(საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკის მასალების მიხედვით)
შინაარსი
შესავალი
I. აშშ-ის სამხედრო თეორიის ზოგიერთი ცნების შინაარსი
II. აშშ სამხედრო დოქტრინა 1970-იანი წლების შუახანებისთვის
III. ჯონ კოლინზის “დიდი სტრატეგია” 70-იან წლებში
IV. აშშ-ის “საბაზო სტრატეგია”
V. “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგია
VI. “რეალისტური დაშინების” სტრატეგია
VII. აშშ-ის ”საოკეანო სტრატეგია” 1970-იან წლებში
VIII. აშშ-ის საჰაერო-კოსმოსური დოქტრინის ძირითადი დებულებები 1970-იან წლებში
IX. აშშ-ისა და ნატო-ს ბირთვული სტრატეგია 1970/80-იანი წლების მიჯნაზე
X. აშშ-ის ბირთვული ძალები 70-იანი წლების მეორე ნახევარში
XI. „ევროსტრატეგია“ და ნატო-ს ევროსტრატეგიული ბირთვული ძალები
XII. “მიზნების არჩევის” ამერიკული სამხედრო კონცეფცია
XIII. “ერთნახევარი ომების” ამერიკული კონცეფცია
XIV. აშშ შეიარაღებული ძალების “სტრატეგიული მობილურობის” კონცეფცია
XV. “ტოტალური ძალების” სტრატეგიული კონცეფცია
XVI. “მოკლე ომის” ამერიკული თეორია
XVII. აშშ-ის სამხედრო სტრატეგიის ევოლუცია (ამერიკელი სამხედრო სპეციალისტების შეხედულებებით)
XVIII. აშშ-ის “დიდი სტრატეგია” 80-იან წლებზე
XIX. სახელმწიფოს ძლიერების შეფასების მეთოდიკა
XX. აშშ-ის სამხედრო ხელოვნება მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ 1970-იანი წლების ჩათვლით
(ნაწილი I)
შესავალი
ამ ნაშრომში მოყვანილი ცალკეული თავები მომზადებულია ჟურნალ «Зарубежное военное обозрение»-ს მასალების მიხედვით. ყოფილი საბჭოთა კავშირის (ამჟამად რუსეთის ფედერაციის) თავდაცვის სამინისტროს ეს პერიოდული გამოცემა აქვეყნებს წერილებს, რომლებსაც მაღალი კვალიფიკაციის რუსი სამხედრო სპეციალისტები ამზადებენ ისეთ საზღვარგარეთულ ღია სამხედრო და სამხედრო–პოლიტიკურ გამოცემებში გამოქვეყნებული წერილების მიხედვით, როგორებიც არის „NATO რევიუ“, „მილიტარი რევიუ“, „ინტერნეშენალ დეფენს რევიუ“, „არმადა ინტერნეშენალ“, „ფლაით ინტერნეშენალ“ „ზოლდატ უნდ ტეხნიკ“, „ჯეინი“ და სხვა. ქვემოთ მოყვანილი ცალკეული წერილები პრაქტიკულად წარმოადგენს 1970–იან წლებსა და 80–იანების დასაწყისში რუსულ ენაზე გამოქვეყნებული შესაბამისი სტატიების თარგმანს, რომელთა ავტორებიც იყვნენ გენერალ–ლეიტენანტი ნ. პეტროვი (სამხედრო მეცნიერებათა კანდიდატი), გენერალ–მაიორი რ. სიმონიანი (სამხედრო მეცნიერებათა დოქტორი, პროფესორი), გენერალ–მაიორი ი. დემენტიევი, გენერალ–მაიორი ვ. პესტროვი, თადარიგის გენერალ–მაიორი პ. სერგეევი; პოლკოვნიკი ი. კალაჩევი (სამხედრო მეცნიერებათა კანდიდატი, დოცენტი), პოლკოვნიკი ნ. ბისტროვი (სამხედრო მეცნიერებათა კანდიდატი), თადარიგის პოლკოვნიკი ი. ხოზინი (სამხედრო მეცნიერებათა კანდიდატი), თადარიგის პოლკოვნიკი ვ. ტრუსენკოვი, თადარიგის პოლკოვნიკი ს. სერგეევი, თადარიგის პოლკოვნიკი ი. ალექსეევი, 1–ლი რანგის კაპიტანი ბ. გონტარენკო, პოლკოვნიკ–ინჟენერი ი. ბელოვი.
წყაროების სადაურობა და ავტორების მაღალი კვალიფიკაცია იძლევა გამოქვეყნებული სტატიების სანდოობისა და საყურადღებობის მყარ გარანტიას, თუმცა კი მათში ძლიერი იყო ასევე საბჭოთა პოლიტიკური იდეოლოგიის ზეგავლენაც, რაც ასევე გათვალისწინებულ უნდა იქნას. უნდა ვაღიარო, რომ როდესაც 90–იანი წლების დასაწყისში სამხედრო–ისტორიული ჟურნალის „მხედარისთვის“ დავიწყე აშშ–ის თანამედროვე სამხედრო მშენებლობის გამოცდილების შესწავლა, მაშინ უფრო მეტ ყურადღებას ვაქცევდი წმინდა სამხედრო და სამხედრო–ტექნიკურ საკითხებს, ხოლო სამხედრო–პოლიტიკური და იდეოლოგიური საკითხების შესწავლა კი, სწორედ საბჭოთა იდეოლოგიის მიერ მათი ტენდენციურად გაშუქების გამო, საჭიროდ არ მიმაჩნდა. მაგრამ უკანასკნელი 10–15 წლის გამოცდილებამ ალბათ ბევრს დაანახვა, რომ ტენდენციურობა და ორმაგი სტანდარტები არც დასავლური იდეოლოგიისთვის არის უცხო, ხოლო სიმართლის გასარკვევად კი ორივე მხარის დამოკიდებულების პატიოსნად შესწავლა და კომპეტენტურად შეფასება არის აუცილებელი. ჩვენი ნაშრომიც სწორედ იმ მიზანს ისახავს, რომ სამხედრო საქმის შესწავლით დაინტერესებულ ქართველ მკითხველს ერთგვარად შეჯამებული და თავმოყრილი სახით მიაწოდოს საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების ხედვა შეერთებული შტატების სტრატეგიის განვითარებზე II მსოფლიო ომის დასრულებიდან 1980–იანი წლების დასაწყისამდე.
ქვემოთ ცალკეულ თავებში გარკვეული საკითხები მეორდება, მაგრამ ერთად თავმოყრისას არ ვცდილვრ მათ გამოხშირვას ან მკითხველისთვის გარკვეულად განზოგადებული სახით მიწოდებას, ვინაიდან ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში საბჭოთა ავტორები ამ საკითხებს აშუქებდნენ თემის სათაურიდან და იმ დროისთვის ევროპასა და მსოფლიოში შექმნილი სამხედრო–პოლიტიკური ვითარებიდან გამომდინარე, რაც გარკვეულ გავლენას ახდენდა მათ მიერ აღნიშნული საკითხების ცალკეული წვრილმანებისა და დეტალების წარმოჩინებაზე. ამიტომ შევეცადე ამ დეტალების შენარჩუნებას მათი ავ–კარგიანობის უფრო კარგად გარკვევისთვის. თავად მე საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებები საყურადღებოდ და შესწავლის ღირსად მიმაჩნია, ხოლო იმდროინდელი სამხედრო–პოლიტიკური მოვლენების შეძლებისდაგვარად სრულად შესწავლისა და შეფასებისთვის კი კომპეტენტური და კვალიფიციური სპეციალსტების კოლექტიური მუშაობა და სერიოზული ძალისხმევაა საჭირო. კარგად შესწავლილ და გააზრებულ ახლო წარსულს კი შეუძლია ბევრი რამ დაგვანახოს სამომავლოდაც.
ირაკლი ხართიშვილი
I. აშშ სამხედრო თეორიის ზოგიერთი ცნების შინაარსი
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ამერიკული სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა თავისი საგარეოპოლიტიკური მიზნების მიღწევის ახალი გზებისა და ხერხების ძიებაში არაერთხელ აცხადებდა სხვადასხვანაირ პოლიტიკურ დოქტრინებს, სამხედრო სტრატეგიებსა და სტრატეგიულ კონცეფციებს. ამ თავში ჩვენ შევეცდებით იმ აზრის ახსნასა და განმარტებას, რომელსაც ამერიკელი სპეციალისტები დებენ აშშ-ის სამხედრო თეორიის ამ უმნიშვნელოვანეს ცნებებში. ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ ეს გარკვეული ზომით გაუადვილებს მკითხველებს შეერთებულ შტატებში სამხედრო მშენებლობის თეორიული და პრაქტიკული საკითხების შესწავლას.
უწინარეს ყოვლისა უნდა მივუთითოთ, რომ ამერიკულ სამხედრო თეორიაში გამოყენებული ბევრი ცნება სახელწოდებისა და შინაარსის მიხედვით მნიშვნელოვან ხარისხად განსხვავდება საბჭოთა (რუსულ) სამხედრო მეცნიერებაში გამოყენებული ანალოგიური ცნებებისგან. ვინაიდან ქართველ მკითხველს ჩვეულებრივ უხდება ამ ორივე წყაროს მიხედვით მომზადებული მასალების გაცნობა, ამიტომ მათი დასახელებისა და შინაარსის სწორი განსაზღვრისას, მათი სტრატეგიული ურთიერთკავშირისა და ურთიერთდამოკიდებულების გახსნისას არცთუ მცირე მნიშვნელობა გააჩნია ამერიკული სამხედრო სტრატეგიის კრიტიკული ანალიზისა და ძირითადი დებულებების, აგრეთვე მისი ადგილისა და როლის _ როგორც ამერიკული საგარეო პოლიტიკის ინსტრუმენტის _ გაგებისთვის.
აქედან გამომდინარე განვიხილავთ ისეთი ძირითადი ცნებების ზოგად სტრუქტურასა და შინაარსს, როგორებიცაა ”ეროვნული პოლიტიკა”, ”ეროვნული სტრატეგია”, ”სამხედრო სტრატეგია”, ”სტრატეგიული კონცეფცია” და ზოგიერთი სხვა.
ეროვნული პოლიტიკა (National policy) ამერიკულ ოფიციალურ გამოცემებსა და სამხედრო ბეჭდურ გამოცემებში განისაზღვრება როგორც მოქმედებათა ფართო ყოვლისმომცველი კურსი, რომელიც მიიღო მთავრობამ და ახორციელებს მას საქმიანობის სხვადასხვა სფეროში _ პოლიტიკურში, ეკონომიკურში, სამეცნიერო-ტექნიკურში, სამხედროში, იდეოლოგიურსა (ფსიქოლოგიური) და სხვებში _ ე. წ. ეროვნული მიზნების (National objectives) მისაღწევად როგორც მშვიდობიანობის, ისე ომიანობის დროსაც. შესაბამისად ცნება ”ეროვნული პოლიტიკა” შეიცავს ”კერძო პოლიტიკებს”: საშინაოს, საგარეოს, ეკონომიკურს, სამეცნიერო-ტექნიკურს, სამხედროსა და ა. შ.
”ეროვნული პოლიტიკა”, _ როგორც აღინიშნებოდა ამერიკულ ჟურნალ ”ინფანთრიში”, _ ესაა საქმიანობის ფართო წრე, რომელიც მიიღო მთავრობამ და ახორციელებს მას. ეროვნული პოლიტიკა წარმოადგენს ხელმძღვანელ ხაზს, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფოს ყველა ორგანოს საქმიანობას და რომელიც მიმართულია ”ეროვნული მიზნების” მიღწევაზე. ეს მიზნები შესაძლოა ატარებდეს მრავალფეროვან ხასიათს _ სტატუს-ქვოს ანუ წინა მდგომარეობის შენარჩუნებიდან მტრული სახელმწიფოს სრულ განადგურებამდე”.
საბჭოთა ავტორების აზრით, აშშ-ის პოლიტიკის არსის ასეთ განმარტებაში ჩანს ამერიკელი თეორეტიკოსების აშკარა მისწრაფება განიხილავდნენ მას როგორც პოლიტიკას, რომელიც ასახავს მთელი ამერიკული საზოგადოების ინტერესებს (”ეროვნული პოლიტიკა”), ე. ი. მისწრაფება შენიღბონ ამ პოლიტიკის კლასობრივი ბუნება, რომელიც გამოხატავს გაბატონებული კლასის ინტერესებს. მაგრამ მარქსიზმ-ლენინიზმის კლსთა ბრძოლის თეორიის საფუძველზე, რომელიც გაბატონებული იყო საბჭოთა პერიოდში ჩვენი საზოგადოების შეგნებაშიც, შესაძლებელია მოქმედებდა ამ მოვლენების მხოლოდ ზედაპირული და ტენდენციური ახსნა. უკანასკნელ წლებში რუსული საზოგადოების მართლმადიდებლურ-პატრიოტული ნაწილის შიგნით გამოჩნდა ”ცივი ომის” პერიოდისა და დღევანდელი დროის მოვლენების უფრო სრული და ძირეული ახსნა, რომელთა შესახებაც ქვემოთ გზადაგზა გვექნება საუბარი.
სამხედრო პოლიტიკა (Military policy) ამერიკულ წყაროებში განიხილება როგორც საკანონმდებლო აქტებისა და შესაბამისი ღონისძიებების სისტემა, რომლებსაც ახორციელებს მთავრობა “ეროვნული პოლიტიკის” მიზნების სამხედრო საშუალებებით მიღწევის ინტერესებში. იგი წარმოადგენს საშინაო და საგარეო პოლიტიკის შემადგენელ ნაწილს, რომელიც ითვალისწინებს ქვეყნის ეკონომიკურ და სამეცნიერო-ტექნიკურ შესაძლებლობებს.
ეროვნულ სტრატეგიას (National strategy) ამერიკელი თეორეტიკოსები განსაზღვრავენ როგორც შეერთებული შტატების ძლიერების ყველა ელემენტის შექმნისა და გამოყენების გეგმების შემუშავების ხელოვნებას _ პოლიტიკურის, ეკონომიკურის, სამხედროსი, სამეცნიერო-ტექნიკურის, ფსიქოლოგიურის, სოციოლოგიურისა და სხვების _ ”ეროვნული მიზნების” მისაღწევად მშვიდობიანობისა და ომიანობის დროს. ეროვნულ სტრტატეგიას სხვა ”სტრატეგიებისგან” განსხვავებით ამერიკულ პრესაში ზოგჯერ უწოდებენ ”დიდ სტრატეგიას” ან ”პოლიტიკურ სტარეგიას”.
მიუხედავად იმისა, რომ ზემოთ განხილულ ”ეროვნული პოლიტიკისა” და ”ეროვნული სტრატეგიის” ცნებებს აქვს ბევრი საერთო და განსაზღვრული ზომით ერთმანეთს ემთხვევა, მათ შორის, ამერიკელი სპეციალისტების აღნიშვნით, არის მეტად მნიშვნელოვანი განსხვავებაც. ეროვნული პოლიტიკა არსებითად წარმოადგენს ს ა ხ ე ლ მ ძ ღ ვ ა ნ ე ლ ო ს მ ო ქ მ ე დ ე ბ ი ს თ ვ ი ს ა ნ გ ა დ ა წ ყ ვ ე ტ ი ლ ე ბ ა ს, რომელიც გამოხატულია ფუძემდებლურ პოლიტიკურ პრინციპებში, რომლებითაც უნდა ხელმძღვანელობდნენ აშშ-ის წინაშე მდგარი ამოცანების ფართო წრის გადაჭრისას. ეროვნული სტრატეგია _ ესაა მ ო ქ მ ე დ ე ბ ე ბ ი ს გ ე გ მ ა, რომლის შესაბამისადაც სახელმწიფოს განკარგულებაში არსებული საშუალებების (პოლიტიკური, ეკონომიკური, სამხედრო და სხვები) ორიენტირებას ახდენენ ან შეთანხმებულად მოქმედებაში მოჰყავთ ეროვნული პოლიტიკის მიზნების მიღწევის ინტერესებში.
ამასთან დაკავშირებით 1970-იან წლებში აშშ-ში გამოცემულ წიგნში ”შეერთებული შტატების მსოფლიო როლი 70-იან წლებში” ნათქვამი იყო: ”ეროვნული სტრატეგიის ყველაზე უფრო მარტივი განსაზღვრება _ ესაა მისი განსაზღვრება როგორც გენერალური გეგმისა ეროვნული რესურსების გამოყენების გზით ეროვნული მიზნების მისაღწევად. იგი მიუთითებს ნებისმიერი სტრატეგიის სამ შემადგენელ ნაწილზე: მიზანი, რესუსები და გეგმები. ამრიგად, ეროვნული სტრატეგია მოითხოვს, ჯერ ერთი, მიზნის ჩამოყალიბებას, რომელსაც უნდა იყენებდნენ არჩევანის გაკეთების მუდმივ კრიტერიუმად; მეორეც, ვითარების ყოვლისმომცველ შეფასებას, რომლის პირობებშიც სახელმწიფო უნდა მოქმედებდეს (ზოგადი მიზნიდან მისი სავარაუდო ვითარებისადმი მისადაგებით გამომდინარეობს რიგი კერძო მოზნები და ამოცანები) და, მესამეც, საკმარისი რესურსების შეკრებასა და გადაცემას თითოეული ამოცანის შესასრულებლად”.
რიგ ამერიკულ ოფიციალურ გამოცემებში ხაზს უსვამდნენ, რომ ეროვნული სტრატეგიის შემუშავებისას აუცილებელი იყო:
_ მკაფიოდ განესაზღვრათ და ნათლად ჩამოეყალიბებიათ პოლიტიკური (ეროვნული) მიზანი (ან მიზნები), რომელიც უცვლელად უნდა დარჩენილიყო შედარებით ხანგრძლივი პერიოდის განმავლობაში და მუდმივი კრიტერიუმის როლი ეთამაშა აღმასრულებელი ორგანოებისთვის შესაბამისი გეგმების შემუშავებისას;
_ მოეხდინათ ყველა სავარაუდო პირობის ზოგადი შეფასება, რომლებშიც აშშ-ს უნდა ემოქმედა, მიისწრაფვოდა რა დასახული ეროვნული მიზნის მიღწევისკენ. ამასთან დაკავშირებით ჩვეულებრივ ჩნდებოდა რიგი კონკრეტული შუალედური მიზნებისა და ამოცანების ჩამოყალიბების აუცილებლობა პოლიტიკური და სტრატეგიული ვითარების პირობების გათვალისწინებით;
_ შეეფასებინათ არსებული რესურსები და აუცილებლობისას მოემზადებიათ შესაბამისი ძალები და საშუალებები, მათ შორის დამატებითი, აგრეთვე შეექმნათ საერთო და კერძო ეროვნული ინტერესების მიღწევისთვის შესაბამისი პირობები.
ეროვნული პოლიტიკა, ამერიკელი სამხედრო თეორეტიკოსების მტკიცებით, ყოველთვის პრევალირებს ეროვნულ სტრატეგიაზე, რომელიც გამოდის პოლიტიკის ინსტრუმენტის სახით. ამასთან ერთად, აცხადებენ ისინი, განსაზღვრულ პირობებში შესაძლებელია უკუ ზემოქმედებაც. ეს შესაძლებელია ხდებოდეს, მაგალითად, იმ შემთხვევაში, როდესაც პოლიტიკური მიზნობრივი მითითება მთელი სისრულით ვერ ითვალისწინებს რეალურ სინამდვილეს. ამიტომ თვლიან, რომ ეროვნული პოლიტიკის მიზნების განსაზღვრისას უმაღლესი პოლიტიკური ხელმძღვანელობა აუცილებლად უნდა გადიოდეს კონსულტაციებს ეკონომიკურ, სამხედრო და სხვა მრჩევლებთან, რათა გამოავლენდეს, საკმარისია თუ არა ქვეყნის რესურსები მთავრობის მიერ დასახული პოლიტიკის განსახორციელებლად. და თუკი მაგალითად, სამხედრო მრეჩეველი (თავდაცვის მინისტრი, შტაბების უფროსთა კომიტეტის თავმჯდომარე) აძლევს უარყოფით პასუხს, მაშინ აუცილებელია უწინარეს ყოვლისა არსებული სამხედრო ძალებისა და საშუალებების შესაბამისობაში მოყვანა დასმულ პოლიტიკურ მიზნებთან. რეკომენდირებულია ანალოგიურ წესს მისდევდნენ ეკონომიკური, სამეცნიერო-ტექნიკური, საფინანსო და სხვა ხასიათის საკითხების გადაწყვეტისასაც.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ამერიკელი პოლიტიკური და სამხედრო მოღვაწეები იძულებული იყვნენ ეღიარებიათ, რომ 1950-60იან წლებში სტრატეგიულ ბირთვულ შეიარაღებაში აშშ-ის აშკარა უპირატესობის შემდეგ 1970-იან წლებში საერთაშორისო არენაზე ჩამოყალიბებული ძალთა თანაფარდობის, განსაკუთრებით შეერთებულ შტატებსა და საბჭოთა კავშირს შორის სამხედრო ძლიერების თანაფარდობის პირობებში ამერიკული ეროვნული სტრატეგიის წინაშე წამოიჭრებოდა სულ უფრო მეტად რთული საკითხები როგორც თავიანთი მიზნების მისაღწევად ძალებისა და საშუალებების, ისე მოქმედებათა ხერხებისა და მეთოდების არჩევის თვალსაზრისით. ამასთან დაკავშირებით ხაზს უსვამდნენ, რომ აშშ-ის ეროვნული სტრატეგიის ძირითადი პრობლემა ამ პირობებში მდგომარეობდა იმაში, რომ მის განკარგულებაში არსებული ძალებისა და საშუალებებისგან (დიპლომატიური, სამხედრო, ეკონომიკური და სხვები) აერჩიათ ყველაზე უფრო შესაბამისები და გამოეყენებიათ ისინი ისეთნაირად, რომ ეროვნული პოლიტიკის მიზნებისთვის მიეღწიათ ამერიკისთვის შეძლების და გვარად ყველაზე უფრო მცირე დანახარჯებით. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ამერიკელ თეორეტიკოსებსა და პრაქტიკოსებს ესმოდათ, რომ ნებისმიერ მათ აგრესიულ აქტს დაუპირისპირდებოდა საჭირო მოგერიება მშვიდობისმოყვარე ძალების მხრიდან. ამიტომ ისინი თვლიდნენ, რომ ისეთი კრიზისების წარმოქმნის შემთხვევაში, რომლებმაც თავიანთი მასშტაბებით გადააჭარბეს ამერიკული ხელმძღვანელობის თავდაპირველ ჩანაფიქრებსა და გეგმებს, ეროვნულ სტრატეგიას უნდა უზრუნველეყო მათზე პოლიტიკური კონტროლის შენარჩუნება.
ეროვნულ სტრატეგიას შეერთებულ შტატებში ჰყოფენ შემადგენელ ნაწილებად, ანუ ”კერძო სტრატეგიებად”, რომლებსაც მიაკუთვნებენ პოლიტიკურ (დიპლომატიურ), ეკონომიკურ, სამეცნიერო-ტენიკურ და სამხედრო სტრატეგიებს. ითვლება, რომ კონკრეტულ სამხედრო-პოლიტიკურ და სამხედრო-სტრატეგიულ ვითარებაში ეროვნული სტრატეგიის შემუშავებისა და განხორციელებისას მეტად მნიშვნელოვანია, თუმცა კი რთული, ”კერძო სტრატეგიებს” შორის დასაბუთებული პროპორციების (თანაფარდობების) განსაზღვრა, ეროვნული პოლიტიკის მიერ წამოყენებული ამოცანების გადაწყვეტის თითოეულ ეტაპზე მათი როლისა და ადგილის შეფასება.
ამერიკულ ოფიციალურ დოკუმენტებში, აგრეთვე პერიოდული ბეჭდური გამოცემების ფურცლებზე და სახელმწიფო და კერძო სამეცნიერო-კვლევითი დაწესებულებების სხვადასხვანაირ პუბლიკაციებში აშშ-ის ეროვნული პოლიტიკისა და ეროვნული სტრატეგიის არსი და შინაარსი ჩვეულებრივ გადმოცემულია ეროვნული დოქტრინის სახით (მაგალითად ”ტრუმენის დოქტრინა”, ”ეიზენჰაუერის დოქტრინა”, ”გუამის დოქტრინა”, ”ნიქსონის დოქტრინა”). თავისი შინაარსისა და მიზნების მიხედვით ასეთი დოქტრინა შესაძლოა მიეკუთვნებოდეს ან პოლიტიკური და სტრატეგიული ინტერესების ერთ რაიონს, ან კიდევ ასახავდეს გლობალურ (მსოფლიო) პოლიტიკურ მიზნებს, ამოცანებსა და მათი მიღწევის ხერხებს. ამ მიმართებით 1970-იანი წლების შუახანებისთვის ყველაზე უფრო დამახასიათებელი იყო ”ნიქსონის დოქტრინა”, რომელიც გადმოცემული იყო აშშ-ის პრეზიდენტის რ. ნიქსონის მიერ 1970, 1971 და 1972 წლებში კონგრესისთვის გაგზავნილ საგარეოპოლიტიკურ გზავნილებში.
საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკის შეფასებით, აცხადებდნენ რა ახალ დოქტრინას, შეერთებული შტატების მმართველი წრეები ჩვეულებრივ ფართო რეკლამას უკეთებდნენ მას, როგორც რაღაც ”დიად წიგნს” ამერიკულ პოლიტიკასა და სტრატეგიაში, მკვეთრ გარდატეხას მათ ურთიერთობებში მოწინააღმდეგეებთან და მოკავშირეებთან. მაგრამ სინამდვილეში არაფერი მსგავსი არ ხდებოდა. აშშ-ის იმპერიალისტური აგრესიული კურსი უწინდელი რჩებოდა. იცვლებოდა მხოლოდ ზოგადი პოლიტიკური მიზნების მიღწევის ხერხები, ძალები და საშუალებები.
სამხედრო სტრატეგია (Military strategy) ოფიციალურ ამერიკულ გამოცემებში განისაზღვრება როგორც ქვეყნის შეიარაღებული ძალების განვითარებისა და გამოყენების გეგმების (პროგრამების) შემუშავების ხელოვნება და მეცნიერება ეროვნული პოლიტიკის მიზნების მისაღწევად სამხედრო ძლიერების პირდაპირი ან ირიბი გამოყენების გზით, ე. ი. ძალის გამოყენებით ან გამოყენების მუქარით. სამხედრო სტრატეგია, წარმოადგენს რა ეროვნული სტრატეგიის შემადგენელ ნაწილს, უზრუნველყოფს ”ეროვნული პოლიტიკის” ამოცანების გადაწყვეტას, როგორც მშვიდობიანობის, ისე ომიანობის დროსაც. მას ათანხმებენ სხვა ”კერძო სტატეგიებთან”. სამხედრო სტატეგიას, როგორც პრაქტიკასა და თეორიას, საქმე აქვს უმთავრესად ომის მომზადებასა და წარმოებასთან მთლიანობაში, ან ხანგრძლივი საომარი კამპანიისა, რომელიც მოიცავს რიგ სამხედრო ოპერაციებს. იგი ასევე განსაზღვავს შეიარაღებული ძალების გამოყენების მასშტაბებსა და ხერხებს აშშ-ის სამხედრო ძლიერების ან შეიარაღებული ძალების გამოყენების მუქარის დემონსტრირებისთვის.
რაც შეეხება სამხედრო სტრატეგიის საქმიანობის სფეროს, როგორც სამხედრო ხელოვნების უმნიშვნელოვანესი დარგისა, ეს სფერო განისაზღვრება როგორც პოლიტიკური მიზნებითა და მათგან გამომდინარე სტრატეგიული ამოცანებით, ისე ოპერაციების მასშტაბებითა და სამხედრო სარდლობის დონით. კლასიკური სახით სტრატეგიული მასშტაბის უმდაბლეს ტიპიურ სარდლობად ითვლება გაერთიანებული სარდლობა საომარ მოქმედებათა თეატრზე, რომლის შემადგენლობაშიც შედიან შეიარაღებულ ძალთა ორი ან მეტი სახეობის შენაერთები და გაერთიანებები, აგეთვე სპეციალური სარდლობები (მაგალითად, საჰაერო ძალების სტრატეგიული საავიაციო სარდლობა), რომელთაც შეუძლიათ სტრატეგიული მასშტაბების ოპერაციების ჩატარება. ამასთან ერთად 1970-იანი წლების პირველ ნახევარში ამერიკული სამხედრო ბეჭდური გამოცემების ფურცლებზე ხაზს უსვამდნენ, რომ თანამედროვე პირობებში სამხედრო სტრატეგიის სფეროს არ შეიძლება განსაზღვრავდნენ მხოლოდ საკომანდო ინსტანციების დონით ან მსხვილი სამხედრო ოპერაციების მასშტაბებით, რადგანაც თვით შეზღუდული შეიარაღებული კონფლიქტების შემთხვევაშიც კი, რომლებშიც მონაწილეობენ შედარებით მცირე შემადგენლობის ძალები, შესალებელია საჭირო გახდეს სტრატეგიული ხასიათის გადაწყვეტილებების მიღება.
”სამხედრო სტრატეგია, _ წერდა აშშ-ის შტაბების უფროსთა კომიტეტის თავმჯდომარე გენერალი უილერი, _ იმ აზრით, რომელიც ჩადებულია ამ ტერმინში, მოიცავს სამხედრო რესურსების გამოყენების სფეროს ეროვნული მიზნების მისაღწევად. ამ განსაზღვრებაში მთავარს წარმოადგენს სიტყვა ”რესურსები”, რომლის ქვეშაც გვესმის ადამიანები, კაპიტალდაბანდებები, ტექნიკა და ჩვენს მიერ ყველა სფეროში მიმართული ძალისხმევა”.
ამრიგად, ეროვნული სტრატეგია და სამხედრო სტრატეგია ურთიერთდაკავშირებული და ურთიერთდამოკიდებული ცნებებია. ეროვნული სტრატეგია განსაზღვრავს სამხედრო სტრატეგიას, ხოლო უკანასკნელი გამოდის როგორც ეროვნული სტრატეგიის უმნიშვნელოვანესი შემადგენელი ნაწილი, როგორც ეროვნული პოლიტიკის ინსტრუმენტი.
1970-იანი წლების საბჭოთა სამხედრო პერიოდიკაში აცხადებდნენ, რომ ამერიკული სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა სამხედრო სტრატეგიას აძლევს ისეთ სახელწოდებას რომელიც ფარავს მის აგრესიულ ხასიათს. ასე, 1960-იან წლებამდე მას განსაზღვრავდნენ ტერმინით ”მასირებული ნაცვალგება” ამუ ”მასირებული საპასუხო დარტყმა”. 1961 წელს აშშ-ში გამოაცხადეს ”მოქნილი რეაგირების” სტრატეგია. ნიქსონის ადმინისტრაციის ხელისუფლებაში მოსვლის შემდეგ გამოჩნდა ”რეალისტური დაშინების” სტრატეგია, რომელიც წარმოადგენდა ”ნიქსონის დოქტრინის” უმნიშვნელოვანეს შემადგენელ ნაწილს. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, იგი მიიღეს უწინარეს ყოვლისა მსოფლიოში ძალთა თანაფარდობის საბჭოთა ბანაკის სასარგებლოდ შეცვლისა და სსრკ-ის გაზრდილი სამხედრო ძლიერების შედეგად. მასთან ერთად უნდა აღინიშნოს და ამის შესახებ ღიად ლაპარაკობდნენ ცნობილი ამერიკელი მოღვაწეები, რომ ხელისულებაში მოსულმა ნიქსონის ადმინისტრაციამ ვერ შეძლო რადიკალურად შეეცვალა შეერთებული შტატების როგორც ზოგადი, ე. ი. ეროვნული, ისე სამხედრო სტრატეგიაც.
სტრატეგიული კონცეფცია (Strategic concept). ამერიკული სამხედრო სტრატეგისთვის, განსაკუთებით 1960-იანი წლების დასაწყისიდან დამახასიათებელი გახდა სხვადასხვანაირი სტატეგიული კონცეფციების გამოჩენა. ბევრი ავტორი ხშირად სამხედრო სტრატეგიას უწოდებდა სტრატეგიულ კონცეფციას და პირიქით. მაინც რა უნდა გვესმოდეს სტრატეგიული კონცეფციის ქვეშ?
ამერიკული სამხედრო ტერმინოლოგით, სტრატეგიული კონცეფცია _ ეს არის პოლიტიკური ან სამხედრო სტრატეგიის (ან ერთდროულად ერთისაც და მეორისაც) ერთერთი მთავარი პრინციპის ან დებულების კონცენტრირებული გამოხატვა, რომელსაც იყენებენ ჩამოყალიბებული სამხედრო-პოლიტიკური და სამხედრო-სტრატეგიული ვითარების მიმართებაში მათი განვითარების პერსპექტივებისა და დასმული მიზნის პრაქტიკული მიღწევის ან სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მიერ წამოყენებული ამოცანების გადაწყვეტის ხერხების გათვალისწინებით. სტრატეგიული კონცეფცია გამომდინარეობს სამხედრო სტრატეგიდან და სამხედრო პოლიტიკიდან და ვარაუდობს ხელსაყრელი პირობების შექმნას ამ სტრატეგიისა და პოლიტიკის რეალიზებისთვის, შეიარაღებული ძალებისა და მისი კომპონენტების განვითარების (მშენებლობისა) და ომის შემთხვეაში გამოყენების შესაბამისი გეგმების შემუშავებას. ვინაიდან მას გამოიმუშავებს აშშ-ის უმაღლესი სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა, ამიტომ იგი ასახავს მის შეხედულებებს სამხედრო სტრატეგიისა და სამხედრო პოლიტიკის პრინციპული საკითხების გადაწყვეტაზე და მჭიდროდ უკავშირდება პრაქტიკულ ღონისძიებებს სამხედრო მშენებლობის სფეროში და ”კერძო სტრატეგიებსაც”. სტრატეგიული კონცეფცია მისი მოწონების შემდეგ ხდება მთავრობის და (ან) სამხედრო სარდლობის ერთგვარი სამუშაო ფორმულა, ასევე საფუძველი სამხედრო პოლიტიკისა და სამხედრო სტრატეგიის კონკრეტული გეგმებისა და ღონისძიებების შემუშავებისთვის, განსაკუთრებით შეიარაღებული ძალების მშენებლობისა და სტრატეგიული დაგეგმვის სფეროში.
სტრატეგიული კონცეფცია ჩვეულებრივ ასახავს სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის პრინციპულ გადაწყვეტილებას შეიარაღებული ძალების ერთერთი კომპონენტის, მაგალითად ზოგადი დანიშნულების ძალების ან სტრატეგიული ძალების განვითარებასა და საბრძოლო გამოყენებაში. იგი გვიხსნის არა მხოლოდ განსაზღვრულ ეტაპზე პრაგმატიზმის პოზიციიდან დასაბუთებულ ამერიკული სამხედრო სტრატეგიისა და სამხედრო პოლიტიკის თეორიულ საფუძველს, არამედ პრაქტიკულ მხარესაც საერთაშორისო არენაზე ჩამოყალიბებული ძალთა თანაფარდობისა და მისი შეცვლის პერსპექტივების გათვალისწინებით.
1960-იანი წლებში ყველაზე უფრო გავრცელებულ სტრატეგიულ კინცეფციებს, რომლებიც ასახავდა ამერიკული ხელმძღვანელობის შეხედულებას თავდაცვითი და შეტევითი სტრატეგიული ძალების მშენებლობასა და გამოყენებაზე, შეგვიძლია მივაკუთვნოთ კონცეფციები, რომლებმაც მიიღეს სახელწოდება ”ზარალის შეზღუდვის”, ”გარანტირებული განადგურების”, აგრეთვე ”ორნახევარი ომების” სტრატეგიული კონცეფცია, რომელიც განსაზღვრავდა ზოგადი დანიშნულების ძალების (სახმელეთო ჯარები, ტაქტიკური საჰაერო ძალები, საზღვაო ძალები ატომური სარაკეტო წყალქვეშა ნავების გარეშე, საზღვაო ქვეითი ჯარი) მშენებლობისა და გამოყენების პრინციპებს. როგორც ცნობილია, 1970-იანი წლების დასაწყისში ”ნიქსონის დოქტრინის” გამოცხადების შემდეგ, უწინდელების ნაცვლად გამოაცხადეს ახალი სტრატეგიული კონცეფციები: ”სტრატეგიული საკმარისობის”, რომელიც განსაზღვრავდა სტრატეგიული თავდაცვითი და შეტევითი ძალების მშენებლობისა და საბრძოლო გამოყენების პრინციპებს, ასევე ”ერთნახევარი ომების” კონცეფცია, რომელიც ასახავდა ამერიკული ხელმძღვანელობის ახალ მიდგომას ზოგადი დანიშნულების ძალების განვითარებისა და გამოყენების პრობლემისადმი. ამ კონცეფციების არსსა და შინაარსს შეძლებისდაგვარად გადმოვცემთ ქვემოთ აშშ-ის სამხედრო სტრატეგიების განხილვის შემდეგ.
შევჩერდეთ მოკლედ იმაზე, თუ როგორ განმარტავენ ამერიკელი სპეციალისტები ცნებას ”სამხედრო დოქტრინა”. უწინარეს ყოვლისა საბჭოთა ავტორები შენიშნავდნენ, რომ ამერიკულ სამხედრო ბეჭდურ გამოცემებში ცნებას ”სამხედრო დოქტრინა” ყველაზე ხშირად აიგივებენ ცნებებთან ”სამხედრო პოლიტიკა” და ”სამხედრო სტრატეგია”.
მათი სიტყვით, ზოგიერთი ამერიკელი სპეციალისტი ცდილობს განსაზღვროს სამხედრო დოქტრინა როგორც ომის წარმოების თეორია, რომელიც გაბატონებულია მოცემულ პერიოდში და ასახავს ქვეყნის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის შეხედულებებს.
1960-იანი წლების შუახანებში ჟურნალი ”ინფანთრი” წერდა: „სამხედრო დოქტრინას შეადგენს ყველაფერი, რაც შესწავლილია და ოფიციალურად მიღებული ომის შესახებ. სამხედრო დოქტრინა შეიცავს ორ სფეროს _ სამხედრო ადმინისტრაციასა და საბრძოლო მოქმედებების წარმოებას. სამხედრო ადმინისტრაციას მიეკუთვნება საკითხები, რომლებიც ეხება პირად შემადგენლობას, ზურგის, სამოქალაქო საქმეთა და სხვა სამსახურებს; საბრძოლო მოქმედებების სფერო მოიცავს ოპერაციების წარმოებას და საქმე აქვს როგორც სტრატეგიასთან, ისე ტაქტიკასთანაც”.
სამხედრო დოქტრინის ზემოთ მოყვანილი განმარტებები, ისევე როგორც ზოგიერთი სხვა, ვერ გვიხსნის მის შინაარსს, ამიტომ მათ ვერ ჰპოვეს ოფიციალური მოწონება, რაზედაც მოწმობს ცნობილი ამერიკელი პოლიტიკური და სამხედრო მოღვაწეების განცხადებები. მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ სამხედრო დოქტრინა აშშ-ში საერთოდ არ არსებობს. ამერიკული სამხედრო დოქტრინის, როგორც თანამედროვე ომების ხასიათსა და მათში შეიარაღებული ძალების გამოყენებაზე, ქვეყნისა და შეიარაღებული ძალების გამოყენებასა და სხვა პრობლემებზე შეხეულებების სისტემის შინაარსი გადმოცემულია ”ეროვნულ პოლიტიკასა” და ”ეროვნულ სტრატეგიაში”, აგრეთვე სამხედრო სტრატეგიასა და სტრატეგიულ კონცეფციებში.
ამასთან ერთად უნდა აღინიშნოს, რომ ამერკულ სამხედრო თეორიაში ცნებას ”დოქტრინა” გააჩნია ფართო გამოყენება, მაგრამ მას არ უნდა ვაიგივებდეთ ”სამხედრო დოქტრინის” ცნებასთან. მაგალითად, აშშ-ის ”საჰაერო ძალების ძირითადი დოქტრინა” შეიცავს მშვიდობიანობისა და ომიანობის დროს საჰაერო-კოსმოსური ძალების გამოყენების უმნიშვნელოვანეს პრინციპებს, მაშინ როდესაც ”საჰაერო ძალების ოპერატიული დოქტრინა” გადმოსცემს საჰაერო ძალების მიერ კონკრეტული ამოცანების შესრულების შესაძლებლობებს, პრინციპებსა და წესს ტაქტიკური და სტრატეგიული საჰაერო ოპერაციების მსვლელობისას. საჰაერო ძალებისთვის შემუშავებულია აგრეთვე გართიანებული დოქტრინა, რომელიც წარმოადგენს საჰაერო ძალების გამოყენების ხერხებისა და პრინციპების გადმოცემას სხვა გაერთიანებულ და სპეციალურ სარდლობებთან ერთობლივად ჩატარებულ ოპერაციებში.
ამერიკული შეიარაღებული ძალების სხვა სახეობებსაც ასევე გააჩნია თავიანთი ”დოქტრინები”. ეს გვაძლევს საფუძველს ვთვლიდეთ, რომ ცნება ”დოქტრინა” იმ აზრით, როგორც მას განსაზღვრავს შეიარაღებული ძალების თითოეული სახეობა, ასახავს უმთავრესად შეიარაღებულ ძალთა სახეობის საბრძოლო გამოყენების საფუძვლებს საბრძოლო მოქმედებების წარმოების სხვადასხვანაირ პირობებში.
აშშ-ის სამხედრო თეორიის ზოგიეთი საკითხი, რომლებსაც ზემოთ შევეხეთ, არ აცხადებს პრეტენზიას მათი გაშუქების სისრულეზე. მიუხედავად ამისა, ისინი საშუალებას გვაძლევს ვამტკიცებდეთ, რომ ამერიკულ სამხედრო თეორიასა და პრაქტიკაში ჩამოყალიბდა და იყენებენ მეტად სპეციფიურ, მაგრამ შედარებით მკაფიო ცნებებს. მათ სწორ განმატებას გააჩნია არცთუ მცირე მნიშვნელობა აშშ-ის სამხედრო თეორიისა და განსაკუთრებით მისი სამხედრო სტრატეგიის შესწავლისას... მოსაზრება იმის შესახებ, რომ საგნის ან მოვლენის ღრმა და ყოველმხრივი ანალიზი შესაძლებელია მხოლოდ მისი არსის, შინაარსისა და ურთიერთკავშირების სწორად გახსნის შემთხვევაში, მთლიანად და სრულად გამოსადეგია აშშ-ის სამხედრო თეორიის კვლევებისთვისაც.
II. აშშ სამხედრო დოქტრინა 1970-იანი წლების შუახანებისთვის
საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, ბურჟუაზიული საზოგადოებრივი წყობილების, მმართველი ექსპლუატატორული კლასის რეაქციული იდეოლოგიისა და ექსპანსიონისტური პოლიტიკის მიერ ნაშობი აშშ-ის სამხედრო დოქტრინა ამერიკული იმპერიალიზმის მთელი ისტორიის მანძილზე მიმართული გახლდათ მისი აგრესიული მისწრაფებების უზრუნველყოფაზე. მაგრამ ყველაზე უფრო მეტად რეაქციული ხასიათი მან შეიძინა მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როდესაც ამერიკულმა იმპერიალიზმა თავისი საგარეოპოლიტიკური კურსის სახით გამოაცხადა მსოფლიო ბატონობის დამყარება.
იმ დროიდან და 70-იანი წლების შუახანებამდეც, შეერთებული შტატები, გააჩნდა რა სხვა კაპიტალისტურ ქვეყნებთან შედარებით უპირატესობა ეკონომიკურ და განსაკუთრებით სამხედრო სფეროებში, მეთაურობდა მის მიერ შექმნილი აგრესიული სამხედრო-პოლიტიკური ბლოკების სისტემას და გადამწყვეტ როლს თამაშობდა გლობალური ანტიკომუნისტური სტრატეგიის შემუშავებასა და რეალიზაციის მცდელობებში.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, განიხილავდა რა ომს როგორც საერთაშორისო საკითხების გადაწყვეტის მთავარ საშუალებას, აშშ-ის სამხედრო-პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ 50-იანი წლების დასაწყისში შეიმუშავა სამხედრო დოქტრინა, რომლის არსიც გადმოცეული იყო 1954 წლის იანვარში ოფიციალურად გამოცხადებული ე. წ. “მასირებული ბირთვული ნაცვალგების” (“მასირებული საპასუხო დარტყმის”) სტრატეგიაში. ეს სტრატეგია პოლიტიკურ პლანში ვარაუდობდა სოციალისტურ ქვეყნებზე გლობალური ბირთვული თავდასხმის გზით მსოფლიო სოციალისტური სისტემის ლიკვიდაციასა და დედამიწაზე კაპიტალისტური სისტემის აღდგენას შეერთებული შტატებით სათავეში.
“მასირებული ბირთვული ნაცვალგების” სტრატეგია ბაზირებული გახლდათ ვარაუდებზე აშშ-ის დიდი უპირატესობის შესახებ ბირთვულ იარაღში, მის მატარებლებში, ეკონომიკურ და სამხედრო-ტექნიკურ პოტენციალებში. იგი ითვალისწინებდა სსრკ-ისა და სხვა სოციალისტური სახელმწიფოების წინააღმდეგ მხოლოდ საყოველთაო ბირთვული ომის წარმოებას. ამერიკულ სამხედრო-პოლიტიკურ ხელძღვანელობას, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, ეს ომი წარმოდგენილი ჰქონდა როგორც ბირთვული დარტყმების ცალმხრივად მოყენება საბჭოთა კავშირზე სტრატეგიული ავიაციის ძალებით, მაშინ როდესაც აშშ-ის ტერიტორია დარჩებოდა მოუწყვლადი ან თითქმის მოუწყვლადი საპასუხო დარტყმებისგან.
სხვა ხასიათის ომებს აშშ-სა და საბჭოთა კავშირს შორის, აგრეთვე ორ საზოგადოებრივ სისტემას შორისაც, შეერთებული შტატების სამხედრო დოქტრინა 50-იან წლებში არ ითვალისწინებდა. უშვებდნენ მხოლოდ ლოკალური ომების წარმოების შესაძლებლობას საინჟინრო მიმართებით სუსტად აღჭურვილ საომარ მოქმედებათა თეატრებზე (ომთ), ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობების ჩახშობის მიზნით, უმთავრესად საზღვაო ქვეითი ჯარისა და ავიაციის ძალებით, ჩვეულებრივი იარაღის გამოყენებით.
ომების ხასიათისა და მათი წარმოების ხერხების ასეთი განსაზღვრების შესაბამისად, მთავარ მიმართულებად აშშ-ის შეიარაღებული ძალების განვითარებაში იქცა ბირთვული საბრძოლო მასალებისა და მათი მატარებლების ახალი ტიპების შემუშავება. შეიარაღებული ძალების მშენებლობაში პრიორიტეტს ანიჭებდნენ სამხედრო-საჰაერო ძალებსა (სჰძ ) და პირველ რიგში სტრატეგიულ საავიაციო სარდლობას. ასე, 1954-დან 1961 საფინანსო წლების ჩათვლით სჰძ -ზე იხარჯებოდა სამხედრო ბიუჯეტის დაახლოებით 44%, სზძ-ზე _ 29% და სახმელეთო ჯარებზე _ 24%. პასუხისმგებლობას ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალებისა და შეიარაღებათა განვითარებაზე აშშ აკისრებდა თავის მოკავშირეებს სამხედრო ბლოკებში.
ეკავა რა სამეთურო ადგილი კაპიტალისტურ სამყაროში, აშშ-მა თავზე მოახვია პარტნიორებს ნატო-ში თავისი სამხედრო დოქტრინის დებულებები, რომლებიც შეადგენდა ბლოკის კოალიციური სამხედრო სტრატეგიის საფუძველს. ამ უკანასკნელმა მიიღო “ფარისა და მახვილის” სტრატეგიის სახელწოდება, სადაც “მახვილის” ქვეშ იგულისხმებოდა აშშ-ის სტრატეგიული ავიაცია, ხოლო “ფარის” ქვეშ კი _ ნატო-ს ბლოკის დანარჩენი ქვეყნების შეიარაღებული ძალები.
მაგრამ “მასირებული ბირთვული ნაცვალგების” სტრატეგიის დებულებებს, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, არ ეწერათ პრაქტიკაში განხორციელება. საბჭოთა კავშირის წარმატებებმა სახალხო მეურნეობის, მეცნიერებისა და ტექნიკის განვითარებაში, სსრკ-ის გაზრდილმა თავდაცვითმა ძლიერებამ, უკვე 50-იანი წლების მიწურულისთვის, ეს “სტრატეგია” აქციეს ვერშემდგარად. საბჭოთა კავშირის მიერ 1957 წელს დედამიწის პირველი ხელოვნური თანამგზავრის გაშვებამ, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, მოახდინა სოციალიზმის ქვეყნის მანამდე უნახავი მიღწევების დემონსტრირება რაკეტმშენებლობაში და ააყირავა აშშ-ის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მთელი ანგარიშები და პროგნოზები. პენტაგონში გაიგეს, რომ ამ პირობებში ბირთვული ომი საკუთარ თავში მალავდა თავად აგრესორის განადგურების მუქარას, შეერთებული შტატების მომგებიანი გეოგრაფიული მდებარეობის მიუხედავად.
შიშის გაჩენას საპასუხო ბირთვული დარტყმის თავიდან ვერ აცილების წინაშე შედეგად მოჰყვა “მასირებული ბირთვული ნაცვალგების” სტრატეგიის მქუხარე კრიტიკა და ამან აიძულა აშშ-ის სახედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობა გადაეხედა თავისი სამხედრო დოქტრინის ძირითადი დებულებებისთვის, რათა მიეცა მათთვის უფრო მეტი მოქნილობა და მოეყვანა ისინი შესაბამისობაში შეცვლილ საერთაშორისო ვითარებასა და ძალთა რეალურ თანაფარდობასთან.
ახალი კონცეფციების, პოლიტიკური მიზნების სამხედრო გზით მიღწევის ხერხებისა და საშუალებების ხანგრძლივ ძიებათა შედეგად, ე. წ. “ბირთვული ჩიხის” პირობებში, შეერთებულმა შტატებმა 1961 წელს მიიღო ახალი სამხედრო დოქტრინა, რომლის საფუძველსაც შეადგენდა “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგია. საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, ეს ასევე გახლდათ აგრესიის დოქტრინა, რომელიც თავისი მახვილი პირით მომართული იყო საბჭოთა კავშირისა და სხვა სოციალისტურ სახელმწიფოთა წინააღმდეგ. იგი უწინდებურად ბაზირებული იყო პოლიტიკაზე “ძალის პოზიციიდან”, მაგრამ უკვე ამოდიოდა “წონასწორობის” წინაპირობიდან სსრკ-სა და აშშ-ს შორის სტრატეგიულ ბირთვულ საშუალებებში.
“მოქნილი რეაგირების” სტრატეგიაში ცენტრალური ადგილი ეთმობოდა საყოველთაო ბირთვულ ომსა და მოთხოვნებს მისთვის ქვეყნისა და შეიარაღებული ძალების მზადების შესახებ. მაგრამ, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ასეთი ომი უკვე აღარ ითვლებოდა ამერიკული იმპერიალიზმის საგარეოპოლიტიკური მიზნების მიღწევის ერთადერთ საშუალებად. აყენებდნენ მოთხოვნებს მომზადებულიყვნენ შეზღუდული ომების წარმოებისთვისაც სოციალისტური თანამეგობრობის ქვეყნების წინააღმდეგ. თავად შეზღუდული ომის ცნება მნიშვნელოვნად იქნა გაფართოებული. უშვებდნენ, რომ მას შესაძლო იყო მიეღო დიდიდ გაქანება და წარმოებული ყოფილიყო არა მხოლოდ მეორეხარისხოვან თეატრებზე, არამედ ისეთ რაიონებშიც, როგორიცაა ევროპა, სადაც თავმოყრილი იყო ნატო-სა და ვარშავის ხელშეკრულების მთავარი სამხედრო დაჯგუფებები.
პასუხის ძიებაში კითხვაზე, თუ რატომ დაიწყეს შეზღუდული ომებისთვის დიდი მნიშვნელობის მინიჭება, ამერიკელი სამხედრო თეორეტიკოსები იძულებული შეიქმნენ მისულიყვნენ დასკვნამდე იმის შესახებ, რომ შეზღუდული ომის თეორია დაფუძნებული უნდა ყოფილიყო იმ უდაო ფაქტის გაგებაზე, რომ შეერთებული შტატების მიერ ატომური მონოპოლიის დაკარგვასთან ერთად პრაქტიკულად შეუძლებელი ხდებოდა მოწინააღმდეგისთვის უსიტყვო კაპიტულაციის თავზე მოხვევა, აამოქმედებდნენ რა აშშ-თვის მიუღებელ საშუალებებს (пуская в ход неприемлемые для США средства).
აშშ-ის სამხედრო დოქტრინის არსი 60-იან წლებში, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, მდგომარეობდა შეიარაღებული ძალების “დოზირებულ” გამოყენებაში ამერიკული იმპერიალიზის პოლიტიკური და სამხედრო მიზნების მისაღწევად მსოფლიოში ძალთა შეცვლილი თანაფარდობისა და კონკრეტულად ჩამოყალიბებადი ვითარების გათვალისწინებით. გამოყენებადი ძალის ზომა თითოეულ ჯერზე უნდა განესაზღვრათ დასმული ამოცანისა და მოწინააღმდეგის მისალოდნელი წინააღმდეგობის მიხედვით. ამასთან მზარდ წინააღმდეგობაზე ვარაუდობდნენ დარტყების მიყენებას მრავალჯერადად აღმატებული ძლიერებით. ევროპაში სოციალისტური ქვეყნების წინააღმდეგ ომის წარმოებას გეგმავდნენ ომის დასაწყისში (მოკლე დროის განმავლობაში) ჩვეულებრივი იარაღით, შემდეგ ტაქტიკური ბირთვული საშუალებების გამოყენებით, ხოლო კრიტიკულ ვითარებაში _ სტრატეგიული ბირთვული საშუალებების გამოყენებითაც.
ცვლილებებმა სამხედრო დოქტრინაში არსებითი კორექტივები შეიტანა აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობაშიც. ესწრაფვოდა რა თავისი სამხედრო ძლიერების შეგუებას (შეწყობას) მსოფლიოში ჩამოყალიბებად ახალ ვითარებასთან, შეერთებული შტატების მთავრობამ 60-იან წლებში გააკეთა უფრო მეტი საყრდენი შეიარაღებული ბრძოლის ჩვეულებრივი საშუალებების განვითარებაზე ბირთვულთან ერთად და მთლიანობაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების გაზრდაზე.
“შეერთებული შტატების სამხედრო პოლიტიკის ძირითად მიზანს 1961 წლიდან, _ განაცხადა თავის დროზე აშშ-ის თავდაცვის მინისტრმა მაკნამარამ, _ წარმოადგენს თავისუფალი სამყაროს, და კერძოდ ნატო-ს ქვეყნების უბირთვო შესაძლებლობების გაძლიერება”.
დაკანონებულ იქნა ასევე შეიარაღებული ძალების მშენებლობის ახალი სისტემა მიზნობრივი ოპერატიულ-სტრატეგიული დანიშნულების მიხედვით. საყოველთაო ბირთვული ომის წარმოებისთვის განკუთვნილი იყო უმთავრესად სტრატეგიული შეტევითი და თავდაცვითი ძალები. შეზღუდული ომის წარმოება შედიოდა ზოგადი დანიშნულების ძალების ამოცანაში, რომელიც თავის შემადგენლობაში შეიცავდა სახელეთო ჯარებს, სჰძ -ის ტაქტიკურ ავიაციასა და სზძ -ს ატომური სარაკეტო წყალქვეშა ნავების გამოკლებით. უკანასკნელები საკონტინენტთაშორისო ბალისტიკურ რაკეტებთან და სტრატეგიულ ბომბდამშენ ავიაციასთან ერთად შეადგენდნენ სტრატეგიულ შეტევით ძალებს.
სტრატეგიული ძალების მშენებლობის საფუძველში ჩადებული იყო “გარანტირებული განადგურებისა” და “შეზღუდული ზარალის” კონცეფციათა მოთხოვნები. პირველი ვარაუდობდა აშშ-ის სტრატეგიული შეტევითი ძალების უნარს გაენადგურებია საბჭოთა კავშირი არა მხოლოდ მოულოდნელი დასწრები დარტყმის მოყენებით, არამედ საპასუხო დარტყმებითაც. მეორე ნიშნავდა საბჭოთა კავშირის საპასუხო დარტყმის ძალის მნიშვნელოვნად დასუსტებისა და მოსახლეობასა და სამრეწველო პოტენციალში აშშ-ის დანაკარგების “მისაღებ” ზომებადე შემცირების შესაძლებლობას. “ზარალის შეზღუდვის” ამოცანის გადაწყვეტას გეგმავდნენ საბჭოთა კავშირის შესაბამის საშუალებებზე ბირთვული დარტყმების მოყენების გზით უფრო ადრე, ვიდრე იგი შეძლებდა მათ გამოყენებას, აგრეთვე საჰაერო თავდაცვის ძალებისა და სამოქალაქო თავდაცვის ძალების მოქმედებების გზითაც.
ზოგადი დანიშნულების ძალების მშენებლობაში აშშ-ის სარდლობა ხელმძღვანელობდა „ორნახევარი ომების“ კონცეფციით, რომლის შესაბამისადაც შეერთებულ შტატებს უნდა ჰყოლოდა ისეთი ზოგადი დანიშნულების ძალები, რომელსაც შეეძლებოდა მოკავშირეების შეიარაღებულ ძალებთან ერთობლივად სოციალისტური ქვეყნების წინააღმდეგ ორი დიდი ომის წარმოება ევროპასა და აზიაში და ერთი ლოკალური ომისაც მსოფლიოს რომელიმე მესამე რაიონში.
“მოქნილი რეაგირების” სტრატეგიის მიღებასთან ერთად შეერთებულ შტატებში მეტი ყურადღების დათმობა დაიწყეს შეიარაღებული ძალების სარეზერვო კომპონენტების მშენებლობისა და ზღვისმიღმა ომთ-ებზე მატერიალურ საშუალებათა მარაგების დაგროვებისადმი. მიღებულ იქნა ასევე “სტრატეგიული მობილურობის” კონცეფცია, რომელიც ითვალისწინებდა აუცილებელი საშუალებებისა და პირობების შექმნას ზღვისმიღმა ომთ-ებზე არსებული ჯართა დაჯგუფებების სწრაფად გაძლიერებისთვის ან ახლების შესაქნელად.
სამხედრო დოქტრინის მორიგი გადასინჯვა აშშ-ში დაიწყეს 60-იანი წლების მიწურულს. მთავარ მიზეზებად ამისთვის, როგორც განაცხადა აშშ-ის პრეზიდენტმა რ. ნიქსონმა 1972 წლის თებერვალში, იქცა “შეერთებული შტატების უდაო უპირატესობის დასასრული სტრატეგიული ძლიერების თვალსაზრისით, და მის ნაცვლად სტრატეგიული წონასწორობის დადგომა, რომლის დროსაც აშშ-ისა და საბჭოთა კავშირის ბირთვული ძალები უკვე თანაზომადია”. პენტაგონის ხელმძღვანელობის აღიარებით, შეერთებულმა შტატებმა, წყვეტდა რა გლობალურ სამხედრო ამოცანებს, გაფანტა თავისი ძალები და საშუალებები, რის შედეგადაც მისი სტრატეგიული შესაძლებლობები 70-იანი წლების მიჯნაზე უკვე ვეღარ ემსახურებოდა მოწინააღმდეგის დაშინების ამოცანას. ახალი ვითარება მოითხოვდა სამხედრო ხარჯების ეფექტურობის ამაღლებასა და სტრატეგიული შეიარაღებაში რეალური “ძალის პოზიციის” შექმნას.
70-იანი წლების სამხედრო დოქტრინა, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, ყალიბდებოდა ასევე აშშ-ის აგრესიული გეგმების ჩავადნის პირობებში ვიეტნამში, ასევე მსოფლიოში მისი პოლიტიკური პრესტიჟის დაცემის, სავალუტო კრიზისისა და “ცივი ომის” პოლიტიკის გაკოტრების პირობებში. ამ მიზეზების გავლენით შეერთებულმა შტატებმა 1971 წელს მიიღო “რეალისტური დაშინების” სტრატეგია, რომელიც შეადგენდა მისი იმდროინდელი სამხედრო დოქტრინის საფუძველს.
აშშ-ის 70-იანი წლების სამხედრო დოქტრინა ვარაუდობდა აქტიურ მოქმედებებს არა მხოლოდ ომის მსვლელობისას გამარჯვების მისაღწევად, არამედ შვიდობიანობის დროს “ძალის პოზიციიდან” პოლიტიკის გატარებისთვისაც სამხედრო ძლიერების დემონსტრირების გზით. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ამერიკული იმპერიალიზმის სამხედრო-პოლიტიკური მიზნების მისაღწევად იგი თავად შეერთებული შტატების ძლიერების ზრდასთან ერთად ითვალისწინებდა აშშ-ის მოკავშირეთა გაზრდილი მატერიალური, ფინანსური რესურსებისა და სამხედრო პოტენციალის მაქსიმალურად გამოყენებას. აშშ-ის იმდროინდელი თავდაცვის მინისტრის შლესინჯერის განცხადებით, ახალ სტრატეგიას უნდა ჰქონოდა ისეთი კურსი მოკავშირეებთან მიმართებით, “რომელიც საშუალებას მოგვცემდა ბევრად გაგვეზარდა მათი წილი საერთო სტრატეგიული მიზნების მიღწევაში”.
შეერთებული შტატების 70-იანი წლების სამხედრო დოქტრინის პოლიტიკურ არსს, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, ისევე როგორც მანამდეც, შეადგენდა მისწრაფება აშშ-ის მსოფლიო ჰეგემონიის დამკვიდრებისკენ, ანტიკომუნიზმი და ანტისოვეტიზმი. შეერთებული შტატების მთავარ მოწინააღმდეგეებად, მისი უმნიშვნელოვანესი პოლიტიკური მიზნების მიღწევის გზაზე, დოქტრინა მიიჩნევდა საბჭოთა კავშირსა და სოციალისტური ბანაკის სხვა ქვეყნებს, ასევე ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობას.
შეერთებული შტატების სამხედრო დოქტრინის მოთხოვნების რეალიზაციის ძირითად პრინციპებს წარმოადგენდა ძალისა და პარტნიორობის პრინციპები.
ძალის პრინციპი ითვალისწინებდა შეერთებული შტატების სამხედრო, ეკონომიკურ და სამეცნიერო-ტექნიკურ უპირატესობას სავარაუდო მოწინააღმდეგეებზე, განსაკუთრებით სტრატეგიულ საშუალებებში.
პარტნიორობის პრინციპს, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, მიზნად ჰქონდა აშშ-ის გაბატონებული მდგომარეობის განმტკიცება კაპიტალისტურ სამყაროში და მისი მოკავშირეების იძულება მნიშვნელოვნად გაეზარდათ მონაწილეობა თავიანთი და საერთო სამხედრო ძლიერების ზრდაში. ეს პრინციპი ეფუძნებოდა იმას, რომ მოკავშირეები აშშ-ზე თავიანთი სამხედრო დამოკიდებულებისა და კლასობრივი მიზნების საერთოობის ძალით, დაინტერესებული იყვნენ შეერთებულ შტატებთან სამხედრო-პოლიტიკური კავშირის შენარჩუნებით და იძულებული იყვნენ დამორჩილებოდნენ ამერიკულ დიქტატს.
აშშ-ის სამხედრო დოქტრინა (“რეალისტური დაშინების” სტრატეგიაზე დამყარებული) ვარაუდობდა პოტენციური ომების ოთხ სახეობას. ესენი იყო _ სტრატეგიული ბირთვული ომი, ბირთვული ომი ომის თეატრზე, ჩვეულებრივი ომი ომის თეატრზე და ჩვეულებრივი ომი ომთ-ზე ან მის შეზღუდულ რაიონში (ლოკალური ომი). ამრიგად, აშშ-ის სამხედრო დოქტრინა ითვალისწინებდა ქვეყნისა და შეიარაღებული ძალების მზადებას სხვადასხვა მასშტაბის ომებისთვის _ ლოკალური შეიარაღებული კონფლიქტიდან ომთ-ის შეზღუდულ რაიონში სტრატეგიულ ბირთვულ ომამდე, ანუ ე. წ. საყოველთაო ბირთვულ ომამდე.
შეიარაღებული ბრძოლის გამოყენებადი საშუალებების მიხედვით, აშშ-ის 70-იანი წლების სამხედრო დოქტრინა ჰყოფდა ომებს ბირთვულ და ჩვეულებრივ ომებად. ცენტრალური ადგილი დოქტრინაში ეკავა მზადებას სტრატეგიული ბირთვული ომის წარმოებისთვის.
სტრატეგიული ბირთვული ომი, ამერიკული სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის აზრით, შესაძლო იყო წარმოქმნილიყო მხოლოდ კაპიტალისტური და სოციალისტური სახელმწიფოების კოალიციებს შორის. ასეთ ომში ორივე მხარე დაისახავდა ყველაზე უფრო გადამწყვეტ მიზნებს და გამოიყენებდა შეიარაღებული ბრძოლის საშუალებების მთელ არსენალს. სტრატეგიული ბირთვული ომის წარმოებაზე კაპიტალისტური სახელმწიფოების მხარეზე მთავარი პასუხისმგებლობა ექნებოდა შეერთებულ შტატებს. სტრატეგიული შეტევითი ძალების გარდა, ასეთი ომის წარმოებისთვის განკუთვნილი ჰქონდათ აშშ-ისა და მისი მოკავშირეების ბირთვული ძალები და ზოგადი დანიშნულების ძალები, რომლებიც გაშლილი იყო საომარ მოქმედებათა თეატრებზე.
ამერიკელი სამხედრო თეორეტიკოსები ყველაზე უფრო შესაძლებლად თვლიდნენ, რომ სტრატეგიული ბირთვული ომი იქნებოდა სწრაფმდინარე (რუს. быстротечная). ამასთან ერთად უშვებდნენ, რომ განსაზღვრულ პირობებში მას შესაძლო იყო მიეღო გაჭიანურებული ხასიათიც.
ითვლებოდა აგრეთვე, რომ სტრატეგიული ბირთვული ომი შესაძლოა გაჩაღებულ ყოფილიყო მოულოდნელი ბირთვული თავდასხმის გზით, ანდა კიდევ გამხდარიყო შეზღუდული ომის საყოველთაოში გადაზრდის (ესკალაციის) შედეგი.
ბირთვული ომი ომის თეატრზე, აშშ-ის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის შეხედულებებით, ამცირებდა ამერიკის ჩართვის (რუს. вовлечение) ალბათობას საყოველთაო ბირთვულ ომში მოკავშირეთა წინაშე ნაკისრი ვალდებულებების შესრულების დროს. მაგრამ, ამასთანავე, ასეთი ომი შესაძლოა ქცეულიყო განსაზღვრული რეგიონული პოლიტიკური მიზნების მიღწევის საშუალებად და ამ პირობებში უფრო მეტად სასურველი (უმჯობესი, предпочтительнее) იქნებოდა სტრატეგიულ ბირთვულ ომთან შედარებით.
ასეთი ომის მთავარ განსხვავებას საყოველთაო ბირთვული ომისგან ამერიკული პოლიტიკური ხელმძღვანელობა ხედავდა პოლიტიკურ მიზნებში. ასაბუთებდნენ რა ამ დებულებას, ამერიკელი სამხედრო თეორეტიკოსები, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ჯერ კიდევ 50-იან წლების ბოლოს მივიდნენ იმ დასკვნამდე, რომ ტოტალური ანუ საყოველთაო ბირთვული ომის საპირწონედ, შეზღუდულ ომს აწარმოებენ სავსებით კონკრეტული პოლიტიკური მიზნების გულისთვის, რომელთა ხასიათიც ხელს უწყობს განსაზღვრული დამოკიდებულობის დამყარებას მათსა და მათ მისაღწევად გამოყენებად ძალას შორის. ზოგადად, მათი აზრით, შეზღუდულ ომს საქმე ჰქონდა კონკრეტულ შეზღუდულ ამოცანებთან, და არა მოწინააღმდეგის სრული განადგურების ამოცანასთან.
ბირთვულ ომში ომის თეატრზე ამერიკული სამხედრო დოქტრინა ითვალისწინებდა რიგ შეზღუდვებს ბირთვული იარაღის გამოყენებაში. იგი შესაძლო იყო გამოეყენებიათ არა ყველა ქვეყნის წინააღმდეგ, ზღუდავდნენ ბირთვული საბრძოლო მასალების რაოდენობისა და სიმძლავრის მიხედვით, ასევე დასაზიანებელი მიზნების ხასიათის, დარტყმების სიღრმისა და მხოლოდ საჰაერო აფეთქების ხერხით მათი მოყენების მიხედვითაც. ომის თეატრზე ბირთვული ომის საყოველთაო ბირთვულ ომში გადაზრდის თავიდან აცილების უმნიშვნელოვანეს პირობად ითვლებოდა ბირთვული იარაღის გამოყენება მხოლოდ საბრძოლო მოქმედებების ზონაში და მხოლოდ სამხედრო ობიექტების წინააღმდეგ.
70-იანი წლების აშშ-ის სამხედრო დოქტრინის თანახმად, ბირთვული ომის წარმოქმნა ომის თეატრზე ყველაზე უფრო მეტად ალბათური იყო ევროპაში. ითვლებოდა, რომ ასეთი ომის წარმოქმნას წინა ეტაპად ექნებოდა საბრძოლო მოქმედებები მხოლოდ ჩვეულებრივი იარაღის გამოყენებით.
ბირთვული იარაღის გამოყენებაზე გადასვლის განხორციელებას, აშშ-ისა და ნატო-ს სამხედრო წარმომადგენლების განცხადებების მიხედვით, ითვალისწინებდნენ ნატო-ს შეიარაღებული ძალების განადგურების მუქარისა და ბლოკის ქვეყნების ტერიტორიაზე მოწინააღმდეგის ჯარების სოლისებურად ღრმად შემოჭრის (вклинение) შემთხვევაში.
ძირითადი პასუხისმგებლობა ომის თეატრზე ბირთვული ომის წარმოებისთვის აშშ-ის მაშინდელი თავდაცვის მინისტრის ლეირდის მტკიცებით, “ეკისრება აშშ-ს, მაგრამ ზოგიერთ მოკავშირეს ასევე შეუძლია აიღოს საკუთარ თავზე რიგი ამოცანებისა, მათ ხელში ბირთვული იარაღის არსებობის წყალობით” (იგულისხმებოდა საფრანგეთი და დიდი ბრიტანეთი _ ი. ხ.).
ომის თეატრზე ჩვეულებრივი ომის წარმოებას 70-იანი წლების ამერიკული სამხედრო დოქტრინა ითვალისწინებდა არა მხოლოდ ევროპაში, არამედ აზიაშიც. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ასეთი ომის მომზადებისა და წარმოების ტვირთს იგი თანაბარი ხარისხით აკისრებდა შეერთებულ შტატებსაც და მის მოკავშირეებსაც.
ჩვეულებრივ ომს ომთ-ზე ან ომთ-ის შეზღუდულ რაიონში (ლოკალური ომი) 70-იანი წლების ამერიკული სამხედრო დოქტრინა განიხილავდა როგორც ომს, რომელშიც ძირითადი სიმძიმე უნდა ეტვირთათ მხოლოდ მასში ჩართულ ცალკეულ ქვეყნებს ან რეგიონულ კავშირებს, და არა დიდ დერჟავებს. თუკი ომი, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, წარმოებული იქნებოდა ამერიკული იმპერიალიზმის არესიული ჩანაფიქრების განხორციელების გულისთვის, მაშინ აშშ-ს შეეძლო აღმოეჩინა თავისი მოკავშირეებისთვის ეკონომიკური და სახედრო-ტექნიკური დახმარება და მხოლოდ ცალკეულ შეთხვევებში დაეჭირა მათთვის მხარი თავისი შეიარაღებული ძალებით, უმთავრესად სჰძ -ითა და სზძ -ით. ვარაუდობდნენ, რომ გადაწყვეტილებებს ასეთ ომებში ამერიკული ჯარების პირდაპირი მონაწილეობის თაობაზე მიიღებდნენ მოკავშირე ქვეყნების უნარის გათვალისწინებით დასმული მიზნების დამოუკიდებლად მიღწევის საქმეში.
აშშ-ის 70-იანი წლების სამხედრო დოქტრინის მიერ ამერიკული შეიარაღებული ძალებისა და მისი მშენებლობისადმი წაყენებულ მოთხოვნებს საფუძვლად ედო ე. წ. “საკმარისობის” პრინციპი, რომელსაც შეერთებული შტატების ხელმძღვანელობისთვის უნდა უზრუნველეყო “მოქნილობა პოლიტიკური და სამხედრო ინიციატივების ფართო დიაპაზონის განხორციელებისთვის”.
“საკმარისობის” ზოგადი პრინციპის შესაბამისად აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის მიმართულება, მომავალი ომისთვის მისი მზადება და ომში გამოყენება განისაზღვრებოდა რიგი კონცეფციებით (“ტოტალური ძალების”, “სტრატეგიული საკმარისობის”, “მიზნების არჩევის”, “ერთნახევარი ომებისა” და “სტრატეგიული მობილურობის”), რომელთაგან თითოეული გამოხატავდა სამხედრო დოქტრინის ერთერთ ძირითად დებულებათაგანს და მისი რეალიზაციის უზრუნველყოფის ხერხებს, რომლებიც არჩეული ჰქონდა აშშ-ის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას.
“ტ ო ტ ა ლ უ რ ი (ს ა ყ ო ვ ე ლ თ ა ო) ძ ა ლ ე ბ ი ს” კონცეფცია, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ითვალისწინებდა შეერთებული შტატების საგარეო პოლიტიკის ორი ძირითადი მიმართულების _ ძალისა და პარტნიორობის _ რეალიზციას არა მხოლოდ აშშ-ის სამხედრო ძლიერების, ადამიანური და მატერიალური რესურსების მაქსიმალურად გამოყენებით, არამედ მისი მოკავშირეებისაც, მსოფლიო იმპერიალიზმისა და, უწინარეს ყოვლისა, ამერიკული მონოპოლიების გლობალური ინტერესების მისაღწევად. “საყოველთაო ძალების” ცნებაში პენტაგონი რთავდა აშშ-ისა და მისი მოკავშირეების არსებულ რეგულარულ და სარეზერვო ფორმირებებს, აგრეთვე მთელი კაპიტალისტური ქვეყნების პოტენციურ შესაძლებლობებს, რომელთა გამოყენებაც შეეძლებოდა შეერთებულ შტატებს ომში. “ტოტალური ძალების” მობილიზაციის უზრუნველყოფას, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, ამერიკული სამხედრო ხელმძღვანელობის ჩანაფიქრის შესაბამისად, უნდა მომსახურებოდნენ მის მიერ შექმნილი აგრესიული სამხედრო ბლოკები (ნატო, სენტო, სეატო), რეგიონული და ორმხრივი სამხედრო ხელშეკრულებები, სამხედრო და ეკონომიკური დახმარებები თავიანთი პარტნიორებისთვის ბლოკებში, ნატო-ს მობილური ძალების ტიპის მრავალეროვნული შენაერთების ჩამოყალიბება და სხვა ღონისძიებები, რომლებში მონაწილეობასაც შეეძლო დაეყენებია ამერიკის მოკავშირეები შეერთებული შტატების მიერ გაჩაღებულ ომში ავტომატურად ჩართვის (вовлечение) ფაქტის წინაშე.
ამ კონცეფციის შესაბამისად აშშ მთავარ ძალისხმევას თავს უყრიდა ბირთვული ძალების, სჰძ -ისა და სზძ -ის განვითარებაზე, ხოლო მოკავშირეებისგან კი მოითხოვდა ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალებისა და განსაკუთრებით სახმელეთო ჯარების გაზრდას.
“ს ტ რ ა ტ ე გ ი უ ლ ი ს ა კ მ ა რ ი ს ო ბ ი ს” კ ო ნ ც ე ფ ც ი ა შეეხებოდა სტრატეგიული ძალების მშენებლობის საკითხს. იგი მოითხოვდა მის შენარჩუნებას იმ დონეზე, რომელიც უზრუნველყოფდა შეერთებული შტატების მიერ სამხედრო-პოლიტიკური კურსის ძალის პოზიციიდან გატარებას, სტრატეგიული ძალების გამოყენებისთვის “მოქნილად გამოყენების ფართო არჩევანის” შესაძლებლობას, და ამ ძალების უნარს განეხორციელებია მოწინააღმდეგის სახელმწიფოს ან სახელმწიფოთა კოალიციის გარანტირებული განადგურება არა მხოლოდ დამსწრები, არამედ საპასუხო მასირებული ბირთვული დარტყმების მიყენებითაც.
“მ ი ზ ნ ე ბ ი ს ა რ ჩ ე ვ ი ს” კ ო ნ ც ე ფ ც ი ა ითვალისწინებდა შეერთებული შტატებისა და მისი მოკავშირეების სტრატეგიული შეტევითი ბირთვული ძალების მრავალვარიანტიან გამოყენებას. ამ კონცეფციაში განსაკუთრებული ადგილი ეკავა იმ ვარიანტს, რომელიც ითვალისწინებდა აშშ-ის სტრატეგიული შეტევითი ძალებით მოულოდნელი მასირებული დარტყმის მოყენებას საბჭოთა კავშირის მხოლოდ სამხედრო ობიექტებზე, უწინარეს ყოვლისა, მის სტრატეგიული დანიშნულების ძალებსა და შეიარაღებული ძალების მართვის პუნქტებზე.
აშშ-ის სამხედრო ხელმძღვანელობის განცხადებებით, სტრატეგიული ძალებით ასეთი დარტყმების მიყენების შესაძლებლობა გამოჩნდა იმ ეტაპზე ამ ძალების სრულყოფისთვის გატარებული ღონისძიებათა მთელი კომპლექსის შედეგად, რომელთაც, კერძოდ, მიეკუთვნებოდა სტრატეგიული რაკეტების MIRV ტიპის (multiple independently-targetable re-entry vehicle/s/) მაღალი სიზუსტის მქონე განცალკევებადი სათავო ნაწილებით აღჭურვა, “მინითმენ” 3 ტიპის საკონტინენტთაშორისო ბალისტიკური რაკეტების (სკბრ) სწრაფად გადამიზნებისა და საფრენი დავალებების შეყვანის სისტემის დანერგვა, მართვის გაუმჯობესება და სხვა.
გამოაცხადეს რა “მიზნების არჩევის” კონცეფცია (უცხოურ ბეჭდურ გამოცემებში მას უწოდებდნენ ასევე “სტრატეგიული რაკეტების გადამიზნების” კონცეფციასაც), პენტაგონის ხელმძღვანელები გამოვიდნენ განცხადებით, რომ ეს კონცეფცია არ ითვალისწინებდა ე. წ. “პირველი (განმაიარაღებელი) დარტყმის” ძალების შექმნას, არამედ ასახავდა მხოლოდ სტრატეგიული შეტევითი ძალების უფრო მოქნილად გამოყენების მოთხოვნას. მაგრამ, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ძნელი არ იყო იმის შემჩნევა, რომ ეს განცხადებები წარმოადგენდა მცდელობას შეენიღბათ აშშ-ის ნამდვილი განზრახვები მიეღწია უპირატესობისთვის ბირთვულ ომში სტრატეგიული ბირთვული ძალების შესაძლებლობების მნიშვნელოვნად გაფართოების ხარჯზე, მიეყენებია ეფექტური დარტყმები მცირე ზომისა და კარგად დაცული სამხედრო ობიექტებისთვის, უწინარეს ყოვლისა სკბრ-ების საშახტო გასაშვები დანადგარებისთვის. საბჭოთა ავტორების აზრით, აშშ-ის სტრატეგიული შეტევითი ძალების განვითარების პროგრამები ადასტურებდა, რომ “მიზნების არჩევის” კონცეფცია შესაძლო იყო დაეხასიათებინათ უწინარეს ყოვლისა როგორც საბჭოთა კავშირის სტრატეგიულ ძალებზე მასირებული დამსწრები ბირთვული დარტყმის მოყენების კონცეფცია. იმხანად შეერთებული შტატების სამხედრო ხელმძღვანელობა ვარაუდობდა, რომ მოულოდნელად გამოყენებულ ასეთ დარტყმას შეეძლებოდა ძირი გამოეთხარა სსრკ-ის სამხედრო ძლიერებისთვის და არსებითად დაესუსტებია მისი საპასუხო დარტყმა.
“ე რ თ ნ ა ხ ე ვ ა რ ი ო მ ე ბ ი ს” კ ო ნ ც ე ფ ც ი ა მოითხოვდა, რომ მშვიდობიანობის დროს არსებულ აშშ-ის ზოგადი დანიშნულების შეიარაღებულ ძალებს ჰქონოდა უნარი, რათა მოკავშირეთა ძალებთან ერთობლივად წარმატებით “ეწარმოებია ერთი დიდი ომი ევროპასა ან აზიაში და ამავდროულად მონაწილეობა მიეღო ნაკლებად მნიშვნელოვან კონფლიქტში სხვა რაიონშიც”. ამ კონცეფციის მოთხოვნების შესაბამისად შექმნილი ჰქონდათ ამერიკული ჯარების დაჯგუფებანი სხვადასხვა თეატრებზე, როგორც შეიარაღებული ძალების გაშლის ბაზები ომის წარმოებისთვის. ითვალისწინებდნენ ევროპაში ამერიკული ჯართა დაგჯუფების შედგომ ხარისხობრივ გაუმჯობესებას ამავდროულად ნატო-ს მონაწილე დასავლეთევროპული ქვეყნების სამხედრო ძლიერების ზრდასთან ერთად. აზიაში ვარაუდობდნენ ამერიკული სჰძ-ისა და სზძ -ის ძლიერი დაჯგუფებების შენარჩუნებას და ამასთანავე დაჟინებით მოითხოვდნენ მოკავშირეთა შეიარაღებული ძალების (განსაკუთრებით სახელეთო ჯარების) ბრძოლისუნარიანობისა და საბრძოლო მზადყოფნის ამაღლებას აშშ-ის მხრიდან ტექნიკური დახმარების აღმოჩენის გათვალისწინებით. ამავდროულად ამაღლებდნენ შეერთებული შტატების ტერიტორიაზე განლაგებული სახმელეთო ჯარების, საზღვაო ქვეითი ჯარისა და ტაქტიკური ავიაციის სტრატეგიული რეზერვების საბრძოლო მზადყოფნას.
“ს ტ რ ა ტ ე გ ი უ ლ ი მ ო ბ ი ლ უ რ ო ბ ი ს” კ ო ნ ც ე ფ ც ი ა განსაზღვრავდა აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის ერთერთ მიმართულებათაგანს ჯერ კიდევ 60-იან წლებში და 70-იანებშიც რჩებოდა ამერიკული სამხედრო დოქტრინის შემადგენელ ნაწილად. იგი ითვალისწინებდა შეიარაღებული ძალების უნარს ზღვისმიღმა ომთ-ებზე სწრაფად გადასროლისთვის იქ გაშლილი სტრატეგიული დაჯგუფებების გაძლიერების, ან ახლების შექმნისა და მათი საბრძოლო მოქმედებების ზურგის უზრუნველყოფის მიზნით.
“სტრატეგიული მობილურობის” კონცეფცია ვარაუდობდა საზღვაო და საჰაერო ტრანსორტის საკმარისი რაოდენობის არსებობას, აშშ-ის ტერიტორიაზე და ზღვისმიღმა ომთ-ებზე პორტების, აეროდრომებისა და გზების განვითარებული სისტემის შექმნას, სტრატეგიული რეზერვების, განსაკუთრებით ორმაგი ბაზირების შენაერთებისა და ნაწილების მაღალი საბრძოლო მზადყოფნის შენარჩუნებას, უმნიშვნელოვანეს ომთ-ებზე მატერიალურ საშუალებათა მარაგების წინასწარ დაგროვებას. 70-იანი წლების შუახანებში ამერიკული სარდლობა ახლო აღმოსავლეთში ომის გამოცდილების გათვალისწინებით განსაკუთრებულ ყურადღებას უთმობდა ჯარებისა და ტვირთების ჰაერით გადასროლის შესაძლებლობების ამაღლებას.
“სტრატეგიული მობილურობის” კონცეფციის მოთხოვნების რეალიზაციას, შეერთებული შტატების სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის აზრით, უნდა უზრუნველეყო ძალის დემონსტრირების შესაძლებლობა კრიზისული სიტუაციების წარმოქნისას. სამხედრო-სტრატეგიულ პლანში იგი იძლეოდა შესაძლებლობას თავი აერიდებიათ მრავალრიცხოვან ომთ-ებზე ძალების ზომაზე მეტად გაფანტვისთვის და ასევე ოპერატიულად მოეხდინათ რეაგირება ვითარების გამწვავებაზე ამა თუ იმ რაიონში.
საბჭოთა ავტორები ასკვნიდნენ, რომ მეორე მსოფლიო ომის დასასრულის დროიდან აშშ-ის სამხედრო-პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას არაერთხელ შეჰქონდა კორექტივები თავის სამხედრო დოქტრინაში მსოფლიოში ძალთა თანაფარდობის სოციალიზმის სასარგებლოდ შეცვლასთან ერთად. იმავე დროს მისი პოლიტიკური არსი _ ანტიკომუნიზმი და მთავარი მიზანი _ მსოფლიო ბატონობის მოპოვება _ უცვლელი რჩებოდა.
მათი სიტყვით, აშშ-ის სამხედრო დოქტრინის ძალთა თანაფარდობის ახალ პირობებთან შეგუება ყოველ ჯერზე მიზნად ისახავდა ომის შენარჩუნებას იმპერიალიზის აგრესიული პოლიტიკური მისწრაფებების მიღწევის საშუალებად. ისინი, სახელდობრ, ამასთან კავშირში სთავაზობდნენ მკითხველებს განეხილათ “რეალისტური დაშინების” სტრატეგიაზე დამყარებული ამერიკული სამხედრო დოქტრინის მითითებები მზადებაზე არა მხოლოდ საყოველთაო ბირთვული ომისთვის, არამედ ე. წ. შეზღუდული ომების წარმოებისთვისაც.
III. ჯონ კოლინზის “დიდი სტრატეგია” 70-იან წლებში
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ბურჟუაზიულ ბეჭდურ გამოცემებში პერიოდულად ჩნდებოდა ხოლმე მსხვილი გამოკვლევები სამხედრო სტრატეგიის შესახებ, აგრესიული იმპერიალისტური ომების მომზადებასა და წარმოებაში მისი როლის შესახებ, მეთოდოლოგიის, პრობლემებისა და მათი გადაწყვეტის შესახებ. მოცემულ საკითხში მრავალრიცხოვან შროებს შორის, მათი აზრით, განსაზღვრულ ინტერესს წარმოადგენდა 1973 წელს აშშ-ში გამოსული ჯონ მ. კოლინზის წიგნი “დიდი სტრატეგია”. მისი ავტორი, ერთერთი ამერიკელ თეორეტიკოსთაგან სამხედრო პოლიტიკისა და სტრატეგიის სფეროში _ თავის დროზე მეთაურობდა პრობლემურ ჯგუფს სამხედრო სტრატეგიაში აშშ-ის ეროვნულ სამხედრო კოლეჯში. 70-იანი წლების შუახანებში კი იგი გახლდათ კონგრესის ბიბლიოთეკის კვლევითი სამსახურის წამყვანი სპეციალისტი “ეროვნული თავდაცვის” საკითხებში.
ჯონ კოლინზის განცხადებით, მის წიგნს მიზნად ჰქონდა მკითხველთა “ფართო ინტერესის სტიმულირება” სამხედრო სტრატეგიისადმი, “სტრატეგიული აზროვნების განვითარების”, ამერიკელების მიერ აშშ-ის სამხედრო პოლიტიკის გაგებისთვის ხელის შეწყობა. სინადვილეში კი, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, იგი განკუთვნილი იყო შეერთებულ შტატებში ოფიციალურად მიღებული სამხედრო-სტრატეგიული კონცეციების პროპაგანდისა და დასაბუთებისთვის.
წიგნში მოცემული იყო სამხედრო აზრის ისტორიული განვითარებისა და იმდროინდელი მდგომარეობის ვრცელი მიმოხილვა არა მხოლოდ შეერთებულ შტატებში, არამედ მთლიანად დასავლეთშიც. მასში დაწვრილებით იყო გადმოცემული აშშ-ის სამხედრო სტრატეგიის ურთიერთკავშირის პრობლემები სამხედრო და სახელმწიფო პოლიტიკის, ეკონომიკის, კულტურის, იდეოლოგიის საკითხებთან, გახსნილი იყო აშშ-ის სამხედრო სტრატეგიის სტრუქტურა, მისი ელემენტები, განსაკუთრებულობები, გლობალური და რეგიონული ხასიათის ამოცანები. წიგნში გაშუქებული იყო ასევე სამხედრო ხელოვნების ზოგიერთი დებულება, ბირთვული იარაღის როლი და ადგილი ამერიკული იპერიალიზმის გეგმებში, აშშ-ისა და მისი მოკავშირეების შეიარაღებული ძალების მშენებლობისა და საბრძოლო გამოყენების ძირითადი პრინციპები.
ყველა ამ საკითხის მიხედვით კოლინზი გადმოსცემდა სტრატეგიული აზრის სხვადასხვა მიმართულებების წარმომადგენელთა თვალსაზრისს, თავად კი ცდილობდა დარჩენას განზე, ნეიტრალურ პოზიციაზე. “ვიეტნამური საკითხის ანალიზის გამოკლებით, _ ნათქვამი იყო შესავალში, _ ავტორი არსად არ ცდილობს გამოვიდეს რომელიმე დებულების დასაცავად. მკითხველებმა თავად უნდა აწონონ ყველა “მომხრე” და “წინააღმდეგი” და მივიდნენ საკუთარ დასკვნებამდე”.
მაგრამ სინამდვილეში, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, საქმე სრულებით სხვაგვარად იყო და ავტორის “ნეიტრალიტეტიც” მეტად ფარდობითი გახლდათ. კოლინზის მთელი მსჯელობები და დასკვნები მოწმობდა იმის შესახებ, რომ იგი იყო კაპიტალიზმის აპოლოგეტი და გამოხატავდა ქვეყნის ექსპლუატატორული კლასების ინტერესებსა და ამერიკული მონოპოლისტური კაპიტალის მისწრაფებებს. საერთაშორიო ურთიერთობათა განვითარების იმდროინდელ ეტაპზე, გამოხატავდა რა აშშ-ის მმართველი წრეების შეხედულებს, იგი თავის წიგნში დაჟინებით ეწეოდა ყველაზე უფრო ხელსაყრელი, მისი სიტყვებით, ოპტიმალური სტრატეგიის ძიებას, რომელსაც უნდა უზრუნველეყო შეერთებული შტატებისთვის მისი იმპერიალისტური მიზნების მიღწევა.
მიუხედავად იმისა, რომ წიგნში ასახვა ჰპოვეს იმ დროისთვის ახალმა მოვლენებმა საერთაშორისო ვითარებაში და პოზიტიურმა ცვლილებებმა საბჭოთა-ამერიკულ ურთიერთობებში, კოლინზი აგრძელებდა “ძალის პოზიციიდან” პოლიტიკის, შეერთებული შტატების “ძალაში უპირატესობის” მტკიცედ დაცვას. მისი აზრით, წარსულშიც და აწმყოშიც უპირატესობა სტრატეგიულ ძალებში, პარტნიორობა, მოლაპარაკებები ძალაზე დაყრდნობით შეადგენდა ამერიკული დიდი სტრატეგიის საფუძველს. იგი თვლიდა, რომ ყველა გარემოებებში საგარეო პოლიტიკის საფუძველი, ისევე როგორც უწინ, უნდა ყოფილიყო სამხედრო ძლიერება და ბირთვული იარაღი.
გადადიოდა რა ამ პოზიციების წარსულში, ავტორი სინანულით ლაპარაკობდა აშშ-ის სტრატეგიული შეცდომების შესახებ ეროვნულ-განმათავისუფლებელ და რევოლუციურ მოძრაობასთან ბრძოლაში აზიის ქვეყნებსა და მსოფლიოს სხვა რაიონებში, ბრალს დებდა რა შეერთებული შტატების პოლიტიკურ ხელმძღვანელობას იმაში, რომ იგი ეწინააღმდეგებოდა ბირთვული იარაღის გამოყენებას კორეასა და ინდოჩინეთში. “სავარაუდოა, რომ (по всей вероятности), _ წერდა კოლინზი, _ ტაქტიკური ბირთვული იარაღი შესაძლოა წარმატებით ყოფილიყო გამოყენებული ინდოჩინეთში, მიუხედავად ფართოდ გავრცელებული მოსაზრებისა იმის თაობაზე, რომ იქ არ ყოფლა საამისოდ შესაფერისი მიზნები. ფაქტიურად ძალზედ ბევრი დასაბომბი ობიექტი იყო დასახლებული პუნქტებისგან მოშორებით მდებარე ადგილებში. ბირთვულ აფეთქებებს შეეძლო “ხო ში მინის ბილიკის” მთებზე გადასასვლელების ბლოკირების უზრუნველყოფა, დემილიტარიზებულ ზონაში ან მის მახლობლობაში მიწისქვეშა ობიექტების განადგურება და თვით სამხრეთ ვიეტნამის რესპუბლიკის განთავისუფლების ეროვნული შეიარაღებული ძალების (НВСО РЮВ) მიწისქვეშა ბაზების ლიკვიდირებაც. მაგრამ... უპირატესი როლი ითამაშეს არა სამხედრო, არაედ პოლიტიკური ხასიათის აკრძალვებმა”.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, სოციალისტური თანამეგობრობის ქვეყნებს პენტაგონის ეს მსახური უდგებოდა “ცივი ომის” პოზიციებიდან. მოხერხებულად ჟონგლირებდა რა ამერიკული პოლიტიკური მოღვაწეების პროპგანდისტული მშვიდობისმოყვარე განცხადებებით, იგი გულღვარძლიანად ცილს სწამებდა სოციალისტურ ქვეყნებს.
ამასთან ერთად ავტორი ყველანაირად ამართლებდა შეერთებული შტატების ექსპანსიონისტურ პოლიტიკას, მის მისწრაფებას მსოფლიო ჰეგემონიის დამყარებისკენ, “მოქმედების თავისუფლებისკენ მსოფლიო დერჟავის სახით”, “მსოფლიო ხელმძღვანელობის” დაბეჯითებული აუცილებლობისკენ. კოლინზი ისწრაფვოდა დაერწმუნებია მკითხველები, რომ აშშ-ის ინტერესები წარმოადგენა ვითომდა გლობალურ ინტერესებს და ატარებდა “მსოფლიო ხასიათს”. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, წიგნში ღიად იყო ლაპარაკი იმის თაობაზე, რომ აშშ იმხანად წარმოადგენდა მსოფლიო მსოფლიო იმპერიალიზმისა და მილიტარიზმის ცენტრს. მან შეაკოწიწა რვა ბლოკი, 42 პარტნიორით, დადო ორმხრივი შეთანხმებები კიდევ დაახლოებით 30 ქვეყანასთან. და, როგორც თვლიდა კოლინზი, “შეერთებული შტატები, არის რა მთავარი პრეტენდენტი მსოფლიო ბატონობაზე, ოსტატურად მანევრირებს, იყენებს რა ერთდროულად როგორც გლობალურ, ისე რეგიონულ სტრატეგიულ მიდგომასაც. აშშ-ს გააჩნია განსაკუთრებული სტრატეგია ევროპისთვის, მეორე _ შუა და ახლო აღმოსავლეთისთვის, მესამე _ აღმოსავლეთ აზიისა და წყნარი ოკეანის დასავლეთ ნაწილისთვის, მეოთხეც _ საყოველთაო ბირთვული ომის შემთხვევისთვის”.
აფასებდა რა რეგიონების მნიშვნელობას ამერიკულ გლობალურ სტრატეგიაში, ავტორი აცხადებდა, რომ ევროპაში აშშ-ის ეროვნული ინტერესები ატარებდა პირველხარისხოვან მნიშვნელობას, ივიწყებდა რა ამასთან თავად ევროპული ქვეყნების ეროვნული ინტერესების შესახებ: “მსოფლიოს ყველა რეგიონს შორის ევროპას ჩვენ ვუყოფთ (отводим) მეორე ადგილს რეგიონული მნიშვნელობის მიხედვით, თავად შეერთებული შტატების შემდეგ”.
აშშ-თვის, 70-იან წლებში, უდიდესი მნიშვნელობა გააჩნდა აგრეთვე ახლო აღმოსავლეთსაც. ამ რეგიონში აშშ-ის ინტერესები, კოლინზის აზრით, განპირობებული იყო სამი ამოცანის გადაწყვეტით: პირველი (მთავარი) _ კომუნიზმის შეკავება ძალთა აუცილებელი ბალანსის შენარჩუნებისთვის; მეორე _ აშშ-ის, ნატო-ს ქვეყნებისა და იაპონიის უწყვეტი მომარაგება ახლო აღმოსავლეთის ნავთობით, რომლის მარაგებიც, მათი მონაცემებით, შეადგენს პლანეტის მთელი მარაგების 2/3-ს; და ბოლოს, მესამე _ სუეცის არხის შენარჩუნება “იმათ ხელში, ვინც აშშ-ის მიმართ კეთილად იქნებოდა განწყობილი”.
ავტორი ცდილობდა დაერწმუნებია შეერთებული შტატების მმართველი წრეები იმაში, რომ ამერიკული პოლიტიკის წარმატებები და წარუმატებლობები ახლო აღოსავლეთში ბევრწილად იყო დამოკიდებული აშშ-ის ბატონობაზე ხმელთაშუა ზღვაში, ინდოეთის ოკეანესა და სპარსეთის ყურის ზონაში, რადგანაც “იქ გამავალი უმნიშვნელოვანესი კომუნიკაციების გარეშე იგი ვერ შეძლებს სათანადო ზომით იყენებდეს ძალას და რისკავს დაკარგოს თავისი გავლენა ამ რეგიონში”.
კოლინზის აზრით, მნიშვნელოვანი სახელმწიფო ინტერესები უნარჩუნდებოდა აშშ-ს წყნარი ოკეანის აუზში და მის მიმდებარე აზიაში (ვიეტნამის ომში დამარცხების მიუხედავად _ ი. ხ.). ავტორი ამას “ასაბუთებდა” იმით, რომ აქ მდებარეობდნენ აშშ და სსრკ _ ორი ყველაზე უფრო ძლიერი დერჟავა, იაპონია _ მსოფლიოში მესამე სახელმწიფო ეკონომიკის განვითარების დონის მიხედვით, ჩინეთი _ პირველი ქვეყანა მსოფლიოში მოსახლეობის რიცხოვნებით, დიდი რაოდენობით წყნაროკეანური სამეურვეო ტერიტორიები (საერთო ფართობით 7,7 მლნ. კვ. კმ-ზე მეტი), რომლებსაც აშშ მართავდა გაერო-ს მანდატით მეორე მსოფლიო ომის დასრულების შემდეგ. კოლინზი სინანულს გამოთქვამდა, რომ “აქ არ არის ერთიანი თუნდაც სანახევროდ ისე მტკიცედ შეწებებული ორგანიზაცია, როგორიცაა ნატო, რომლის მეშვეობითაც შესაძლებელი იქნებოდა მოვლენებზე გავლენის მოხდენა”.
ითვალისწინებდა რა გადმოცემულ გარემოებებს, განსაკუთრებით კი ამერიკული პოლიტიკის ჩავარდნებსა და დამარცხებებს ინდოჩინეთში, კოლინზი სთავაზობდა აშშ-ის მმართველ წრეებს, ერთის მხრივ “იქონიონ სხვადასხვანაირი სუბსტრატეგიული კონცეფციები, რომლებსაც გამოიყენებენ ინდივიდუალურად” აღმოსავლეთ აზიის ქვეყნების, იაპონიის, კორეის, ფილიპინებისა და სხვათა მიმართ, მეორეს მხრივ კი _ მზადყოფნაში იყოლიონ მეწინავე მიჯნებზე გაშლილი მიწისზედა, საზღვაო და საჰაერო ძალები, რათა ჰქონდეთ მოვლენებზე რეაგირების შესაძლებლობა. მაგრამ ავტორი აქვე აცხადებდა, რომ სამხედრო ბაზები აზიის კონტინენტზე გახდა არასაიმედო, რადგანაც სულ უფრო ხშირად “დაიწყეს მიმართვა სერიოზული მცდელობებისადმი რათა გამოგვყარონ ჩვენ იქიდან”. ამასთან დაკავშირებით, მისი აზრით, უკვე მაშინვე წინასწარ უნდა დაეწყოთ მზადება ამერიკული ძალების გადაყვანისთვის აღმოსავლეთისკენ, “ჰორიზონტს მიღმა”, სამეურვეო წყნაროკეანურ კუნძულებზე. ამ პლანში წიგნში მითითებული იყო, რომ ახალ თავდაცვითი მიჯნის შესაქმნელად მკვეთრად იზრდებოდა უკვე არსებული და მშენებარე ამერიკული სამხედრო ბაზების მნიშვნელობა კუნძულ გუამზე, მარიანის, მარშლისა და კაროლინის კუნძულებზე.
აშშ-ის პოლიტიკა განაპირობებდა აერიკული სტრატეგიის შინაარსს, რომელიც, თავის მხრივ, მჭიდროდ იყო რა დაკავშირებული მასთან, ასახავდა ამერიკელი სამხედრო თეორეტიკოსების შეხედულებებს თანამედროვე ომის ხასიათსა და წარმოების ხერხებზე, ასევე შეიარაღებული ძალების მშენებლობის განსაკუთრებულობებზეც. პოლიტიკისა და სტრატეგიის ურთიერთკავშირის საკითხები შეადგენდა კოლინზის წიგნის საფუძველს და, ბუნებრივია, რომ იწვევდა ყველაზე უფრო მეტ ინტერესსაც.
მაინც რას წარმოადგენდა სტრატეგია ამ ამერიკელი თეორეტიკოსის შეფასებით?
ხსნიდა რა სტრატეგიის არსს, კოლინზი განმარტავდა მას როგორც პოლიტიკის სინონიმს. იგი წერდა: „თავდაპირველად ტერმინი „სტრატეგია“ ნიშნავდა სამხედრო ხელოვნებას, მაგრამ დღესდღეობით მან შეიძინა გაცილებით უფრო ფართო აზრი. სტრატეგია უკვე აღარ წარმოადგენს მხოლოდ სამხედროთა კომპეტენციას და მიმართება აქვს არა მხოლოდ საომარ მოქმედებებთან. ჩვენს დროში სტრატეგიის საკითხებით ზოგადსახელმწიფოებრივ პლანში თანაბარი ხარისხით არიან დაკავებული როგორც მუნდირიანი ადამიანები, ისე ისინიც, ვინც ატარებს სამოქალაქო ტანსაცმელს“.
დასავლეთში ბევრი სხვა თეორეტიკოსის მსგავსად, კოლინზი იცავდა „დიდი“, ანუ „ეროვნული სტრატეგიის“ ცნებას, რომელიც, მისი აზრით, „აერთიანებს სახელმწიფოს განკარგულებაში არსებულ მთელ საშუალებებს როგორც მშვიდობიანობის, ისე ომიანობის დროსაც, რათა უზრუნველყოს ეროვნული ინტერესებისა და მისწრაფებების განხორციელება“.
მისი განმარტებით, „დიდი სტრატეგია“ _ ეს არის ეროვნული ძლიერების (национальная мощь) ელემენტების ნებისმიერ გარემოებებში გამოყენების ხელოვნება და მეცნიერება, რომელიც აუცილებელია იმისთვის, რათა საჭირო ხარისხითა და სასურველი სახით მოვახდინოთ ზემოქმედება მოწინააღმდეგე მხარეზე მუქარების, ძალის, ირიბი ზეწოლის, დიპლომატიის, ეშმაკობისა და სხვა შესაძლო ხერხების გზით და ამით უზრუნველვყოთ ეროვნული უსაფრთხოების ინტერესები და მიზნები... იგი მოიცავს ისეთ ღონისძიებებს, როგორებიცაა დეზინფორმაცია, მოლაპარაკებების წარმოება, ეკონომიკური ხასიათის ხრიკები და ფსიქოლოგიური ომი“.
ამ დებულებიდან საბჭოთა ავტორები აკეთებდნენ დასკვნას, რომ ე. წ. „დიდი სტრატეგია“ მოცავდა არა მხოლოდ სამხედრო პოლიტიკას, არამედ სახელმწიფოს თვით მთელ პოლიტიკასაც კი, ფაქტიურად მათ შორის ისმებოდა ტოლობის ნიშანი.
ცნებაში „სტრატეგია“ რთავდნენ ბრძოლის მთელ საშუალებებსა და ფორმებს: პოლიტიკურს, ეკონომიკურს, სამეცნიერო-ტექნიკურს, დიპლომატიურს, ფსიქოლოგიურს, სოციოლოგიურსა და წმინდად სამხედროს. სტრატეგია, ამრიგად, გადაიქცა მსოფლიო პოლიტიკის მთავარ ფაქტორად, ხოლო მნიშვნელოვანი სტრატეგიული ამოცანების გადაწყვეტა წარმოადგენდა უმაღლესი სახელმწიფო ხელმძღვანელობის განუყოფელ ფუნქციას.
სტრატეგიის გაფართოებული გამარტება, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების აზრით, შემთხვევითი არ გახლდათ: იგი ასახავდა ამერიკული იმპერიალიზმის აგრესიული პოლიტიკის გაძლიერებას, მის მისწრაფებას თავისი სახელმწიფოს ცხოვრებისა და საქმიანობის ტოტალური მილიტარიზაციისკენ. ამის დასადასტურებლად საბჭოთა ავტორები იყენებდნენ კოლინზის მიერ მოყვანილი შეერთებული შტატების „დიდი სტრატეგიის“ განვითარების ისტორიულ მიმოხილვას.
წიგნში მოყვანილი იყო აშშ-ის შეიარაღებული ძალების შტაბების უფროსთა კომიტეტის (შუკ) ყოფილი თავმჯდომარის გენერალ უილერის გამონათქვამი იმის თაობაზე, რომ შეერთებული შტატების „დიდმა სტრატეგიამ“ გაიარა თანამიმდევრულად სამი პერიოდი.
პირველ პერიოდში (1783 წლიდან XIX საუკუნის ბოლომდე) ეს გახლდათ “დასავლეთის ნახევარსფეროს თავდაცვის” სტრატეგია. მისთვის დამახასიათებელი იყო უარის თქმა სამხედრო-პოლიტიკურ კავშირებსა და ამასთან დაკავშირებულ ვალდებულებებზე, აშშ-ის ჩამოყალიბებისა (становление) და ვითომდა “მშვიდობიანი” ზრდის უზრუნველყოფა ევროპაში ძალთა წონასწორობისა და ზღვაში ბრიტნული სამხედრო-საზღვაო ფლოტის ბატონობის წყალობით.
სინამდვილეში კი, საბჭოთა ავტორების სიტყვებით, ამერიკული კაპიტალის „თავდაცვითი“ სამხედრო პოლიტიკა ამ პერიოდში სულაც არ ყოფილა მშვიდობიანი. ემყარებოდა რა ყბადაღებულ ზოგადპოლიტიკურ მონროს დოქტრინას (აშშ-ის მეხუთე პრეზიდენტის მონროს სახელის მიხედვით), რომელშიც შეერთებულმა შტატება ღიად განაცხადა თავისი პრეტენზიების შესახებ დასავლეთ ნახევარსფეროში ჰეგემონის როლზე, ეს სტრატეგია შეიცავდა ვრცელ აგრესიულ პროგრამას აშშ-ის ბატონობის უზრუნველსაყოფად ჩრდილოეთ, ცნტრალურ და სამხრეთ ამერიკაში.
მეორე პერიოდში (1898-1948 წლები) _ „სპეციალური დანიშნულების ინტერვენციონიზმის“ სტრატეგია რომელიც მიმართული იყო “ამერიკული ბატონობის დამყარებზე ზღვაში” და „აშშ-ის უშუალო მონაწილეობაზე მთელი მსოფლიოს საქმეებში“. ამ პერიოდში აშშ-ის სტრატეგიამ, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, შეიძინა აშკარად ექსპანსიონისტური ხასიათი, რომელიც დაფუძნებული იყო „დიდი ხელკეტის პოლიტიკაზე“.
მესამე პერიოდი (1948-1968 წლები) შეადგენდა „კომუნიზმის შეკავების“ სტრატეგიას. მან გაიარა ორ ეტაპი: 1948-1962 წლები („მასირებული ნაცვალგება“) და 1963-1968 წლები („მოქნილი რეაგირება“).
ამ პერიოდისთვის დამახასიათებელი გახლდათ მოულოდნელი მასირებული ბირთვული თავდასხმის მუქარები სსრკ-სა და სხვა სოციალისტურ ქვეყნებზე, პოლიტიკა „ძალის პოზიციიდან“ და „ბალანსირება ომის ზღვარზე“.
კოლინზი მომხრე იყო ჩაეთვალათ, რომ “ნიქსონის დოქტრინისა” და „რეალისტური დაშინების სტრატეგიის“ მიღებით აშშ-ში დაიწყო „დიდი სტრატეგიის“ მეოთხე ეტაპი (70-იანი წლები). მისი დახასიათებისთვის ავტორს მოჰყავდა შემდეგი შეფასება, რომელიც გაკეთებული ჰქონდა საერთაშორისო ურთიერთობების შესწავლის ჰარვარდის ცენტრის დირექტორის თანაშემწეს პროფესორ ჰანტინგტონს: „ამერიკული ძლიერების დასუსტება იქცა საერთაშორისო პოლიტიკს დამახასიათებელ ნიშნად. ჩვენი გლობალური ჰეგემონია ინგრევა. ახალ ვითარებაში ზღვისმიღმა კონფლიქტებში შეერთებული შტატების ჩარევისთვის კრიტერიუმს... წარმოადგენს საკითხი არა იმის შესახებ, თუ ვინ იტანჯება აგრესიისგან, არამედ იმის თაობაზე, თუ ვინ იგებს მისგან. მთავარი ამოცანა შედგება არა აგრესიის შეკავებაში, არამედ ძალთა წონასწორობის შენარჩუნებაში“.
აშშ-ის „დიდი სტრატეგიის“ მეოთხე პერიოდის დამახასიათებელ მომენტებს, გარდა ამისა, წარმოადგენდა: გამალებული შეიარაღება, სამხედრო ბიუჯეტის მუდივი ზრდა, კიდევ უფრო მეტი დაყრდნობა სამხედრო ძლიერებაზე პოლიტიკის გატარებაში „ძალის პოზიციიდან“ და ამასთან დაკავშირებით ზეწოლის გაძლიერება მოლაპარაკებების წარმოებისას, აგრეთვე მსოფლიოს სხვადასხვა რაიონში კრიზისული სიტუაციების შექმნა.
ასეთნაირად, აშშ-ის „დიდი სტრატეგიის“ განვითარების მაგალითზე, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, მკაფიოდ დაიმზირებოდა ამერიკული იმპერიალიზმის აგრესიული ბუნება და მხედრიონის (военщина) გადამწყვეტი როლი პოლიტიკური მიზნების მიღწევაში. როგორც ჩანდა, ამის გამო წიგნში შესამჩნევად იყო შემცირებული პოლიტიკის წამყვანი როლი სამხედრო სტრატეგიასთან მიმართებით. „ვლინდება ტენდენცია, _ ციტირებას უკეთებდა კოლინზი ჰარტის ნაშრომებს, _ ივიწყებდნენ სახელმწიფოს ძირითადი მიზნის შესახებ და აიგივებდნენ მას სამხედრო მიზანთან. ამის შედეგად, ყოველთვის, როდესაც იწყებოდა ომი, პოლიტიკა ძალზედ ხშირად განისაზღვრებოდა სამხედრო მიზნით. უკანასკნელი ითვლებოდა საბოლოო მიზნად, და არა უბრალოდ პოლიტიკური მიზნის მიღწევის საშუალებად“.
რაც შეეხებოდა სამხედრო სტრატეგიას, ავტორი მას განმარტავდა და გადმოსცემდა როგორც „დიდი სტრატეგიის“ შემადგენელ ნაწილს, რომელიც სულ უფრო მეტად იჭრებოდა სახელმწიფოს საშინაო და საგარეო პოლიტიკის შემუშავებაში, „ეკონომიკური წესისა და რიგის განზრახვების განხორციელებაში“, მეცნიერებისა და ტექნიკის განვითარებაში, და უმორჩილებდა მათ სამხედრო-სამრეწველო კომპლექსის ინტერესებს.
სამხედრო სტრატეგიის სტრუქტურა განიხილებოდა შეიარაღებული ძალების მშენებლობაში მომხდარი ცვლილებების გათვალისწინებით. აღიარებდა რა აშშ-თვის კანონზომიერად სტრატეგიის დაყოფას სახელეთო, საზღვაო და საჰაერო სტრატეგიებად, ავტორი იმავე დროს ხაზს უსვამდა, რომ მთელი ეს კლასიკური მიმართულებები ახლა გამოდიოდნენ არა დამოუკიდებლად, არამედ როგორც მთლიანი შეიარაღებული ძალების ერთიანი სტრატეგიის შემადგენელი ნაწილები. მათი ერთიანობა ითვლებოდა უმნიშვნელოვანეს პირობად, რომელიც განსაზღვრავდა ომში არმიისა და ფლოტის უფრო სრული და მიზანშეწონილი გამოყენების შესაძლებლობას. კოლინზი წერდა: „ჭეშმარიტება იმაში მდგომარეობს, რომ არც ერთი განხილული სტრატეგიათაგანი არ შეიძლება განიხილებოდეს როგორც პანაცეა, თუმცა კი ზოგიერთი გავლენიანი სტრატეგოსი ჯერ კიდევ მიისწრაფვის ერთერთი რომელიმე მიდგომის წინ წამოწევისკენ იმისთვის, რათა გამორიცხოს დანარჩენები... სახელმწიფოებს _ კანდიდატებს თანამედროვე დიდი დერჟავების როლზე _ უნდა გააჩნდეთ მოქნილობა, რათა მოქმედებდნენ ეფექტურად ყველა სფეროში“.
საბჭოთა ავტორები მკითხველებს მოუწოდებდნენ ეგულისხმათ, რომ კოლინზის მსჯელობები სტრატეგიის შემადგენელი ნაწილების ერთიანობის აუცილებლობის შესახებ, ჯერ კიდევ არ ნიშნავდა სამხედრო სტრატეგიის ერთიანობას, უკეთეს შემთხვევაში ჯერჯერობით ლაპარაკი იყო მისი მდგენელების უბრალო ჯამის თაობაზე. აშშ-ში არსებული კონცეფციები და პრაქტიკული საქმეები, თავად ავტორისავე მტკიცებით, „აქამდე თვალსაჩინოდ გვიჩვენებს ძირეულ განსხვავებებს, რომლებიც დამახასიათებელია სტრატეგიის კლასიკური მიმართულებებისთვის _ საზღვაოსი, სახმელეთოსი და საჰაეროსი“.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, წიგნში მნიშვნელოვანი ადგილი ეკავა საკითხს ომების ხასიათის შესახებ. არ ხსნიდა რა მათ პოლიტიკურ შინაარსსა და კლასობრივ არსს, კოლინზი ჰყოფდა თანამედროვე ომებს ოთხ კატეგორიად: საყოველთაო, შეზღუდულ, რევოლუციურ და „ცივ“ ომებად.
საყოველთაო ომი შეფასებული იყო როგორც შეიარაღებული კონფლიქტი შეერთებულ შტატებსა და საბჭოთა კავშირს შორის მეომარი მხარეების მთელი რესურსების გამოყენებით. ითვალისწინებდა რა „გლობალური გაჩანაგების შესაძლებლობასა“ და „აშშ-თვის მიუღებელ ზარალს ასეთ ომში“, ავტორი აცხადებდა, რომ „პირველად ისტორიაში ადამიანები ახლა თავს იმტვრევენ უფრო იმაზე, თუ როგორ აიცილონ ომი (საგანთა არსებული მდგომარეობისას), ვიდრე იმაზე, თუ როგორ აწარამოებდნენ მას“. ამ განცხადებას ეთანხმებოდნენ საბჭოთა ავტორებიც. იგი, მათი სიტყვით, წარმოადგენდა დადებული საბჭოთა-ამერიკული შეთანხმებების ანარეკლს აშშ-სა და სსრკ-ს შორის ურთიერთობათა საფუძვლების შესახებ, ბირთვული ომის თავიდან აცილების შესახებ, სტრატეგიულ შეიარაღებათა შეზღუდვის შესახებ. მაგრამ თავისივე განცხადების საპირისპიროდ, კოლინზი მაინც დაწვრილებით აანალიზებდა ასეთი ომის წარმოების შესაძლებლობას.
წიგნში მითითებული იყო, რომ საყოველთაო ომის წარმოქმნის პოტენციური მიზეზები შესაძლო იყო ყოფილიყო: გააზრებული გაჩაღება (რისკის კომპენსირება ხდებოდა მოსალოდნელი სარგებლით, ხოლო საჰაერო თავდაცვისა და რაკეტსაწინააღმდეგო თავდაცვის სისტემა საიმედოდ გამორიცხავდა ეფექტური საპასუხო დარტყმის ყველანაირ შესაძლებლობას), შემთხვევითი გაჩაღება (ვერ იმუშავეს წინასწარ დაცვის /предохранение/ ზომებმა ტექნიკის ან ადამიანთა მხრიდან შესაძლო შეცდომების საწინააღმდეგოდ), შეცდომა გათვლებში (არასწორი დასკვნები, თვითკონტროლის უნარის დაკარგვა, შანტაჟი, მცდელობა მოეტყუებინათ მეორე მხარე, ფლირტი „ომის ზღვარზე“), გაუგებრობა (პირველი დარტყმა ცრუ განგაშზე საპასუხოდ), რომელიმე მესამე ქვეყნის მიერ გააზრებულად პროვოცირებული კონფლიქტი, „იმპულსური ხელმძღვანელის“ უგუნური აქტები (ჰიტლერის მსგავსად).
საყოველთაო ომის დამახასიათებელ მიზნებად, ავტორის აზრით, შესაძლოა ყოფილიყო „ყველაზე უფრო აშკარა მუქარის მოხსნა, ძალთა წონასწორობის აღდგენა, ტერიტორიის დაუფლება, ერის მატერიალური სიმდიდრის გამრავლება ან განსაზღვრული იდეოლოგიის დანერგვა (თავზე მოხვევა)“.
საყოველთაო ომის წარმოებისთვის საჭირო ძალების განსაზღვრისას კოლინზი თვლიდა, რომ „დამთრგუნველ /ჩამხშობ/ უპირატესობას მოწინააღმდეგეზე გაჩნია სასიცოცხლო მნიშვნელობა“.
საყოველთაო ომის გაჩაღების ხერხების არჩევაში უპირატესობა ენიჭებოდა დამსწრებ ბირთვულ დარტყმას. ითვლებოდა, რომ დამსწრები ბრთვული დარტყმა უნდა მიეყენებიათ მოულოდნელად იმისთვის, რათა დაებნიათ მოწინააღმდეგე, გაენადგურებიათ მისი ძალები, დაერღვიათ მართვა და არ დაეშვათ საპასუხო მოქმედებები. კოლინზი აღნიშნავდა: „პირველი დარტყმის რეალისტური კონცეფციების უმეტესობა ეფუძნება თითქმის უპირობო დაჯერებულობას (დარწმუნებას) იმაში, რომ მოწინააღმდეგის შურისძიების (ნაცვალგების) მთელი ძალები ან თუნდაც მათი უმეტესი ნაწილი შესაძლოა მაშინვე იქნას განადგურებული ან ნეიტრალიზებული“.
შეზღუდული ომები წიგნში გადმოცემული იყო როგორც „შეიარაღებული დაჯახებები, რომლებშიც ერთი ან რამდენიმე მსხვილი დერჟავა, ისევე როგორც მათი წარმომადგენელი სახელმწიფოებიც, ნებაყოფლობით მიდიან სხვადასხვანაირ შეზღუდვებზე, რათა არ დაუშვან კონფლიქტის უკონტროლოდ განვითარება“. ასეთი ომის მასშტაბები, კოლინზის ახსნით, შესაძლო იყო შეეზღუდათ პოლიტიკური ამოცანებითა და სამხედრო მიზნებით, იარაღისა (განსაკუთრებით ქიმიურის, ბიოლოგიურისა და ბირთვულის) და თავდასხმის ობიექტების არჩევით, აგრეთვე მასში მონაწილე ძალების ხასიათითა და მისი გეოგრაფიული ფარგლებით. აღნიშნული შეზღუდვები, ავტორის აზრით, შესაძლოა განპირობებული ყოფილიყო ოფიციალური შეთანხმებებით, „საერთო ურთიერთგაგებით“ ან წინასწარ გამომუშავებული „თამაშის წესებით“. მაგრამ, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტები, ომის ჩარჩოების შეზღუდვისთვის, ასეთი პირობების წინასწარ დადგენის რეალურობას არ ეთანხმებოდნენ.
ზემოთ გადმოცეულ დებულებებს ავტორი სრულად ავრცელებდა შეზღუდულ ომში ბირთვული იარაღის გამოყენებაზეც. უფრო მეტიც, ტოვებდა რა ამერიკული სამხედრო სტრატეგიის საფუძვლად „გარანტირებული განადგურების“ პრინციპს და იმავე დროს ეშინოდა რა ბირთვული „ჯინის ბოთლიდან“ ამოშვებისა, საბჭოთა კავშირთან ძალთა წონასწორობის პირობებში, კოლინზი ქადაგებდა შეზღუდული ბირთვული ომის უპირატესობას, რომლის მსვლელობის დროსაც დარტყმებს მიაყენებდნენ მხოლოდ სამხედრო ობიექტებს: „ნებისიერ შემთხვევაში, _ აცხადებდა კოლინზი, _ დარტყმები სამხედრო ობიექტებზე გამოიწვევს უფრო ნაკლებ გაბოროტებას, ვიდრე დარტყმები ქალაქებზე, და, ასეთნაირად გამოჩნდება მეტი შესაძლებლობები კონტროლირებადი კონფლიქტების წარმოებისთვის“.
ავტორის შეფასებით, ამერიკულ სამხედრო აზროვნებაში არსებობდა ორი სხვადასხვანაირი თეორიული მიდგომა შეზღუდული ბირთვული ომის მიმართ: მინიმალური და მაქსიალური.
პირველი მიმართულების წარმომადგენლები თვლიდნენ, რომ საყოველთაო ბირთვული ომის თავიდან აცილებისთვის საკმარისი იყო ჰქონოდათ მცირე რაოდენობით თერმობირთვული იარაღი. მათი გაანგარიშებებით, მაგალითად, ქალქებზე დამიზნებულ 50 ბირთვულ საბრძოლო მასალას შეეძლო მდგომარეობის მტკიცე სტაბილურობის შენარჩუნება. მაგრამ, როგორც მითითებული იყო წიგნში, ამ „გამაოგნებელი გულუბრყვილობის“ მომხრეები იმ ხანად აშშ-ში ცოტანი თუ იყვნენ.
მეორე მიმართულების წარმომადგენლები იცავდნენ დებულებას პირველი დარტყმის ყოველმხრივ და სრულად უზრუნველყოფის შესახებ. ისინი უშვებდნენ შეზღუდული ბირთვული ომის წარმოების შესაძლებლობას, მაგრამ „იმის მყარი გარანტიის“ არსებობის პირობებში, „რომ მოხერხდება მოპირდაპირე მხარის განიარაღება, საკუთარი ქვეყნისთვის ზარალის მკაცრად შეზღუდვა, საგანგებო გარემოებების წარმოქნის შემთხვევაში ინიციატივის ხელში ჩაგდება და შემდგომში საკუთარი თავისთვის მოქმედებათა თავისუფლების შენარჩუნება“.
და თუმცა კი მეორე მიმართულების პოზიცია („მაქსიმალური შეკავების კონცეფცია“) იქნა „სასტიკად გაკრიტიკებული რიგი პოლიტიკური, სამხედრო და ფინანსური მიზეზების გამო“, იგი, სამწუხაროდ, მაინც წარმოადგენდა, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, გაბატონებულ მიმართულებას აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის პრაქტიკაში 60-იანი წლების ბოლოსა და 70-იანების დასაწყისში.
შეზღუდული ომების რიცხვში განიხილებოდა ომის წარმოების შესაძლებლობა ასევე ევროპაში ჩვეულებრივი ძალებით ნატო-სა და ვარშავის ხელშეკრულების ქვეყნებს შორის. საბრძოლო მოქმედებების დაგეგმვისა და წარმოების საფუძველს ასეთ ომში შეადგენდა „მეწინავე მიჯნების“ ცნობილი კონცეფციის მოთხვნები. მათი წარმატებით განხორციელება დამოკიდებული იყო ბევრ ფაქტორზე, რომელთაგან განმსაზღვრელი ფაქტორები, როგორც ეს წიგნში იყო მითითებული, გახლდათ: აშშ-ის სტრატეგიული შეტევითი ძალების შენარჩუნება მზადყოფნის მაღალ ხარისხში, „როგორც საყოველთაო ბირთვული ომის შეკავების მთავარი საშუალებისა“; თავის დროზე გადასვლა (თუკი ამას მოითხოვდა ვითარება) ტაქტიკური და შემდგომში კი სტრატეგიული ბირთვული იარაღის გამოყენებაზეც; მართვისა და კავშირგაბმულობის ორგანიზებული სისტემის არსებობა.
შეზღუდულ ომებს ავტორი მიაკუთვნებდა ე. წ. ლოკალურ ომებსაც (მაგალითების სახით მოჰყავდა ომები კორეაში, დომინიკის რესპუბლიკაში, ვიეტნამში, ახლო აღმოსავლეთში). მათ დახასიათებაში, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, კოლინზი ემხრობოდა იმ დებულებებს, რომლებიც გადმოცებული იყო სხვა ბურჟუაზიული თეორეტიკოსების შრომებში. ცნობილი იყო, რომ დასავლეთში შემუშავებული ჰქონდათ ლოკალური ომების განსაკუთრებული თეორია: მსოფლიოს ხალხებს ჩააგონებდნენ, რომ ლოკალური ომები უსაფრთხო იყო მათთვის და რაღაცნაირი ზომით მომგებიანიც კი იყო კაპიტალისტური სახელმწიფოების მშრომელებისთვის (ვინაიდან მათ უჩნდებოდათ ომის საჭიროებისთვის გახსნილ ან გაფართოებულ წარმოებაში დამატებით სამუშაო ადგილები _ ი. ხ.). მაგრამ, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ცხოვრება გვიჩვენებდა სრულიად საწინააღმდეგოს. შეზღუდულ (ლოკალურ) ომებს საფუძვლად ედო იმპერიალისტების განსაზღვრული პოლიტიკური მიზნები, აგრესიული და რეაქციული. ამიტომ ლოკალური ომები ყოველთვის უნდა განეხილათ როგორც მცირე იმპერიალისტური, დამპყრობლური ომები, რომლებიც საკუთარ თავში მალავდნენ მსოფლიო ბირთვულ ომში გადაზრდის მუქარას.
რევოლუციურ ომებს კოლიზნი მიაკუთვნებდა „ე. წ. ეროვნულ-განმათავისუფლებელ და სახალხო ომებს, რომლებიც უკანასკნელი 20-25 წლის მანძილზე (ე. ი. მეორე მსოფლიო ომის დასრულების მახლობელ წლებში _ ი. ხ.) წარმოიქმნებოდა ხოლმე აზიისა და აფრიკის ახლად ჩასახულ სახელმწიფოებში“. მათ ინსპირირებას, კოლინზის აზრით, როგორც წესი, ახდენდნენ და მათვე მეთაურობდნენ კომუნისტები და ისინი განიხილებოდნენ როგორც „აჯანყების მოძრაობა“ («повстанческое движение»), „ამბოხება“ («мятеж»), „მასობრივი შეიარაღებული აჯანყება“. ასეთი ომების წინააღმდეგ, კოლინზის აზრით, აუცილებელი იყო ჰქონოდათ „აჯანყების წინააღმდეგ ბრძოლის“ («противоповстанческая борьба») შესაბამისი კონცეფციები („კონტრპარტიზანული მოქმედებების“, „კონტრრევოლუციური ომის“).
ემყარებოდა რა „აჯანყების საწინააღმდეგო ბრძოლის“ სფეროში “სპეციალისტების” (ტომპსონის, გალიულის, კომერისა და სხვების) ნაშრომებს, კოლინზი აღწერდა მის ზოგად და კერძო კონცეფციებს, ახდენდა მისი მეთოდების კრიტიკულ ანალიზს, ცდილობდა მისი წარმოებისთვის ახალი რეკომენდაციების შემუშავებას, რომლებიც, მისი შეფასებით, „შესაძლოა გამოდგეს სასარგებლო მოდელის სახით, წითელ რაიონებში აჯანყების ყველაზე უფრო სერიოზული კერების ჩასახშობად“. ამასთან იგი ამოდიოდა იმ დებულებიდან, რომ თანამედროვე პირობებში შეერთებულმა შტატებმა „დაიწყო საკუთარი თავისთვის ანგარიშის მიცემა /отдавать себе отчёт/ რევოლუციური ომების ჩახშობის აუცილებლობაში და მიმართა მაქსიმალური ძალისხევა ამ მიმართულებით“.
აანალიზებდა რა „ცივი ომის“ ხასიათს, კოლინზი მიდოდა დასკვნამდე, „რომ ის ცივი ომი, რომელიც შედეგად მოჰყვა მეორე მსოფლიო ომის დასრულებას, ბოლოს და ბოლოს შეწყდება, თუკი უკვე არ არის შეწყვეტილი, მაგრამ ცივი ომი როგორც კონფლიქტების რთული გამის ელემენტი, როგორც ჩანს, მუდმივად იარსებებს. და ასეთი ომის სახით იგი წარმოადგენს რაღაც ერთობლიობას თავისებურად ერთადერთი სტრატეგიული სიტუაციებისა, რომელთათვისაც დამახასიათებელია განსაკუთრებით მაღალი ფსონები. იმისთვის, რათა შეეძლოთ ამ სიტუაციების თავიანთ სასარგებლოდ გამოყენება, შემოქმედებითად მოაზროვნე სტრატეგოსებმა უნდა გამოძენონ სამხედრო ზეწოლასთან ბრძოლის პოლიტიკური, ეკონომიკური და ფსიქოლოგიური მეთოდების შეხამების ახალი ხერხები და ამით უზრუნველყონ სახელმწიფოს ეროვნული უსაფრთხოება ისე, რომ არ გასწიონ რისკი კატასტროფული მდგომარეობის პროვოცირებისთვის“.
შეიარაღებული ძალების მშენებლობის საკითხები წიგნში გადმოცემული იყო აშშ-ის გლობალური ჩანაფიქრების უზრუნველყოფის პოზიციებიდან. ამასთან დაკავშირებით ავტორი ამართლებდა ამერიკული ჯარების მნიშვნელოვანი რაოდენობის შენახვას ეროვნული საზღვრების ფარგლებს გარეთ. ამტკიცებდა არსებული სარდლობებისა და შეიარაღებული ძალების მართვის სისტემის მიზანშეწონილობას. აქებდა და ადიდებდა „მსოფლიოში სუკეთესო კავშირგაბმულობის სისტემას, რომელიც საშუალებას იძლევა მომენტალურად ამყარებდნენ კონტაქტს უმაღლეს პოლიტიკურ ხელმძღვანელებსა და სარდლებს შორის, რომლებსაც საკვანძო პოსტები უკავიათ როგორ ქვეყნის შიგნით, ისე ოკეანის მიღმაც“.
ავტორის აზრით, აშშ-ის სამხედრო ძლიერების უზრუნველყოფა, სხვა ფაქტორებთან ერთად, ხდებოდა კარგად ორგანიზებული და რაოდენობრივი და ხარისხობრივი მიმართებით დაბალანსებული შეიარაღებულ ძალთა სახეობებისა (სახმელეთო, სამხედრო-საჰაერო, სამხედრო-საზღვაო) და საზღვაო ქვეითი ჯარის არსებობით. წიგნში ნაჩვენები იყო, შეიარაღებულ ძალთა სახეობების ურთიერთ შორის მეტოქეობა და ქვეყნის სამხედრო-პოლიტიკური ხელმძღვანელობის მისწრაფება „დასასრული დაუდოს ამ მეტოქეობას, მოსპოს ძალისხმევის გამფლანგავი დუბლირება და შექმნას ნამდვილად ეფექტური სამხედრო ორგანიზაცია“.
შეიარაღებული ბრძოლის ძალებისა და საშუალებების განვითარებაში უპირატესობას აძლევდნენ სტრატეგიულ ძალებს, რომელიც წარმოადგენდა „ტრიადას“: საკონტინენტაშორისო ბალისტიკური რაკეტები (სკბრ), სტრატეგიული ბომბდამშენები და წყალქვეშა ნავებიდან გასაშვები ბალისტიკური რაკეტები (წნბრ). კოლინზის აზრით, „შესაძლებელია მეოთხე ძალის გამოჩენაც, თუკი ზემოთ მოყვანილ ჩამონათვალს მივუმატებთ ფრთოსანი რაკეტებით შეირაღებულ წყალქვეშა ნავებს, რომელთა შესახებაც საკითხი ახლა განიხილება (80-იან წლებიდან გამოჩნდა ფრთოსანი რაკეტებით „ტომაჰოკი“ აღჭურვილი ამერიკული ატომური მრავალმიზნობრივი წყალქვეშა ნავები და მსხვილი წყალზედა საბრძოლო ხომალდები: სახაზო ხომალდები, კრეისერები, საესკადრო ნაღმოსნები; გარდა ამისა, სახმელეთო ჯარებისა და სამხედრო-საზღვაო ძალების შეიარაღებაში მიიღეს მიწისზედა და საჰაერო ბაზირების ფრთოსანი რაკეტებიც, რომელთა სროლის მაქსიმალური სიშორე აღწევდა 2500 კმ-მდე, ბირთვული საბრძოლო ნაწილის სიმძლავრე შეადგენდა 200 კტ-ს /კილოტონა/, რაც დარტყმის ძალის მიხედვით ექვივალენტურია 200 მლნ კგ ტროტილის აფეთქებისა; ანალოგიური სისტემები შემდგომში გამოუშვეს საბჭოთა კავშირშიც _ ი. ხ.). შურისძიების (ნაცვალგების) ძალების თითოეული ეს ელემენტი განსხვავდება სპეციფიური შესაძლებლობებით, რომლებიც განისაზღვრება საიმედობით, მოქმედების სიშორითა და სიზუსტით, აგრეთვე გაშვებამდე და გაშვების შედეგ გადარჩენადობის ხარისხით, მოწინააღმდეგის თავდაცვის გარღვევის უნარით, სიმარტივით, შემგუებლობით, საბრძოლო მზადყოფნაში მოყვანის სისწრაფით, მართვის სისტემის ხარისხით, გაუმჯობესების პერსპექტივებითა... და ღირებულებით. თითოეულ ელემენტს გააჩნია თავისი ნაკლოვანებებიც, მაგრამ ყველა ისინი მშვენივრად ავსებენ ერთმანეთს“.
წიგნში მოყვანილი იყო მონაცემები აშშ-ის შეიარაღებული ძალების საბრძოლო შემადგენლობის შესახებ 1973 წლის გაზაფხულის მდგომარეობით და სტრატეგიულ შეიარაღებათა შეზღუდვის თაობაზე მოლაპარაკებების გავლენის შესახებაც მის სტრატეგიულ ძალებზე. ამ მონაცემების საფუძველზე გამოითქვა ზოგიერთი მოსაზრება შეიარაღებათა შეზღუდვის პრობლემის შესახებ. და თუკი სტრატეგიულ შეიარაღებათა შეზღუდვის თაობაზე მოლაპარაკებათა შედეგებს ავტორი აფასებდა ძირითადად პოზიტიურად („დრო გვიჩვენებს, თუ ვისი შეფასებებია უფრო ზუსტი“), ჩვეულებრივ შეიარაღებათა შემცირების შესახებ საკითხს იგი მკითხველს აწვდიდა ნეგატიური პოზიციებიდან. გამოხატავდა რა ფაქტიურად დასავლეთის ოფიციალურ თვალსაზრისს, იგი თვლიდა, რომ „აშშ-ისა და საბჭოთა კავშირის შეიარაღებული ძალების განსაზღვრული პროცენტით შემცირება მომგებიანი იქნება კომუნისტებისთვის“. დასავლეთისთვის კი ოპტიმალური სახით იგი სთავაზობდა ჩვეულებრივ შეიარაღებათა დაბალანსებულ შემცირებას. ყველა ვარიანტში კოლინზი მიზანშეწონილად თვლიდა ევროპაში ამერიკული სამხედრო ყოფნის შენარჩუნებას.
ერთერთ ფაქტორთაგანს, რომელიც განსაზღვრავდა 70-იან წლებში აშშ-ის შეიარაღებული ძალების მშენებლობისა და სამხედრო ძლიერების ზრდის პერსპექტივებს, ავტორის აზრით, წარმოადენდა შეერთებული შტატების ბრძოლა საბჭოთა კავშირზე სამხედრო-ტექნიკური უპირატესობის მოსაპოვებლად. ამ ბრძოლის სიმძიმის ცენტრი სულ უფრო მეტად გადაიტანებოდა იარაღისა და საბრძოლო ტექნიკის ხარისხობრივი სრულყოფის სფეროში, სადაც აშშ იმედოვნებდა „გარღვევის“ მოხდენას და საგრძნობი უპირატესობის მიღწევას სსრკ-სა და სოციალისტური თანამეგობრობის სხვა ქვეყნებზე. ტექნიკურ დაპირისპირებაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა ფუნდამენტურ თეორიულ კვლევებს, ტექნიკის განვითარების პროგნოზირებას, სამეცნიერო-ტექნიკური რევოლუციის მთელი მიღწევების სამხედრო საქმეში გამოყენებას, დაგეგმილი სამუშაოების დროულად დაფინანსებას, სამეცნიერო კადრების შერჩევაში ნაკლოვანებებისა და სხვა „ბიუროკრატიული შეზღუდვების“ დაძლევას (გადალახვას).
წიგნში დიდი ადგილი ეთმობოდა სამხედრო სტრატეგიის განვითარების ისტორიას. მაგრამ, საბჭოთა ავტორების შეფასებით, ეს საკითხი გადმოცემული იყო მხოლოდ ცალკეული ბურჟუაზიული მხედართმთავრებისა და თეორეტიკოსების გამონათქვამების საფუძველზე. რუსული, და განსაკუთრებით საბჭოთა, სამხედრო სტრატეგია კი შეგნებულად იყო მიჩუმათებული.
შეგნებულად იყო დამახინჯებული ომების ისტორიაც. სახელდობრ ცრუ ჭრილში იყო წარმოდგენილი პირველი და მეორე მსოფლიო ომების მიზეზები, მსვლელობა და შედეგი, დამცირებული იყო საბჭოთა კავშირის გადამწყვეტი როლი ფაშიზმის განადგურებაში. მაგალითად, ავტორის მტკიცებით, „პირველი მსოფლიო ომი გაჩაღებულ იქნა ბავშვური პროვოკაციების გამო“, მეორე მსოფლიო ომში „ჰიტლერმა დამარცხება განიცადა თავის უგუნურ შერკინებაში რუსულ ზამთართან“. აქ კოლინზი, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, აშკარად ეწეოდა ომების ისტორიის ფალსიფიკაციას, უარყოფდა საბჭოთა კავშირის გამარჯვებისა და ფაშისტური გერმანიის დამარცხების ობიექტურ კანონზომიერებას, მონდომებით ჩქმალავდა მეორე მსოფლიო ომში გერმანული მილიტარიზმის სრულ გაკოტრებას.
ყოველივე ეს, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, კიდევ ერთხელ მოწმობდა იმის შესახებ, რომ წიგნში გადმოცემულ სამხედრო პრობლემებს ავტორი მკითხველს სთავაზობდა ამერიკული მმართველი წრეების ინტერესებში. გულდასმით ნიღბავდა რა აშშ-ის აგრესიულ პოლიტიკას „მშვიდობისმოყვარეობით“, „შეკავებისა და კოლექტიური უსაფრთხოების კონცეფციებით“, იგი შეგნებულად ამახინჯებდა მის ნამდვილ არსსა და მიზნებს, რათა გამოეწვია თანაგრძნობა და მხარდაჭერა ხალხის მასების მხრიდან და მიება ისინი ამერიკული იმპერიალიზმის სამხედრო ეტლისთვის.
საბჭოთა ავტორების აზრით, შემთხვევითი არ იყო არც ის, რომ დასავლეთის სამხედრო-პოლიტიკურ წრეებში კოლინზის წიგნს შეხვდნენ დადებითად. ცალკეულ რეცენზიებში, მაგალითად, მიუთითებდნენ, რომ ეს წიგნი „შესაძლოა იქცეს ძირითად საპროგრამო მასალად უფროს ოფიცერთა შემადგენლობის სრულყოფის კურსებისთვის, და რომ იგი უნდა მიიღონ ნიმუშად ეროვნულ სტრატეგიაში აქტუალური შრომების სერიის შესაქმნელად“.
დასასრულს საბჭოთა ავტორები ასკვნიდნენ, რომ მხოლოდ კრიტიკულ დამოკიდებულებას კოლინზის წიგნის „დიდი სტრატეგია“ შინაარსისადმი შეეძლო დახმარებოდა საბჭოთა მკითხველს, რათა სწორად გაეგო მასში განხილული ამერიკული ოფიციალური სამხედრო-სტრატეგიული აზრის აგრესიული ტენდენციები.
ჩვენის მხრივ ვეთანხმებით ასეთ დასკვნას და აქვე დავუმატებთ, რომ ამერიკული საგარეო პლიტიკისა და სამხედრო პოლიტიკის აგრესიულობა, რასაც 70-იან და 80-იან წლებში სათანადოდ ვერ ვაფასებდით, დღეს უკვე ყველამ საკუთარ ტყავზე ვიწვნიეთ, ვისაც ამის დანახა და შეგრძნება შეუძლია. მაგრამ კრიტიკული მიდგომა აუცილებელია არა ვიწროდ იმ მიმართულებით, რომელსაც საბჭოთა ავტორები სთავაზობდნენ იმხანად თავის მკითხველებს, არამედ უფრო ფართოდ, ორივე მხარი არგუმენტებისა და კონტრარგუმენტების გულდასმით შესწავლისა და ანალიზის საფუძველზე, თან არ მხოლოდ სამხედრო-პოლიტიკური და ეკონომიკური ასპექტების გათვალისწინებით, არამედ კეთილისა და ბოროტის ბრძოლის შესახებ ქრისტიანული ეკლესიის სწავლებისაც. ღმერთმა მოგვიმართის ამაში ხელი.
IV. აშშ-ის „საბაზო სტრატეგია“ 1970-იან წლებში
1970-იანი წლების შუახანებში საბჭოთა ავტორები წერდნენ, რომ სოციალიზმის სასარგებლოდ მსოფლიო ძალების თანაფარდობის ძირეულმა შეცვლამ, საბჭოთა კავშირისა და სოციალისტური თანამეგობრობის სხვა ქვეყნების მსოფლიო პოლიტიკის აქტუალური პრობლემებისადმი კონსტრუქციულმა მიდგომამ გადამწყვეტ ხარისხად შეუწყო ხელი ”ცივი ომიდან” დაძაბულობის განმუხტვისკენ, სხვადასხვა საზოგადოებრივი წყობილების მქონე სახელმწიფოების კონფრონტაციიდან მშვიდობიანი თანაარსებობისკენ მობრუნებას.
სერიოზული ძვრები საერთაშორისო ურთიერთობათა გაჯანსაღებისკენ უეჭველი იყო. ამასთან ერთად, მათი სიტყვით, არ შეიძლებოდა იმის მიჩნევა, რომ ომის საშიშროება უკვე მოხსნილია, რომ ლიკვიდირებულია ყველა კონფლიქტური სიტუაცია და გადაწყვეტილია ყველა რთული საერთაშორისო პრობლემა. მსოფლიოში უწინდებურად არსებობდა გავლენიანი ძალები, რომლებიც ეწინააღმდეგებოდნენ საერთაშორისო განმუტვას, ცდილობდნენ ხელი შეეშალათ საერთაშორისო არენაზე პოზიტიური ძვრების განმტკიცებისთვის, გამოდიოდნენ სამხედრო მზადებების გააქტიურების მომხრედ, აგრძელებდნენ გამალებულ შეიარაღებას.
საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, მსოფლიო პროგრესული ძალების წინააღმდეგ ბრძოლაში იმპერიალისტური სახელმწიფოები, და უწინარეს ყოვლისა აშშ, განსაკუთრებულ ადგილს უთმობდნენ ე. წ. ”საბაზო სტრატეგიას”, ე. ი. ღონისძიებათა ფართო კომპლექსს, რომლებიც ითვალისწინებდა უცხო ტერიტორიებზე საყრდენი პუნქტების შექმნას, რომლებსაც ეს სახელმწიფოები იყენებდნენ თავიანთი გლობალური ექსპანსიონისტური პოლიტიკის გატარების მიზნით. მიუხედავად იმისა, რომ დაძაბულობის განმუხტვამ იმპერიალისტები დააყენა ამ პოლიტიკის მიზნების მიღწევის მეთოდების განსაზღვრული გარდაქნის აუცილებლობის წინაშე, ”საბაზო სტრატეგიას” არ განუცდია რაიმენაირი არსებითი ცვლილებები. უფრო მეტიც, ესწრაფვონენ რა მსოფლიოს სხვადასხვა რაიონში თავიანთი პოზიციების შენარჩუნებას, აშშ-ისა და ნატო-ს სხვა ქვეყნების იმპერიალისტური წრეები ჩქარობდნენ არსებული საყრდენი პუნქტების გაფართოებასა და ახლების შექმნას. საბჭოთა ავტორები ამასთან დაკავშირებით იხსენებდნენ სულ იმდროინდელ დაწყებას მცდელობისა დაენაწევრებიათ კ. კვიპროსი, გადაექციათ მისი ტერიტორია ნატო-ს საყრდენ პუნქტად აღმოსავლეთ ხმელთაშუა ზღვაში.
შეერთებული შტატებისა და ნატო-ს ბლოკის სხვა ქვეყნების მიერ უცხო ტერიტორიეზე შექმნილი სამხედრო ბაზები, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების აზრით, უწინდებურად წარმოადგენდა მთელ მსოფლიოში მშვიდობის საქმისთვის მუდმივი საშიშროების წყაროს. სწორედ ამიტომ უცხო ტერიტორიებზე ამერიკული სამხედრო ბაზების არსებობასთან დაკავშირებული საკითხები 1970-იან წლებში იქცა ფართო მსჯელობის საგნად არა მხოლოდ უცხოური ბეჭდური გამოცემების ფუცლებზე, არამედ მრავალი ქვეყნის ოფიციალურ წრეებშიც.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ”საბაზო სტრატეგიის” გამოჩენა ისტორიულად დაკავშირებული იყო დასავლეთის სახელმწიფოთა კოლონიურ პოლიტიკასთან და წარმოადგენდა ამ პოლიტიკის უმნიშვნელოვანეს ატრიბუტს. კოლონიური დაპყრობების პერიოდში იგი მიმართული იყო ფორპოსტების სისტემის შექმნასა და განვითარებაზე, რომლებზე დაყრდნობითაც კოლონიური სახელმწიფოები ახორციელებდნენ ექსპანსიის პოლიტიკას და მორჩილებაში ჰყავდათ დამონებული ხალხები. შემდგომში სამხედრო ბაზებს უცხო ტერიტორიებზე იყენებდნენ კოლონიურ და დამოკიდებულ ქვეყნებში იმპერიალისტური სახელმწიფოების ბატონობის შენარჩუნების მიზნით, მეტრპოლიებსა და კოლონიებს შორის საზღვაო და საჰაერო შეტყობინების გზების დასაცავად.
მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ”საბაზო სტრატეგიამ” მიიღო თავისი შემდგომი განვითარება. ამერიკულმა სამხედრო-პოლიტიკურმა ხელმძღვანელობამ, აიღო რა თავის თავზე დასავლური სამყაროს თავისებური გარანტის როლი, შექმნა ბაზების გლობალური სისტემა იმისთვის, რათა მომგებიანი სტრატეგიული მდებარეობა დაეკავებია მშვიდობიანობის დროს თავისი შეიარაღებული ძალების მსხვილი დაჯგუფებების გასაშლელად. “ხვალინდელი ბრძოლის ველი, _ წერდა ამერიკელი პროფესორი კიფერი, _ მთელი მსოფლიოა. დღეს ამოცანა მდგომარეობს იმაში, რათა უზრუნველვყოთ ჩვენთვის დედამიწაზე რაც შესაძლოა მეტი სტრატეგიულად მნიშვნელოვანი პუნქტი და ვამზადოთ ჩვენი ჯარები იმისთვის, რათა ისინი ინარჩუნებდნენ ამ ტერიტორიებს”. უცხო ტერიტორიებზე სამხედრო ბაზების განტოტვილი ქსელის არსებობას, ოკეანსმიღმელი სტრატეგოსების აზრით, შეერთებული შტატებისთვის უნდა მიეცა შესაძლებლობა მუდმივად და უშუალოდ მოეხდინა ზემოქმედება ამერიკული მეტროპოლიიდან ყველაზე უფრო მოშორებულ ქვეყნებსა და “კრიტიკულ რაიონებზე”. ამასთან პენტაგონი არასდროს არ მალავდა, რომ “საბაზო სტრატეგია” მიმართული იყო უწინარეს ყოვლისა საბჭოთა კავშირისა და მისი მოკავშირე ქვეყნების წინააღმდეგ. “სამხედრო ენით რომ ვთქვათ, _ წერდა პენტაგონის წრეებთან დაახლოებული ამერიკელი მიმომხილველი ბოლდუინი, _ ჩვენ გვჭირდება ავანპოსტების ხაზები საზღვარგარეთ, რათა შეგვეძლოს ომის წარმოება წარმატების იმედით. საზღვარგარეთული ბაზები ჩვენ გვჭრიდება როგორც ტრამპლინი რუსეთის ცენტრალურ რაიონებზე თავდასხმისთვის”.
იმპერიალისტური სახელმწიფოები ბაზებს, იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ქვეყნებში იყო ისინი განლაგებული, იყენებდნენ როგორც აგრესიულ სამხედრო-პოლიტიკურ ბლოკებში უმცროს პარტნიორებზე ზეწოლის საშუალებას, აგრეთვე ანტიხალხური რეჟიმების მხარაჭერისა და ნეოკოლონიალიზმის პოლიტიკის გატარებისთვის. გარდა ამისა, განალაგებდნენ რა სამხედრო ბაზებს თავიანთი ქვეყნის ფარგლებს გარეთ, აშშ-ის მმართველი წრეები იმედოვნებდნენ იმ დარტყმების ნაწილის მიმართვას, რომლებიც საპასუხოდ მოყვებოდა მათ მიერ გაჩაღებულ სამხედრო კონფლიქტს, იმ სახელწიფოთა ტერიტორიებზე, სადაც ეს ბაზები იყო განლაგებული, და ომში ავტომატურად მათ ჩათრევას.
1970-იან წლებში უცხო ტერიტორიებზე სამხედრო ბაზების უმეტესი ნაწილი ეკუთვნოდა შეერთებულ შტატებსა და დიდ ბრიტანეთს. ისინი შექმნილი იყო ე. წ. ორმხრივი ”ხელშეკრულეების” საფუძველზე სარგებლობდა ექსტერიტორიულობის უფლებით.
”რეალისტური დაშინების” ამერიკული სამხედრო სტრატეგია ითვალისწინებდა უცხო ტერიტორიებზე არსებული საყრდენი პუნქტების გაფართოებასა და ახლების შექმნას. მისი ერთერთი ძირითადი კონცეფციის შესაბამისად, რომელსაც ეწოდებოდა ”სტრატეგიული მობილურობა”, ვარაუდობდნენ ამერიკული ჯარების მნიშვნელოვანი კონტინგენტების სწრაფ გადასროლას დედამიწის ”ცხელ” რაიონებში იქ უკვე არსებული შეიარაღებულ ძალთა დაჯგუფებების გაძლიერებისთვის ან ახლების შესაქმნელად.
ვიეტნამში ომის ყველაზე უფრო მეტი ესკალაციის პერიოდში პენტაგონი უცხო ტერიტორიებზე ინახავდა 429 მსხვილ და დაახლოებით 3000 დამხმარე ბაზას, რომელთა პირადი შემადგენლობის რიცხოვნება აღემატებოდა ერთ მილიონ ადამიანს. 1960-იანი წლების ბოლოსა და 70-იანების დასაწყისში აშშ-ის თავდაცვის სამინისტროს მოუწია თავისი ბაზების ლიკვიდირება ზოგიერთ ქვეყანაში, მაგალითად ლიბიასა და პაკისტანში, აგრეთვე მათი რაოდენობის შემცირება სამხრეთ-აღმოსვლეთ აზიაში ვიეტნამში ომის დასრულების შემდეგ. მიუხედავად ამისა, როგორც უცხოურ ბეჭდურ გამოცემებში იტყობინებოდნენ, 1973 წლის დასაწყისი აშშ-ის განკაგულებაში ჯერ კიდევ რჩებოდა დაახლოებით 300 მსხვილი და 2000 ნაკლებად მნიშვნელოვანი სამხედრო ობიექტი 30-ზე მეტ ქვეყანაში. მათში ინახავდნენ 600 ათასზე მეტ ამერიკელ ჯარისკაცსა და ოფიცერს.
1970-იანი წლების შუახანებისთვის შეერთებული შტატებისა და ნატო-ს სხვა ქვეყნების სამხედრო ბაზების უმეტესი რაოდენობა კონცენტრირებული იყო დასავლეთ ევროპაში, განსაკუთრებით ცენტრალურ-ევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრზე. ამას ხელს უწყობდა დასავლეთ ევროპის მომგებიანი გეოგრაფიული მდებარეობა და ხელსაყრელი ბუნებრივი პირობები, აგრეთვე იქ განვითარებული სამხედრო-სამრეწველო ბაზის, მნიშვნელოვანი ადამიანური და მატერიალური რესურსების არსებობა. უცხოური პრესის მიხედვით, 1970-იანი წლების დასაწყისში მხოლოდ ფედერაციული გერმანიის ტერიტორიაზე მოითვლებოდა 200-ზე მეტი მსხვილი სამხედრო ბაზა, რომლებშიც დისლოცირებული იყო 215 ათასი ამერიკელი სამხედრო მოსამსახურე. სამხედრო ბაზების დიდი რაოდენობა ამ რაიონში ეკუთვნოდა დიდ ბრიტანეთს.
ატარებდნენ რა ”საბაზო სტრატეგიას”, აშშ და ნატო-ს ბლოკის სხვა სახელმწიფოები დიდ ყურადღებას უთმობდნენ ევროპის სამხრეთ ნაწილს _ ხმელთაშუა ზღვის რაიონს, რომელსაც სხვანაირად უწოდებდნენ ”ნატო-ს სამხრეთ ფლანგს”. სამხედრო ბაზების მნიშვნელოვანი რაოდენობის არსებობა ამ რაიონში დაკავშირებული იყო უწინარეს ყოვლისა ხმელთაშუა ზღვაში შეერთებული შტატების მე-6 ფლოტის ყოფნასთან, და ასევე ნატო-ს ქვეყნების მისწრაფებასთანაც სტრატეგიული მიმართებით ამ მეტად მნიშვნელოვან რაიონზე ბატონობისკენ. სამხედრო ბაზები აქ შექმნილი იყო პირენეის ნახევარკუნძულზე, იტალიის, საბერძნეთის, თურქეთისა და ხმელთაშუა ზღვის აუზში მდებარე სხვა სახელმწიფოების ტერიტორიაზე.
აშშ და ნატო-ში მისი პარტნიორები ცდილობდნენ თავიანთი საყრდენი პუნქტების გაფართოებასა და განმტკიცებას ევროპასა და მის მიმდებარე რაიონებში, რათა ამ გზით მოეხდინათ აქ უკანასკნელ წლებში დაკარგული პოზიციების კომპენსირება. ამასთან დაკავშირებით ისინი დიდ ყურადღებას უთმობდნენ კვიპროსს, ესწრაფვონენ რა მის ხარჯზე ხმელთაშუა ზღვის აუზში თავიანთი სამხედრო ბაზების სისტემის გაფართოებას. საბჭოთა ავტორების შეფასებით, ნატო-ს იმპერიალისტურმა წრეებმა და მათმა დაქირავებულებმა 1974 წლის ზაფხულში მოახდინეს კვიპროსზე რეაქციული პუტჩის პროვოცირება, გააჩაღეს ომი, რომელმაც გამოიწვია მსოფლიოს ყველა პატიოსანი ადამიანის აღშფოთება. ”ნატო-სა და აშშ-ის ცენტრალური სადაზვერვო სამმართველოს როლი სისხლიან მოვლენებში კვიპროსზე, _ წერდა ლიბანური გაზეთი ”ას-საფირი”, _ ახლა გამოაშკარავებული და ნათელია. ნატო-ელი სტრატეგოსები ოცნებობდნენ ბერძენი სამხედროების დახმარებით შემოეერთებინათ კვიპროსი ან მისი ნაწილი საბრძნეთისთვის, რათა იქ შეექმნათ ნატო-ს ბაზა”.
იმავე წლის შუახანებში დასვლეთში ცნობილი გახდა კვიპროსზე ახალი სტრატეგიული ობიექტების მშენებლობის ამერიკული პროეტების შესახებ. ასე, კვიპროსული გაზეთი ”ხარავგი” 1974 წლის 20 აგვისტოს იტყობინებოდა, რომ თურქეთის მთავრობა ვითომდა დაპირდა შეერთებულ შტატებს ნახევარკუნძულ კარპასის მიცემას მასზე სამხედრო-საჰაერო და სამხედრო-საზღვაო ბაზების ასაშენებლად. 600 კვ. კმ ფართობის მქონე ეს ნახევარკუნძული მდებარეობს კვიპროსის აღმოსავლეთ ნაწილში, რომელსაც მაშინ აკონტროლებდნენ თურქული ჯარები.
კონფლიქტმა კვიპროსზე, როგორც ცნობილია, გამოიწვია დაპირისპირებების მკვეთრი გამწვავება ჩრდილოატლანტიკური კავშირის ორ მონაწილეს _ საბერძნეთსა და თურქეთს შორის. იგი იქცა საბერძნეთის გადაწყვეტილების ერთერთ მთავარ მიზეზად ბლოკის სამხედრო ორგანიზაციიდან გასვლის შესახებ. ამასთან დაკავშირებით, როგორც ათენური გაზეთები იტყობინებოდანენ, საბერძნეთის მთავრობა სწავლობდა საკითხს ბერძნულ-ამერიკული შეთანხმების შესაბამისად ქვეყნის ტერიტორიაზე განლაგებული ამერიკული სამხედრო ბაზების სტატუსის შესახებ. მოვლენების ასეთი განვითარებით უკიდურესად შეშფოთებული ატლანტიკელი სტრატეგოსები ეძიებდნენ სათადარიგო ვარიანტებს ბაზების გასალაგებლად ხმელთაშუა ზღვის სხვა ქვეყნების ტერიტორიებზე. ასე. იტალიური გაზეთი ”ჯორნალე ნუოვო” 1974 წლის 20 აგვისტოს წერდა: ”იტალიის მთავრობის წინაშე დადგა სამხედრო ბაზების განლაგების პრობლემა, რომელთა ლიკვიდირებაც შესაძლოა მოახდინონ საბერძნეთში”. საბერძნეთის ტერიტორიიდან ამერიკული სამხედრო ბაზების გადაყვანის სხვა სავარაუდო ადგილად ასახელებდნენ ისრაელს. ისრაულ გაზეთში ”ედიოტ აქრონოტი”, აგეთვე ისრაელის დაზვერვის ყოფილი ხელმძღვანელის გენერალ ჰერცაგის განცხადებაში იყო პენტაგონის მოწვევა, რომ განელაგებია მე-6 ფლოტის ბაზები ისრაელის ტერიტორიაზე.
საბჭოთა ავტორების სიტყვით, იმპერიალიზმის ”საბაზო სტრატეგიაში” მნიშვნელოვან ადგილს უთმობდნენ სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიასა და შორეულ აღმოსავლეთს. ეს აიხსნებოდა ორი მიზეზით. ერთის მხრივ, მსოფლიოს აღნიშნული რაიონი მისი უზარმაზარი ბუნებრივი სიმდიდრეებითა და ადამიანური რესუსრებით ყოველთვის წარმოადგენდა იმპერიალისტური ქვეყნების კაპიტალების დაბანდების ერთერთ მთავარ ობიექტთაგანს, ხოლო მეორეს მხრივ _ მათი თვალსაზრისით წარმოაგენდა ხელსაყრელ პლაცდარმს საბჭოთა კავშირისა და მის მოკავშირეთა ყველაზე უფრო მნიშვნელოვან ეკონომიკურ ცენტრებზე დარტმების მოსაყენებლად, აგრეთვე მსოფლიოს ამ ნაწილში ხალხების ეროვნულ-განმათავისუფლებელი მოძრაობის წინააღმდეგ საბრძოლველად. ამ მიზეზებით, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების აზრით, იმპერიალისტური სახელმწიფოები ისწრაფვოდნენ აქ შექმნილი საყრდენი პუნქტების განმტკიცებისა და გაფართოებისკენ, რომელთა მეშვეობითაც ისინი შეცვლილი ვითარების პირობებში იმედოვნებდნენ რიგი სამხედრო, ეკონომიკური და პოლიტიკური პრობლემების გადაწყვეტას.
აანალიზებდა რა პენტაგონის მოქმედებებსა და გეგმებს, ამერიკულ სამხედრო-სამრეწველო წრეებთან ახლოს მდგომი ჟურნალი ”იუნაითედ სთეითს ნიუს ენდ უორლდ რიფორთი” ხაზს უსვამდა, რომ მომავალში აშშ-ს განზრახული აქვს შეინარჩუნოს ბაზების განტოტვილი სისტემა აზიაში, და უწინარეს ყოვლისა იაპონიაში, სამხრეთ კორეაში, ტაილანდზე, ფილიპინებზე, ტაივანსა და გუამზე. ვინაიდან ეს ქვეყნები არ შედიოდნენ ნატო-ს ბლოკის შემადგენლობაში, ამიტომ შეიძლებოდა მათ ტერიტორიებზე განლაგებული ამერიკული სამხედრო ბაზებისა და ჯარების შესახებ საუბარი ამჯერად აღარ გაგვეგრძელებინა, მაგრამ რამდენადაც გვინდა გარკვეული სისრულით მივაწოდოთ ჩვენს მკითხველს ცოდნა აშშ-ის მიერ მთელ მსოფლიოში გაშლილი სამხედრო საქმინობის თაობაზეც, ამიტომ ორიოდე სიტყვით ქვემოთ მათაც შევეხებით.
იაპონიის ტერიტორიაზე, საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, 1973 წელს შეერთებულ შტატებს გააჩნდა დაახლოებით 200 სამხედრო ობიექტი, სადაც განლაგებული იყო 60 ათასზე მეტი სამხედრო მოსამსახურე. იაპონიის კუნძული ოკინავა გადაქცეული იყო გიგანტურ სამხედრო ბაზად აეროდრომებით, სასწავლო ცენტრებით, ბირთვული და ჩვეულებრივი საბრძოლო მასალების საწყობებით, ყაზარმებითა და სხვა ობიექტებით. მათ მშენებლობაზე დახარჯეს 2 მლრდ. დოლარზე მეტი. ოკინავას სამხედრო-საზღვაო ბაზებსა და პორტებში პერიოდულად შედიოდნენ ამერიკული ატომური სარაკეტო წყალქვეშა ნავები.
აშშ-ის სამხედრო ბაზებს ოკინავაზე პენტაგონი აქტიურად იყენებდა აზიის ხალხების წინააღმდეგ ძირგამომთხრელი და სადაზვერვო საქმიანობის წარმოებისთვის. როგორც უცხოურ ბეჭდურ გამოცემებში იტყობინებოდნენ, ყოველწლიურად ოკინავაზე ამერიკული სპეცსამსახურები ბეჭდავდნენ უზარმაზარი რაოდენობით სხვადასხვანაირ სააგიტაციო ფურცლებს, რომლებსაც შემდეგ ავრცელებდნენ აზიის ქვეყნებში, იჭერდნენ ახლომდებარე ქვეყნების რადიოგადაცემებს. ეს საქმიანობა იმდენად გამომწვევი გახდა, რომ იაპონიის პარლამენტი, მაგალითად, იძულებლი გახდა განეხილა საკითხი თავის ქვეყანაში, განსაკუთრებით ოკინავაზე, ამერიკული დაზვერვის უკანონო საქმიანობის შესახებ. მიუხედავად ამისა, როგორც აღნიშნავდა იაპონური გაზეთი ”აკაჰატა”, ამერიკული დაზვერვის კანონსაწინააღმდეგო ძირგამომთხრელი მუშაობა არ შეწყვეტილა.
1974 წლის მეორე ნახევარში იაპონიის პარლამენტში გაახმოვანეს საიდუმლო დოკუმენტები, რომლებიც ადასტურებდა პენტაგონის მიერ სწავლებების ჩატარებას, რომელთა მსვლელობის დროსაც ამუშავებდნენ ატომური იარაღის გამოყენების საკითხებს. იაპონიის მთავრობამ მოსთხოვა აშშ-ს შეეწყვიტათ მსგავსი სწავლებები, რომლებსაც საიდუმლოდ ატარებდნენ მის ტერიტორიაზე.
იაპონიის კუნძულ ჰონსიუს სანაპირო წყლები იქცა აშშ-ის მე-7 ფლოტის ხომალდების ყოფნის ადგილად. უმსხვილეს სამხედრო-საზღვაო ბაზას აქ წარმოადგენდა იოკოსუკა, რომელიც 1970-იანი წლების შუახანებში გახდა ამერიკული ავიამზიდ ”მიდუეის” მიწერის ბაზა. ამერიკული სამხედრო ხომალდების ახალი რაზმის ჩამოყალიბება ხდებოდა მსხვილ ბაზა საბესოში. ყოველივე ამას, იაპონური პრესის აღნიშვნით, ახორციელებდნენ ”შეერთებული შტატების სზძ -ის შორეულ აღმოსავლეთში ვიეტნამის შემდომი სტრატეგიის” საფუძველზე. პენტაგონის ასეთი აქტიურობის წინააღმდეგ იაპონური საზოგადოებრიობის პროტესტების მიუხედავად მე-7 ფლოტის სარდალმა განაცხადა, რომ ”ამერიკული სამხედრო ბაზები უწინდებურად დარჩება იაპონიის მიწაზე”.
მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-მა ოფიციალურად გაიყვანა სამხრეთ ვიეტნამიდან თავისი შეიარაღებული ძალები, პენტაგონი, საბჭოთა ავტორების სიტყვით, მოქმედებდა რა პარიზის შეთანხმებების გვერდის ავლით, ცდილობდა შეენარჩუნებინა იქ თავისი სამხედრო ყონა. 1975 წლის დასაწყისში იქ იმყოფებოდა 20 ათასზე მეტი ამერიკელი სამხედრო მრჩეველი. ისინი დაკავებულნი იყვნენ საკითხების ფართო წრით _ საიგონის ჯარების სწავლებიდან ინფორმაციის სამსახურის უზრუნველყოფამდე.
საავიაციო ბაზების ფართო ქსელი შექმნილი იყო ტაილანდზე, სადაც, როგორც ცნობილია, ვიეტნამში ომის შემეგ საიგონიდან გადაიტანეს ამერიკული სჰძ -ის შტაბი. ამ ბაზებს განუწყვეტლივ უტარებდნენ მოდერნიზაციას. ვარაუდობდნენ სიამის ყურის ნაპირზე განლაგებული სამხედრო-საზღვაო ბაზის სატაჰიპის ინტენსიურ გამოყენებასაც. პენტაგონში იმედოვნებდნენ, რომ დროთა განმავლობაში იგი შესაძლოა გადაქცეულიყო ”ამერიკულ სინგაპურად”.
1974 წლის იანვარში გაზეთი ”ბანგკოკ პოსტი” იტყობინებოდა, რომ ტაილანდში იმყოფებოდა აშშ-ის ცენტრალური სადაზვერვო სამართველოს (ცდმ) რეგიონული ცენტრი, რომელიც წარმართავდა ამერიკელი აგენტების საქმიანობას მთელ ინდოჩინეთში, და რომ მისი შტაბ-ბინა განლაგებული იყო ამერიკულ სამხედრო-საჰაერო ბაზა უდონტანიზე, ქვეყნის ჩდილო-აღმოსავლეთში. ”ამერიკული სადაზვერვო სამსახურის თავხედობა აუტანელი ხდება, _ ხაზს უსვამდა ტაილანდური გაზეთი ”ტაი რატი”. _ ტაილანდი პირელად არ ხდება ამერიკული ჩარევის მსხვერპლი. მთავრობამ დროა დაიკაოს მტკიცე პოზიცია ქვეყნის სუვერენიტეტის დაცვაში და გადახედოს ურთიერთობებს შეერთებულ შტატებთან”.
ფილიპინებში ამერიკულ შეიარაღებულ ძალებს 1970-იან წლებში გააჩნდა ორი უმსხვილესი ბაზა _ სუბიკ-ბეი (სამხედრო-საზღვაო) და კლარკი (სამხედრო-საჰაერო), აგრეთვე ზოგიერთი უფრო მცირე ობიექტი. 1972 წელს ფილიპინების მთავრობა ცდილობდა აშშ-ის წინაშე დაესვა საკითხი ამ ბაზების თაობაზე ხელშეკრულებების გადახედვის შესახებ. მაგრამ ვაშინგტონმა ნათლად აგრძნობინა, რომ განზრახული აქვს ”დატოვოს თავისი ჯარები ფილიპინებში განუსაზღვრელი პერიოდით”.
ტაივანზე ამერიკული საჯარისო კონტინგენტების შემცირების არსებული გეგმების მიუხედავად პენტაგონი ვარაუდობდა 1975 წლის დასაწყისისთვის ჰყოლოდა იქ დაახლოებით 2500 თავისი სამხედრო მოსამსახურე.
1970-იან წლებში აშშ უწინდებურად ინარჩუნებდა მნიშვნელოვან შეიარაღებულ ძალებს სამხრეთ კორეაში, სადაც ჟურნალ “იუნაიედ სთეითს ნიუს ენდ უოლდ რიფორთის” შეტყობინებით, 141 სამხედრო ობიექტზე იმყოფებოდა 38 ათასზე მეტი ამერიკელი სამხედრო მოსამსახურე. ამ ქვეყანაში, როგორც ცნობილია, დისლოცირებული იყო მე-8 საველე არმიისა და 1-ლი გაერთიანებული სარმიო კორპუსის შტაბები, აგრეთვე რეაქტიული ჭურვების მე-4 სარდლობა, რომელიც განკუთვნილი იყო სამხრეთკორეული ჯარების მხარდაჭერისთვის.
”ერთობლივი თავდაცვისა” და ”კომუნიზმისგან დაცის” საბაბით აშშ-მა შექმნა სამხედრო ბაზების განტოტვილი ქსელი ლათინურ ამერიკაში, კერძოდ პუერტო-რიკოში, კოლუმიაში, ბაჰამისა და ბერმუდის კუნძულებზე. პენტაგონის უმსხვილეს საყრდენ პუნქტად იყო გადაქცეული პანამის არხის ზონა. სამხედრო სიმაგრეების გარდა აქ შექმნილი ჰქონდათ ლათინურ ამერიკაში რეოლუციურ მოძრაობასთან ბრძოლის სპეციალისტების მომზადების სპეციალური პუნქტები. როგორც გაზეთი ”ნიუ-იორკ ტაიმსი” წერდა, ფორტ-გულიკში აშშ-ის არმიის (სახმელეთო ჯარების) სპეციალური სკოლის 170-ზე მეტი გამოშვებული გახდა იმ ხუნტების მეთაური ან წევრი, ასევე სამხედრო დაზვერვის ხელმძღვანელი, რომლებმაც ძალაუფლება ჩაიგდეს ხელში ლათინური ამერიკის სხვადასხვა ქვეყანაში, აგრეთვე საკომანდო პოსტები დაიკავეს ამ კონტინენტის ქვეყნების არმიებში. ჩილეში ფაშისტური გადატრიალების ორგანიზაორთა რიცხვიდან ექვსმა ოფიცერმა მომზადება გაიარა ამ სკოლაში.
1900-იანი წლების დასაწყისიდან აშშ ინახავდა თავის ჯარებს კ. კუბის ტერიტორიაზე განლაგებულ სამხედრო ბაზაში გუანტანამო. საბჭოთა ავტორების სიტყვით, ამ ბაზიდან არაერთხელ ასრულებდნენ შეიარაღებულ პროვოკაციებს კუბის რესპუბლიკის წინააღმდეგ. საბჭოთა კავშირის მხარდაჭერით კუბელი ხალხი სამართლიანად მოითხოვდა ამერიკული სამხედრო-საზღვაო ბაზის _ გუანტანამოს _ ლიკვიდაციაას.
საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების შეფასებით, იმპერიალისტური სახელმწიფოები ცდილობდნენ თავიანთი ”საბაზო სტრატეგიის” ორბიტაში მსოფლიოს ახალი რაიონების ჩართვას, როგორიც იყო, მაგალითად, ინდოეთის ოკეანე. დასავლური ბეჭდური გამოცემების შეტყობინებებიდან 1970-იანი წლების შუახანებისთვის ცნობილი გახდა, რომ დიდ ბრიტანეთსა და აშშ-ს შორის მიღწეულია შეთანხმება კ. დიეგო-გარსიაზე არსებული მსხვილი სამხედრო-საზღვაო ბაზის 1976 წლამდე მოდერნიზაციის შესახებ, რომელსაც მომგებიანი სტრატეგიული მდებარეობა უჭირავს ინდოეთის ოკეანის ცენტრში. მოცემულ შემთხვევაში ლაპარაკი იყო ამ მცირე კუნძულის ამერიკულ სამხედრო-საზღვაო და სამხედრო-საჰაერო ბაზად გადაქცევის შესახებ, რომლის გამოყენებაც, როგორც წერდა ინდური გაზეთი ”პატრიოტი”, საშუალებას მისცემდა ორ იმპერიალისტურ სახელმწიფოს ”გაეზარდათ თავიანთი ყოფნა” ინდოეთის ოკეანის აუზში და ამით სამხედრო-პოლიტიკური ზეწოლა მოეხდინათ აზიისა და აფრიკის დამოუკიდებელ სახელმწიფოებზე.
1970-იანი წლების დასაწყისში აშშ-ისა და დიდი ბრიტანეთის წარმომადგენლები განიხილავდნენ საკითხს ამერიკული სამხედრო ბაზების განლაგების შესახებ კ. ფარკუარზე (მადაგასკარის ჩრდილოეთით), სეიშელისა და ქოქოსის კუნძულებზე ინდოეთის ოკეანეში. ამავე პერიოდში პენტაგონმა გაშალა დამატებითი ბაზების მშენებლობა მიკრონეზიაში (წყნარი ოკეანე). ეს რაიონი პენტაგონის გეგმებით უნდა ქცეულიყო გიგანტურ პოლიგონად ახალი რაკეტების გამოცდებისთვის, აგრეთვე მანამდე იაპონიაში დისლოცირებული ამერიკული საზღვაო ძალების თავმოყრის ადგილად.
1970-იანი წლების შუახანებისთვის ”ნიქსონის დოქტრინის” შესაბამისად პენტაგონმა რამდენადმე შეამცირა თავისი სახმელეთო ჯარები და ტაქტიკური ავიაცია ზღვისმიღმა ომთ-ებზე, უწინარეს ყოვლისა სამხრეთ-აღმოსალეთ აზიასა და შორეულ აღმოსავლეთში. მაგრამ, რათა აუცილებლობისას შესაძლებელი ყოფილიყო მოკლე ვადებში მათი სახმელეთო დაჯგუფებების გაძლიერება, ამერიკულმა სარდლობამ შექმნა ”ორმაგი ბაზირების” შენაერთები. ამ უკანასკნელთა პირადი შემადგენლობა მსუბუქი იარაღითა და მძიმე ტექნიკის ერთი კომპლექტით დისლოცირებული იყო მეტროპოლიაში, ხოლო მძიმე შეიარაღების მეორე კომპლექტი იმყოფებოდა საწყობებში სტრატეგიულად მნიშვნელოვან ზღვისმიღმა ომთ-ებზე. ე. წ. ”კრიზისული სიტუაციების” წარმოქმნის საბაბით მსგავსი ჯარები შესაძლო იყო სწრაფად გადაესროლათ შესაბამის რაიონებში. ამისთვის ასეთ რაიონებში ითვალისწინებდნენ აეროდრომების განსაზღვრული რაოდენობის აშენებასა და მზადყოფნაში შენარჩუნებას.
ნათქვამის შეჯამებისთვის საბჭოთა ავტორები ხაზს უსვამდნენ, რომ ”საბაზო სტრატეგიის” შესაბამისად გატარებული ღონისძიებები ეწინააღმდეგებოდა 1970-იანი წლების პირველ ნახევარში საერთაშორისო ურთიერთობათა განვითარების ძირითად მიმართულებას (გავიხსენოთ თუნდაც 1975 წლის შემოდგომაზე ჰელსინკის დასკვნითი აქტის ხელმოწერა _ი. ხ.), მიდიოდა განმუხტვის პოლიტიკისა და სხვადასხვა სახელმწიფოებრივი წყობილების მქონე ქვეყნების მშვიდობიანი თანაარსებობის წინააღმდეგ. სწორედ ამიტომ ფართოვდებოდა და ვითარდებოდა ხალხთა მასების მოძრაობა სხვათა ტერიტორიებზე უცხოური სამხედრო ბაზების წინააღმდეგ. უფრო მეტიც, იმპერიალისტური ბლოკების მონაწილე ზოგიერთი სახელმწიფო გამოდიოდა მოთხოვნით: ან ჩაეყენებიათ უცხოური ბაზების საქმიანობა ეროვნული კონტროლის ქვეშ, ან უარი ეთქვათ მათთვის თავიანთ ტერიტორიაზე შემდგომ ყოფნაში. 1970-იანი წლების პირველ ნახევარში, მაგალითად, წამოიჭრა საკითხი კეფლავიკში (ისლანდია) და ბაჰრეინის კუნძულებზე ბაზების ლიკვიდაციის შესახებ. ავსტრალიის მთავრობამ ვაშინგტონთან რთული მოლაპარაკებების მსვლელობისას მიაღწია კონტროლის (თუმცა კი შეზღუდულის) უფლებას თავის კონტინენტზე პენტაგონის რიგი საყრდენი პუნქტების საქმიანობაზე.
საბჭოთა სამხედრო სპეციალისტების დასკვნით, იმპერიალისტური წრეების საქმიანობა უცხო ტერიტორიებზე სამხედრო ბაზების გაფართოებისა და ახლების შექმნის საკითხში წარმოადგენდა სერიოზულ მუქარას მშვიდობის საქმისთვის.
(გაგრძელება _ იხილეთ ნაწილი II)
მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა
Tuesday, February 8, 2011
Tuesday, February 1, 2011
გიორგი XII საქართველოს უკანასკნელი მეფე და მისი შემოერთება რუსეთთან
(წერილი წარმოადგენს აკადემიკოს ნიკოლოზ დუბროვინის ამავე სახელწოდების წიგნის შესაბამისი ნაწილის თარგმანს)
ნ ა წ ი ლ ი II
ნ ა წ ი ლ ი II
თ ა ვ ი III
გიორგი XII-ის ტახტზე ასვლა
ადამიანები, რომელთაც სურდათ სარგებელი თავისი სამშობლოსთვის, მეფის სიკვდილში ხედავდნენ ახალ სასჯელს, რომელიც ეწვია ხალხს, და წინასწარ სჭვრეტდნენ უთანხმოებებსა (раздоры) და მხარის დაღუპვას. ისინი კი, რომლებიც ამჯობინებდნენ საკუთარ სარგებელს სამშობლოს სარგებელზე მეტად, ამ მოვლენას ხვდებოდნენ სიხარულით, იმედოვნებდნენ რა ნადავლის შოვნას არეულობებსა და უთანხმოებებში (въ смутахъ и несогласіях).ერეკლემ დატოვა შვიდი ვაჟიშვილი (* იხ. საგვარეულო ცხრილი, რომელიც თან ერთვის ჩვენს წიგნს «Закавказье отъ 1803 до 1806 года»), რომელთაგან უფროსი, გიორგი, იყო მისი პირველი ცოლისგან. უძველესი დროიდან საქართველოში არსებობდა წეს-ჩვეულება დაეტოვებინათ ტახტის მემკვიდრეობა უფროსი ძისთვის, თუმცა კი არანაირი კანონდებულება (законоположенიе) ამის შესახებ არა ყოფილა. იყო ხოლმე მაგალითები, თუმცა კი მეტად იშვიათად, როცა გარემოებების გამო მმართველობას ღებულობდნენ მეფის ძმებიც, მაგრამ ქალთა სქესიდან კი არავის, სახელგანთქმული მეფის თამარისა და მისი ასულის რუსუდანის გარდა, არ უმეფია საქართველოში. დარეჯან დედოფალი, ერეკლეს მეორე ცოლი, ჰყავდა რა უზარმაზარი ნათესაობა (* რომელიც შედგებოდა მამრობითი და მდედრობითი სქესის 42 ადამიანისგან), ცდილობდა, რათა ტახტი გადასულიყო მის შვილებზე, და არა მისი გერის გიორგის საგვარეულოში.
თავისი მოხუცებული მეუღლის მეფობის უკანასკნელ წლებში დარეჯან დედოფალი მართავდა სახელმწიფოს მისი ავადმყოფობის გამო. ვერ ბედავდა რა მაშინვე შეეცვალა დადგენილებანი და წესები ტახტის მემკვიდრეობის შესახებ, მან ამავე დროს მოახერხა საბჭოს შეკრება თავის მომხრე პირთაგან, რომლებმაც დაადგინეს კიდეც, რომ გიორგის სიკვდილის შემდეგ საქართველოს ტახტი გადასულიყო არა გიორგის შვილებზე, არამედ მის ძმებზე გვარში უფროსობის მიხედვით.
საქართველოს მოხუცებულ და ავადმყოფ მეფეს, რომელიც ხედავდა ქვეშევრდომთა უბედურებასა და კვნესა-ვაებას, არ ჰქონდა ნუგეში საკუთარ ოჯახშიც, რომელმაც არ მისცა მას თვით სიცოცხლის უკანასკნელი დღეების მშვიდად დასრულების საშუალებაც. დარეჯან დედოფლის მიერ შედგენილი აქტი ტახტზე მემკვიდრეობის შესახებ ერეკლეს მიართვეს დასამტკიცებლად, ხოლო მან კი თავისი ნების წინააღმდეგ, როგორც თავად აღიარა უფროსი ვაჟისადმი წერილში, თავისი ბეჭდით დაამტკიცა იგი (* 1794 წ. 28 მაისის წერილი).
“დამტკიცების წერილი _ სწერდა ერეკლე თავის ძეს გიორგის (*) _ რომელიც მივეცით ჩვენ შენს ძმებს, მართალია, იყო ისე, რომ მე მაიძულეს მასზე ბეჭედი დამესვა. მაგრამ იგი შედგენილი იყო ჩემი თანხმობის გარეშე: ასე რომ, ის წერილი არ არის ნამდვილი და არარაობაა. დამიჯერე მე და გჯეროდეს ღმერთის, ვფიცავ ჩემს მშობელს თეიმურაზს, რომ იმ წერილზე მე თანახმა არა ვარ. როდესაც ეს სამხედრო ექსპედიცია გადაივლის და დასრულდება (აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევა), მაშინ, როგორც საქმე სწორად არის, ზუსტად ისევე მე მას აღვასრულებ კიდეც. ამაში გარწმუნებთ ღვთის სახელით, რომ არავისი მიზეზისა და ხრიკების გამო შენს უფლებას არ დავარღვევ, ხოლო იმ წინა წერილს, რომელიც შენს ძმებს მივეცი, მოვსპობ.
დამიჯერე, რომ არანაირი მიზეზის გამო მე არ გადავალ შენს უფლებას, არც შენი ძმების უფლებას, და ვინც მოისურვებს არასწორად მოიქცეს, მაშინ დამიჯერე, რომ მე ამაზე თანახმა არ ვიქნები” (* Константиновъ, ч. II, стр. 189 рукоп.. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге).
აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრამ საქართველოში, ხოლო შემდეგ კი ავადმყოფობამ და სწრაფმა სიკვდილმა ხელი შეუშალეს ერეკლეს იმაში, რომ აღესრულებია დანაპირები და ტახტზე მემკვიდრეობის უწინდელი აქტი გამოეცხადებია არანამდვილად.
თუმცა კი ერეკლე თავს იმართლებდა თავისი უფროსი ვაჟის წინაშე საკუთარი საქციელის გამო, მაგრამ გიორგი განაწყენებულ იქნა, და თესლი მისი გამხეთქილებისა ძმებთან და დედინაცვალთან, ჩაგდებული.
ერეკლე გარდაიცვალა. ყველა ტიროდა მის გვამზე, ჯერ კიდევ დაუმარხავზე, და იქვე ხრიკებს აწყობდნენ ერთი-მეორის წინააღმდეგ. დარეჯან დედოფალი, დაივიწყა რა ქმრის შესახებ, ფიქრობდა ან სავსებით ჩამოეცილებინა გიორგი სამეფოს მმართველობისგან იმით, რომ ხელში ჩაეგდო იგი, ხოლო შემდგეომში მემკვიდრეობა გადაეცა თავისი უფროსი ძის იულონისთვის, ან კიდევ, უკიდურეს შემთხვევაში, თავად უმაღლესი ხელისუფლება გაენაწილებინა (გაეყო) გიროგისთან ერთად.
გიორგი, უფრო მეტად ვიდრე მომწიფების წლებში, ახალგაზრდობში გამოირჩეოდა გმირული მამაცობით, განსაკუთრებით ერევანთან, სადაც, მეთაურობდა რა ჯარებს, დაეხმარა თავის მამას მოეპოვებინა სახელოვანი გამარჯვება; მაგრამ სხვა თვისებები მასში არ ჩანდა, და იგი, თითქოს-და ემზადებოდა უფრო მეტად სასულიერო წოდებისთვის, ვიდრე მეფობისთვის. უმაღლეს ხარისხად განვითარებული ღვთისმოსაობა, გულგრილობა საერო საქმეებისადმი განასხვავებდა მას ძველი დროიდან. სასულიერო წოდება მას დიდ პტივს მიაგებდა, და ეს აიძულებდა მოპირდაპირე პარტიას შიში ჰქონოდა, რათა გიორგის არ ესარგებლა სასულიერო პირთა გავლენით მომაკვდავზე ტახტის მემკვიდრეობით გადაცემის აქტის გაუქმებისთვის (მოსპობისთვის). ამიტომ, ჯერ კიდევ ერეკლეს სიცოცხლის დროს, გადაწყვიტეს გაეგზავნათ იგი თელავიდან რაიმე პატივსაცემი საბაბით.
ტფილისმა, აღა-მაჰმად-ხანის მიერ დარბევისა და ქალაქში მოდებული შავი ჭირის შემდეგ, მისცა შემთხვევა სარგებლობისთვის გიორგის მოწინააღმდეგეებს, რომელთაც მოახერხეს ჩაეგონებიათ მეფისთვის, რომ ქალაქი საჭიროებს ზედამხედველობას და რომ ვერავინ გიორგიზე უკეთ ვერ შეძლებს ამ დავალების შესრულებას. ერეკლემ მოუწოდა თავის ძეს და გამოგზავნა იგი საქართველოს დედაქალაქში.
მეფის ძე მიუხვდა თავისი ჩამოშორების მიზეზს, მაგრამ უპირობოდ დაემორჩილა მამის ბრძანებებს. და ითხოვა მხოლოდ მიეცათ მისთვის თანაშემწეები, რომელთა გარეშეც მარტოს არ შეეძლებოდა არაფრის გაკეთება. მან თავისთან უმეტეს წილად დანიშნა ისეთი პირები, რომლებიც მისი მომხრენი იყვნენ (*), ხოლო, საკუთარი თავისგან ყოველგვარი ეჭვების ასაცილებლად, ამოირჩია ასევე ისინიც, რომელთა შესახებაც მან იცოდა როგორც მოპირდაპირე პარტიის მომხრე პირთა შესახებ (**) (* მისი მომხრეები გახლდნენ: თავადი იოანე ორბელიანი, ელიაზარ ფალავანდიშვილი, ალექსანდრე მაყაშვილი და მღვდელმსახური ელეფთერ ზურაბიშვილი /ავტორს გვარები უწერია ასე: Орбеліанъ, Палавандовъ, Макашвиловъ, Зурабовъ/; ** როგორებიც იყვნენ: თავადი იოანე ბაგრატიონი (მუხრანბატონი, დარეჯან დედოფლის სიძე _ ი. ხ.), ტფილისის მელიქი თავადი ბებუთოვი და სხვები).
მოწინააღმდეგენი ნაწილობრივ ამოიცნობდნენ ხოლმე გიორგის ჩანაფიქრებს, მაგრამ მისი უსწრაფესად გაშვება თელავიდან მიაჩნდათ პირველი მნიშვნელოვნების საქმედ და ამიტომაც არ ეწინააღმდეგებოდნენ მის არჩევანს (* «Кавказъ» 1864 г., № 33).
მეფის ძე, ამალასთან ერთად, მოვიდა ტფილისში, რომელიც იმ ხანად წარმოადგენდა ქვების, ფერფლის, დამწვარი გვამების გროვას და მხოლოდ შავი ჭირისა და შიმშილისგან მომაკვდავთა კვნესა თუ არღვევდა ნაცარ-ტუტად ქცეული ამ ვრცელი საფლავის მდუმარებას. გიორგი გაჩერდა ქალაქის იმ ნაწილში, რომელსაც ეწოდება ავლაბარი. მან ბრძანა აეგოთ ნავები მეორე ნაპირთან შეტყობინების დასაწყებად, იმიტომ რომ ხიდი დამწვარი იყო სპარსელთა მიერ. სამუშაოები დაიწყო საკმარისად კარგი წარმატებით. ქალაქმა დაიწყო ცოტ-ცოტად აშენება და რაღაცნაირი სახის მიღება.
რჩებოდა რა თავად ტფილისში, გიროგიმ გაგზავნა თავისი ვაჟი დავითი, რათა დაებრუნებინა და უწინდელ ადგილას დაესახლებინა ყაზხის, შამშადილისა და ბორჩალოს ტომები. ეს ტომები სპარსელთა შემოსევამდე ცხოვრობდნენ იმ მიწაზე, რომელიც ეკუთვნოდა გიორგის, როგორც მემკვიდრეს. დავით ბატონიშვილს უნდა დაებრუნებინა თავიანთ სახლებში კახელები, რომლებიც ცხოვრობდნენ ტფილისის ახლოს, ისევე როგორც ყველა დანარჩენი, რომლებმაც მიატოვეს თავიანთი სოფლები არაგვზე და დაკარგეს ყველნაირი მარაგები ზამთრისთვის.
შიმშილმა, რომელიც ემუქრებოდა მცხოვრებთ, აიძულა გიორგი გაეცა განკარგულება პურის ჩამოტანის თაობაზე, რომელიც მოჰქონდათ ყასრის საფაშოდან (* «Кавказъ» 1850 г., № 100, стр. 405), ხოლო სასიცოცხლოდ საჭირო მარაგებს აგროვებდნენ ქართლსა და კახეთის იმ ნაწილში, რომლებმაც ან მცირედ, ან კიდევ სულაც არ განიცადეს მოწინააღმდეგის შემოსევა.
თუმცა კი ტფილისში გიორგის დიდ ხანს არ დაუყვია. იგი იქიდან გაეშურა სოფელ სალა-ოღლუში, ყაზახელ აღალარებთან.
აღალარებმა და მაცხოვრებლებმა, რომელთაც ახსოვდათ ბატონიშვილის სიმამაცე, სიხარულით მიიღეს იგი, ხოლო გიორგი კი ცდილოვბდა მთელი ძალებით შეენარჩუნებინა მისადმი მათი კეთილი დამოკიდებულება. გიორგისადმი ერთგული პირები, რომლებიც თელავში დარჩნენ, ატყობინებდნენ მას ყველა ცნობას სასახლის კარზე მომხდარი თვით უმცირესი მოვლენებისა და შემთხვევების შესახებაც კი, და მეფის ძის შიკრიკები, სხვადასხვანაირი საპატიო საბაბებით, ყოველწუთიერად მიაჭენებდნენ ცხენებს თელავში და უკან. ერთერთმა შიკრიკმა მოიტანა ცნობა ერეკლეს გარდაცვალების შესახებ. გიორგიმ ბრძანა მიერთავთ მისთვის ჯვარი და წმ. სახარება და მოეწოდებინათ მასთან ერთად ჩამოსული დიდებულებისთვის. ისინი გამოცხადდნენ. გაუბედაობა და დაბნეულობა (გურკვევლობა) იყო გამოსახული მათ სახეებზე. შეიარაღებულ აღალართა ბრბო კეტავდა შეკრებილთა ვრცელ წრეს.
_ მშობელი ჩემი _ დაიწყო ლაპარაკი ბატონიშვილმა _ ღვთის ნებით გარდაიცვალა. მე ვარ მისი უფროსი ძე _ ტახტის მენაცვალე (მემკვიდრე, преемникъ престола). ვისაც სურს, დაე შემომფიცოს მე ერთგულება, ვისაც არ სურს _ თავისუფალია თავის არჩევანში.
გიორგის მომხრეებმა და მოწინააღმდეგეებმა შეხედეს ერთმანეთს, შეხედეს მათ გარშემო მდგარი შეიარაღებული აღალარების ბრბოს, და თავადი იოანე ბაგრატიონ-მუხრანელი პირველი მივიდა ჯვართან. მის შემდეგ მივიდნენ სხვებიც.
_ გაუმარჯოს მეფე გიორგის! გაისმა ათასობით ხმა.
და დაფიცება ყველა იქ დამსწრემ აღასრულა ერთსულოვნად. ბორჩალოელებმაც ასევე მალე და შრომის გარეშე შეჰფიცეს გიორგის. პირველივე ხანებში იგი ფიქრობდა ხელში ჩაეგდო თავისი ძმა, ალექსანდრე ბატონიშვილი, რომელიც ერეკლეს ცხოვრების უკანასკნელ დღეებში სრულებით გამოვიდა მეფის მორჩილებიდან და ავრცელებდა ხმებს, რომ დაიკავებს ტფილისს და გახდება ქართლის მეფე.
ალექსანდრემ მოსწრო დუშეთში წასულიყო, ხოლო გიორგი გაეშურა გორში და იქ დააფიცა თავადები და ხალხი. ამასობაში, სხვა მეფის ძენი და მეფის ასულნი, ერეკლეს შვილები, ალექსანდრეს გარდა, შეიკრიბნენ თელავში დარეჯან დედოფალთან.
გიორგისთვის ერთგულების შეფიცება სალა-ოღლუში ყველასთვის ცნობილი იყო. დედოფლის ძლიერმა პარტიამ არ იცოდა, თუ რა ეღონა და დრო გაჰყავდა ურთიერთ შორის ბჭობასა და თათბირებში. აღიარეს რა თავიანთი საქმე და ვარაუდები საბოლოოდ წაგებულად, ქვრივი დედოფლის თანამზრახველნი ფიქრობდნენ იმის შესახებ, ხომ არ შეიძლება თუნდაც რაიმენაირი სარგებლის გამოტანა დაკარგული საქმიდან.
დარეჯან დედოფლისა და მისი მიმხრეების განკარგულებით, სასახლის წინ მოედანზე შეიკრიბა სახელმწიფოს ყველა დიდებული და უპატივცემულესი სასულიერო წოდება. ერეკლეს მდივანი, თავადი სულხან თუმანიშვილი (Тумановъ), ამხანაგებთან ერთად, გამოვიდა შეკრებილებთან.
_ მთავარეპისკოპოსნო, ეპისკოპოსნო და თავადნო! _ ამბობდა იგი, _ ჩვენ გამოგზავნილი ვართ თქვენთან დედოფლისა და უწმინდესი კათოლიკოსის მიერ რათა გამოგიცხადოთ, რომ ისინი თანახმა არიან აღიარონ მისი უმაღლესობა ბატონიშვილი გიორგი საქართველოს მეფედ, მაგრამ რადგანაც დედოფალი დარეჯან ღვთის წყალობით ჯანმრთელადაა, ამიტომ დედოფლის ტიტული მთელი მისი უფლებებით უნდა ეკუთვნოდეს მას, ხოლო გიორგის მეუღლე უნდა იწოდებოდეს მეფის რძლად. სასულიერო პირნო და თავადნო, თანახმა ხართ თქვენ დაამტკიცოთ ეს წინადადება?
ყველა დუმდა.
_ როგორი პასუხის მიცემას გვიბრძანებთ ჩვენი გამომგზავნელებისთვის? კიდევ ერთხელ გაიმეორა თავადმა თუმანიშვილმა.
შეკრებილთა ბრბოდან შუაში გამოვიდა მთავარეპისკოპოსი хачгашиіскій (ალბათ უნდა იგულისხმებოდეს _ ხარჭაშნელი; თავად ჩოლოყაშვილთა საგვარეულოდან), რომელიც ადრე მღვდელმსახურად იყო მეფის ძის გიორგის კარზე.
_ მე უკანასკნელი ვარ თქვენს შორის, და პირველს არ უნდა დამეწყო ლაპარაკი _ დაიწყო მან, მიმართავდა რა ხალხს, _ მაგრამ ყველანი სდუმან, და ამიტომ მე ვუპასუხებ კრების სახელით. მითხარით, როგორ იწოდება აქაური გზირის ცოლი (жена здешняго кзира)? (* წერია Кзиръ _ ხმამაღლა გამომცხადებელი (глашатай), რომელიც ხალხს უცხადებდა უფროსობის განკარგულებების შესახებ)
_ გზირის ცოლად (Кзиршей), _ უპასუხა რამდენიმე ხმამ.
_ მაშინ ამის შემდეგ როგორ გინდათ თქვენ, რომ მეფის ცოლი არ იწოდებოდეს დედოფლად?
ბევრმა გაიღიმა, მაგრამ არავის არც ერთი სიტყვა არ უთქვამს.
_ ჩვენ გადავცემთ ამ პასუხს დედოფალსა და წმინდა კათოლიკოსს, _ თქვა თავადმა თუმანიშვილმა და წავიდა.
მთელი ეს შემთხვევა უმცირესი წვრილმანებით აცნობეს გიორგის მისმა მომხრეებმა, რომლებიც უსმენდნენ ყოველ სიტყვას.
“სასულიერო პირებმა და დიდებულებმა, დეპუტატების წასვლის შემდეგ, თითოეულმა ცალ-ცალკე დაიწყეს გამოცხადება გიორგისთან და დარეჯანთან, არწმუნებდნენ რა ორივე მხარეს თავიანთ ურყევ ერთგულებაში.”
დარეჯან დედოფალმა, ხედავდა რა, რომ საქმე ღებულობს მისთვის არცთუ მთალ სასურველ მიმართულებას, გადაწყვიტა შვილებთან ერთად ეღიარებინა გიორგი საქართველოს მეფედ. დედამ, ვაჟიშვილებთან ერთად, გაუგზავნა თავის გერს დამტკიცებითი ფურცელი, რომელსაც ხელს აწერდა და თავისი ბეჭდებით ამტკიცებდა ყველა ბატონიშვილი, და იწვევდა გიორგის მეფის დასაფლავებაზე. მეფის ძენი ითხოვდნენ, რათა დარეჯან დედოფლის სახელი ეკლესიაში მოხსენიებული ყოფილიყო მეფის წინ. გიორგი პასუხობდა, რომ თელავში მოსვლის შემ,დეგ ყველაფერში დააკმაყოფილებს დედოფალს, მაგრამ მხოლოდ ხალხის ადათ-წესების თანახმად, ამასთან მათ უთმობდა მამის დაკრძალვის საკითხების განკარგვას, რადგანაც თავად იგი დაკავებული იყო ხელისუფლების განმტკიცებით.
მიიღო რა ერთგულების პირობა ყაზახში, ბორჩალოსა და გორში, მემკვიდრე არ ჩქარობდა თელავში ჩასვლას. იგი უწინდებურად ცხოვრობდა სალა-ოღლუში და ელოდა თუ რას მოიმოქმედებდა მისი მოწინააღმდეგე პარტია.
მეფის ძე თელავში ჩამოვიდა მხოლოდ მაშინ, როდესაც დაკრძალვის წესი უკვე აღსრულებული იყო და ერეკლეს სხეულს მცხეთისკენ მოასვენებდნენ.
აქ მან იხილა მხოლოდ დარეჯან დედოფალი, მეფის ძე ვახტანგი და საქართველოს კათოლიკოსი, მეფის ძე ანტონი; ყველა დანარჩენი ნათესავი და ბატონიშვილი მიაცილებდა ერეკლეს სხეულს მცხეთისკენ.
გიორგი ეახლა დარეჯანს და, ჩვეულების მიხედვით, მასთან ერთად იგლოვდა მათ საერთო დანაკარგს.
დედინაცვალსა და გერს შორის დაიწყო სხვადასხვა მოლაპარაკებები; ბოლოს უკანასკელმა ბრძანა ეთქვათ დარეჯან დედოფლისთვის, რომ იგი არ აპირებს მეფობდეს მისი (დარეჯან დედოფლის _ ი. ხ.) მხევლების მეშვეობით და ტახტს მიიღებს პირმშოობის უფლებით და შეუზღუდავად.
ბრგე აგებულებისა და ავადმყოფური გამომეტყველების მქონე გიორგის გააჩნდა ფიცხი, მაგრამ კეთილი ხასიათი (* Артемій Араратскій, ч. II, стр. 20).
მოიწვია რა თავისთან გორის მთავარეპისკოპოსი, გიორგიმ უბრძანა მას ჩაეცვა სრული სამღვდელმთავრო შესამოსელი, ჯვრითა და სახარებით, შემდეგ დუწყო მოწოდება თავისთან სახელმწიფოს ყველა უმნიშვნელოვანეს თანამდებობის პირს, რომლებიც, ვერ ბედავდნენ რა უარის თქმას, იკრიბებოდნენ.
ზოგიერთი მზად იყო შეეფიცა ერთგულება, მაგრამ მათი უმეტესი ნაწილი მიეკუთვნებოდა დარეჯან დედოფლის პარტიას, და სურდა სამეფოს მმართველობის გადაცემა მის ხელში.
“აქამდე ავადმყოფური სახე გიორგისა _ ამბობს მემატიანე _ რომელიც გამოხატავდა მორჩილებსა და მოკრძალებას, უეცრად გაბრწყინდა ვაჟკაცობით, უდრეკი ნებითა და სამეფო დიდებით.”
“მეფე-მშობელის წინაშე ღალატსა და უპატივცემულობაში ცილდაწამებულმა გიორგიმ ძლივსძლივობით თუ მოახერხა თავის გამართლება, და იმ დროიდან, ხედავდა რა თავის მოწინააღმდეგეთა ვერაგობასა და ჩანაფიქრებს _ ჩამოეცილებინათ იგი ტახტისგან _ ჩამოიფარა საერო საქმეებისადმი გულგრილობის ნიღაბი, თავი მიუძღვნა მხოლოდ ღვთისმოსაობას და სრულებით მოატყუა, დაამშვიდა მისი მოწინააღმდეგე პარტია. მაგრამ რაც უფრო ღრმად უნდა დაემარხა მას საკუთარ თავში ხელისუფლების სიყვარულის, შურისძიების შეგრძნებანი, მით უფრო საშინელი ხდებოდა ეს ბრძოლა, და საჭირო გახლდათ ძლიერი ხასიათი, რათა ბოლომდე გაეძლო ამ როლისთვის.”
კახეთის თავადები, აზნაურები, სასულიერო წოდება და ხალხი შეიკრიბნენ თელავის სასახლეში. შეიტყო რა მათი სურვილების განსხვავებულობის შესახებ, გიორგი გამოვიდა შეკრებილებთან (* Рукопись Буткова къ императорской академіи наукъ).
“მრისხანედ ბრწყინავდა დიდებული შესახედაობა მეფისა; სახის ნაკვთები ასახავდა სულის სიმშვიდეს, გაბედულებასა და უდრეკელობას. მეფე ბრძანა შეერეკათ ყველანი სასახლის დარბაზში, წინააღმდეგობის გამწევთ დაემუქრა თვალების დათხრას, ხოლო დარბაზის კარებში კი დარაჯები დააყენებინა.”
_ მშობელი ჩემი გარდაიცვალა _ სთქვა გიორგიმ _ მე, მისი უფროსი ვაჟი, ვღებულობ მეფობას. აი ჯვარი და სახარება. ვისაც სურს, შემომფიცოს მე, ვისაც არ სურს _ დაე წავიდეს აქედან.
წასასვლელი არსად იყო (Выйти было некуда).
_ გაუმარჯოს მეფე გიორგის! გაისმა იქ მყოფთა შეძახილები, და ყველამ დადო ფიცი.
მეორე დღეს, ტაძარში, გიორგი გამოცხადებულ იქნა მეფედ, გიორგი XII-ის სახელით.
მეფობათშორისის ამ შუალედში, ეკლესიებში ლიტურგია არ აღესრულებოდა, რადგანაც სასულიერო წოდებამ არ იცოდა, თუ ვინ უნდა მოეხსენებინა. ხალხი უკმაყოფილო იყო მსახურების შეწყვეტით. ჰყვებიან, რომ მაშინ თელავის ტაძრის კანდელაკმა (ключарь) დავით ჰერეთელმა (სწერია Герадинскій) ითავა დაეყენებია წირვა. ტაძარში ხალხის დიდი სიმრავლე მოგროვდა, მით უმეტეს, რომ ყველა მცხოვრებს სურდა სცოდნოდა, თუ ვის მოიხსენიებს კანდელაკი. მოხერხებულმა მღვდელმსახურმა შეძლო გვერდი აევლო იმ საძნელო მდგომარეობისთვის, რომელშიც იგი იმყოფებოდა:
_ მოიხსენოს უფალმა ღმერთმა სასუფეველსა თვისსა ის, ვინც იქნება ჩვენი მეფე, _ გამოაცხადამან.
ხალხმა ისე დატოვა ტაძარი, რომ ვერ შეიტყო თავისი ხელმწიფის სახელი.
მიუხედავად იმისა, რომ გიორგი გამოვიდა გამარჯვებულად ყველა ინტრიგიდან, იგი მაინც იძულებული შეიქმნა დათანხმებოდა დედინაცვლისა და ძმების მოთხოვნებს და ხელი მოეწერა ერეკლეს ანდერძისთვის, რომ მისი სიკვდილის შემდეგ საქართველოს ტახტი გადავიდოდა არა მის ვაჟიშვილზე, არამედ ძმაზე ბატონიშვილ იულონზე, და შემდეგ კი მის სხვა ძმებზე, გვარში უფროსობის მიხედვით. ყველას მიერ ხელმოწერილი აქტი შესანახად გადაეცა დარეჯან დედოფალს (* კნორინგის მოხსენება ხელმწიფე იმპერატორისადმი 1801 წ. 28 ივლისს. ლაზარევის წერილი კნორინგისადმი 1801 წ. 8 მარტს. Тифлисскій арх. канц. наместн. მირიან ბატონიშვილის წერილი ხელმწიფე იმპერატორისადმი 1798 წ. 10 მარტს. Московскій арх. мин. иностр. делъ). გიორგი დაჰპირდა მისთვის დაეტოვებინა მთელი ის მამულები, რომლებსაც ფლობდა იგი ამ დრომდე, და რომლებიც ახლა, ადათ-წესების მიხედვით, უნდა გადასულიყო ახალი დედოფლის _ მარიამის ხელში.
დარეჯანი შეურიგდა გიორგის და, თავისი კეთილგნწყობის ნიშნად, გაუგზავნა მას მთელი მემკვიდრეობითი ნივთები და საგვარეულო ხატები მორთულობებით. მეფე გიორგიმ თავისთვის დაიტოვა მხოლოდ ხატები, ხოლო ნივთები კი დაუბრუნა ქვრივ დედოფალს, რამაც საბოლოოდ აღადგინა თანხმობა, თუმცა კი, არცთუ დიდი ხნით.
ამრიგად, გიორგი დამკვიდრდა ტახტზე დიდი მსხვერპლის ფასად და სამეფო ძალაუფლების შეზღუდვებით. აზიური პოლიტიკა და წესები, რომლებიც იძლეოდა იმის ნებას, რომ ისევე ადვილად არ შეესრულებიათ თავიანთი ფიცი, როგორც წარმოსთქვამდენ ხოლმე მას კიდეც, იყო მიზეზი იმისა, რომ გიორგი მსუბუქად და მალევე დაეთანხმა თავისი უფლებებისა და ძალაუფლების შეზღუდვაზე. ხოლო როდესაც იგი დაემკვიდრა ტახტზე, მაშინ, სურდა რა დაებრუნებია თავისთვის დაკარგული, მოუწოდა თავისთან 4.000 ლეკს და, მათზე დამყარებით, დაიწყო ფიცისა და დაპირებების დარღვევა.
ძმები და დედინაცვალი წავიდ-წამოვიდნენ თავიანთ სამკვიდროებში და, არ ჰქონდათ რა სახსრები ძალისთვის წინააღმდეგობის გასაწევად, თითქოსდა დამშვიდდნენ. გარეგნული სიმშვიდე დამკვიდრდა საქართველოში.
მაგრამ სამეფო გვარის პირები არ დარჩენილან უბრალო მაყურებლებად. სამკვიდროებში წასულები ისინი აგროვებდნენ თავიანთთვის მომხრეთა პარტიებს, თესდნენ უთანხმოებებს და ხშირად ყურსაც არ უგდებდნენ მეფის ბრძანებებს. ძმებს შორის გამოვლინდა შეუპოვარი მტრობა, ხოლო თავადაზნაურობასა და ხალხს შორის კი წარმოიქმნა უთანხმოებანი და დავები (раздоры)...
სურდა რა შერიგებოდა თავის ძმას ბატონიშვილ ალექსანდრეს, გიორგიმ ამისთვის ითხოვა დარეჯან დედოფლის დახმარება. დარეჯანი დაჰპირდა მეფეს თხოვნის შესრულებას. დედის თხოვნით, ბატონიშვილი ალექსანდრე მივიდა მასთან (დარეჯანთან) და განუცხადა, რომ გიორგისთან შერიგება არ სურს, იცის რა, რომ იგი არ შეასრულებს მშობლის ანდერძს ტახტზე მემკვიდრეობასთან დაკავშირებით.
ალექსანდრე წავიდა ბორჩალოში. გიორგიმ გაგზავნა თავისი ძე, ბატონიშვილი იოანე, რათა გადაეჭრა გზა ალექსანდრესთვის; მაგრამ მან შეიტყო გიორგის განზრახვების შესახებ და გაემგზავრა ახალციხელი, ხოლო იქიდან კი იმერეთში. მაშინ გიორგიმ დაიწყო დაეჭვება დარეჯან დედოფლის ავ ჩანაფიქრებში მის წინააღმდეგ, ჩამოართვა მას სოფლები და მათგან მიღებული შემოსავლები გადასცა თავის მეუღლეს სარგებლობაში; მამული ჩამოართვა ასევე ალექსანდრე ბატონიშვილსაც და ამის კვალდაკვალ დაიწყო ძმების შევიწროვება.
გიორგის ეშინოდა სპარსელთა ახალი შემოსევისა და არ ჰქონდა ამ შემთხვევაში, თავისი მამის მსგავსად, რუსეთის დახმარების იმედი, რის გამოც მან გადაწყვიტა შესულიყო თურქეთის მფარველობაში. თავადი ასლან ორბელიანი, რომელსაც ცოლად ჰყავდა თავად ციციშვილის, გიორგი მეფის სიმამრის ასული, გაგზავნილ იქნა სულთანთან ამის თაობაზე ფორმალური თხოვნით (* ზოგიერთი პირის ჩვენებით, გაგზავნილი იყო თავადი თარხან-მოურავი /князь Тархановъ/). ჩავიდა რა ახალციხეში, თავადმა ორბელიანმა განუცხადა ფაშას დავალების შესახებ, რომელიც მას ჰქონდა მეფისგან სულთნის წინაშე. ფაშამ დაუყოვნებლივ გაგზავნა სულთანთან შიკრიკი, რათა გამოეთხოვა ორბელიანისთვის ნებართვა კონსტანტინოპოლში გასამგზავრებლად, და, პასუხის მოლოდინში, მეფის დესპანი იმყოფებოდა ახალციხეში. ამ დროს რუსეთიდან ტფილისში ჩამოვიდა დავით ბატონიშვილი, რომელიც იქ გაგზავნილი იყო ჯერ კიდევ ერეკლეს სიცოცხლეში და იმყოფებოდა რუსეთის სამსახურში. მან შეატყობინა მეფეს საქართველოსადმი იმპერატორ პავლეს მოწყალე დამოკიდებულების შესახებ. მაშინ გიორგიმ საიდუმლოდ გაუგზავნა შიკრიკი ორბელიანს სულთნისთვის გაგზავნილი თხოვნის უკან დაბრუნების ბრძანებით, და შემდეგ კი უნდა განეცხადებია ფაშასთვის მეფის განზრახვათა შეცვლის შესახებ და დაბრუნებულიყო ტფილისში ორბელიანმა აღასრულა გიორგი მეფის ნება და დაბრუნდა საქართველოში [3].
თ ა ვ ი I V
საქართველოს მდგომარეობა ტახტზე გიორგი XII-ის ასვლის დასაწყისში. _ ს.-პეტერბურგში ელჩობის გაგზავნა გიორგის თხოვნით ტახტზე მისი დამტკიცების შესახებ. _ იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი გიორგისადმი. _ კოვალენსკის დანიშვნა ჩვენს რწმუნებულ მინისტრად საქართველოს მეფის კარზე.
გიორგი XII ტახტზე ავიდა მაშინ, როდესაც საქართველოს, რომელიც არ იყო გარეშე მტრებისგან დაცული, არ ჰქონდა წესრიგი საშინაო მმართველობაშიც. ქვეყანა გაძარცვულ-დარბეული იყო, ხალხს კი მძიმე გადასახადები აწვა ტვირთად; ყველგან გავრცელებული იყო სიღარიბე და სიღატაკე (бедность и нищета).
ტფილისი წარმოადგენდა ნანგრევების გროვას. მხოლოდ ორი ქუჩა იყო თავისუფალი (გაწმენდილი) მგზავრობისთვის; მაგრამ მათაც ორივე მხარეზე მიუყვებოდნენ გაძარცვული სახლები (* Изъ записокъ Тучкова. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге).
თავად მეფე, როდესაც იგი გადმოსახლდა დარბეულ დედაქალაქში, იძულებული შეიქმნა განთავსებულიყო თავად ბებუთაშვილის (Бебутовъ) ერთადერთ გადარჩენილ სახლში, სადაც იცხოვრა კიდეც მან თავის სიკვდილამდე, ორ მეტად პატარა ოთახში (* ჩაწერილია თავად დ. ო. ბებუთოვის სიტყვებიდან. იხ. ასევე письмо Коваленскаго Кноррингу 2-го декабря 1799 г. Т. А. К. Н.).
ხედავდა რა, რომ სახელმწიფოს შემოსავლები მეტად არასაკმარისია თავისი მრავალრიცხოვანი ოჯახის შესანახად, ერეკლე ართმევდა თავადებსა და აზნაურებს მათ კუთვნილ მამულებს და აძლევდა მათ სამკვიდროდ თავის ვაჟებს. მიწების ამ დარიგებასთან ერთად მან საქართველოს უმეტესი ნაწილი დაუთმო თვითნებობას. ხოლო როდესაც არეულმა გარემოებებმა მოითხოვეს ბატონიშვილთაგან მეფისთვის დახმარების გაწევა თავიანთი ჯარებით ან ფულებით, მაშინ ჩვენ ვნახეთ, თუ როგორ ასრულებდნენ ისინი მეფის მოთხოვნებს, იყვნენ რა მუდმივად ურჩები მისი ნებისა და მოთხოვნებისადმი.
დარეჯან დედოფლის ხრიკებით, რომელიც სამეფოს მართავდა ქმრის ავადმყოფობის გამო, ერეკლე იმყოფებოდა ერთგვარად იმისი აუცილებლობის წინაშე, რომ დაუსჯელად დაეტოვებინა თავისი ვაჟებისა და ნათესავების დანაშაულებანი (* Изъ рапорта Кнорринга государю императору 29-го іюня 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ. Дела грузинскія. Книга I).
საერთოდ, რუსეთთან 1783 წლის ტრაქტატის დადების დროიდან, საქართველოს მეფემ,
სახელმწიფო ჩინებმა და ხალხმა, იმედოვნებდნენ რა რუსეთის მფარველობასა და მის ძლიერ დახმარებაზე, ხელი აიღეს საკუთარი უსაფრთხოებისთვის ზრუნვაზე და ისეთ დონემდე დაკარგეს სულის სიმხნევე, რომ მათ აშინებდათ თუნდაც ხმები იმის შესახებ, რომ ლეკები ან სპარსელები შემოიჭრებიან საქართველოში. სარგებლობდა რა ამით, ავარიის ხანმა ქართველებს დააკისრა ყოველწლიური ხარკი 5.000 მანეთი, რომელსაც აგროვებდნენ საჩუქრების სახით საქართველოს მეფისგან.
ერეკლე იმედოვნებდა ამ საშუალებით ქვეყნისთვის მოეტანა უსაფრთხოება ავარელებისა და ლეკების თავდასხმებისგან, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია, არამედ მხოლოდ გაზარდა ხალხისგან ასაკრეფი გადასახადები (подати и поборы). და ეს გადასახადები, რომლებიც იუმისოდაც მნიშვნელოვანი იყო, სამეფო სახლის შესანახად, ახალი ხარკის გადახდის აუცილებლობის გამო, მძიმე შეიქმნა ხალხისთვის, მით უმეტეს, მხარის მუდმივად გაჩანაგების გამო მუშა ხელების რიცხვი კი არ იზრდებოდა, არამედ მცირდებოდა.
მემამულენი, რომლებიც ვალდებული იყვნენ შევიწროვებულ გარემოებებში დახმარებოდნენ მეფეს, სიჭარბით ინაზღაურებდნენ დანახარჯს იმით, რომ ძარცვავდნენ გლეხებს, რომლებიც იქამდე იყვნენ მიყვანილნი, რომ თავშესაფარს ეძიებდნენ უცხო სამფლობელოებში და ერჩივნათ მეზობლებთან ყოფილიყვნენ მონობაში, ვიდრე სამშობლოში განეცადათ ის შევიწროვებანი. თითოეულ მეფის ძეს, თითოეულ მეფის ასულს, მეფის ყოველ ნათესავს აძლევდნენ ეგრეთ წოდებულ ბარათს (баратъ) (ბრძანებას) ვაჭრის ან გლეხისგან საუკეთესოს აღებაზე იქიდან, რაც მას გააჩნდა.
გარეშე მტრების მოგერიებისთვის საქართველოს არ გააჩნდა საკმარისად ჯარი, და ერეკლე მეფე იძულებული იყო შეენახა 5.000-დან 10.000-მდე დაქირავებული ლეკი, რომლებიც ვალად იკისრებდნენ რა ემსახურათ ხალხის უსაფრთხოების დასაცავად, საქმით თვითნებობებს ჩადიოდნენ ტფილისში. გაეცვნენ რა ყველა შესასვლელსა და გამოსასვლელს ქვეყანაში, ლეკებს იქ ღიად შეჰყავდათ თავიანთი თანამეამულენი, რომლებიც ძარცვავდნენ და ტყვედ იტაცებდნენ უბედურ მაცხოვრებლებს, და, ასეთნაირად, საქართველო ყოველწლიურად ჰკარგავდა 200-დან 300-მდე ოჯახს. ერეკლემ იცოდა ყოველივე ეს, მაგრამ ამის წინააღმდეგ ვერანაირ ზომებს ვერ ღებულობდა, რადგანაც ეშინოდა კიდევ უფრო მეტი უბედურებებისა (* Донесеніе Кнорринга государю императору 21-го іюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ).
ხალხის უბედურებათა ბოლომდე მისაყვანად, აღა-მაჰმად-ხანმა დაარბია და გაძარცვა დედაქალაქი და, 1798 წლის დასაწყისში ტფილისსა და საქართველოს სხვა ადგილებში გამოჩნდა შავი ჭირი, რომელიც, როგორც ვარაუდობდნენ, თავიდან დაიწყო განჯის სახანოში, იქ არსებული შიმშილის გამო (* Изъ рапорта гр. Гудовича государю императору 18-го января 1797 г. Георг. арх. коменд. Правленія).
ნათესავებისა და ხალხის მიერ საქართველოს მეფედ გიორგის საზეიმოდ აღიარება ვერ ამშვიდებდა მას, არემედ პირიქით, აკისრებდა ახალ საზრუნავს ქვეშევრდომებსა და ქვეყანაზე, რომელიც გაძარცვულიც იყო და შინაგანი უწესრიგობებისგან დატანჯულიც (истерзанная).
“თქვენ თავად _ სწერდა გიორგი ერთერთ თავის წერილში ჩვენს კანცლერს (*) _ ჩვენზე არა ნაკლებ იცით იმის შესახებ, თუ როგორი მეზობლებით ვართ გარემოცული და როგორ აღგვემატებიან ჩვენ ისინი თავიანთი ძლიერებით. ერთის მხრივ ჩვენმა მეზობელმა სპარსელებმა წარსულ წლებში ჩვენ ისე დაგვფანტეს, რომ ახლაც კი ჩვენს გაღარიბებულ ქვეშევრდომებსა და ჩვენ ერთმანეთის მოძებნა არ შეგვიძლია; მეორეს მხრივ თურქებმა მოგვისიეს ლეკები, დაარბიეს და გაძარცვეს ჩვენი სოფლები, ტყვედ წაიყვანეს ჩვენი ნათესავი თავადი ციციშვილი, რომელიც აქამომდე ჰყავთ ტყვეობაში ახალციხეში; მესამეს მხრივ _ იგივე ლეკები განუწყვეტლივ ბოროტებებს ჩადიან ჩვენში” (* Отъ 11-го октября 1798 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
ქვეყნის მდგომარეობა ნამდვილად საუბედურო გახლდათ. უბედური მცხოვრებნი, რომლებიც მოწინააღმდეგეს გაექცნენ სიცოცხლის გადასარჩენად, დაბრუნდნენ რათა ეგლოვათ თავიანთი სახლების ნანგრევებსა და ნახანძრალზე, გაჩანაგებულ სოფლებზე, და მათი ხვედრი არ იყო იმათზე უფრო მეტად შესაშური, რომლებიც ტყვეობაში წაასხეს სპარსელებმა. ხალხი თუმცა კი შეუდგა ხვნა-თესვას, როგორც თავის მთავარ საქმეს, მაგრამ გაჩანაგების კვალი ყველგან ჩანდა. გაძარცვული სახლები, გადამწვარი და განადგურებული მინდვრები, საყოველთაო უსახლკარობა იყო მიზეზი იმისა, რომ პური საკუთარ მცხოვრებთა გამოკვებისთვისაც ძლივს-ღა ჰყოფნიდათ, ნაჭარბის სხვაგან გაყიდვაზე ხომ ლაპარაკიც ზედმეტი იყო.
საქართველოს ნაყოფიერ მიწას, კარგი მოწყობისა და მეურნეობის დროს, შეეძლო მოეცა მდიდარი სამკალი; მაგრამ იგი ვერ უნაზრაურებდათ მიწათმოქმედის შრომას ქვეყნის მაშინდელი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული მოწყობის დროს. როგორც სამეფო სახლისგან, ისევე თავადებისა და აზნაურებისგანაც სხვადასხვანაირი ბეგარითა და ღალით დამძიმებულმა ხალხმა იცოდა, რომ შეგროვებული ნაყოფები, უმეტეს შემთხვევებში არ ეკუთვნის მას, რომ, მოიტანს რა თავის ნაწარმს ბაზარში, იგი რისკავს იმით, რომ მას გასაყიდს უფულოდ წაართმევს თავადი ან ბატონიშვილი (* Замечанія Лазарева о Грузіи. Акты кавк. археогр. ком., т. I, стр. 186). შრომის ამაო ხარჯვა და ქართველების თანდაყოლილი სიზარმაცე, რომელთაც ერჩივნათ ღარიბ-ღატაკებად ეხეტიალათ, ვიდრე ემუშავათ, საბოლოოდ ჰკლავდა ყოველგვარ მწარმოებლურობას (всякую производительность) მხარეში, რომელიც გაძარცვული იყო ლეკთა მუდმივი შემოჭრებით, რომლებიც ანადგურებდნენ დათესილ მინდვრებს და მონობაში მიჰყავდათ ადამიანები.
გარეშე მტერთაგან დარბეულ საქართველოს არც შინაგანი წესრიგი ჰქონდა მმართველობაში.
“ყველა ჩინი აქ მემკვიდრეობითია _ მოახსენებდა ლაზარევი _ ადამიანთა ღირსების მიუხედავად, ამიტომ ბევრ ადამიანს ვხედავთ არა თავის ადგილზე: ქალაქებისა და სოფლების მმართველობა ევალებათ ე. წ. მოურავებსა და ნაცვალებს, რომლებიც რაც კი შეუძლიათ ცდილობენ სწრაფად გამდიდრდნენ, და არ უყურებენ იმას, რომ ამისგან ზარალდებიან მათი ქვეშევრდომები, ვინაიდან არც ერთი მოხელე არ არის დარწმუნებული რომ შეინარჩუნებს თავის ადგილსა და სამფლობელოს. ყველაფერი კეთდება ბარათებით: ასე ეწოდება მეფისგან მიცემულ ბრძანებებს, რომლებსაც არსად არ სწერენ, და ამიტომ გამოდის, რომ დღეს მისცემენ ერთს, ხვალ კი იმავე მამულს ან ადგილს _ სხვას; მთელ მართლმსაჯულებას იქ იძლევიან სიტყვიერად და, რამდენადც შემეძლო შემემჩნია, ან მიკერძოებით, ან ძლიერის უფლებით, და ხშირად ვხედავთ დაცვის არმქონეთ სავსებით გაძარცვულებად. საქონელს ვაჭრებისგან, საკვებ მარაგებს მრეწველებისგან, ყველაფერს იღებენ უფულოდ, ბარათებით, რომლებსაც იძლევიან მეფის ძენი, მეფის ასულნი და, ბოლოს, ყველა ისინი, ვისაც რაიმე თანამდებობა აქვს დავალებული. არც ერთ ჩინს ხელფასი არა აქვს, არამედ ყველამ უნდა პური სჭამოს თავისი ადგილიდან, და ამის გამო კიდევ უფრო მეტად ზარალდებიან ვაჭარიც, მეშჩანიც, მოსახლეც, და, ერთი სიტყვით, ყველანი.”
ასეთ პირობებში საჭირო იყო ძლიერი ხასიათი და მყარი ნება, რათა ყველაფერი წესრიგში მოეყვანათ. არც ერთი და არც მეორე არ ჰქონია საქართველოს მეფეს.
გიორგის ავადმყოფობა და თავად მისი ხასიათიც მავნე იყო ქვეყნისთვის და სამეფოს მიდრეკდნენ დანგრევისკენ. უკიდურესობამდე ფიცხი, მეფე გახლდათ მეტად კეთილი და სუსტი ხასიათისა. არ ჰქონდა რა ის დაჟინება, რომელიც აუცილებელია მის მდგომარეობაში მყოფი ადამიანისთვის, იგი გახლდათ ავადმყოფი, იშვიათად სტოვებდა თავის ოთახს და თითქმის არასოდეს არ ეჩვენებოდა ხალხს.
იყო რა ჯერ კიდევ ბატონიშვილი, ახალგაზრდულ წლებში, გიორგის უყვარდა გემრიელად და ბევრი ეჭამა, რამაც გამოიწვია კიდეც ავადმყოფობის დაწყება, ხოლო შემდგომში კი, მისი განვითარებაც.
“ბატონიშვილს _ წერს მისი თანამედროვე (* Артемій Араратскій, изд. 1813 г., ч. II, стр. 17) _ მოუტანეს ფლავის უზარმაზარი კერძი და მოზრდილი ბატკანი, დატენილი ცხარე სანელებლებითა და დაკეპილი ხორცით სხვადასხვანაირი საკაზმებით. აქ პირველად მომიხდა მე ამ ბატონიშვილის ნახვა. იგი, აზიური ჩვეულებისამებრ, იჯდა იატაკზე დაგებულ ხალიჩაზე და მარტო იმითაც უკვე იყო შესამჩნევი, რომ მე არავინ არასოდეს მინახავს ისეთი, რომელიც შეედრებოდა მას სიმსუქნეში. ვახშმად თუმცა კი მოუტანეს მას ასეთივე პორცია, მაგრამ მან, ჩემთვის უკიდურესად გასაოცრად, შენიშვნა მომცა მისთვის მოტანილი საკვების არასაკმარისობაში.”
თვალითმხილველნი ჰყვებიან, რომ გიორგიმ, იყო რა უკვე საქართველოს მეფე, შეინარჩუნა ჩვეულება და მიდრეკილება რომ კარგად ეჭამა.
ჩვეულებრივ, თუკი იგი კმაყოფილი დარჩებოდა სადილით, მაშინ მოუხმობდა თავისთან მზარეულს და, ამოიღებდა რა მუდმივად ქამარზე ჩამოკიდებული გრძელი ქისიდან აბაზს, აჩუქებდა მას თავისი სიამოვნების მიზეზს.
საკვების ზომაზე მეტი მოხმარებისგან მეფემ მალევე იგრძნო ქოშინი და ჰაერის უკმარისობა, ხოლო შემდგოში კი მას განუვითარდა წყალმანკი (водяная), რომლის შემოტევებიც ხშირად საფრთხეში აგდებდა მის სიცოცხლეს (* Изъ донесения Кнорринга государю императору 7-го октября 1800 г. Тифлисскій арх. главн. штаба кавказской арміи). ტფილისში ექიმების არყოლის გამო მეფეს უვლიდნენ კათოლიკი კსენძები და სხვა იქაური მკურნალები (туземные лекоря), რომლებმაც პრაქტიკაში ისწავლეს მედიცინა.
ვერ გადიოდა რა ვერსად ოთახიდან, გიორგიმ გადასცა სამეფოს მმართველობა თავისთან დაახლოებულ პირებსა და ნათესავებს. იცოდნენ რა მეფის ხასიათის სისუსტე, მათ ისარგებლეს ამ გადაცემით და დაიწყეს თავიანთი პირადი ინტერესების დაკმაყოფილება. მეფეს მოახსენებდნენ იმას, რასაც თვლიდნენ აუცილებლად და მომგებიანად თავიანთთვის; მისი სახელით ბოროტად სარგებლობდნენ ყველგან.
ხალხს ხშირად აკისრებდნენ სხვადასხვაგვარ გადასახადებს, რომლებსაც ჰკრებდნენ თითქოსდა მეფის ბრძანებით, რომელსაც ეჭვიც კი არ ჰქონდა იმ ბოროტად გამოყენებათა შესახებ, რომლებსაც სჩადიოდნენ მისი სახელით (* Лазаревъ Кноррингу 24-го января 1801 г. Тифлисскій арх. кавк. наместника).
მალე მეფემ სრულებით ჩამოიცილა თავიდან სამეფოს მმართველობა. 1800 წ. აგვისტოში, ერთერთ თავის წერილთაგანში კნორინგისადმი, გიორგი გულწრფელად აღიარებდა თავის მცირე მნიშვნელობას საქართველოში: “ყველანაირი განკარგულებების გაცემა ჩვენს სამეფოში _ სწერდა იგი _ ჩაბარებული აქვთ მინისტრსა (კოვალენსკის) და ჩვენს ვაჟს იოანეს, ამიტომ ის წერილები მათ მიერ იქნა განხილული, ხოლო თუ რა იყო მათში დაწერილი, ამის შესახებ თქვენ გაცნობებთ მინისტრი.” მეფე უსარგებლოდაც კი თვლიდა რომელიმე წერილის წაკითხვას.
მეფის ნების აღმსრულებელთა მძარცველობა და განუკითხაობა (грабежи и безчинства) გოლიათურ ზომებამდე აღწევდა. მეფის მცველები და მის მიერ მოწოდებული ლეკები თვითნებობდნენ არა მხოლოდ პროვინციაში, არამედ თავად ტფილისშიც კი აძლევდნენ თავს იმის უფლებას, რომ მოეხდინათ ძარცვა და ძალადობანი. ერთხელ ისინი ქუჩაში გადაეყარნენ ანჩისხატის ტაძრის წინამძღვარს (протопоп), სოლომონ ალექსიშვილს, მოჰხადეს მას ქუდი და შეაგინეს იგი (надругались надъ нимъ).
“ალექსიშვილი გამოცხადდა მეფესთან და ყველაზე უფრო მკვეთრი გამოთქმებით საყვედურობდა მას, რომ მან, მოიწვია რა ლეკები, ამით ხალხი და ეკლესიის მსახურნი ქრისტიანულ ქალაქში, მზრუნველობისთვის მისცა მაჰმადიანებს” («…предалъ народъ и служителей церкви, въ христიанскомъ городе, на порученიе магометанъ») (* «Кавказъ» 1846 г., № 33).
გიორგიმ ბრძანა მასთან დაეძახათ დაქირავებული ჯარის უფროსებისთვის. ისინი გამოცხადდნენ, 80-კაციანი რაზმით გარშემორტყმულნი. მეფე თავიდან ლანძღავდა მათ, მაგრამ შემდეგ იქამდე მიჰყვა, რომ, დაივიწყა რა თავისი ავადმყოფობა, ლოგინიდან წამოხტა, ხელი წამოავლო კეტს და ლეკების მთავარ უფროსს ცემა დაუწყო. შეშინებული უფროსები და მათი მცველები გაიქცნენ გარისხებული მეფის ოთახიდან, რომელიც მათ ხელკეტით მისდევდა. ეშინოდათ რა მეფის რისხვისა და დევნისგან, ყველა ლეკი, რომელიც ტფილისში იმყოფებოდა, გარკვეული დროით გავიდა ქალაქიდან ავლაბრის კარს იქით.
წუთიერი აფეთქება გაივლიდა, მეფე მორბილდებოდა, და უწინდელი უწესრიგობანი და თვითნებობანი კვლავ თავის უფლებებში შედიოდა.
მარიამ დედოფალი, გიორგის მეუღლე, ქმრის მიერ ნაზად ყვარებული, თავისი მამის, თავად ციციშვილის, ხარბი და გაუმაძღარი ადამიანის რჩევებითა და დარიგებებით, ხშირად უმძიმებდა ხალხს მდგომარეობას თავისი მოთხოვნებითა და გადასახადებით.
გიორგი, მთელი თავისი პირადი გულკეთილობისა და საკუთარი ხალხისთვის სიკეთის სურვილის მიუხედავად, არ უყვარდათ ქართველებს.
მისი ვაჟი და მემკვიდრე, დავით ბატონიშვილი, ზრუნავდა მხოლოდ თავისი სარგებელზე და ასევე არ ერეოდა საქმეებში. ცოლად ჰყავდა რა სომეხი ქალი, ხალხის ჩვეულებათა საწინააღმდეგოდ, იგი არ იყო ყვარებული თავადების მიერ; და თუკი ჰყავდა რამდენიმე მომხრე, ესენი იყვნენ ის პირები, რომლებიც იმედოვნებდნენ მის წყალობას როგორც მომავალი მეფისა, მაგრამ გულწრფელად მისი ერთგულნი არ ყოფილან.
ბატონიშვილი იოანე, სხვებზე უფრო მეტად დადებითი და სერიოზული ადამიანი, ასევე თავს არიდებდა ყველანაირ ჩარევას მხარის მმართველობაში, მიუხედავად იმისა, რომ სარგებლობდაქ გიორგის ყველაზე უფრო მეტი ნდობით. ქვეყნის წეს-ჩვეულებათა მიხედვით, თითოეული ბატონიშვილი იცავდა თავის საკუთარ სარგებელს, და არა სახელმწიფოსი. წავიდ-წამოვიდნენ რა თავიანთ სოფლებში, ბატონიშვილები ცდილობდნენ რამდენადაც შესაძლებელი იყო მათ გავრცელებას, და ამას არ ერიდებოდნენ იმ შემთხვევებშიც, თუკი ეს გავრცელება შეუღლებული იქნებოდა სხვათა საკუთრების მიტაცებასთან ან მოყვასის წყენინებასთან.
მეფის ძენი ბაგრატი და თეიმურაზი თუმცა კი სრულწლოვანები იყვნენ, “მაგრამ ასაკთან შედარებით მეტად ახალგაზრდული ფიქრები აქვთ” _ მოახსენებდა ლაზარევი. უმცროსი ბატონიშვილი მიხეილი, რომელიც მეთექვსმეტე წელში გახლდათ, რჩებოდა ყველანაირი აღზრდის გარეშე და დაკავებული იყო რეგულარული ჯარის მოწყობით. შეკრიბა რა თავის თანატოლთაგან ეგერთა ასეული, იგი აკვირდებოდა ჩვენი ჯარისკაცების სწავლებას და შემდეგ, მათი ნიმუშის მიხედვით, ასწავლიდა თავის თანატოლებს.
შეგნებული ჰქონდა რა საკუთარი სისუსტე და უძლურება, გიორგის ასევე ესმოდა, რომ მარტოს, სხვისი დახმარების გარეშე, არაფრის გაკეთება არ შეეძლო იმ ხალხის სარგებლობისთვის, რომელსაც ის მართავდა.
ყველას აზრით, სასწრაფო, გარედან მოსული და, თუკი შესაძლებელი იქნებოდა, უანგარო დახმარება აუცილებელი იყო საქართველოსთვის. თავის მეზობელთა წრეში გიორგის არ შეეძლო ეპოვნა თავისთვის არც დახმარება, არც მხარდაჭერა. მხოლოდ რუსეთს, თავისი ერთმორწმუნეობისა და უანგარობის გამო, შეეძლო გამოსულიყო საქართველოს მხსნელად; მხოლოდ მას შეეძლო შესწეოდა ქართველების მწარე ხვედრს, რომელთაც ძარცვავდნენ მეზობლები და საკუთარი თავადები. სწორედ მას მიმართა კიდეც თხოვნით გიორგიმ.
თავადი გარსევან ჭავჭავაძე, რომელმაც კარგად იცოდა გზა პეტერბურგისკენ, გამოგზავნილ იქნა იმპერატორ პავლესთან, სრულუფლებიანი მინისტრის სახით, წერილით, რომელიც იტყობინებოდა გიორგის ტახტზე ასვლის შესახებ, და თხოვნით მფარველობის თაობაზე მისთვის და მისი მეკვიდრე ვაჟიშვილის დავითისთვის (* გიორგის წერილი ხელმწიფე იმპერატორისადმი 1797 წ. 30 ივლისს. Московскій арх. мин. иностр. делъ. См. также Константинова, ч. II, 99 /рукопись/).
საქართველოს მეფე არ იშურებდა სიტყვებს იმისთვის, რათა თავის სასიკეთოდ განეწყო იმპერატორი პავლე და მიექცია მისი ყურადღება. იგი სწერდა, რომ ადრეული წლებიდანვე სურდა დამხობილიყო რუსეთის იმპერატორის “წმინდა ტერფების” წინაშე, მაგრამ ამ დრომდე ხელს უშლიდა მას ბევრი გარემოება. “ახლა გჭვრეტთ თქვენ ჩემს ხელმწიფედ _ სწერდა გიორგი _ ჩემს მონარქად და ვსასოებ, რომ ჩემი გამოწვდილი ხელები უარყოფილი არ იქნება”.
მეფე ითხოვდა არ წაერთვათ მისთვის და მისი ვაჟის დავითისთვის, რომელიც მაშინ მსახურობდა რუსეთის სამსახურში, ის წყალობანი, რომლებიც შეპირებული ჰქონდათ მისი მამის ერეკლე თეიმურაზის ძისთვის და რომლის შემდეგაც მიიღო მან კანონიერი მემკვიდრეობა.
გიორგის სჭირდებოდა გადამჭრელი ნაბიჯი სამშობლოს გადარჩენისთვის; ნახევარზომები უფრო მეტად დამღუპველი შესაძლოა ყოფილიყო, ვიდრე სასარგებლო, ქვეყნის მოწყობისა და ახალი ძარცვა-რბევისგან ხალხის უზრუნველყოფისთვის.
მეფეს სურდა და უნდა მიეღო საბოლოო პასუხი პავლე იმპერატორისგან; სურდა სცოდნოდა, თანახმა იქნება თუ არა რუსეთი აღმოუჩინოს ქმედითი დახმარება საქართველოს.
ჩვენი სამეფო კარის უარის შემთხვევაში გიორგი ფიქრობდა მიემართა სხვა დერჟავისთვის და ს.-პეტერბურგიდან უკან გაეწვია თავადი ჭავჭავაძე.
“თუკი თქვენგან არ იქნება გამოგზავნილი ნიშნები (ინვესტიტურისა) _ სწერდა მონოზონი ექვთიმე თავად ჭავჭავაძეს _ მაშინ მეფე მაინც იცხებს მირონს” ( Московскій арх. мин. иностр. делъ).
რუსეთის მთავრობამ ვერ მოასწრო ჯერ კიდევ მიეცა პასუხი გიორგის თხოვნაზე, როდესაც პეტერბურგში მიღებულ იქნა ცნობა სპარსელთა ახალი შემოჭრისა და კიდევ ახალი ძარცვა-რბევის შესაძლებლობის შესახებ 1795 წ. მოწყობილის მსგავსად. ივნისში ტფილისში მოვიდა სპარსეთიდან გამოგზავნილი ელჩი შაჰის ფირმანით. პირველივე ცნობების მიხედვით, ისე რომ ჯერ კიდევ არ ენახა ელჩი და არ იცოდა მისი გამოგზავნის მიზნის შესახებ, გიორგიმ იჩქარა შეეტყობინებინა ამის თაობაზე ჩვენი მთავრობისთვის. დავით ბატონიშვილი სთხოვდა თავად ჭავჭავაძეს მიეცათ საშუალება (სახსარი, средства) საქართველოსთვის საკუთარი თავის დაცვისა სპარსელთა ახალი თავდასხმებისგან და ფიქრობდა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში, ისინი ან სავსებით დაარბევენ საქართველოს, ან კიდევ აიძულებენ მათი მბრძანებლისადმი დამორჩილებას (* იქვე). თავად გიორგი ვარაუდობდა, მოილაპარაკებდა რა სპარსეთის ელჩთან, შაჰთან გაეგზავნა თავისი სიმამრი, თავადი ციციშვილი, საჩუქრებით (* დავით ბატონიშვილის წერილი ს. ლ. ლაშქაროვს 1798 წ. 21 ივლისს), ხოლო თავადი გიორგი ავალიშვილი კი პეტერბურგში, ახალი თხოვნით (* მონოზონ ექვთიმეს წერილი თავად ჭავჭავაძისადმი): 1) სამუდამო ფიცის დადების შესახებ; 2) მეფისთვის დასახმარებლად 5.000 კაციანი რუსული ჯარის მიცემის შესახებ იმ პირობით, რომ ხუთი წლის შემდეგ, როდესაც მეფე ქვეყნის საქმეებს გამოასწორებს, მაშინ იგი საქართველოში დაიტოვებს მხოლოდ მხოლოდ 500 კაცს, ერთადერთი მიზნით, რათა ყველასთვის საცნაური გახადოს რუსეთის მფარველობა საქართველოზე.
სპარსელთა მუქარებმა მნიშვნელოვანი სარგებელი მოუტანეს საქართველოს. პირველივე ცნობების შედეგ სპარსელთა ახალი თავდასხმის შესახებ, პეტერბურგის კაბინეტმა იჩქარა მიეცა კატეგორიული პასუხი საქართველოს მეფის თხოვნებზე და განაცხადა რუსეთის მფარველობის ქვეშ საქართველოს მიღების თაობაზე.
იმპერატორი პავლე, ულოცავდა რა გიორგის ტახტზე ასვლას, დაჰპირდა, რომ მისგან ტახტზე დამტკიცების საკითხზე თხოვნის მიღების შემდეგ, გაუგზავნის მას თავის მინისტრს სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებით, და გამოთქვამდა იმედს, რომ გიორგი, ტახტთან ერთად, მემკვიდრეობით მიიღებს იმ ერთგულებასაც, რომელსაც ინარჩუნებდა რუსეთის იმპერატორისადმი მისი განსვენებული მამა (* Рескриптъ Георгიю 23-го августа 1798 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
გენერალ-ლეიტენანტმა გრაფმა მარკოვმა, რომელიც მეთაურობდა კავკასიის დივიზიას, მიიღო ბრძანება ჩაეგონებინა გიორგისთვის, რომ მის მიერ ჩვენი მთავრობისადმი ერთგულების შენარჩუნების ხარისხსა და სპარსეთთან მიმართებაში მის ქცევაზე იქნება დამოკიდებული რუსეთის შემდგომი მფარველობა.
მიიღო რა გადაწყვეტილება და პასუხები თავის პირველ თხოვნებზე, გიორგიმ თავად ჭავჭავაძეს გამოუგზავნა ახალი სათხოვარი, რომელიც გადაცემულ იქნა იმპერატორ პავლესადმი თავად საქართველოს ელჩის მიერ.
_ დიდო იმპერატორო (*), ქართლისა და კახეთის სამეფოს მფარველო და დამცველო და ბევრ სხვათა მფლობელო _ ამბობდა თავადი ჭავჭავაძე, გადასცემდა რა თხოვნას, _ მე, ერთგული ქვეშევრდომი თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა, ღირს ვიქმენ ბედნიერებისა ჩემი მეფისგან გიორგი ერეკლეს ძისგან და მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ყველა ხალხისგან, რათა მისი სახელით დავემხო თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ფერხთა წინაშე, და ჩემი მოვალეობის გამო ვბედავ გთხოვოთ გააბედნიეროთ იგი დამტკიცებით ამ სამეფოზე, როგორც კანონიერი მენაცვალე (მემკვიდრე, преемникъ), მასზე სამეფო ნიშნების დადებით, და განაგრძოთ მისადმი და მისი ყველა ხალხისადმი თქვენი კეთილნებელობა (ваше благоволенიе). ჩემს მიერ მოტანილი ეს თხოვნა კი გთხოვთ ღირსჰყოთ თქვენი მაღალმონარქიული მოხედვისა (* Речь кн. Чавчавадзе. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
საქართველოს მეფე ითხოვდა დაემტკიცებინათ იგი ტახტზე და უზრუნველეყოთ იმდენად, რომ არ დასდგომოდა მას საჭიროება დახმარებისა არც ერთი სხვა სამეფო კარისგან; რომ ტახტის მემკვიდრედ დაემტკიცებინათ მისი ვაჟი დავითი, “და წინდაწინ დამაიმედოთ დაპირებით, რომ ჩემს მენაცვალეებს ექნებათ სამარადისო და ურყევი მეფობა საქართველოში, და რომ სხვას არავის ჩემს საშინაო განკარგულებებთან, როგორც თავადაზნაურთა მიმართ, ისე ჩემი ყველა ქვეშევრდომის მიმართაც, არ ექნება შეხება ჩემი საკუთარი ნების გარეშე” (* თარგმანი გიორგი მეფის თხოვნისა 1798 წ. 11 ოქტომბერს. Арх. мин. иностр. делъ). ეს გახლდათ თხოვნის არსებითი და ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ნაწილი. დამტკიცება და ამ თხოვნაზე თანხმობა საბოლოოდ განამტკიცებდნენ გიორგის საქართველოს ტახტზე და უკანასკნელს ადგენდნენ მემკვიდრედ მეფის საგვარეულოში. საქართველოს მეფისთვის საკმარისი არ იყო მხოლოდ მისი აღიარება მეფედ: მისთვის აუცილებელი გახლდათ ტახტის აღიარება მემკვიდრეობითად მის საგვარეულოში. ერეკლეს ანდერძი ცნობილი არ იყო ხალხის უმრავლესობისთვის. საკითხი ტახტის მემკვიდრეობაზე ცვლილების შესახებ, რომელიც გადაწყვეტილ იქნა სამეფო ოჯახის ნათესავთა ვიწრო წრეში და ცნობილი იყო არცთუ ბევრი თავადისთვის, შენახული ჰქონდათ საიდუმლოდ, ცხრაკლიტულში. ჩვენ ვნახეთ, რომ მცდელობა იმისა რათა გამოეცხადებიათ რაიმენაირი ცვლილება ტახტზე მემკვიდრეობაში, ვერ მოხერხდა; რომ ხალხი, რომელსაც შესთავაზეს ეღიარებინათ დარეჯანი დედოფლად და მოეხსენებიათ მისი სახელი მეფის წინ, არ გამოეხმაურა თანაგრძნობით ამ წინადადებას და ემხრობოდა საგანთა უფრო ძველ წესრიგს, ვიდრე ახალს. გიორგის არ შეეძლო არ დაენახა, რომ რუსეთის იმპერატორის მიერ მისი აღიარება მეფედ, ხოლო დავით ბატონიშვილისა _ მემკვიდრედ, საბოლოოდ დაარწმუნებს ხალხს მეფისა და მისი საგვარეულოს უფლებების სამართლიანობაში. ვერ პოულობდა რა მხარდაჭერასა და საყრდენს ვერც საკუთარ ოჯახში, ვერც ახლო ნათესავების წრეში, გასაგებია, თუ რატომ ითხოვდა იგი დაჟინებით ამ აღიარებას. ერეკლეს მიერ დატოვებული ანდერძი ტახტზე მემკვიდრეობის შესახებ მაშინ ჰკარგავდა თავის ძალასა და მნიშვნელობას...
მიუთითებდა რა თავის წინაპრებზე, რომლებიც ყოველთვის რუსეთის ერთგულნი იყვნენ, საქართველოს მეფე ჰპირდებოდა გადაეჭარბებინა მათთვის ერთგულქვეშევრდომობით გრძნობაში. იგი ითხოვდა, რომ ყველა მნიშვნელოვან საქმეზე მოეხსენებია არა კავკასიის ხაზის სარდლისთვის, არამედ პირდაპირ ჩვენი მთავრობისთვის, თავისი მინისტრის მეშვეობით, რომელიც ს.-პეტერბურგში იმყოფებოდა. გიორგი მიუთითებდა იმაზე, რომ ერეკლემ, რომელსაც კავკასიის ხაზის სარდლებთან ასეთი ურთიერთობებისგან “ჰქონდა საქმეების მეტად ნელი წარმართვა” და, ამიტომ ვერ ღებულობდა სწრაფ დახარებას, ბევრი რამ დაჰკარგა საქართველოზე აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევისა და ტფილისის აოხრების გამო.
მომავალში მსგავსი შემთხვევებისგან უზრუნველყოფისთვის გიორგი ითხოვდა გამოეგზავნათ მისთვის 3.000 “რუსი ჯარისკაცი, იარაღითა და მთელი სამხედრო კუთვნილებებით”.
“როდესაც საქართველოში _ სწერდა გიორგი იმპერატორ პავლეს _ იყვნენ ხოლმე რუსეთის ძლევამოსილი ჯარები, მაშინ ყოველთვის ბოროტი ადამიანები, თავიანთი სხვადასხვანაირი გამონაგონებით, მტრობას აგდებდნენ მათ და ჩვენს უფროსებს შორის, რის გამოც გთხოვთ უბრძანოთ ამ ჯარის მომავალ მეთაურს საქმე იქონიოს მხოლოდ ჩემთან ან მასთან, ვისაც ეს ჩემს მიერ ექნება დავალებული”.
მეფე ითხოვდა, რომ მეზობელთა მხრიდან რაიმენაირი მტრული მოქმედებების შემთხვევაში, ბრძანება ჰქონოდა კავკასიის დივიზიის სარდალს, პირველივე შეტყობინების შემდეგ, დაეძრა საქართველოსკენ 7.000 ჯარი, არ ითხოვდა რა ამაზე წინასწარ ჩვენი მთავრობის ბრძანებას.
არ დაელოდა რა პასუხის მიღებას თხოვნაზე საქართველოს მეფედ დამტკიცების შესახებ, მისმა ელჩმა მიიღო ახალი წახალისება საქართველოდან ეზრუნა იმპერატორ პავლეს მიერ (საკითხის) უსწრაფესად გადაწყვეტის შესახებ.
“თქვენთვის უცნობი არ არის ქართული ანდაზა _ სწერდა დავით ბატონიშვილი (*) _ რომ ყველანაირი საქმე თავის დროზე უნდა იქნას გამოყენებული, ხოლო სხვა შემთხვევებში ისინი არ იმსახურებენ ყურადღებას. ჩვენს სამეფოს არ შეეფერება ახლა კამათით წარმართული საქმეები” (* თავადი ჭავჭავაძე 1799 წ. 3 თებერვალს. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
მართლაც, საქართველოსთვის ცოტა იყო მხოლოდ მოლაპარაკებანი: მისთვის აუცილებელი გახლდათ ფაქტიური დახმარება უკვე იმიტომ, რომ მას უხდებოდა მტაცებელ მეზობელთა განუწყვეტელი თარეშების მოგერიება.
თურქები თავიანთი თავდასხმებით განუწყვეტლივ აწუხებდნენ ხალხს. ახალციხის ფაშა ლეკებით აჩანაგებდა ქართლს (* დავით ბატონიშვილის წერილი ლაშქაროვისადმი 1798 წ. 21 ივლისს. იქვე). ლეკები, გაივლიდნენ რა ოტომანის პორტას სამფლობელოებს, იჭრებოდნენ საქართველოში, არბევდნენ სოფლებს, ტყვედ იტაცებდნენ მის მცხოვრებთ და, ჰქონდათ რა უსაფრთხო უკანდახევის საშუალება, ძალზედ ხშირად იმეორებდნენ თავიანთ თარეშებს (* Рескриптъ императора нашему посланнику в Константиполе отъ 2-го ноября 1798 гю Там же).
თურქეთის მხრიდან თავდასხმების თავიდან აცილებისთვის თუმცა კი გაეგზავნა ბრძანება კონსტანტინოპოლში ჩვენს ელჩს ტამარას რომ ეთხოვა პორტასთვის, რათა მას აეკრძალა ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა და საერთოდ თავის სამფლობელოებზე ლეკების გამოტარება, მაგრამ ეს შუამდგომლობა ვერ იქნა დაგვირგვინებული წარმატებით. ფაშა, რომელიც მეტად სუსტ დამოკიდებულებაში იმყოფებოდა პორტასთან და არ აქცევდა ყურადღებას თავისი მთავრობის ბრძანებებს, სახავდა თავის ანგარებისმოყვარულ მიზნებს, რაც შეერთებული იყო მეზობლების ძარცვა-რბევასთან. 1798 წლის სექტემბერში იგი კვლავ შემოიჭრა საქართველოში (*) და მოახერხა ტყვედ ჩაეგდო თავადი ციციშვილი, რომლისთვისაც მოითხოვდა 3.000 მანეთს გამოსასყიდს (* Донесеніе гр. Маркова государю императору сентября 1798 г.).
გიორგი კვლავ ითხოვდა მის დაცვას ამ შემოჭრებისგან, ხოლო თუკი თავად მიიღებს იგი ზომებს საკუთარი ხალხის დაცვისთვის ახალციხის ფაშის თვითნებობებისგან, მაშინ “არ ჩავთვალოთ იგი ამის გამო დანაშავედ” ჩვენი მთავრობის წინააღმდეგ.
ქვეყნის ყველა ამ მოუწყობლობას შეუერთდა მისი შიში სპარსელების შემოჭრის გამო, რომლებიც, ცნობების მიხედვით, ვარაუდობდნენ თავიანთი ჯარების თავმოყრას გოგჩის ტბის მახლობლად, რომელიც მდებარეობდა საქართველოსა და ერევნის ოლქს შორის. თავმოყრა ამ პუნქტში შესაძლოა ახსნილი ყოფილიყო მხოლოდ საქართველოში შემოჭრის სურვილით. დავით ბატონიშვილი მოითხოვდა თავად ჭავჭავაძისგან “რაიმენაირ ყველაზე უფრო სასარგებლო რჩევას და ეკითხებოდა მას თუ როგორ მოქცეულიყო, რათა თავიდან აეცილებინათ ის ხვედრი, რომელიც მათ განიცადეს აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევისგან”. “დამიჯერე, _ სწერდა ბატონიშვილი (*) _ რომ თუკი სრულიად რუსეთის ჯარები, რომელთაც შეუძლიათ მის განზრახვას წინ აღუდგნენ, ახლო დროში არ გამოცხადდებიან საქართველოში, მაშინ ვეჭვობ, რომ მისი მიზანი წარმატებით დაგვირგვინდება” (* Кн. Чавчавадзе 3-го февраля 1799 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
სწორედ ეს მიზეზები აიძულებდა გიორგის წაეხალისებინა თავადი ჭავჭავაძე მასზე დაკისრებული დავალების უსწრაფესად შესრულებისთვის. საქართველოს ელჩი რწმუნებული იყო ეთხოვა კიდევ იმის შესახებ, რომ რუსულ ჯარებთან ერთად, რომლებიც გაგზავნილი იქნებოდნენ საქართველოში, არ გაეგზავნათ ის ქართველები, რომლებიც იმყოფებოდნენ ჩვენს სამსახურში; მიეცათ მეფისთვის უფლება, აუცილებლობის შეთხვევაში, გაეგზავნა რუსული ჯარები მეზობელ მფლობელთა თარეშების მოგერიებისთვის და ამით ეყოლია ისინი მორჩილებაში; დავით ბატონიშვილისთვის ეწყალობათ წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი, იმის მაგალითით, რომ თავად გიორგის უწყალობეს ეს ორდენი, როდესაც იგი გახლდათ ტახტის მემკვიდრე; მის მომდევნო ძის იოანესთვის ეწყალობათ წმ. ანას ორდენი; მისი მეუღლე, დედოფალი მარიამი, დაეჯილდოვებინათ წმ. ეკატერინეს ორდენით, და, ბოლოს, დაებრუნებინათ საქართველოში წმ. ნინოს ჯვარი (* საქართველოს ელჩის 1798 წ. 16 დეკემბრის ნოტის თარგმანი).
საქართველოს მეფისა და მისი სრულუფლებიანი მინისტრის თხოვნებზე საპასუხოდ, ებრძანა გენერალ-მაიორს თავად ურაკოვს, რომელიც სარდლობდა კავკასიის ხაზს, სამსახურიდან ამორიცხული გენერელ-ლეიტენანტ კისელიოვის ნაცვლად, მოემზადებინა ლაზარევის ეგერთა პოლკი საქართველოში წასასვლელად (* Рескриптъ кн. Уракову 23-го февраля 1799 г.). პოლკთან ერთად გაგზავნილი უნდა ყოფილიყო არტილერიაც, რომელიც ჯერ კიდევ ერეკლესთვის ჰქონდა ნაწყალობევი იმპერატრიცას ეკატერინე II-ს.
ჩვენი მთავრობის მიერ ერეკლესთან 1783 წელს დადებული ხელშეკრულების მიხედვით, დადგენილ იქნა გვყოლოდა საქართველოს მეფის კარზე სრულუფლებიანი მინისტრი ან რეზიდენტი. 1799 წლამდე ეს პირობა არ სრულდებოდა. ხოლო როდესაც წარმოიქმნა ხშირი ურთიერთობები საქართველოსთან და მისი მეფე დაჟინებით მოითხოვდა როგორც რუსეთის დახმარებას, ისე დადებული ტრაქტატის დაცვასაც, ამიტომ, ურთიერთობების მოსახერხებლობისთვის, პეტერბურგის კაბინეტმა გადაწყვიტა დაენიშნა საქართველოს მეფის კარზე თავისი სრულუფლებიანი მინისტრი.
სახელმწიფო მრჩეველი (Статскій советникъ) კოვალენსკი დანიშნულ იქნა ჩვენი სამეფო კარიდან მუდმივად საქართველოში ყოფნისთვის, მინისტრის სახით. მასთან ერთად გაგზავნილ იქნა ორდენები სამეფო საგვარეულოსთვის და სამეფო ღირსებაზე ინვესტიტურის ნიშნები.
“ვღებულობთ რა მადლიერებით _ სწერდა იპერატორი პავლე გიორგის თხოვნებზე საპასუხოდ _ თქვენს თხოვნას, ტრაქტატის მესამე მუხლის საფუძველზე, გამტკიცებთ თქვენ ამიერიდან ამ საეფოს მენაცვალედ, ხოლო თქვენს ძეს დავითს თქვენს შემდეგ მომავალ მემკვიდრედ” (* Утвердительная грамота царю Георгію отъ 18 апреля 1799 г. Тифлисскій арх. кавк. наместника).
რადგანაც გვირგვინი, რომელსაც თავზე იდგამდნენ საქართველოს ტახტის მენაცვალეები, მიტაცებულ იქნა აღა-მაჰმად-ხანის ტფილისზე შემოსევის დროს, იმპერატორმა პავლემ კოვალენსკისთან ერთად გამოგზავნა ახალი გვირგვინი და ინვესტიტურის სხვა ნიშნები: დროშა, ხმალი, სამბრძანებლო კვერთხი, ტახტი და მანტია “გორნოსტაისა”.
რუსეთის იმპერატორი სთხოვდა გიორგის, ყველა ნიშნის მიღების შემდეგ, დაედო ფიცი რუსეთის იმპერიისადმი “ერთგულებასა და გულმოდგინებაზე” და ეღიარებინა რუსეთის იმპერატორების უმაღლესი ძალაუფლება და მფარველობა. რაც შეეხებოდა წმ. ნინოს ჯვრის საქართველოში დაბრუნებას, პავლემ შესთავაზა მიემართათ ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლის შვილიშვილის, თავად გიორგი გრუზინსკისადმი, რომელთანაც იგი იმყოფებოდა [4].
მიიღო რა ასეთი პასუხი, თავადმა ჭავჭავაძემ ითხოვა ნებართვა თავად გამგზავრებულიყო საქართველოში, რათა დასწრებოდა ფიცის დადებას რუსეთის ერთგულებაზე, რომელიც მეფემ “საზეიმოდ უნდა მისცეს, როგორც იშვიათ საქმეს (ღონისძიებას) და რომელიც საუკუნის მიერ აღესრულება, და რათა ამ დროს, რადგანაც მე უკვე რამდენიმე წელია ვიმყოფები უმაღლეს კარზე, (თვალი მივადევნო, რომ) რაიმე საჭირო წესების შესრულებაში გამორჩენილი არ იქნას” (* Нота Чавчавадзе министерству 15-го февраля 1799 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
ტფილისში მოსვლის შემდეგ, კოვალენსკი, ცერეონიებისა და მეფისთვის კრედიტიული სიგელის (кредитивная грамота) ჩაბარების შემდეგ, უნდა სწვეოდა მეფის ყველა შვილსა და ნათესავს, წინასწარ გაგზავნიდა რა მათთან დრაგომანს (* Инструкція Коваленскому 16-го апреля 1799 г. Тифлисскій арх. кавк. наместника).
მას მოვალეობად დაეკისრა თვალი ედევნებია დარეჯან დედოფლის, გარდაცვლილი ერეკლე მეფის მეუღლის ქცევებისადი, რომელსაც, ცნობების მიხედვით, ადვილად შეეძლო მონაწილეობა მიეღო “რაიმენაირი ჭორების გავრცელებაში, რომლებიც ასე დამახასიათებელია იმ მხარეებისთვის”, მაგრამ ეწინააღმდეგება ჩვენი მთავრობის შეხედულებებს (სურვილებს). ყველა შემთხვევაში კი კოვალენსკის მიეცა ბრძანება გამოეჩინა მისდამი და მისი შვილებისადმი “მთელი ის პატივისცემა და ალერსიანობა, რომლებსაც მისგან (მინისტრისგან) მოითხოვს ქვრივი დედოფლის სახელგანთქმულობა და მეფესთან მისი ნათესაობა” (* Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
იქაური მფლობელების უკუღმართობისა და არცთუ იშვიათად მათი ორპირული ქცევების გამო, კოვალენსკის თვალი უნდა ედევნებია თავად გიორგი მეფის საქციელისთვისაც. ოტომანის პორტასგან ან მეზობელი სპარსელი ხანებისგან და ლეკთა მფლობელებისგან გიორგისთან დესპანებისა და შიკრიკების გამოგზავნის შემთხვევაში, რაიმენაირი წინადადებებითა და ჩაგონებებით, კოვალენსკი უნდა ცდილიყო მიეღწია იმისთვის, რომ მეფეს რჩევები ეკითხა მისთვის როგორც თავისი პასუხების მიმართებაში, ისე მისაღები გადაწყვეტილებებისა.
ჩვენს მინისტრს უნდა ეზრუნა ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიის გავრცელებაზე (о распространеніи православной нашей церкви), ქართველი ხალხის განათლებაზე და ქვეყნის მმართველობაში მძვინვარების (სისასტიკის), გარყვნილობისა და უმთავრობის (არეულობის) (лютости, разврата и безначалія) მოსპობაზე, რომლებიც არსებობდა სპარსელ და სხვა აზიელ ფლობელებს შორის. საქართველოში გაგზავნილი ჩვენი ეგერთა პოლკის ოფიცრების დახმარებით ცდილიყო რეგულარული ქართული ჯარის მოწყობას, რომელსაც შეეძლებოდა საჭიროების შემთხვევაში წინ აღდგომოდა “სპარსელთა აულაგმავ და მრავალრიცხოვან ბრბოებს”, და მხედველობიდან არ გამოჰპარვოდა ჩვენი ჯარებისა და ქვეშევრდომთა კეთილდღეობაც, რომლებიც სხვადასხვა შემთხვევათა გამო, საქართველოში იმყოფებოდნენ.
საკუთარი ქცევა (საქმიანობა) ელჩისა და მთელი მისი მისიისა მიდრეკილი უნდა ყოფილიყო ქართველი ხალხის ნდობისა და სიყვარულის შეძენისკენ რუსეთის იმპერატორის ამ ხალხისადმი კეთილგანწყობის დამტკიცებისკენ.
მიიღო რა ინსტრუქცია და კრედიტიული სიგელი (*), კოვალენსკიმ (ასევე) მიიღო, საქართველოში ჩამოსატანად, სამეფო ინვესტიტურის ნიშნები, წმ. ანდრია მოციქულის ორდენი (**), წმ. ეკატერინეს ორდენი (***), რომელიც დაუნიშნეს მარიამ დედოფალს, და წმ. ანას ორდენი _ დავით ბატონიშვილს (****) (* Кредитивная грамота царю карталинскому и кахетинскому 26-го апреля 1799 г. Московскій арх. мин. иностр. Делъ; ** Рескриптъ царю Георгію 19-го мая 1799 г. Там же; *** Рескриптъ царице Маріи отъ 7-го апреля 1799 г. Там же; **** Рескриптъ царевичу Давиду отъ того же числа), და სხვა საჩუქრები [5].
ჩვენი ჯარების საქართველოში გაგზავნასთან ერთად წამოიჭრა საკითხი იმის შესახებ: როგორ დამოკიდებულებასა და ურთიერთობებში უნდა იმყოფებოდნენ ისინი მეფესთან. შეუძლია თუ არა გიორგის იყენებდეს მათ თავისი ნებისა და საჭიროებების მიხედვით (по своему произволу и нуждамъ), თუ იგი ამის თაობაზე წინასწარ უნდა უთანხმდებოდეს კოვალენსკის? თუკი ნება მიეცემა გიორგის იყენებდეს ჩვენს ჯარებს თავისი შეხედულებების მიხედვით, მაშინ რამდენად შორს უნდა გავრცელდეს ეს ნებართვა? და, ბოლოს, რა გააკეთონ ჩვენმა ჯარებმა საქართველოში სპარსელების შემოჭრის შემთხვევაში?
“ამაზე სამინისტრო იტყობინება, რომ რუსეთის ჯარი იგზავნება საქართველოში ერთადერთი იმის ჩვენებისთვის, რომ მეფე შედგება რუსეთის იმპერიის მაღალი მფარველობის ქვეშ; რომ მისი რიცხვი თავის თავად, რა თქმა უნდა, არ არის საკმარისი სპარსელთათვის წინააღმდეგობის გასაწევად საქართველოზე მათი თავდასხმის შემთხვევაში, მაგრამ როდესაც ქართველები თავიანთი მხრიდანაც მიმართავენ ძალისხმევას, მაშინ საკმარისი შესაძლოა იყოს კიდეც. საქართველოზე მოსალოდნელ განმეორებით შემოსევასთან მიმართებით მსჯელობისას, მინისტრი, გარემოებების და მიხედვით, ვალდებულია ატყობინებდეს ამის შესახებ მის უდიდებულესობას ხელმწიფე იმპერატორს, ვისი ნების გარეშეც ჯარი არ არის მოვალე საქართველოს ფარგლებიდან გასასვლელად” («... безъ соизволенія коего войско отнюдь не долженствует выступать из пределовъ Грузіи») (* Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
(გაგრძელება იხ. ნაწილი III)
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
შ ე ნ ი შ ვ ნ ე ბ ი:
[3] _ დ. ქ. ბუშენი (Д. Х. Бушенъ) (ახლა გენერალ-მაიორი), რომელიც აგროვებდა მასალებს რუსეთისადმი საქართველოს შემოერთების ისტორიაში, და რომლებითაც უმეტესწილად ჩვენ ვსარგებლობდით კიდეც, ამბობს: “რომ გიორგი მეფეს ჰქონდა განზრახვა შესულიყო თურქეთის მფარველობაში _ ეს ეჭვს არ იწვეევს. ეს მე მომისმენია ბევრი დროული კაცისგან ტფილისში, ამასთან მეფის განზრახვების ცვლილებას მიაწერენ არა დავით ბატონიშვილის გავლენას, რამდენადაც მეფის სულიერ მოძღვარს, რომლის მეშვეობითაც მოქმედებდა სასულიერო წოდება, რომელსაც უფრო მეტად სურდა ერთმორწმუნე დერჟავის ქვეშევრდომობა, ვიდრე მუსლიმანურისა. გარდა ამისა, გეორგიევსკის საკომენდანტო მმართველობის არქივში, დაფანტულ და ნახევრად დამპალ ქაღალდებს შორის, ვპოულობთ იმ დროს საქართველოში მყოფი პორუჩიკ შენშინის (Шеншинъ) 1798 წ. 16 ოქტომბრის წერილს კავკასიის ხაზის სარდლის გენერალ მარკოვის სახელზე იმის შესახებ, რომ საქართველოს მეფემ გაგზავნა დესპანი თურქეთში, რათა იყოს სულთნის მფარველობის ქვეშ”.
[4] _ “მთელი ქართველი ხალხის სახელით, გავბედავ ჩემი ამ თხოვნით თქვენი უგანათლებულესობის შეწუხებას, წერდა თავადი ჭავჭავაძე კანცლერს. _ საქართველოში ჩემი მგზავრობის დროს, ყველა იქაურმა მცხოვრებმა დამავალა რათა ყოვლად უმდაბლესად მეთხოვა თქვენთვის მოწყალე შუამდგომლობის თაობაზე თქვენი მხრიდან რათა არ მიატოვოთ ისინი შემდეგში: 312 წელს ქრისტეს შობიდან, მეფის მირიან-ხოსროს დროს, წმ. ნინომ მოგვიტანა ჯვარი მაცხოვრისა ჩვენისა, რითაც მოაქცია კიდეც მთელი ჩვენი მხარე კერპთთაყვანისმცემლობიდან მართლმადიდებლობაში.
ეს ჯვარი, საქართველოს ნეტარხსენებული მეფის ვახტანგის საქართველოდან რუსეთში გადმოსვლის დროს, ქართველი მღვდელმთავრის რომანოზის მიერ საიდუმლოდ იქნა საქართველოდან აქ მოტანილი და მიეცა მის დას ანა გიორგის ასულს (Анне Егоревне) ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლეს და ამ დღემდე იმყოფება მის სახლში, ხსენებული თავადის ასულის შვილიშვილთან, თავად გიორგი გრუზინსკისთან. რის გამოც ყველა იქაური მცხოვრები ყოვლადუმდაბლესად ითხოვს უფლის იმ ჯვრის დაბრუნებას ქართველი ხალხისთვის, როგორც სიწმინდისა, რომელიც მფარველობს მას და რომელიც მთელი სამართლიანობს მიხედვით მას უნდა დაუბრუნდეს სამარადისო მფლობელობაში....”
კანცლერმა შესთავაზა ბატონიშვილს დაებრუნებინა ეს ჯვარი; მაგრამ ბაქარმა (უნდა იყოს გიორგიმ _ ი. ხ.) უპასუხა, რომ აქვს უდავო უფლება მასზე, როგორც წინაპართაგან მიღებულზე, და არ შეუძლია მისცეს იგი. (იხ. თავ. ჭავჭავაძის 1798 წ. 8 დეკემბრის ნოტა; ლოპუხინის 1799 წ. 5 აპრილის წერილი კოჩუბეისადმი. Московскій арх. мин. иностр. делъ)
[5] _ კოვალენსკისთან ერთად გაგზავილ იქნა:
სამეფო გვირგვინი, ოქროსი, ქვებით იშვიათად (изредка) მოოჭვილი.
სკიპტრა, ასევე ქვებით იშვიათად მოოჭვილი.
ხმალი, ოქროთი გაწყობილი, მდიდრულად მოოჭვილი.
სამეფო პორფირა, ჟოლოსფერი ხავერდისა, подбитая горностаем, ფოჩებით; მასზე ამოქარგული რუსეთისა და საქართველოს ღერბებით.
თეთრი შტანდარტი ორთავიანი არწივით, რომლის შუაგულშიცაა რუსეთის ღერბი.
ჟოლოსფერი ხავერდის ტახტი съ подзоромъ, გარშემოვლილი ოქროს ფართო პოზუმენტით, დიდი ოქროს ფუნჯებით და ასეთივე სამი პატარა ბალიშით. ტახტის შიგნითაა საქართველოს ღერბი, ხოლო მის მახლობლად და აქეთ-იქით მხარეებზე რუსეთის ღერბები.
ტახტთან არის ორი მაგიდა, დაფარული ასეთივე ხავერდით, (და გაწყობილი) პოზუმენტითა და ფუნჯებით.
მაგიდებისთვის თითო-თითო ბალიში რომლებზედაც დაიდება რეგალიები, ე. ი. ერთზე გვირგვინი და სკიპტრა, ხოლო მეორეზე უმაღლესი სიგელი და ხმალი.
სამი ორდენი, ალმასებით გაწყობილი, რომელთაგან წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულისა მის უმაღლესობას მეფე გიორგი ერეკლეს ძეს; წმ. დიდმოწამე ეკატერინესი მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს; წმ. ანასი 1-ლი კლასისა მემკვიდრეს მეფის ძეს დავითს.
ამის ზევით, ყოვლადმოწყალედ ნაწყალობევი ნივთებია:
მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს ოქროს თაიგული ბრილიანტებით და რუსული მდიდრული კაბა, опушенное широко горностаемъ, с хвостиками.
შვიდ ვაჟიშვილს მათ უმაღლესობებს თითო-თითო მდიდრული ბეჭედი, ხოლო მერვეს კი ოქროს საათი მარგალიტით.
ორ ქალიშვილს: გაიანეს _ ოქროს საათი ბრილიანტებითა და ოქროს ჯაჭვით; თამარს _ ბრილიანტის ბეჭედი.
მისი უმაღლესობის სულიერ მოძღვარს, არქიმანდრიტ ექვთიმეს _ ოქროს ჯვარი აკვამარინებით, ბრილიანტებითა და ოქროს ჯაჭვით. მეფის სიძეს, თავად ბაგრატიონს _ ოქროს სათუთუნე მინანქრითა და ფერწერით დაფარული, с бриліянтовую личинкою. მეფის სიმამრს, თავად ციციშვილს _ ბეჭედი დიდი гранат-ით, მოოჭვილი ბრილიანტებით (იხ. Реестръ вещамъ, отправленнымъ царю. Московскій арх. мин. иностр. делъ).
Subscribe to:
Posts (Atom)