკმარისია შედარებულ იქნას ამ ორი სახელმწიფოს მმართველობის სისტემა მათ მიერ დაპყრობილ ქვეყნებში.

რუსები ძირითადად ძალაში ტოვებენ იმპერიასთან შემოერთებული ხალხების კანონებსა და ჩვეულებებს, მაგრამ საკუთარ სიძლიერეში დარწმუნებულნი უყოყმანოდ აუქმებენ ბარბაროსობის ყოვლ ნიშან-წესს.

რაც შეეხება ინგლისელებს, ინდოეთში, მაგალითად, ისინი არ კრძალავენ იქაური ხალხების კანონებსა და ჩვეულებებს. განათლებული ერის წარმომადგენლები, ერისა, რომელსაც თავი მოაქვს ამდენი ქველმოქმედებით, იძულებულნი არიან ყოველ წელს მოითმინონ რელიგიური ფანატიზმის საფუძველზე სიკვდილმისჯილი უამრავი ქვრივი ქალის კოცონზე დაწვის საშინელი სპექტაკლები. თუნდაც ეს ფაქტი ნამდვილად ადასტურებს, რომ ინგლისის ხელისუფლება ინდოეთში არამყარია, ადასტურებს ალბათ იმასაც, თუ რაოდენ ადვილია ქვეყნის დაპყრობა.

აქ წყდება იმ მოვლენათა თხრობა, რომელთა ასპარეზიც კოლხეთი იყო. ამიერიდან რუსეთის უზარმაზარი იმპერიის შემადგენლობაში შესული ეს ქვეყანა, ამჟამად მისი ერთერთი პროვინციათაგანი, ისტორიის კუთვნილებას აღარ წარმოადგენს“.

XIX საუკუნის შუახანებში საქართველოში რამდენჯერმე იმოგზაურა გერმანელმა ბოტანიკოსმა კ ა რ ლ კ ო ხ მ ა, რომელმაც შემდეგ გამოსცა მეტად საინტერესო და საყურადღებო ცნობები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეების შესახებ. ქვემოთ მოვიყვანთ ამონარიდებს მისი ნაშრომიდან „ბრძოლის ველზე გასვლა“, რომელიც შეეხება შამილის წინააღმდეგ რუსული ჯარებისა და ქართული მილიციის ბრძოლების ხანას და, ბუნებრივად, აქ მოტანილი მასალებიც შეეხება აღმოსავლეთ საქართველოს მაშინდელ მდგომარეობას (1850-იანი წლების შუახანები – ი. ხ.). ავტორი ამავე დროს გვიყვება საქართველოში ჩამოსახლებული გერმანებელი კოლონისტების შესახებ (შვაბებისა, ბადენ-ვიურტემბერგიდან) და მათ ყოფაცხოვრებას ადარებს ქართველებისას, რაც მეტად საყურადღებო უნდა იყოს დღევანდელი ქართველი მკითხველისთვის. თავიდან მოვიყვანთ კარლ კოხისეულ მცირე ისტორიულ მიმოხილვას საქართველოს შესახებ. იგი წერს:

“წარმატებით, თუმცა დიდი გაჭირვებით და მსხვერპლის გაღებით შეძლეს ქართველმა ბაგრატიდებმა ყველა შემოსეულ დამპყრობელთა (ძველი სკვითების ქვეყნიდან, სპარსეთიდან, დღევანდელი თურქესტანიდან ანუ დიდი სათათრეთიდან, კასპიის ზღვის გაღმა მხრიდან) წინააღმდეგ ბრძოლებში თავისი დამოუკიდებლობის შენარჩუნება, მაშინ როდესაც სომეხი ბაგრატიდები დიდი ხანია, რაც განდევნეს და მათი ქვეყენა ნახევარ მთვარეს უხრიდა ქედს. მაგრამ როცა თურქეთმა ნელ-ნელა დაიწყო გაქრობა, ქართველმა ბაგრატიდებმაც დაკარგეს თანდათან თავიანთი ძლიერება იმ ბედუკუღმართი დანაწევრების გამო, რომელმაც უკვე ბევრი ქვეყანა მიიყვანა განადგურებამდე. ამ საუკუნის დასაწყისში კი უძლურმა გიორგი მეცამეტემ მისი შემცირებული სამფლობელო ჩრდილოეთის მეფეს უანდერძა. 1801 წელს რუსეთის ჯარი, როგორც უფლებამოსილი მბრძანებელი, შევიდა ბაგრატიდების ძველ ქალაქში.

მარტოოდენ მფლობელობის ფორმალური უფლებით რუსეთი, ცხადია, ვერ ჩათვლიდა თავს ქვეყნის ბატონ-პატრონად. ძველი სამეფო ოჯახის უკანასკნელ შთამომავალთა ნაწილი გამხნევდა, ანდერძი გაუქმებულად გამოაცხადა და აჯანყდა ძალით მოხვეული ბატონობის წინააღმდეგ. თვით ქვეყნის შგნით წარჩინებულთა შორის ორი დაჯგუფება შეიქმნა; ერთნი ფიქრობდნენ რომ მხოლოდ უცხოელის ძლიერ ხელს შეეძლო შინაური დავის დაშოშმინება და ქვეყნისათვის სიმშვიდის მიცემა, მეორენი პირიქით, ყოველგვარი ჩაურევლობის, საკუთარი დამოუკიდებლობის მომხრენი იყვნენ და ბოლო მეფეს ამტყუნებდნენ, ცოტა ხნის წინათ მიღებული მემკვიდრეობის თვითნებურად გადაწყვეტისათვის.

ამ უკანასკნელთა რიცხვს ეკუთვნოდა თვით მეფის ქვრივი. აღშფოთებით უარყო მან ახალი მბრძანებლის მიერ შემოთავაზებული საპატიო მდგომარეობა პეტერბურგში; ყველა მუქარა და თხოვნა უშედეგო აღმოჩნდა. პეტერბურგში კარგად ესმოდათ ის საშიშროება, რომელიც იქმნებოდა დედოფლისა და მისი ვაჟიშვილების თბილისში ყოფნით და ამიტომ მეფემ ბრძანება გასცა, რადაც არ უნდა დასჯდომოდათ, მიეღწიათ მიზნისათვის. ამის შესრულება ერთ ქართველ თავადს დაავალეს და ისიც თხივნით წარუდგა თავის დედოფალს. მაგრამ უშედეგოდ. რა საშუალება არ იხმარა თავადმა, როგორ არ არწმუნებდა დედოფალს, რომ ეს ქვეყნის კეთილდღეობისათვის იყო საჭირო, და რომ აუცილებლობის წინაშე ყოველთვის უკეთესია უკან დაიხიო, ვიდრე მას შეგნებულად საკუთარი დაღუპვა დაუპირისპირო. დედოფლის წინააღმდეგობით და გარეთ მომლოდინე რუსი ოფიცრების მიერ შეწუხებულმა თავადმა მოთმინება დაკარგა და დედოფალს ხელი წაავლო. მაშინ იელვა განიერ კაბაში ჩამალულმა გრძელმა ხანჯალმა და შეძახილით “მოღალატე” უბედურმა დედოფალმა განგირა თავისი ყოფილი ვასალი. შემდეგ მშვიდად ჩაბარდა მტერს თავისი ორი ვაჟიშვილით, რათა სამუდამოდ გამქრალიყო. არავინ იცის, თუ რა ბედი ეწია მეფის ქვრივს; ამბობენ, რომ რუსეთის რომელიღაც ქალაქში ჰყავდათ პატიმრად, სადაც იგი მალე გარდაიცვალა.

ასე ჩამოვიდა (ალბათ სამუდამოდ) უძველესი სამეფო ოჯახი ისტორიის სარბიელიდან ამ ცივილიზებულ საუკუნეში (ასეთად აცხადებენ 19-ე საუკუნეს), რომ შემდეგ ვეღარასოდეს აღედგინა თავისი ძალაუფლება”...

გერმანელი მეცნიერის ამ თხრობაში არის რამდენიმე შეცდომა და უზუსტობა, რომელთაგან განსაკუთრებით აღნიშვნის ღირსად მიგვაჩნია, ჯერ ერთი ის, რომ რუსული ჯარები თბილისში 1801 წელს კი არ შემოვიდნენ აქ რუსეთის იმპერიის ბატონობის დასამკვიდრებლად, არამედ ეგერთა ერთი პოლკი, გენერალ-მაიორ ლაზარევის მეთაურობით, შემოვიდა 1799 წლის ნოემბრის ბოლოს, გეორგიევსკის ტრაქტატის საფუძველზე, ხოლო მეორე პოლკი, დამატებით, გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მეთაურობით, 1800 წლის ზაფხულში თუ შემოდგომაზე, ირანისა და დაღესტნელი ომარ-ხანის ჯარების მხრიდან მოსალოდნელი შეთანხმებული თავდასხმების მოგერიებისთვის. ამის შემდეგ ირანის შაჰმა უკან გაიწვია საქართველოს საზღვრებიდან თავისი ჯარები, ომარ-ხანი კი შემოვიდა კახეთში, მაგრამ საგარეჯოს მახლობლად ნიახურას ველზე რუსულ და გიორგი მეფის ერთგულ ქართულ ჯარებთან ბრძოლაში სასტიკად დამარცხდა და იძულებული შეიქნა საქართველოს გაცლოდა. მასთან ერთად იმყოფენოდა ალექსანდრე ბატონიშვილიც, ხოლო მისი ძმები კი რუს-ქართული ჯარების დამარცხებას ელოდნენ ალექსანდრესა და ომარ-ხანთან შესაერთებლად. და ეს ყველაფერი ხდებოდა გიორგი მეფის სიცოცხლეში. საქართველოს საშინაო მმართველობის შემდგომი ბედის განმსაზღვრელი იყო სწორედ ეს დაუნდობელი და სიძულვილით აღსავსე დაპირისპირება ტახტისთვის ბრძოლაში გიორგი XII-სა და მის ნახევარძმებს შორის, და არა რუსეთის მეფეთა დამპყრობლური მისწრაფებები.

მეორე, გიორგი XII-ის ქვრივი, მარიამ დედოფალი, არ ყოფილა ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთთან შეერთების წინააღმდეგი, არამედ იგი ამ საქმეში მხარში ედგებოდა თავის მეუღლეს. იგი შემდეგ გამოვიდა იმის წინააღმდეგ, რომ გადასახლებულიყო რუსეთის იმპერიის შიდა გუბერნიაში. მაგრამ გიორგი მეფეც ხომ იმისთვის ზრუნავდა, რომ რუსეთის შემადგენლობაში თავისი სამეფოს შეყვანით თავის შთამომავლობა ისევ საქართველოს ტახტზე დაეტოვებინა, მხოლოდ მეფისნაცვლის (“განმგე საქართველოისა”) ტიტულით, რუსეთის იმპერიის კანონებით ქვეყნის მართვის პირობით. ასე რომ, არც გიორგი XII-ს სურდა ბაგრატიონთა ტახტის გაუქმება საქართველოში და თავისი სანათესაოს რუსეთში გადასახლება, ეს თავიდან არც რუსეთის იმპერიის მთავრობას სურდა, მაგრამ ტახტისთვის იმ დაუნდობელმა და სიძულვილით აღსავსე ბრძოლამ გიორგი XII-ის შვილებსა და გიორგის ნახევარძმებს (დარეჯან დედოფლის შვილებს) შორის წარმოშვა შფოთი, ურთიერთბრძოლები და უწესრიგობანი საქართველოში, აგრეთვე განაპირობა დარეჯან დედოფლის ძეთა კავშირები ირანის მმართველ წრეებთან რუსეთის წინააღმდეგ. და სწორედ ეს უწესრიგობანი, შინაბრძოლები და რუსეთის პოლიტიკურ მტრებთან კავშირების გაბმა და ნამდვილი შეიარაღებული ბრძოლა (ნიახურას ველზე 1800 წლის ნოემბერში) იქცა საფუძვლად ქართველ ბატონიშვილთა გადასახლებისთვის რუსეთის შიდა გუბერნიებში.

შემდეგ კარლ კოხი მოგვითხრობს: “პირველ რიგში ისევ შვაბების კოლონიას ვეწვიე, ახალ თბილისს, რომელიც აქედან ჩრდილოეთის მიმართულებით ნახევარი საათის სავალითაა დაშორებული და მტკვრის დაბლობზე მდებარეობს. კოლონია ქართულ ღარიბულ სახლებთან შედარებით, მეტად კარგ სანახაობას წარმოადგენს. გერმანულ კოლონიებს რუსეთის ამიერკავკასიაში დიდი მსგავსება აქვთ იმ კოლონიებთან, რომელიც ფრიდრიჰ დიდმა შვიდწლიანი ომის შემდეგ დააარსა. სახლები თითქმის ყველა ერთსართულიანია. წინიდან პატარა, ხოლო უკანა მხრიდან დიდი ბაღი აკრავს, რომელშიაც ბოსტნეული მოჰყავთ და ყვავილები და ხეხილი აქვთ გაშენებული. ყოველი ოჯახი ცალკე ცხოვრობს თავის პატარა სახლში და მას ოჯახის სიდიდის მიხედვით აწყობს.

ჩემი შვაბი თანამემამულენი ისეთი გულღია და ბუნებრივი თავაზიანობით შემხვდნენ, რომ მესიამოვნა. “საღამო მშვიდობისა” და “ღმერთმა გაგიმარჯოს” მესმოდა მარცხნიდან და მარჯვნიდან. ბავშვები მხიარულად თამაშობდნენ და ამით ჩემთვის ისედაც სასიამოვნო ადგილს კიდევ უფრო მიმზიდველს ხდიდნენ. აქვე ახლოს მდებარე ეკლესიიდან მოისმოდა საათის რეკვა...

ქალაქის მახლობლად მცხოვრები კოლონისტები უფრო დიდი პრივილეგიებით სარგებლობდნენ, ვიდრე ქალაქიდან მოშორებით მდებარე კოლონიები: ისინი თავიანთ პროდუქტებს და სხვადასხვა ნაწარმს უფრო სწრაფად და მომგებიანად ყიდდნენ. პირველ რიგში რძით და კარაქით ამარაგებდნენ ქალაქს. რუსულ და ქართულ კარაქთან შედარებით გერმანული კარაქი ყოველთვის ორმაგად ფასობდა. პურსაც გერმანულს ამჯობინებდნენ. ამას გარდა, კოლონიის მცხოვრებლებს ბოსტნეულიც მოჰყავდათ, უმთავრესად კარტოფილი, რომელსაც საკმაოდ ძვირად ჰყიდდნენ...

კიდევ უფრო დიდი ზარალი განიცადა ახალმა თბილისმა იმით, რომ მოსახლეობის შედარებით კულტურულმა ნაწილმა მიატოვა კოლონია და ქალაქში გადასახლდნენ. იქ მათ სხვადასხვა ხელობას მიჰყვეს ხელი, განსაკუთრებით დურგლობას, ხაბაზობას და ხარაზობას, რითაც კარგ შემოსავალს შოულობდნენ. ადგილობრივთან შედარებით მათ მიერ შესრულებული სამუშაო ორმაგად ფასობდა. რუსების მიერ დამზადებული საუკეთესო ფეხსაცმელიც კი გაცილებით ნაკლები ღირდა, ვიდრე გერმანული...

როგორ მოხდა, რომ ადგილობრივი მცხოვრებლები, მას შემდეგ, რაც კოლონისტების ცხოვრება ნახეს (განსაკუთრებით ბოსტნეულის და კარტოფილის მოშენებით მიღებული უპირატესობანი), მაინც ძველებურად სიღარიბეში, ჭუჭყსა და, ჩვენის გაგებით, გაჭირვებაში დარჩნენ. ისინი ოდნავადაც კი არ იწუხებენ თავს, რომ ცოტათი მაინც მიბაძონ კოლონისტებს და თავისი მდგომარეობა გაიუმჯობესონ. გარეუბანში უფრო მიწურ სახლებს ვხვდებით, განსაკუთრებით კუკიასა და ავლაბარში; თვითონ თბილისშიც კი ისეთი სახლებია, რომლებიც 100 წლის წინათ იდგა აქ, დღესაც ხშირად რომ გვხვდება სოფლებში. წლის დასაწყისში, წვიმიანობის დროს ქართველი და სომეხი განაგრძობს ცხოვრებას ისეთ ბინებში, სადაც განუწყვეტლივ ჩამოდის წყალი და არასოდეს არ მოუვა აზრად სახლი ზაფხულში მაინც შეაკეთოს. მაგრამ ერთი კია, ყველაფერი ჩვენი საზომით არ უნდა გავზომოთ და ისეთ ქვეყანაში, როგორიცაა ამიერკავკასია, ყველაფერი ჩვენი მამაპაპური ჩვეულებების მიხედვით არ უნდა მოვითხოვოთ. კულტურა ჯერ არ შეხებია აქაურ გარემოს. მაპატიეთ ასეთი გამოთქმისათვის, მაგრამ იგი ზუსტად გამოხატავს იმ აზრს, რის თქმაც მინდა. აღმოსავლეთში ასი წლის კი არა, ათასი წლის წინანდელი წეს-ჩვეულებებია შემორჩენილი. აღმოსავლეთიდან თურქ-მონღოლთა ტომების შემოსევითაც კი ცოტა რამ შეიცვალა, ვინაიდან მათ დროთა განმავლობაში მცირეაზიელების წეს-ჩვეულებები მიიღეს... სულ სხვა მდგომარეობაა ჩვენთან, ევროპაში, სადაც ჯერ რომაული ჩვეულებები გამეფდა, შემდეგ ქრისტიანულმა რელიგიამ შეცვალა ყველაფერი და ხალხთა გადასახლების წყალობით, ზოგი მანამდის უცნობი რამ შემოიჭრა. ჯვაროსნულმა ომებმაც შემოიტანა ევროპის ყოფაში გარკვეული ცვლილებები. კიდევ უფრო დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა თურქების მიერ კონსტანტინოპლის დაპყრობას, რის შემდეგაც ბევრი ცნობილი აღმოსავლელი გადმოსახლდა დასავლეთში და თავისი მაღალი განათლებით ლათინელ და გერმანელ ხალხებზე უდავოდ დიდი გავლენა მოახდინა. მათი საშუალებით პირველი მუდმივ კავშირში იმყოფებოდა მეორესთან, ამიტომ გასაკვირი არ არის, რომ მთელ ევროპაში, საბოლოო ჯამში, თანდათან თანაბარი მდგომარეობა და აზროვნების ერთი დონე დამკვიდრდა. ერთნაირმა გაჭირვებამ და ფუფუნებამ იჩინა თავი როგორც დასავლეთში, ისე აღმოსავლეთში. და მით უფრო მეტად იგრძნობოდა ეს, რაც უფრო მაღალი კულტურის დონე ჰქონდა ქვეყანას; უმთავრესად ეს შეეხო ისეთ ქვეყნებს, როგორიცაა: გერმანია, საფრანგეთი და ინგლისი.

აღმოსავლეთის მცხოვრებნი ისეთ განუზომელ გაჭირვებაში ცხოვრობდნენ, რომ მათთან შედარებით ჩვენი მაღალი მთისა და ზემო სილეზიის მკვიდრნი გაცილებით უკეთეს პირობებში იმყოფებოდნენ. ჩვენთან ხშირად ტანჯავს ადამიანს შიმშილი, მაგრამ აღმოსავლეთში უფრო მეტი ხალხი იღუპება გაჭირვების შედეგად. ამით აიხსნება ის გარემოება, რომ აღმოსავლეთში მოსახლეობა განუწყვეტლივ კლებულობს. ჩვენს ღატაკებს, რომლებსაც ზამთარში ერთი ნაჭერი პურიც კი ენატრებათ, ვერ დაანაყრებს ის მცირე რაოდენობის ფეტვის მჭადის ფქვილის ან მაწვნის ის მცირე ულუფა, რომელსაც აღმოსავლელი დღის განმავლობაში ღებულობს. შეძლებული აღმოსავლელიც კი, ჩვენი პირობების მიხედვით, ღარიბულად ცხოვრობს. მთელ მის საკვებს ცოტაოდენი პური და ფეტვის ფაფა შეადგენს. აზიაში მცირე გამონაკლისის გარდა, წარმოდგენა არა აქვთ ისეთ რეგულარულ კვებაზე, როგორიც ჩვენშია. მარხვის დროს ქრისტიანი აზიელი თითქმის შეუკაზმავი ლობიოთი, მცენარეულის ფესვებით, მხალეულითა და ამგვარი საკვებით კმაყოფილდება.

საბოლოო ანგარიშში აღმოსავლელი მაინც უფრო ბედნიერია ევროპელ მცხოვრებლებთან შედარებით; ჯერ ერთი იმიტომ, რომ პირველს უკეთესი ცხოვრება არ უნახავს, და მეორეც, – განსხვავება ისეთი დიდია, რომ აღმოსავლელი იმთავითვე შეგუებულია უკეთესს რომ ვერასოდეს მიაღწევს და მცირედით კმაყოფილდება. იგი გაოცებული შეჰყურებს ფაშას ან რუსი გუბერნატორის ბრწყინვალე გარეგნობას. გახარებულია ამ სანახაობით და ამის შესახებ იმდენხანს ილაპარაკებს, სანამ რაიმე ახალი შთაბეჭდილება არ დაავიწყებს წინანდელ სანახაობას. ზამთარში მას ღამით ოთახის შუაგულში, ცეცხლის პირას სძინავს. ზაფხულში სახურავზე ან სადმე გარეთ ეძებს ღამის გასათევ ადგილს. ბედნიერია თუ ამისათვის ხალიჩა გააჩნია ან ბალიში, რომელიც თავქვეშ შეუძლია ამოიდოს...

მეორე დღეს, სიცხის მიუხედავად, ჩრდილში თერმომეტრი რეომიურით 28 გრადუსზე ნაკლებს არ აჩვენებდა, დავხეტიალობდი ქალაქის ქუჩებში, ქალაქისა, რომელიც ჩვენთვის თანდათან ძვირფასი და საყვარელი ხდებოდა. მე იგი პირველად 1836 წლის ზაფხულის ბოლოს ვიხილე, შემდეგ ამავე წლის ზამთარი აქვე ძალიან სასიამოვნო გარემოცვაში გავატარე. მესამეჯერ, 1837 წლის შემოდგომაზე კარგა ხანს ვცხოვრობდი თბილისში. მეოთხეჯერ 1844 წლის თებერვალში ჩამოვედი აქ და ახლა მეხუთეჯერ ვინახულე ეს საინტერესო ქალაქი (1854 წელს – ი. ხ.). მე არ ვიცი სხვა ადგილი, რომელსაც ჩემზე ასეთი სასიამოვნო შთაბეჭდილება მოეხდინოს იმიტომ, რომ აქ, თბილისში, აღმოსავლური ხასიათი ევროპულის გვერდით საკმაოდ წმინდად არის შემონახული. კონტრასტი აქ ისე მკვეთრად არ გეცემა თვალში, როგორც სხვაგან, რადგან წარჩინებული ქართველები და სომხები უფრო კარგ სახლებს აშენებენ, ვიდრე დანარჩენი აზიელები. კარგია ისიც, რომ რუსებმა ქალაქს ცალკე უბანი მიაშენეს, სადაც მხოლოდ თვითონ ცხოვრობენ. ეს უბანი საკმაოდ მაღალი ციცაბო მთის ძირშია განლაგებული, რომლის ფერდობზეც წმინდა ეკლესია დგას (მამა დავითის მთის ძირას, ახლანდელი რუსთაველის გამზირის დასაწყისში – ი. ხ.). აქ უკლებლივ ყველა სახლი ლამაზად არის აშენებული. რუსების უბანსა (გარეთუბანი) და მტკვარს შორის წარჩინებული ქართველებისა და სომხების სახლებია განლაგებული; აქვეა სხვადასხვა ბაზარი. ყველაზე ლამაზად მაინც მტკვრის ნაპირას ჩამწკრივებული სახლები გამოიყურება, განსაკუთრებით საღამოჟამს, როდესაც მდინარეში ათასფერადი ნათურების სინათლე ირეკლება ხოლმე...

სამართლიანობა მოითხოვს ვაღიაროთ, რომ თბილისმა რუსეთის შემოსვლით ბევრი მოიგო. ეს ეხება მთელს ქვეყანას. მრავალი წლის განმავლობაში შეუძლებელი იყო საღამოობით სანაპიროს გარეუბნისაკენ გასეირნება ისე, რომ ლეკების მხრივ გაძარცვის ან სულაც დაჭერის საფრთხეში არ ჩაგვეგდო თავი. რუსებმა მართალია, ქართული სამეფო მემკვიდრეობით მიიღეს, მაგრამ მაინც იძულებული იყვნენ მხოლოდ თანდათან მოეკიდებიათ ფეხი ქვეყანაში. უკვე ხნიერმა ერმოლოვმა, პირველ ხანებში, რუსული ბატონობის განმტკიცებისა და მშვიდობის დამყარებისთვის არაჩვეულებრივად ბევრი გააკეთა. კიდევ უფრო მეტს გააკეთებდა, რომ კაცისათვის, რომელსაც უდავოდ ყველაზე მეტი დამსახურება მიუძღვის ამ ქვეყნის წინაშე, ინტრიგები არ მოეწყოთ და ადგილიდან არ გადაეყენებინათ.

თბილისი რუსეთის შემოსვლის პერიოდში საცოდავი ადგილი იყო. იგი უმთავრესად ნანგრევებისა და ასიოდე სახლისაგან შედგებოდა. უწინდელთან შედარებით ქალაქს ვეღარ იცნობდით. მხოლოდ ის რვა წელი რომ ავიღოთ, რომელიც ჩემს პირველსა და მეორე მოგზაურობას შორის გავიდა, უკვე დიდი განსხვავება იგრძნობოდა. ამ ხნის განმავლობაში – ბევრი ახალი სახლი აშენდა; ვაჭრობა და ხელოსნობა საგრძნობლად გაიზარდა, ბაზრები მომრავლდა. იგივე ითქმის სკოლებზეც. თბილისში დიდი ხანია არსებობს გიმნაზია, რომელიც, რასაკვირველია, გერმანულს ვერ შეედრება, მაგრამ საფრანგეთის ზოგიერთ მსგავს სკოლებთან, უპირატესობაც კი აქვს, ვინაიდან მეტისმეტად ფორმალურ სწავლებაზე ნაწილობრივ უარი თქვეს. არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ რუსეთის მთავრობა არაჩვეულებრივად ბევრს აკეთებს ქვეყნისათვის, თუმცა, მეორეს მხრივ, უნდა ვაღიაროთ ისიც, რომ მოხელეები ხშირად არ ასრულებენ თავიანთ მოვალეობას”.

შემდეგ კარლ კოხი აგრძელებს თხრობას: “თბილისში ძალან ცხელოდა და კიდევ რამდენიმე კვირას უსაქმოდ აქ გაჩერება შეუძლებელი იყო. ჩემი საბუთების გამზადება, როგორც უკვე ვთქვი, ისეთ დროს უნდა მომხდარიყო, როდესაც მთელი ქვეყანა ომით იყო დაკავებული (შამილის ჯარების შემოჭრის გამო კახეთში – ი. ხ.). ამიტომ მეცნიერს თავისი მშვიდობიანი საქმეებით უნდა დაეცადა. ის-ის იყო დიდ გაჭირვებას დავაღწიე თავი, მაგრამ მაინც ვერ მოვისვენე, რადგან ჩემი სურვილი ვერ შევისრულე – კავკასიის ერთ-ერთ ცნობილ მთაზე – ბორბალოზე ვერ ავედი, რომ იქიდან მის განშტოებებს გავყოლოდი. იელისუის მეამბოხე სულთანი უკვე სავსებით განდევნეს თავისი წინანდელი სამფლობელოებიდან და იმ ადგილებში ისევ მშვიდობა დამყარდა. თუშების, ფშაველების და ხევსურების მამაცმა მოსახლეობამ სწორედ გაჭირვების დროს დაამტკიცა თავისი ერთგულება რუსებისადმი. ამიტომ გადავწყვიტე ისევ ბრძოლის ველს მივახლოვებოდი, რომ იქიდან რომელიმე რაზმთან ერთად როგორმე მთაში შემეღწია...

იმავე დღეს, შუადღისას, ათასნაირი ბუჩქნარით დაფარულ ვაკეს მივადექით. ზამთარში აქ, ისევე როგორც მთელ ამ მიდამოში, ალაზნისა და მტკვრის შეერთების ადგილას, ზემოთ დასახელებულ სამივე ტომს ჩამოჰყავს თავისი ურიცხვი ცხვრის ფარები, ვინაიდან მაღალ მთებში, სადაც ისინი ცხოვრობენ, ზაფხულშიც არ არის სამყოფი ბალახი, რუსები მცირე გადასახადის ფასად ამის ნებას აძლევენ მათ. ამიტომ თუშები, ფშაველები და ხევსურები რუსების დიდი ერთგულნი არიან და ლეკთა ყაჩაღური თავდასხმების დროს მნიშვნელოვან კედელს წარმოადგენენ რუსებისათვის.

აქ ნიადაგი ძალიან ნაყოფიერია და დროთა განმავლობაში შეიძლება საქართველოს ბეღელი გახდეს. ამჟამად კი, სამწუხაროდ, მიწის დასამუშავებლად მუშა ხელის ნაკლებობაა. უწინდელი მოსახლეობა, რომელთა წინაპრები აქ ქართველთა მეფეებმა დაასახლეს, ნადირშაჰმა წინა საუკუნის პირველ ნახევარში ისევ ხორასანში, სპარსეთში წაასხა...

თუმცა ეს ადგილი ჯერ კიდევ კარგად მქონდა აღბეჭდილი მეხსიერებაში, ისევ და ისევ ვტკბებოდი იმ მშვენიერი ხედით, რომელიც აქედან იშლებოდა. ჩემი ბარგი სასტუმროში დავტოვე და გავუდექი სწორ გზას, რომელიც რუსებს სამაზრო ქალაქ სიღნაღამდის გაეყვანათ. აქაც მომხდარიყო მოსახლეობისათვის სასარგებლო ცვლილებები. ამ შვიდი წლის განმავლობაში მრავლად აუგიათ ახალი სახლები. ბაზარში დიდი გამოცოცხლება სუფევდა, რამაც ძალიან გამახარა...

ზაქათალას ხელსაყრელი მდებარეობა აქვს და ამავე დროს ისეთი სიმტკიცისაა, რომ შამილის და მისი მომხრეების შემოტევას გაუძლებს. ევროპული საალყო იარაღებითაც კი არ შეიძლება მისი იოლად აღება. აქვე სულ ახლოს მდებარეობს ლამაზი და მდიდარი სოფელი ჭარი, რომლის მოსახლეობა უდიდესი სიძულვილით იტანს რუსების უღელს. იგი ზაქათალას მახლობლად, ვიწრო ხეობის გასასვლელთან მდებარეობს, რომელიც მაღლა მთებში სამურის სათავეებამდე მიდის. იქაური ლეკები დროდადრო ცნობდნენ კახეთის მეფეების ხელისუფლებას, მაგრამ მეტისმეტად ღარიბები იყვნენ იმისათვის, რომ ხარკი ეხადათ და ზაფხულობით გარკვეული რაოდენობის ყინული მიეტანათ საეფო კარზე. იმ პერიოდში, როდესაც კახეთის ტახტზე სუსტი მეფეები ისხდნენ, ლეკები ბარის მოსახლეობას ძარცვავდნენ და დამოუკიდებლები ხდებოდნენ. ბოლოს ალაზნამდის მოყოლებული, ლეკებმა ყველა სოფელი დაიპყრეს და ხარკი დაადეს. ამით ღარიბი ლეკები (სამურის რაიონიდან) გაჭირვების დროს გაყაჩაღდნენ. ამ გზით გამდიდრდნენ და მერე მთლად გათამამდნენ. ერთმა ნაწილმა მიატოვა მთები ხუთი დიდი მნიშვნელობის მქონე ხეობის შესასვლელში გადმოსახლდა. ისინი აქ გამაგრდნენ, ერთმანეთში თავდაცვითი და თავდასხმითი კავშირები დაამყარეს და ერთგვარი რესპუბლიკა შექმნეს, რომელმაც ჩარშენის სახელწოდება მიიღო და ახალ დრომდე შეინარჩუნა თავისი სამფლობელოები. თუ სადმე რამე იყო გასატაცებელი, იქ ხუთთა კავშირის წევრებიც მსწრაფლ გაჩნდებოდნენ. ისინი ხან ავართა ხანის ამალაში იყვნენ, ხან კი, პირიქით, კახეთის მეფეებს ემსახურებოდნენ, ანდა სპარსეთის შაჰს – აღა-მაჰმად-ხანს, როცა ამ უკანასკნელმა წინა საუკუნის ბოლოს საქართველო დაიპყრო.

საქართველო რუსეთის ხელში რომ გადავიდა, ჩარშედები იყო ის ხალხი, რომელიც კარგა ხნის განმავლობაში დიდ სიძნელეებს უქმნიდა რუსებს. ბოლოს, მათ ვეღარ შეძლეს წინააღმდეგობის გაწევა და დამორჩილდნენ; მაგრამ როგორც კი რუსის ჯარი გავიდა, ისევ აჯანყდნენ. ამის გამო ყოველთვის თავიდან უხდებოდათ რუსებს მათი დამორჩილება. როგორც კი რუსეთი დაიწყებდა ომს სპარსეთთან ან თურქეთთან, ჭარელებს იმედი ეძლეოდათ, რომ კვლავ შეძლებდნენ უღლის ჩამოშორებას, მაგრამ ძლიერი ძალა მათ ისევ იმორჩილებდა. უკანასკნელად ისინი 1830 წელს აჯანყდნენ. ამ დროიდან მოყოლებული მათ წაართვეს ძლიერი ციხესიმაგრეები, ხეობების შესასვლელებთან, რათა კიდევ უფრო გაემაგრებინათ ისინი და თავისი მიზნებისთვის გამოეყენებინათ”.

ასე აღწერს გერმანელი მეცნიერი და მოგზაური ჭარ-ბელაქანის ისტორიას, რომელიც შაჰ-აბას I-ის ბრძანებით იქნა ლეკების ხელში გადაცემული XVII საუკუნის დასაწყისში, და ამის შემდეგ უდიდეს ტკივილად და წყლულად გადაიქცა აღმოსავლეთ საქართველოსთვის, ვინაიდან წარმოადგენდა პლაცდარმსა და ბუდეს ჩვეში სათარეშოდ მომავალი ლეკებისა და სხვა ჩრდილო-კავკასიელებისთვის. თეიმურაზი და ერეკლე, როგორც მახსოვს, ორჯერ დამარცხდნენ ჭარ-ბელაქანის წინააღმდეგ ლაშქრობის დროს, და როგორც ერეკლეს შვილიშვილი, დავით ბატონიშვილი მოგვითხრობს თავის “ახალ ისტორიაში”, ბოლო ლაშქრობის დროს უკუქცეული ერეკლეს ცხენს ქართველი მეომრები ებღაუჭებოდნენ ალაზნის წყალში, რათა მისი დახმარებით გამოეცურათ და არ დამღრჩვალიყვნენ. ამიტომ, მეფის სიცოცხლე საფრთხეში რომ არ ჩავარდნილიყო, მისი უახლოესი მხლებელი, პაპა ბებურიშვილი, ხმლით ჭრიდა ან ხოცავდა ამ ქართველებს და ისე ლამობდა ერეკლეს სამშვიდობოზე გამოყვანას. გარდა ამისა, ზემოთ უკვე მოვიყვანეთ ამონარიდები ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნიდან Исторiя войны и владычества русских на Кавказе, Т. II, სადაც გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ მალევე ერეკლე მეფის დიდი სურვილისა, რომ რუსულ ჯარებს ჭარ-ბელაქანის წინააღმდეგ გაელაშქრათ, და თავად ამ ლაშქრობის შესახებაც. ასევე უკვე 1800 წელს გიორგი XII-ის მიერ ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის შემადგენლობაში შეყვანის დროს, მისი ელჩების ერთ-ერთი ძირითადი სათხოვარი გახლდათ კვლავ ჭარ-ბელაქნის დამორჩილება რუსული ჯარების მიერ და ქართლ-კახეთის სამეფოს შემადგენლობაში გადმოცემა, თუმცა კი ეს სამეფო უკვე თავად ხდებოდა ერთ-ერთ პროვინციათაგანი რუსეთის იმპერიისა. და რუსებმა მაშინ შეასრულეს ქართველების ეს თხოვნა და სწორედ რუსეთის მთავრობის მიერ იქნა საქართველოს შემადგენლობაში ჩართული ეს პროვინცია, რომელიც დღევანდელ საქართველოში უფრო ცნობილია საინგილოს სახელით. ჩვენში ბევრს საყვედურობენ რუსეთს, რომ 1921 წელს გასაბჭოების შემდეგ მან ჩამოართვა საინგილო საქართველოს და აზერბაიჯანს გადასცა, მაგრამ იმის გახსენება კი არ უყვართ და არ უნდათ, რომ 1600-იანი წლების დასაწყისში კახეთის სამეფოსთვის ირანელების მიერ წართმეული ეს მხარე 1800-იანი წლების დასაწყისში სწორედ რუსებმა დაგვიბრუნეს და ამისთვის რუსული სიხლიც ბლომად ღვარეს. და განა კი გამოვიჩინეთ მათდამი მადლიერება და ერთგულება 1917-1920 წლებში, ან 1980-90-იანი წლების მიჯნაზე, ან კი ვიჩენთ მას დღესდღეობით? 1918-1920 წლებში, ვითომდა გეორგიევსკის ტრაქტატი არც კი ყოფილიყოს, უცებ დამოუკიდებლობა მოგვინდა, მაგრამ ეს ჩვენი “დამოუკიდებლობა” თავიდან კაიზერულ გერმანიაზე აღმოჩნდა დამოკიდებული, ხოლო შემდეგ კი გერმანიის დამმარცხებელ ანტანტის სახელმწიფოებზე, და მათგან განსაკუთრებით დიდ ბრიტანეთზე; ანუ ისტორიული რუსული სახელმწიფოს მთავარ გეოპოლიტიკურ მოწინააღმდეგეებზე. ასეთი გამოდგა ქართველების “ერთგულება”და “მადლიერება”, და რატომ გვიკვირს, თუკი რუსები აღარ იჩენენ ჩვენდამი ნდობასა და მეგობრობას? მათ ხომ საკუთარ ტყავზე აქვთ ნაწვნევი ჩვენი “კაიკაცობის” ამბები?

ახლა ისევ კარლ კოხის თხრობას დავუბრუნდეთ. იგი შემდეგ განაგრძობს: “ბელაქნიდან კავკასიონის ქედი კიდევ უფრო დიდებული მეჩვენა, უფრო ხშირად მოჩანდა სალი ციცაბო კლდეები; ხშირად ალპური მდელოებიც გვხვდებოდა, რომელსაც ბუჩქნარი და დაბალი ტყე ცვლიდა. მართალია, ნიადაგი აქაც ნაყოფიერია, მაგრამ სოფლების რაოდენობა მაინც თანდათან კლებულობს; ხშირად დიდ მანძილზე ვერცერთ შენობას ვერ დაინახავთ. სამაგიეროდ ყველგან შეხვდებით ძველი კულტურის ნაკვალევს. გუშაგები აქ უფრო მჭიდროდ იდგნენ, ყოველივე ეს იმაზე მიუთითებდა, რომ ლეკები აქ უფრო ხშირად ჩამოდიოდნენ მთებიდან და მახლობლად მდებარე სოფლებს უფრო მეტად ემუქრებიდნენ. მივედით ერთ პატარა მდინარესთან, რომლის მარცხენა ნაპირზე, ხეობის გასასვლელთან, ციხესიმაგრე კართუბანი ანუ ქორთუბანი მდებარეობდა. აქაა ეგრეთწოდებული ჭარ-ბელაქნის სამხედრო ოლქის საზღვარი. აქედან იწყება ისევ ის მიწა-წყალი, რომელიც ყოველთვის კახთა მეფეებს ეკუთვნოდათ. იგი გაღმა მხარის სახელწოდებით დამოუკიდებელ ერთეულს ქმნიდა და თავისი საკუთარი ერისთავი ანუ მმართველი ჰყავდა.

სახლები აქ ყველგან თავდასხმებისთვისაა მოწყობილი. სარდაფებს მხოლოდ მეურნეობისათვის იყენებენ, ზოგჯერ კი საქონლისათვის. პირველ სართულში ოჯახი ცხოვრობს: მას ხის აკვანი აკრავს; კიბეს, რომელიც სწრაფად შეიძლება ჩაიკეტოს ზემოდან ჩამოსაშვები კარებით, ავყავართ მაღლა. ეს აივნები, რომლებიც უფრო ხშირად ლამაზი ჩუქურთმებითაა მორთული, სახლს ლამაზ ელფერს აძლევს, რაც ქართველების (იგულისხმება ქართლელები – ი. ხ.) მიწურებს არა აქვს. საერთოდ, აქაური სოფლები უფრო მიმზიდველი მეჩვენა და არა ისეთი უსუფთაო და ჭუჭყიანი, როგორც ქართლში. ლამაზი ბაღები, რომლებიც სოფლებს გარს აკრავს, მაღალი მესერის მსგავსი ღობეებით არის შემოვლებული. მასში მთელი რიგი ხეხილის ხეები იყო, უმთავრესად გარგარის, ატმის, ვაშლის, კაკლის და თუთის. ისინი ახლა მწიფე ნაყოფით იყო დახუნძლული...

არ შეიძლება იმის უარყოფა, რომ ეს მიდამოები ყაჩაღობისათვის შესანიშნავ პირობებს ქმნის. ახლოს მდებარე მთებში იმდენი სამალავი და თავშესაფარია, რომ შეუძლებელი ხდება ლეკებს გამოედევნო. დიდი შემოსევებისა (რომელსაც შამილი ან მისი რომელიმე ნაიბი ხელმძღვანელობს) აქ ნაკლებად ეშინიათ, რადგან რუსები, ჩვეულებრივ, ამის შესახებ დროულად იღებენ ცნობებს და საჭირო ზომებსაც დროულად მიმართავენ. გასულ საბედისწერო ზაფხულს შამილის შეიარაღებულმა ჯარმა ღია ველზე ზარბაზნების წინააღმდეგ ვერაფერი გააწყო და იძულებული იყო უშედეგოდ დაბრუნებულიყო უკან. უფრო საშიშია ჩვეულებრივი ყაჩაღობა, რომელსაც საკუთარი რისკით და შამილთან კავშირის გარეშე ეწევიან; ესენია უმთავრესად ლეკების ტომი – დიდო, რომლებიც მეზობელ მთებში ბინადრობენ. დიდოელები კავკასიის ყველაზე ღარიბი ტომია. ყოისუს სათავეების მიდამოებში, მაღალ ხეობებში, სადაც ისინი ცხოვრობენ, ექვსი თვის განმავლობაში მეფობს ზამთარი. ხეობა არაჩვეულებრივად კლდოვანი და ქვიანია, რის გამოც იქაურ მცხოვრებლებს ცხვრის მცირე ფარის შენახვაც არ შეუძლიათ. ამიტომ იძულებული არიან დროდადრო მდიდარ კახეთს შეესიონ. მე არაერთხელ მქონია საშუალება დიდოელების ნახვისა და უნდა ვაღიარო, რომ არსად შემხვედრია ადამიანები, რომლებსაც ჩემზე ასეთი უსიამოვნო შთაბეჭდილება მოეხდინოს; დაბალი და ჯმუხი ტანი, უსიამოვნო პირისახე, შავი ჭუჭყისაგან გაბურძგნული თმა, ძონძებით დაფარული სხეული.

...ქვეყანა, მიუხედავად განუწყვეტელი საფრთხისა, რომელიც აქ ყოველწამს არის მოსალოდნელი, უფრო გაშენებულია, ვიდრე რომელიმე სხვა მხარე ამიერკავკასიაში. სოფელი ისეა ერთმანეთზე გადაბმული, რომ ვერ გაიგებდი სად თავდებოდა ერთი და სად იწყებოდა მეორე. მთელი მიდამო, განსაკუთრებით შილდიდან, ერთ გაბმულ ვენახს წააგავდა. ამიტომ ადვილი მისახვედრია, რომ ნადავლის წყურვილით შეპყრობილი ლეკები განსაკუთრებულ ადგილებს ირჩევდნენ თავიანთი მტაცებლური სურვილების დასაკმაყოფდილებლად. საგუშაგოები აქ ერთიერთმანეთთან ახლოა განლაგებული. გარშემო ჩალით შემოხვეული ბოძების ნაცვლად, როგორც წესი, ამავე სახით შემოხვეული ხის ღეროები აქვთ, რომელსაც საშიშროების დროს სწრაფად უკიდებენ ცეცხლს. მთელი მიდამოს უკეთ დასანახავად ერთგვარი ამაღლებული ბაქნები (რუსულად – “ვიშკები”) და სამტრედეები აქვთ მოწყობილი, როგორც ჩვენში (ზოგიერთის მამულში).

...მეორე დილით უფრო საგულდაგულოდ დავათვალიერე მეტად საინტერესო მიდაოები, რომელიც ჯერ არც ერთ მოგზაურს არ აღუწერია. ადგილი, სადაც ვცხოვრობდი, როგორც ეტყობოდა, ცენტრი უნდა ყოფილიყო. მას ნაქალაქევი ერქვა. სახელწოდება, რომელიც საქართველოში ხშირად გვხვდება და რომელიც ნანგრევებად ქცეულ ქალაქს ნიშნავს. აქ უნდა ვეძებოთ ძველი ქალაქი გრემი... კახეთის მეფეებს აქ საზაფხულო რეზიდენცია ჰქონდათ. პირველი მნიშვნელოვანი ნგრევა მან სპარსეთის შაჰის, აბას დიდის დროს განიცადა. ამ დროიდან მოყოლებული ქალაქი თუმცა ხელმეორედ იქნა აშენებული, მაინც ვერ აღდგა, ვინაიდან მას ნადირ შაჰის ახალი აოხრება მოჰყვა. ახლომახლო მდებარე სოფლები რომ ლეკების ყაჩაღურ თავდასხმებს განიცდიან, ამის შესახებ უკვე ზემოთ მოგახსენეთ, ყველაზე დიდი საშინელებანი ამ გაზაფხულზე მოხდა, როდესაც ელისუს სულთნის ამბოხებამ დიდოელები და სხვა ლეკები შეაგულიანა, მასიურად დასხმოდნენ თავს დაბლობის მდიდარ სოფლებს. ავაზაკთა ყაჩაღური ბრბო ღამით უეცრად დაეცა თავს უბედურ სოფელ გრემს (რომელიც ნაქალაქევიდან ნახევარი საათის სავალზე მდებარეობს) და მთლიანად გადაწვა სახლები. ვინც მოასწო, თავის ავლადიდება დატოვა და გაიქცა. თორმეტი კაცი მხეცურად გამოასალმეს წუთისოფელს; სხვები მეტ-ნაკლებად დაასახიჩრეს. ზოგს ენა მოჭრეს და ხეებზე გააკრეს. თორმეტი უბედური ქალი, გოგონა და სამი ვაჟი გაიტაცეს მთებში. ვიდრე მაშველი ძალა მოასწრებდა მოსვლას, ისეთი საშინელება დაატრიალეს, რომ ყველა მგრძნობიარე ადამიანს შეზარავდა მისი მოსმენა”.

აი ასეთ მძიმე სურათს გვიხატავს გერმანელი მოგზაური იმისა, რასაც იგი უშუალოდ შესწრებია ან თვალით მხილველთაგან მოუსმენია. და რატომ არ უნდათ დღევანდელ ქართულ საზოგადოებაში ზოგიერთთ იმ სიკეთის დანახვა და დაფასება რაც რუსულ სახელმწიფოსა და რუს ადამიანებს გაუკეთებიათ საქართველოსა და ქართველი ადამიანებისთვის, ჩვენი წინაპრებისთვის ლეკიანობის მოშლითა და მოსპობით? და რატომ ჰგონიათ, რომ თუკი რუსეთი კავკასიიდან წავა, ისევ არ დაიწყება ლეკიანობა საქართველოში? ისევ არ დაიწყებენ თურქეთი და ირანი საქართველოზე ზემოქმედებისთვის ჩრდილოკავკასიელთა თარეშებისა და შემოსევების წაქეზებასა და შეგულიანებას; ან კიდევ უამისოდაც თავად არ დაიწყებენ ეს ხალხები სიმდიდრის საშოვნელად ჩვენში ძველებურად თარეშს?

კარლ კოხის თხზულების დასკვნით ნაწილში აღწერილია ერთი მეტად სასიამოვნო ვითარებაც, სახელდობრ მოსავლის აღება კახეთის ერთერთ სოფელში, თავად ჩოლოყაშვილის მამულში, და ჩვენც ამ ეპიზოდით გვინდა დავასრულოთ გერმანელი მეცნიერისა და მოგზაურის ამ მეტად საინტერესო და საგულისხმო წიგნიდან ამონარიდების მოყვანა. სახელდობრ იგი წერს: “მოსავლის აღების დრო იყო. დაახლოებით ასორმოცდაათამდე ადამიანს მოეყარა თავი (მათ შორის ქალებსაც და ბავშვებსაც) ბატონისათვის პურის ყანის მოსამკელად, ძნის შესაკრავად და დასაბინავებლად. ეს იყო ბეგარა, რომელიც ჩვენთან რამდენიმე წლის წინათ ჩვეულებრივი მოვლენა იყო და დღესაც არ არის მთლიანად აღმოფხვრილი. თავადის ოჯახი თავისი იქ ყოფნით მუშაობის ხალისს მატებდა ხალხს. ეს ყოველივე დღესასწაულს უფრო წააგავდა ან წარმოდგენას, რომელშიაც რამდენიმე ასეული კაცი ღებულობდა მონაწილეობას. სამუშაო, როგორც ეტყობოდა, კარგად იყო განაწილებული და სწრაფად მიმდინარეობდა, მაგრამ ჩვენთან რომ არის, ისეთ წესრიგზე ლაპარაკიც ზედმეტია. ჩვეულებრივ, ერთ რიგს ორი ადამიანი მკიდა. ისინი, ვინც ახალ რიგს იწყებდა, შუა ყანაში შედიოდა და გვერდებზე ნამჯას თელავდა. ესეც რომ არ იყოს, ადგილი მოუმკელი რჩებოდა ან აღებისა და შეკვრის დროს იფანტებოდა. ისე რომ, მკის დროს მოსავლის ერთი მერვედი მაინც იკარგებოდა.

საითკენაც არ გაიხედავდით, ყველგან მხიარულება სუფევდა, რომელსაც კიდევ უფრო ზრდიდა ხმაურიანი მუსიკა, განსაკუთრებით სტვირი. თითოეული მათგანი მთელი გულით და სულით მღეროდა, უფრო გაჰკიოდა და არ აქცევდა ყურადღებას მეზობელს. ყანის საჭრელად ნამგლებს ხმარობდნენ, რომელიც თურქული ხმალივით მოღუნული იყო და რომელსაც თითქმის საათში ერთხელ ლესავდნენ; თან დროის ამ მონაკვეთს იყენებდნენ წყლის სასმელად. მეტი ნამჯა რომ აეღოთ, ხელზე სათითურები ჰქონდათ წამოცმული.

სამხარი მართლაც დღესასწაულს მოგაგონებდათ, რამაც ნამდვილად დიდად გამახარა და მასიამოვნა. ასეთ ბეგარას არ ახლდა ის სიძულვილი, რომელსაც აქა-იქ ადგილი ჰქონდა ჩვენში, გერმანიაში ჯერ კიდევ ამ საუკუნის დასაწყისში. ყველანი ჩრდილიან ხეებს ქვეშ მოკალათებულიყვნენ. თითოეულ მუშაკს ხორცით, შემწვარი ყველით და პურით სავსე ჯამს აწვდიდნენ. განუწყვეტლივ უსხამდნენ დიდი რაოდენობით ღვინოს.

თავადის ოჯახიც გარეთ მიირთმევდა სამხარს. უზარმაზარი კაკლის ხის ჩრდილში დიდი ჭრელი სუფრა გაეშალათ. ყველა ფეხმორთხმული მიუჯდა გარს და მიიღო თეფშები – აქამდისაც მოეღწია კულტურას. სადილი ჩინებული ნასვრეტებიანი ყველით დაიწყო, რომელსაც ახალი კიტრები მოჰყვა. შემდეგ რიგრიგობით მოჰქონდათ ჩახოხბილი, ცხვრის ხორცი, თევზი, და ბოლოს სხვადასხვა შემწვარი კერძი. შიგადაშიგ მადის შესანარჩუნებლად სურნელოვან მწვანილს შეექცეოდნენ, როგორიცაა პრასი, ხახვი, ნიახური, ქონდარი, რეჰანი და პიტნა. შოთი პური აქ ისეთი თხელი არ იყო, როგორც საერთოდ ამიერკავკასიაში... იგი 4-დან 6 დიუმის სიგანის და ორი ფუტის სიგრძისა იყო. ერთი ბოლო უფრო სქელი ჰქონდა და მეორე ბოლოსკენ თხელდებოდა.

ღვინო რომ არ დააკლდებოდათ, ეს თავისთავად ცხადი იყო. მას ოდნავ ბრტყელი და გრძელტარიანი ვერცხლის აზარფეშით აწვდიდნენ ერთმანეთს, რომელიც ჩვენ ჩამჩებს წააგავს. ამას გარდა, ჯიხვის რქებიც ჰქონდათ (ყანწი). მათი უმრავლესობა ჩინებულად დამუშავებული და მოვერცხლილი იყო. კარგი მსმელისათვის კვერცხის მოყვანილობის ან მრგვალი ხის ჭურჭელიც ჰქონდათ, რომელსაც საკმაოდ ვიწრო მილი ჰქონდა, ერთბაშად ბევრი რომ არ დაელიათ. ამ ჭურჭელს კულას უწოდებენ. ამ სიტყვიდან რუსებმა და გერმანელებმა მთელ საქართველოში გაავრცელეს გამოთქმა “გულაი” ე. ი. მოქეიფე და ბედოვლათი შექმნეს”.

ჩვენი ნაშრომი გვინდა დავასრულოთ ასევე ვრცელი ამონარიდებით XIX საუკუნის გამოჩენილი ქართველი პოეტისა და საზოგადო მოღვაწის, ა კ ა კ ი წ ე რ ე თ ლ ი ს ერთი წერილიდან, სათაურით “ხასიათები”, რომლის პირველ ნაწილში ავტორს გადმოცემული აქვს აღმოსავლეთ და დასავლეთ საქართველოს მკვდრთა ხასიათის გარკვეული დადებითი და უარყოფითი თვისებები. ჩვენ ქვემოთ მოვიყვანთ სრულად აკაკი წერეთლის წერილის ამ ნაწილს. ავტორს იგი სამ სურათად აქვს წარმოდგენილი და განხილული.

პ ი რ ვ ე ლ ს უ რ ა თ შ ი აკაკი წერს:

“იმერელი ვარო,
არას გარგივარო;
შეგსვამ, შეგჭამ,
ისევ წაგივალო!”

“უუ, იმერელო! იიი, კორტოხელს!..” და სხვა. “თქვენმა მზემან, საკვირველნი ხალხნი არიან ეს იმერლები: ტიტლიკანათ გადმოეხეტებიან კორტოხსა, ჩამოვლენ ჩვენს ქვეყანაში, და იდგმენ ზურგზე კურტანსა. მათთვის არც ქეიფია, არც ტანი, არც ფეხი!.. აგროვებენ ფულებსა და მემრე, ჯიბე გასქელებულები, ბრუნდებიან იმერეთისაკენ. შიმშილით რომ კვდებოდნენ, პურს არ იყიდიან, სანამ არავინ შეაძლევს; ყელამდე რომ აავსო ფულით, მაინც იღრიჭებიან, რომ საწყალი ვართო, არა გაგვაჩნია-რაო! ერთი სიტყვით, მათგან სიმართლის თქმა არ შეიძლება და ფხიკიანები კი ისეთნი არიან, რომ, თითი რომ უჩვენოთ, კორტოხს გადაევლებიან!”

აი, რას ამბობენ რაღაც უმანკო სიცილით ქართლელები, როცა იმერლებზე სიტყვა ჩამოვარდება ხოლმე.

“შენ ნუ მოუკვდები ჩემს თავს, ეს ქართლელები სწორეთ სიცრუის გუდები არიან! ასეთ-ასეთი სიცრუეების გაპენტვა იციან, რომ არც ღვთის იყოს და არც კაცის! ამ მთას იმ მთას მიახლიან, ცას დრეკენ, მასკვლავებს მოჰკრეფენ და ზღვიდან თევზებს გამორეკენ მინდვრებში საბალახოთ. მისთანა უწმაწურობის ლაპარაკი იციან, რომ კაცს, თუ მაგრათ თითებით არ დაიცევი, ყურები აგიწივლდება მისი გაგონებით. ენა-წაპილწულები არიან ერთი სიტყვით! ახლა, ბატონო, ტრაბახობას აღარ ბრძანებთ? თავი ყეენი ჰგონიათ და ერთი ჭიანი მანეთის მეტი რომ არა უჭყაოდესთ-რა ჯიბეში, მაინც თავისას არ იშლიან და ირიხებიან. ერთი სიტყვით, სწორეთ ძალუან უყვარსთ თავის გამოჩენა და სულ მისი ბრალია, რომ სიცრუის გუდებათ გადაქცეულანო!” რაღაც მზაკვრულის სიცილით მოჰყვებიან ხოლმე იმერლები ქართლელებზე ამ სიტყვებს. ამნაირათვე გურულები მეგრელებს დასცინიან, მეგრელები ქორთუებს, – ერთი სიტყვით, თვითო ყველას და ყველა ერთს. არ მოსწონთ ერთმანეთის ქცევა, ერთი მეორეს ცრუს ეძახიან და რომელია მათში მართალი?

ყველა, როგორც ქართლელი ისე იმერელი, ისე მეგრელი და ისე გურული, ერთიანათ დღეს ცრუები არიან, მაგრამ მათ სიცრუეში განსხვავება არის და რადგანაც ამ სიცრუეში გამოიხატება თვითეული მათგანის ხასიათი, ამისათვის ჩვენ გავარჩევთ და გამოვიკვლევთ ამ განსხვავებაებს.

ქართლური ან ამერული სიცრუე უმანკოა; იმაში, ბევრიც რომ ეცადოთ, ისეთ მზაკვრულ ნიშნებს ვერ იპოვით, როგორც იმერულ სიცრუეში. და მართლაც, აბა დაუკვირდით ქართლელს, როდესაც ის ტყუილებს ამბობს, თუ ამ სიცრუეში პატიოსნური სულის კვეთება არ დაინახოთ! ქართლელი მისთვის კი არ ცრუობს, რომ ვინმე მოატყუილოს; არა, როშავს, ისე თავისთვის, რასაც თავის გული ეუბნება... ის ტრაბახობს სულ კეთილ საქმეებზე: სკოლებს მართავს, ქვრივ-ოხრებს ეწევა, მტერს ამარცხებს, მოყვარეს ეხმარება, ერთი სიტყვით, რაც საპატიოსნოა და კაცის ღირსების გამომჩენი, სულ იმაებზე ბაქიობს.

რა არის ამის მიზეზი? ის არის, რომ ადრეც, როდესაც ქართველი ღონიერი იყო და ამაების ასრულება შეეძლო, კიდეც ასრულებდა და დღეს, როდესაც დროთა ვითარებამ დასჩაგრა, და აღარიბა, თუმცა კი საქმით ასრულება მისი თანშობილათ გადაქცეული კეთილი თვისებაების აღარ შეუძლია, მაგრამ სიტყვით მაინც კი ისევ აცხადებს თავის სურვილს და დარწმუნებულიც უნდა ვიყოთ, რომ ხელში თუ მოჰყვა შეძლება, რასაც ტრაბახობს, იმას კიდევაც აასრულებს საქმით.

რა ვქნათ, რომ გაღარიბდენ და აღარა შეუძლიათ რა? ქება მისთვის, რომ ჯერ კიდევ გული არ გატეხია, შიგ კეთილი სურვილები ჩამარხული აქვს და, თუ დრო წაღმა მოუბრუნდა, მაშინ კი, უეჭველია, სიტყვას საქმეთაც გადააქცევს. ხომ გინახავთ გაკოტრებული სოვდაგარი, რომელსაც ჯიბეში გროშიც აღარ აქვს, მაგრამ სულ თუმნობით ანგარიშობს და ამ ოცნებით იტყუებს თავს? აი, სწორეთ ამ გაღარიბებულ სოვდაგარს ჰგავს დღეს ქართლელი მისი ტრაბახობით. ვიმეორებ, ეს სიცრუე ქართლელებს, თუ კი შეიძლება, რომ ამას სიცრუე დაერქვას, ბიწიერებათ არ უნდა ეთვლებოდეს, რადგანაც პატიოსანი და საქები მიზეზების შედეგი არის!.. ამ ნაკლულევანებას გარდა, ვიმეორებ კიდევ, თუ კი ეს ნაკლულევანებად შეიძლება ჩაითვალოს, ქართლელში სხვა საძრახ საქმეს ვერა ვხედავთ. ის არის ყოველთვის და ყველა შემთხვევაში პირდაპირი, ხერხიანობაზე ხელაღებულია და როგორც სიარულში, ისე სიტყვა-პასუხში და საქმეებშიაც პირდაპირობს და არ უყვარს მიხვეულ-მოხვეულობა; მაგრამ აწ ესეცა ვთქვათ, თუ ეს პირდაპირობა რისი ბრალია, სასიხარულო თუ სამწუხარო მიზეზების? რასაკვირველია – სამწუხაროსი.

1) როდესაც კაცი ამდენ ძალას გრძნობს, რომ საჭიროთ აღარ ხედავს ვისმეს ანუ რისმეს საწინააღმდეგოთ შემწეობას, მაშინ ის მოიწევს იმაზე პირდაპირ ლომურათ და არც გარეშე ხერხებს, იმ სისუსტის ნიშნებს გამოუდგება, რომელსაც სუსტი საჭიროთ ხედავს, რომ მელური მოქმედებით მაინც გაიმარჯვოს.

2) როდესაც კაცს სასოება წარეკვეთება თავის დაცვისა და მოემზადება ძლიერების უსიტყვო დასამონებლათ, ის მაშინ ხერხზე, როგორც გამოუსადეგარ იარაღზე, ხელს იღებს და პირდაპირობს; ან რატომ არ იპირდაპიროს, როდესაც იცის ხერხიც ვეღარას უშველის გულგატეხილს და თუ გაისრისოს, პირდაპირ ბრძლაში მაინც გაისრისოს და გული მაინც მოიფხანოს, – არ ემჯობინება?

აი, ორი სულ სხვადასხვა მიზეზი ერთი და იმავე ნაყოფის მომცემი! და ჩვენი აზრით, ქართლელების პიდაპირობა ამ მეორის ბრალია. სანამ შეიძლეს ებრძოლეს დროთა ვითარებას და ბოლოს, როდესაც გაუტყდათ გული, გააქნიეს უიმედობის ნიშნათ ხელი, თქვეს “რაც იქნეს-იქნესო, იყავნ ნება შენიო” და დაადგენ პირდაპირობას. ამ გვარათ, თავის ბედნიერი დროის თავისთავად, სხვის შეუწევნელათ, დაბრუნება ამ ხალხს არ შეუძლია და თუ ვინმე დაუბრუნებს კეთილდღეობას, – ქართლელები საქართველოს ყველა სხვა ხალხებზე უფრო წმინდათ და მტკიცეთ მიიღებენ და შეითვისებენ იმ ახლათ მოპოებულს.

რაც აქ ქართლელებზე ვთქვით, სულ ამის წინააღმდეგებს ვხედავთ იმერლებში”.

მ ე ო რ ე ს უ რ ა თ შ ი აკაკი წერეთელი განაგრძობს:

“იმერელი ცბიერია. და ეს ზნე არა თუ მოქმედებაში და სიტყვა-პასუხში, სიარულშიაც კი უცხადდება. მართლაც, აბა შეხედეთ იმერელს და დააკვირდით მის სიარულს: წინ, რაც უნდა სწორი გზა ედვას, მაინც იქით-აქეთ მიუხვ-მოუხვევს და ისე მიდის!.. თუმცა იმან შორიდანვე შეგნიშნოთ, მოგკრათ თვალი, მაგრამ ისე კი გიახლოვდებათ, რომ თითქოს არ დაენახოთ, მერე ერთი უცრათ შეგეფეთებათ, შეკრთება, რასაკვირველია, აქტიორულათ და ბოდიშს მოიხდის ალერსიანი სიტყვებით. მთის ამბავი რომ უნდოდეს სათქმელად, ჯერ ბარის ამბით დაგიწყებს. რაც გულში აქვს და რაც სურს გითხრას, იმას პირდაპირ არ მოგახლის და ამას იმიტომ შვრება, რომ ჯერ, სანამ მანევრობს, ე. ი. იმისთანა საგანზედ გემუსაიფებათ, რომელსაც მისთვის მნიშვნელობა არა აქვს-რა – აგათვალ-ჩაგათვალიერებს, აგწონს, თქვენს სახეზე და სიტყვაში წაიკითხავს თუ რა გუნებაზე ბრძანდებით და მერე, თქვენი ხასიათის ანუ გუნების შესაფერად, ბანგივით ნელ-ნელა შემოგაპარებს, რაც უნდა სათქმელათ. დარწმუნებული ხართ, რომ იმ დროს თქვენს მოტყუებას ცდილობს, მაგრამ ისე ხელოვნურათ კი ასრულებს ამ თავის წინა განზრახვას, რომ თქვენ რაღაც უცნაური ძალით მოტყუებული რჩებით და არა ნაღვლობთ იმ დროს თქვენს უნებურ მოტყუებას.

იმერელი პირდაპირ არც აქებს კაცსა და არც აგინებს. ვისიც ქება უნდა, იმას აგინებს, მაგრამ იმ გინებაში ისეთი გამოანგარიშებული სიტყვებია, რომ ყოველ ქებაზე უკეთესია; და ვისიც გალანძღვა უნდა, იმას, აქებს, მაგრამ ისე მოხერხებულათ და სოფისტიკურათ კი დაუწყებს ქებას, რომ ვაი იმ ქებას!... მაგალითად, იმერელს უნდა ვინმე აქოს, – პირდაპირ რომ ქება დაიწყოს, ჰფიქრობს, ვაი, თუ მიდგომით ჩამომართვანო და ისეთ გვარათ დაიწყებს გმობას, რომ თვითონ თქვენ გამოგასარჩლებს და ისე ხელოვნურათ კი გებაასებათ, რომ გაგიტყუებს და მომეტებულ სურვილს აღძრავს თქვენში მისი ქებისას, ვისიც ქება თვითონ ჰსურს გულში და სიტყვით კი სხვას ამბობს; ბოლოს დაგეთანხმება, თვითონ შენანებული დარჩება და თქვენ კი გაამაყებული რჩებით მითი, რომ სულ წინააღმდეგი დაუმტკიცეთ თქვენს მოპირდაპირეს და დაითანხმეთ. შემდეგ იმეორებთ ხან ერთთან, ხან მეორესთან ამ ამბავს და იმერელსაც ის უნდა, მისი გულის წადილი სრულდება და რა ენაღვლება. თუ შეატყო, რომ სადმე უგუნურება უფრო გამოადგება, ვინემ გონიერება, ისე გაიუგუნურებს თავს, რომ მეტი აღარ შეიძლებოდეს და გულში კი ამას ამბობს: “ამყოლს აჰყევი და დამყოლს დაჰყევიო”. ერთი სიტყვით, უანგარიშოთ არას იქმს, არც არას იტყვის. მუდამ შრომობს, მაგრამ მისი ფიქრი და შრომაც კი ყოველ შემთხვევაში მრუდეა. გარეთ, სხვა მხარეს ღმერთმა მოგცესთ იმერელი, ყველაფერში გამოგადგება; შინ კი, იმერეთში, ერიდეთ, არ გაგიტანს. ის არის უკიდურესათ შურიანი და ოღონდ მისი მოძმე ნუ შეიძენს და თვით უკანასკნელს არ დაჰზოგავს დასაღუპავათ. “მეც წავხდი და შენც წაგახდინე, ქრისტიანო, გვიხაროდესო” – ამბობს გუნებაში კმაყოფილი.

აი, ამის ბრალია, რომ, თუმცა ყოველთვის მოუსვენრათ შრომობს იმერელი, ცხოვრებაშიაც ზომიერია, ხერხიანიც, მაგრამ მაინც ღარიბია და არა გააჩნია-რა, თორემ თავის თავის სასარგებლოთ რომ შრომობდეს და არა მოძმეების დასაკლებ-დასამცირებლათ – მდიდარი იქნებოდა. ვიმეორებ, რომ იმან არ იცის არც ძმობა – მეგობრობა, არც გატანა და არც სიყვარული... დღეს ის მომეტებულათ უზნეურია, მაგრამ ამ დღევანდელ უზნეობაში, თუ დავუკვირდებით, ჩვენ დავინახავთ მომავლისათვის საიმედო ნიშნებს; მაგრამ ჯერ კი ის გამოვიკვლიოთ, თუ რამ მოიყვანა ამ მდგომარეობამდე, ამ გვარ ზნეობით სიღარიბემდის ნიჭიერი იმერელი?

დროთა ვითარება გველეშაპივით აწვა თავზე იმერეთს. მრავალ საუკუნეების განმავლობაში ცდილობდა შეეყენებია მისი მსვლელობა თავისუფალ ცხოვრებაში. გზას უღობავდა და წასვლის ნებას აღარ აძლევდა, მაგრამ იმერელი არ გატეხილა გულით და სასოება არ დაუკარგავს ისე, როგორც ქართლელს. როდესაც იმას პირდაპირ და სწორი სასვლელი გზა გადაუღობეს, ის მაინც არ შეჩერებულა. დაანება თავი, დააგდო ძალაუნებურათ სწორი გზა, მაგრამ მაგიერათ მიხლართულ-მოხლართული გზა გამონახა, აღარ დაერიდა არც ტალახს, არც ეკალს, არც წყალსა და არც ცეცხლს; დაიწყო ხოხვა, აქეთ-იქით გაძრომ-გამოძრომა; გზა მრუდეთ მიდის, მაგრამ მაინც ხომ მიდის ცხოვრების გზაზე და თუ ისეთი გასაშტერებელი მოხერხებითა და გამჭრიახობით მიდის დღეს ტალახიან მრუდე გზაზე, იმედია, როდესაც სწორ გზაზე დადგომის ღონისძიება მოეცემა, მაშინ, რასაკვირველია, მრუდეს დააგდებს და დღეს რომ ხერხებს ხმარობს, იმავ ხერხებს გამოიყენებს კეთილ და სწორ გზისთვისაც. მაშინ, აბა მაშინ ჩადგება იმერელი თავის ნამდვილ კალაპოტში და გამოიბრუნებს თავის თანშობილ კეთილ ზნეობას.

დღევანდელ მის შურიანობას აქვს საფუძველი: დღემდე ვინც კი გაკეთებულა და გაბედნიერებულა იმერეთში, ყოველთვის თავის ქვეყნის მტერი ყოფილა და ყოფილა მტერი მიტომ, რომ ძლიერების სურვილი უსრულებია. რადგანაც გარეშე მტრების პოლიტიკაში ძველათ იყო ხალხის დაჩაგვრა, ამისათვის ისინი იმისთანაებს აძლიერებდენ, რომელნიც უსათუოდ თავის ხალხს მისდგებოდენ დასაჩაგრავათ. ეს შეუნიშნავს ხალხს და ცდილობს არავინ ამაღლდეს მისდა საჭირ-დღეოთ, თორემ აბა დაუმტკიცეთ თქვენ იმერლებს ის, რომ გაკეთებული და გაბედნიერებული კაცი არა თუ არას დაგაკლებს, კიდევაც მოგეხმარება-თქო და მაშინ ნახავთ, თუ კიდეც არ მოეხმარონ იმ საბედნიერო კაცს და მოუმართონ ხელი. დროთა ვითარებამ დაუმტკიცა იმას, რომ ძნელია ვინმეს ნდობა და ამისათვის აღარავის ენდობა თავის თავის მეტს. აღარც სიყვარული რწამს და აღარც ნათესაობა-მეგობრობა. მოტყუების ეშინია და გულს არ აძლევს ნებას თავისუფლათ გათამაშებისას, თორემ აბა დაარწმუნეთ ის წინააღმდეგში და მაშინ ნახავთ, თუ რა გრძნობები გამოიჩინოს! თავის ქვეყანაში ერთმანეთის ეშინიათ, ერთმანეთს ვერ ენდობიან და ამ მიუნდობლობაში ჰკვდებიან; მაგრამ გარეშე ქვეყანაში სადაც არ მოელიან სხვებისაგან მოტყუებას, იქ თვითონაც გულწრფელობენ და პატიოსნებაზე თავს სდებენ. მომავლისათვის ეს ხალხი ყველაზე უფრო საიმედოა და პირველ ჭახრაკათ საგულებელი”.

მ ე ს ა მ ე ს უ რ ა თ შ ი აკაკი საუბრობს მეგრელებისა და გურულების ხასიათებზე და შემდეგ აკეთებს მცირე დასკვნას. იგი ჰყვება: “რაც იმერლებზე ითქვა, ისვე ითქმის მეგრელებზედაც ცოტა რამ დამატებით.

მეგრელი უფრო წვრილმან საქმეებს ჰკიდებს ხელს, ვიდრე იმერელი. იმერელზე მომეტებული გულის-ყური აქვს, მაგრამ “სიბრძნის ზღვაში” კი ისე ვერ მოსცურავს, როგორც იმერელი. მეგრელი ხელოსანია და ვაჭრობის მიდრეკილებისა, ასე რომ ოდესმე, როგორც ყოველგვარი სახელოვნო-სახელოსნო რამეები, ისე ვაჭრობაც მეგრელების ხელში იქნება. სომხებს აღარას გაატანებენ, რადგანაც მათ სომხურ თვისებებთან თავისიც შეერთებული აქვთ. სომხურ თავიანობას, ანგარიშის ცოდნას, გროშის დევნას და ძუნწობას უმატებენ თავიანთ მეგრულ ღირსებებსაც: მაღალ ნიჭს, გამბედაობას, სიმართლეს და სხვა.

რაც შეეხება დღევანდელ მის სიცრუეს, მეგრელი ისე არ ბაქიაობს, როგორც ქართლელი და არც ისე განზრახვით აქტიორულათ იტყუება, როგორც იმერელი. აღტაცებაში მომყვანი ბუნება სამეგრელოსი მეგრელს პოეტურათ ჩაესახა გვამში და ისე არას იტყვის, რომ აღტაცებულათ არა თქვას, ცოტაც არის არ გაათამაშოს თავისი ფანტაზია. ამბავს რომ მოჰყვება, მაშინ იმას კი არ გიხატავს, რაც თავის თვალით ნახა, არა, იმას, რაც უნდოდა ენახა. მოჰყვება ტკბილ-ქართულათ შვენიერს მოთხრობას, ასე რომ იმ დროს, როდესაც ლაპარაკობს და თქვენც შეჩერებულხართ, სასიამოვნოთ გრჩებათ, მაგრამ ბოლოს, როდესაც მოშორდებით და მოიგონებთ მის ნაუბარს, მაშინ კი მიხვდებით და იტყვით: რა ილაპარაკა ამ კაცმაო? და სხვა.

თუ მოტყუება უნდა ვისმესი საქმეში, ის ისე ვერ ახერხებს, როგორც იმერელი; მაშინვე ატყობ, რომ მოტყუებას გიპირებს, თვითონაც კი იცის, რომ შეატყვეთ, მაგრამ თავისას მაინც არ იშლის და ყელ გამოწევით გეხვეწებათ დამიჯერეო; მაგრამ ესეც უნდა ვთქვათ, რომ გაუჭირველათ არ ცდილობს არავის მოტყუებას და გაჭირვებას კი რაღა გაეწყობა!... რაც შეეხება ნათესაობას და მეგობრობას, განსაკუთრებით მეგობრობა, ძლიერ იციან: მოყვარისთვის თავს გასწირავს და არას დაინანებს. ამ თვისებით მეგრელები დღესაც სჯობიან იმერლებსა. ერთი სიტყვით, დღეს იმერლებზედაც უფრო გაავზნიანებული მეგრელები იმავე მიზეზით, რითაც იმერლები, მომავლისათვის ბევრ რასმეს გვპირდებიან და აღარც საეჭვოა.

გურულები ბევრით ემსგავსებიან ამ ორ-გვარ ხასიათს, მაგრამ მათსავით ხანგრძლივი და ფეხ-დადგმული ვერ არიან. ვერც შრომას იტანენ ბევრსა; ისინი ყოველთვის და ყოველგან ჰფეთქენ თოფის წამალივით. მოძრაობაში, სიტყვა-პასუხში თუ საქმეში ყოველგან მოსწრებულნი არიან. ლხინში ღმერთმა მოგცესთ, მაგრამ ჭირში კი რა მოგახსენოთ. ერთი სიტყვით, იმ საქმეში, რომელიც დიდ დროს არ თხოულობს, გურული დაუფასებელია და მის მაგიერობას ვერავინ იზამს. ვაგლახათ ნუ შეეხებით მის თავმოყვარეობას! ის დროთა-ვითარებამ “გააკუჭიანა”, მაგრამ ვერ გატეხა. ის გრძნობს, რომ კაცია დასაფასებელი და თუ შეუხვდა დროზე, “თავი კიტრათ მიაჩნია”, როგორც სხვისა, ისე თავისი. ის არის ლხინის შვილი და ჭირშიაც სიცილით მოგეხმარება იმ ერთ იერიშზე და მერე, თუ იმ ერთი იერიშით ვერ გაარიგა-რა, მეორეთ იქ აღარ “გიყუნცულებს, ქე წავა მისდა შინისკენ”. მომავლისათვის დიდი საიმედო არიან. დანარჩენებზედაც საზოგადოთ ამასვე ვფიქრობთ.

აი, ამგვარათ დღეს თავს ვავლებთ ჩვენი სამშობლოს სხვადასხვა კუთხეების ხალხს და მართლაც სასიამოს აწმყოში ვერასა ვხედავთ, რადგანაც ისტორიულმა მიზეზებმა მავნებლათ იმოქმედეს იმათზე, მაგრამ მომავლისთვის კი ბევრს გვიქადიან და მაშინ ვნახავთ, თუ რაც იქნებიან”...

შემდეგ აკაკი წერეთელი ლაპარაკობს იმაზე, თუ როგორი ხასიათისანი იქნებოდნენ ამიერ და იმიერ ქართველები იმ ხანაში, როდესაც საქართველო სხვათა კირთების ქვეშ კი არ იყო, არამედ თავად გახლდათ ახლო აღმოსავლეთის ერთერთი უმნიშვნელოვანესი და უძლიერესი სახელმწიფო. მისი აზრით, ალბათ შოთა რუსთაველმა მართლა არაბი და ინდოელი გმირები კი არ დახატა თავის უკვდავ პოემაში, არამედ მათი ხასიათები ქართული რეალობიდან აიღო. აკაკის შეფასებით, ალბათ ტარიელი ქართლელის ტიპი იქნებოდა, ავთანდილი კი იმერლისა. მაგრამ ეს სხვა საუბრის თემაა და ამას აქ უკვე აღარ გავაგრძელებთ. ჩვენ უბრალოდ გვინდოდა მხოლოდ, რომ ამ ნაშრომში გვეჩვენებინა, თუ რა მდგომარეობაში იმყოფებოდა ქართული საზოგადოება საქართველოს სამეფო-სამთავროების რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში შესვლის დროს, რამდენი განსაცდელის, გაჭირვებისა და უბედურების გადატანა უხდებოდათ ჩვენს წინაპრებს გარეშე და შინაურ მტერთაგან და როგორ იყო დამახინჯებული ქართველთა ზნეობა, განსაკუთრებით საზოგადოების ზედა ფენებისა, და რამდენი მანკიერება იყო შემოსული ქართულ ცნობიერებაში. ბევრი იყო, რა თქმა უნდა, კარგიც, მაგრამ ჩვენში დღესდღეობით რატომღაც მხოლოდ კარგის გახსენება უყვართ, მანკიერი კი, რუსების მიერ დანერგილად, ან კიდევ რუსული ძალმომრეობის ქვეშ განვითარებულად მიაჩნიათ. ზემოთ მოყვანილი იყო სწორედ იმ პერიოდის ავტორთა ნაწერები, რომლებიც საქართველოში რუსების მიერ ფეხის მოკიდებამდე იქნა დაწერილი. იმედია, რომ საქართველოს ისტორიის ერთად თავმოყრილი ეს წყაროები ერთგვარი სარკის როლს შეასრულებენ მკითხველთათვის იმდროინდელი ქართული საზოგადოებრივი ცხოვრების წიაღში ჩასახედად, ქართველი კაცის ჭირ-ვარამისა და ლხინის, მისი ზნეობის უფრო კარგად, ისტორიულ შუქზე განსაჭვრეტად. ღმერთი შეგვეწიოს ყველას, და ჩვენც დაგვენახოს და დაგვეფასებინოს ეს შეწევნა ღვთისა, ვინც როგორ შევიძლებთ ამას.

ირაკლი ხართიშვილი

გამოყენებული ლიტერატურა

1. გიორგი პაიჭაძე, გეორგიევსკის ტრაქტატი და მისი ისტორიული მნიშვნელობა, თბილისი, 1980 წ.;

2. ვალერიან გაბაშვილი, ვახუშტი ბაგრატიონი (გამოჩენილ ადამანთა ცხოვრება), თბილისი, 1969 წ.;

3. დე გრაი დე ფუა საქართველოს შესახებ (საქართველოს ისტორიის წყაროები – 38), ფრანგულიდან თარგმნა, შესავალი და საძიებლები დაურთო ჯუმბერ ოდიშელმა, თბილისი, 1985 წ.;

4. არჩილ მეფე, არჩილიანი, გაბაასება თეიმურაზისა და რუსთაველისა (ამბავი მოწყალისა და მოსამართლისა, სახელოვანისა და მრავალჯერ სახელოვნად გამარჯვებულისა, ბრძნისა, რიტორისა და ფილოსოფოსისა, მეფისა თეიმურაზისა, რომელი სიყმაწვილით, გაზრდით, ვაჟკაცობით, სიბერით სიკუდილამდის ეშრომა და გარდაჰხდოდა), თბილისი;

5. იაკობ რაინეგსი, მოგზაურობა საქართველოში, გერმანულიდან თარგმნა, შესავალი და საძიებლები დაურთო გია გელაშვილმა, თბილისი, 2002 წ.;

6. პლატონ იოსელიანი, ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა, თბილისი, 1979 წ.;

7. Николай Дубровинъ, Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе, Т. II, С-Петербургъ, 1886 г.;

8. Картина Грузiи или описанiе политическаго состоянiя царствъ Карталинскаго и Кахетинскаго. Сделанное пребывающимъ при Его Высочестве царе Карталинскомъ и Кахетинскомъ Ираклiи Темуразовиче полковникомъ и кавалеромъ Бурнашёвымъ въ Тифлисе въ 1786 г., Тифлисъ, 1896 г.;

9. ჟაკ ფრანსუა გამბა, მოგზაურობა ამიერკავკასიაში, ფრანგულიდან თარგმნა, კომენტარები დაურთო მზია მგალობლიშვილმა, თბილისი, 1987 წ.;

10. კ. კოხისა და ო. სპენსერის ცნობები საქართველოსა და კავკასიის შესახებ (საქართველოს ისტორიის წყაროები – 23), გერმანულიდან თარგმნა, შესავალი და კომენტარები დაურთო ლონდა მამაცაშვილმა, თბილისი, 1981 წ.;

11. აკაკი წერეთელი, თხზულებათა სრული კრებული თხუთმეტ ტომად, ტომი XII, პუბლიცისტური წერილები 1881-1889, თბილისი, 1960 წ.