(ქვემოთ შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ამონარიდს /პირობითად, მეხუთე ნაწილს/ გენერალ გიორგი ივანეს ძე კვინიტაძის წიგნიდან „ჩემი მოგონებანი საქართველოს დამოუკიდებლობის წლებში 1917–1921“ /რუსულ ენაზე – «Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1917–1921»/, YMCA-PRESS, პარიზი, 1985. გენერალი გიორგი კვინიტაძე გახლდათ საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალი 1921 წ. თებერვალ-მარტის რუსეთ-საქართველოს ომის მეორე /დასკვნით/ ეტაპზე, და მანამდეც რიგ ომებში საქართველოს მტრების წინააღმდეგ. წიგნს წამძღვარებული აქვს თავად თეიმურაზ ბაგრატიონ-მუხრანელის შესავალი წერილი ავტორის შესახებ. ეს წიგნი რუსულ ენაზე სრულად შეგიძლიათ წაიკითხოთ ინტერნეტში საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის /ქ. თბილისის ყოფილი საჯარო ბიბლიოთეკის/ ელექტრონულ ფონდებში)
ამონარიდის შინაარსი
თავი XVI. ოსების აჯანყება
თავი XVII. აჭარის საზღვარზე. – ბათუმის დაკავება
თავი XVIII. ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება. – სახელმიფო თავდაცვის საბჭო
თავი XIX. კიდევ ერთი გადადგომა
თავი XX. მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა. – ხელისუფლება და ოფიცრობა. – გენერალური შტაბი. – გვრდიის შესახებ. – ოფიცრობისადმი დამოკიდებულება
თ ა ვ ი XVI
ოსების აჯანყება
ამასობაში ახალი მოვლენები მომწიფდა. ჩრდილო-კავკასიიდან როკის უღელტეხილზე გადმოვლით გადმოვიდნენ, ვითომდა, ოსი ბოლშევიკები, ააგორეს აჯანყება ჩვენს ოსებს შორის და ცხინვალს დაეუფლნენ. იქ ორი გვარდიული ბატალიონი იყო განლაგებული კაპ. ჩხეიძის უფროსობით. კაპიტანი ჩხეიძე არმიაში მსახურობდა. გვარდიის მთავარმა შტაბმა მთხოვა იგი გვარდიაში გვარდიის ბატალიონების მეთაურობისთვის დამენიშნა, რომლებიც ერთობლივი მოქმედებების დროს უფრო მსხვილ ერთეულებად ერთიანდებოდნენ.
ასეთი თხოვნები მათგან ყოველთვის მოდიოდა, როცა საომარი მოქმედებები იწყებოდა. ეს გასაგებიცაა. მათთან იყო საბატალიონო სისტემა; ეს ბატალიონები მათთან არც პოლკებად ერთიანდებოდნენ და არც ბრიგადებად, რაც საომარი მოქმედებების დაწყებისას მართვის იმპროვიზაციას იწვევდა. სახალხო გვარდიის მთავარი შტაბი უშუალოდ 20–25-ზე მეტ ერთეულს მართავდა. ეს ყოველგვარი მმართველობის ანომალიაა, და ცნობილი გახლდათ ყველასთვის, მაგრამ არა გვარდიის ორგანიზატორებისთვის. კაპიტანი ჩხეიძე შემდეგ მომახსენებდა, თუ როგორ მოხდა ეს მოვლენები. მან 1 ½ – 2 ასეული როკის უღელტეხილის მიმართულებით რამდენადმე წინ წასწია. ამ ასეულებმა დაუწყეს თავის მობეზრება თხოვნებით შეცვლის შესახებ. შეცვლის ეს მოთხოვნები გვარდიის ნაწილებს შორის ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ. ბოლოს კაპიტანმა ჩხეიძემ მათ შეცვლა გაუგზავნა. ეჭვი არ არის, რომ დაცვის ზომებს არ ღებულობდნენ და აი შესაცვლელებიცა და შემცვლელებიც ოსების მიერ ალყაშემორტყმული აღმოჩნდნენ. კაპიტან ჩხეიძეს უნდოდა დანარჩენი ასეულებით მაშინვე მათ დასახმარებლად წასულიყო, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ დანარჩენი ასეულების ხალხი გვარდიის შტაბს შვებულებაში ჰყავდა დათხოვნილი.
„გვარდია არასოდეს არ ერეოდა საბრძოლო მოქმედებებსა და უფროსების ძალაუფლებაში“, – ეს ფრაზა ძალზედ შეეფერება ზემოაღწერილ ფაქტს. ამრიგად, კაპ. ჩხეიძე საჭირო მომენტში ჯარების გარეშე აღმოჩნდა. ალყაშემორტყმული გვარდიელები, რა თქმა უნდა, ტყვედ იქნენ აყვანილი და ვლადიკავკაზში წაყვანილი, საიდანაც ისინი უკან მხოლოდ 1–2 თვის შემდეგ, ბოლშევიკურ აზერბაიჯანთან ზავის დადების მერე მოიყვანეს.
კაპ. ჩხეიძე ოსების ზეწოლით იძულებული შეიქნა ცხინვალი დაეცალა და მისგან რამდენიმე ვერსზე დაეხია. რამდენადაც მახსედება, ეს ივნისში იყო. ამ დროისთვის ჩვენს აღმოსავლეთ ფრონტზე ვითარება შეიცვალა. ბოლშევიკები იძულებული შეიქნენ ელისავეტპოლის აჯანყების შემდეგ თავიანთი ჯარების უმეტესი ნაწილი ჩვენი საზღვრიდან აჯანყების ჩასახშობად წაეყვანათ, აგრეთვე მათი გაგზავნისთვისაც სომხეთის წინააღმდეგ.
1920 წ. 8 მაისი (თუ 8 ივნისი? – ი. ხ.). ჩვენი მოლაპარაკებები აზერბაიჯანის წარმომადგენლებთან დასრულებული არ იყო და შეიძლებოდა მათი გაწყვეტის მოლოდინიც გვქონოდა; ბოლშევიკების მოთხოვნები თანდათანობით იზრდებოდა. ამასობაში საჭირო შეიქნა ჯარები ოსების წინააღმდეგ დაგვეძრა. უშუალო მახლობლობაში ჩვენს აღმოსავლეთ ფრონტზე მყოფი მოწინააღმდეგის შესუსტების გათვალისწინებით გაგვიჩნდა შესაძლებლობა ოსების წინააღმდეგ ჯარები სწორედ ამ ფრონტიდან დაგვეძრა. გარდა ამისა, ცხინვალთან ყველაზე უფრო სწრაფად ჯარები სწორედ აქედან შეიძლებოდა მისულიყვნენ. ჩემს წინაშე დადგა საკითხი, თუ ვინ გამეგზავნა აღმოსავლეთ ფრონტიდან, გვარდიისა თუ არმიის ნაწილები. მე ვთვლიდი და ახლაც ვთვლი, რომ ყველაზე უფრო საშიში ფრონტი ჩვენთვის აღმოსავლეთ ფრონტი გახლდათ; ბოლშევიკებს შეეძლოთ ნებისმიერ მომენტში შეეწყვიტათ მოლაპარაკებები და ომი დაწყოთ. მე რომ იქიდან არმიის ნაწილები წამომეყვანა, მაშინ ამ ფრონტის ბრძოლისუნარიანობა უფრო მნიშვნელოვნად შემცირდებოდა, ვიდრე მაშინ, თუ მე იქიდან გვარდიის ნაწილებს წამოვიყვანდი, რომლებსაც ომისთვის შეუდარებლად უფრო ნაკლები უნარი გააჩნდათ. ცხინვალის ფრონტი კი გაცილებით უფრო იოლი გახლდათ, ვინაიდან იქ მოწინააღმდეგე არაორგანიზებულ ბრბოს წარმოადგენდა. ამ მოსაზრებებმა წამახალისა რომ აღმოსავლეთის ფრონტიდან მომეხსნა არ არმია, არამედ გვარდია. აღმოსავლეთის ფრონტიდან მე წამოვიყვანე 6 ბატალიონი არტილერიით. გარდა ამისა, ამ რაზმს მივეცი ახალი უფროსი გენერალი კონიაშვილი და გადავწყვიტე ოპერაციისთვის პირადად მეხელმძღვანელა. დარწმუნებული ვიყავი, რომ ჩვენ არ შეგვეძლო წარმატებისთვის არ მიგვეღწია და რომ მიღწეული წარმატება აამაღლებს აღმოსავლეთის ფრონტზე სულ ახლახანს დაცემულ გვარდიის ზნეობრივ ძალებს და ჩაუნერგავს მათ საკუთარ თავში დაჯერებულობას.
გენ. კონიაშვილი დიდი ხნის წინ გავიცანი, ჯერ კიდევ როცა ჩვენ ახალგაზრდა ოფიცრები ვიყავით; შემდეგ ჩვენ ერთმანეთი მხედველობიდან დავკარგეთ, და მისი გვარი მე ისევ ომის დროს კავკასიის ფრონტზე არზრუმის აღების შემდეგ გავიგონე. ომის თეატრზე მასთან პირადად შეხვედრა ვერ მომიხდა. ვიცი, რომ 1915 წლის დეკემბრის ბრძოლებისთვის, ეგრეთ წოდებული აზაფქეისის პოზიციის გამო ბრძოლებისთვის, იგი ქვემეხების ხელში ჩაგდების გამო გიორგის ჯვრით იქნა დაჯილდოვებული; იგი ამ დროს სახალხო მოლაშქრეთა ერთ-ერთ რაზმს მეთაურობდა. შემდეგ მახსოვს, რომ რევოლუციის მერე ჯარისკაცებმა ბადრაგის ქვეშ აიძულეს გიორგის ჯვრის ეს მამაცი კავალერი არზრუმამდე მარშით გაევლო. შევხვდი კი მას მნიშვნელოვნად უფრო გვიან, 1918 წელს, როცა სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გახლდით; ის კი ბორჩალის მაზრაში გერმანელებთან ჩვენი ერთობლივი შეტევის დროს გვარდიას მეთაურობდა. მე მასში უნდა ვაღიარო პირადად მამაცი და უბანზე უნარიანი მეთაური, აგრეთვე ჩინებული სამწყობრო უფროსიც. შემდგომში ბოლშევიკებთან 1921 წლის კამპანიის დროს და კონსტანტინოპოლში ლტოლვილებად ჩვენი ყოფნის დროსაც მე მას უფრო ახლო გავეცანი და არ მომიწია, რომ მასში იმედი გამცრუებოდა.
ამრიგად ჯარები ცხინვალის ფრონტზე იქნენ დაძრული. ამასობაში გორიდან ადგილობრივი ადმინისტრაცია მიგზავნიდა ტელეგრამებს, რომელთა ტონიც მიჩვენებდა, რომ ადგილობრივი ადმინისტრაცია და მოსახლეობა ძლიერად იყვნენ შეშფოთებულნი. საქმე იმაშია, რომ გორის სამხრეთით ასევე ცხოვრობენ ოსები და იქაც დუღილი (брожение) იქნა შემჩნეული. იქ გაგზავნილი პირველი ჯარები შეიძლებოდა მხოლოდ 1–2 დღის შემდეგ ჩასულიყვნენ, ისე რომ არ დაველოდე ჯარებს, მე იქ გავემგზავრე, ვიცოდი რა, რომ ჩემი პირადი ჩასვლა დაამშვიდებს ხელისუფალთ და მოსახლეობასაც. გავერკვიე რა ვითარებაში, იქვე პირველი ზომებიც მივიღე: დავაყენე სადარაჯო დაცვა ოსების წინააღმდეგ, რომლებიც გორიდან სამხრეთით ცხოვრობდნენ, დავიკავე ყველა გადასასვლელი მდინარე მტკვარზე და ამით გავაცალკევე ეს ოსები ცხინვალის ოსებისგან. ყველა ეს ღონისძიება ადგილობრივი გვარდიისა და ადმინისტრაციის ძალებით იქნა აღსრულებული. ჩამოსულ ჯავშნოსან მატარებლებს დავავალე კრეისირება; შემდეგ ქალაქში გვარდიის შტაბში მივედი და გამოვუცხადე, რომ ხვალ დილიდან ჯარები მოსვლას დაიწყებენ.
შემდეგ, როგორც არ მინდოდა უკანვე თბილისში დავბრუნებულიყავი, მაინც მივიღე მიპატიჟება და იქ ადმინისტრაციისა და გვარდიის წარმომადგენლებთან და ადგილობრივ საზოგადოებრივ მოღვაწეებთან ერთად ვივახშმე. ეს მე ისევ ჩემი ჩვევის მიხედვით გავაკეთე, რომელიც უკე დიდი ხანია ჩამომიყალიბდა. მე ყოველთვის ვღებულობ ზომებს უწინარეს ყოვლისა ბრძოლის მონაწილეთა დასამშვიდებლად, ვინაიდან ისინი გახლავან უშუალო მუშაკები ბრძოლის ველზე.
მე უკვე იაპონიის ომიდან შევნიშნე, რომ არანაირ ბრძანებებს, არანაირ დირექტივებს, როგორი გენიალურიც არ უნდა ყოფილიყო ისინი, არ შეუძლიათ ისეთი ნაყოფიერი შედეგების მოცემა, როგორიც იმათ დამშვიდებას, ვინც პირადად მოწინააღმდეგის სიახლოვეში იმყოფება. სიმშვიდე ბრძოლის ველზე, რომელიც თავის თავში ყველანაირ პერიპეტიებს ინახავს, წარმატების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პირობას შეადგენს. კერძო უფროსების სიმშვიდე მომენტალურად გადაეცემა ადამიანებს და, რა თქმა უნდა, ვინც არ დაკარგავს საკუთარი თავის ფლობას უფრო სწრაფად და სწორად გაერკვევა ვითარებაში ბრძოლის ველზე. უფროსის პირად მისვლას სახიფათო ადგილებზე, და კიდევ ისეთ მომენტში, როცა იქ ვითარება რთულდება, კოლოსალური მნიშვნელობა გააჩნია. აი რატომ გამოვიმუშავე კიდეც საკუთარ თავში ჩვეულება რომ ჩავსულიყავი ჯარებში და სანგრებშიც გამოვჩენილიყავი. გარდა ამისა, ადგილმდებარეობის და, საერთოდ, ვითარების პირადად გაცნობა უზარმაზარ დახმარებას იძლევა უახლოესი და მათი შემდგომი მოქმედებებისთვის.
ოსებზე შეტევა მე გადავწყვიტე ფართო ფრონტით, მათი ორივე ფლანგის შემოვლით. ჩვენი ჯარების აღმატებულობა ამას სავსებით უშვებდა. მე მივეცი განკრგულება მოსულ ბატალიონებს და მივუთითე მათ ისეთი სახით მოეყარათ თავი, რომ ოთხი შემტევი უბანი წარმოექმნათ.
შეტევის წინა დღეს დილიდან მოვიარე მთელი ჩვენი მეწინავე დაცვა, რომელიც კაპ. ჩხეიძის რაზმს ჰქონდა დაყენებული, დავათვალიერე მოწინააღმდეგის პოზიციები და დავსახე შეტევის გეგმა. ის ჩემს მიერ რუკაზე დახაზულ გეგმას სავსებით შეესაბამებოდა. მხოლოდ გადავწყვიტე მარცხენა კოლონა ორი ბატალიონით გამეძლიერებინა. როცა ყველგან ვიმგზავრე და უკან დავბრუნდი, მე უფროსებს ჩემი ბრძანება ვუკარნახე. იქვე გავანაწილე ყველა უფროსი უბნების მიხედვით. ვითვალისწინებდი რა ისეთი შემთხვევის განმეორებას, როგორსაც წითელ ხიდზე ჰქონდა ადგილი, გადავწყვიტე, რომ თითოეულ კოლონაში ყოფილიყვნენ ესა თუ ის ზემდგომი პოლიტიკური უფროსები. მარჯვენა კოლონაში უნდა ყოფილიყვნენ ვალიკო ჯუღელი და ალექსანდრე დგებუაძე; შუა მარჯვენა კოლონაში გენ. კონიაშვილი; მარცხენა კოლონაში პოლკ. ნიკოლოზ გედევანიშვილი, ხოლო შუა მარცხენა კოლონაში კი, რომელიც ყველაზე უფრო სუსტი გახლდათ და საკუთრივ მარცხენა კოლონასთან კავშირის სამსახურს სწევდა, გადავწყვიტე თავად ვყოფილიყავი. ორივე შუა კოლონას ცხინვალის უფრო მარჯვნივ და მარცხნივ უნდა შეეტია. როცა განკარგულებებს ვაძლევდი, მე კატეგორიულად მივუთითე, რათა ჯარებს არ გაებედათ ცხინვალში შესვლა; მეშინოდა, ჯერ ერთი, ძარცვის, თავაშვებულობის, შურისძიების, რომლებსაც უეჭველად ექნებოდა ადგილი, განსაკუთრებით თუ ყურადღებას მივაქცევდით გვარდიის უდისციპლინობას, და მეორეც, საკუთარ თავში შემწოვ გავლენას ახდენს ყოველთვის ბრძოლით აღებული ქალაქი, რაც გვარდიელების შემდგომ საბრძოლო მოქმედებებზე შეიძლებოდა დამღუპველად ასახულიყო.
14 მაისი. წინასწარ იყვნენ ჩემს მიერ ამ რაიონში მივლინებული მესანგრეები გზების შეკეთებისა და კავშირის შენარჩუნებისთვის. ჯერ კიდევ ახალციხური ლაშქრობის დროს მომიხდა დავრწმუნებულიყავი მესანგრეთა სასარგებლო და ჩინებულ საქმიანობაში. აქ კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნო მათი საქმიანობა. მესანგრეთა მივლინებული რაზმები ყველგან ართმევდნენ თავს მათზე დაკისრებულ ამოცანებს. სინდის-ნამუსიანად მუშაობდნენ (Работали на совесть).
პოზიციების ჩამოვლის დროს მე ერთი უსიამოვნო რამ შემემთხვა. ცხენი მომცეს ჯიბო ყანჩელის ბატარეიდან. ცხენი კარგი იყო, მაგრამ როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ის ცუდად გახლდათ გახედნილი. თავის წინ სხვა ცხენებს ვერ იტანდა და ყალყზე შედგომას იწყებდა. მე ეს გამოცდილებით შევიტყე. სანამ ჩამოვლის დროს მე თავში ვიყავი, ყველაფერი კარგად მიდიოდა. დაბრუნებისას გვარდიის წარმომადგენლებმა ჯირითი გამართეს და წინ გადამისწრეს. და აი დაიწყო ისტორია. ცხენმა კინაღამ უნაგირიდან ჩამომაგდო. ყალყზე შედგომებს მან რამდენჯერმე მიმართა. მართალია, მასზე ამხედრებულმა მე ავტომობილამდე ვიმგზავრე, მაგრამ მარცხენა ფეხში რაღაც დამიზიანდა; მუხლის ზემოთ ძლიერ ტკიველბს ვგრძნობდი კუნთებში და სიარულიც მხოლოდ კოჭლობით შემეძლო. მომდევნო დღეს დილიდან შეტევა უნდა დაწყებულიყო.
მე მარცხენა კოლონაში გავემგზავრე, რადგანაც მანამდე იქ არ ვყოფილვარ; მინდოდა იქ პირადად ვყოფილიყავი, ორიენტაცია მიმეცა კოლონის უფროსისთვის და, რა თქმა უნდა, ჩემს იქ ყოფნას არ შეეძლო საქმისთვის ხელი შეეშალა; ვფიქრობ, რომ ზემდგომი უფროსის ყოფნა საბრძოლო უბნებზე, განსაკუთრებით ამ გარემოებებში, პირდაპირ აუცილებლობას წარმოადგენდა. იმისთვის, რათა მარცხენა კოლონაში მივსულიყავი, საჭირო იყო ჯერ რკინიგზამდე მემგზავრა, შემდეგ სოფლის გზაზე, და ბორნით მტკვარიც გადამეცურა. ასე მოვიქეცი კიდეც. უკვე საღამო დგებოდა, როცა ჩვენ მტკვარზე გადავედით. მტკვრის წინ ჩვენ მოგვიხდა ერთ მეტად ჭაობიან ადგილზე გადავსულიყავით, რომელიც მანამდე წვიმების გამო უფრო მეტად იყო გაფუჭებული. დიდხანს ვიწვალეთ, თუმცა კი საბოლოოდ გადავედით. ჩვენთან ერთად მგზავრობდა გვარდიის შტაბისა და დამფუძნებელი კრების წევრი ზაქარია გურული; იგი მარცხენა კოლონასთან უნდა ყოფილიყო. გადავცურეთ რა მტკვარი, ჩვენ სულ ექვსი ვერსიღა გვრჩებოდა. ასეთი უმნიშვნელო მანძილის მიუხედავად, ჩვენ მარცხენა კოლონაში მხოლოდ ღამის 10 საათზე მივედით. არაერთხელ ჩავეფალით ტალახში. და ერთხელ კი ისე ჩავეფალით, რომ ავტომობილის იქიდან ამოთრევა ორი წყვილი კამეჩებისა და ხარების დახმარებით მოგვიხდა. მახსოვს, რომ ბაგირები, რომლებიც ავტომობილს გამოვაბით, გაწყდა. უკვე დაბნელდა, როცა ჩვენ თავი გავართვით. ზაქარია გურული, ყოფილი უბრალო ჯარისკაცი, მეუბნებოდა, რომ იგი გაოცებულია ჩემი დაჟინებულობით, ხოლო იგი რომ ყოფილიყო ჩემს ადგილზე, მარცხენა უბანზე აღარ გაემგზავრებოდა და უკან დაბრუნდებოდა.
ამ დღეს საღამოსთვის მარცხენა კოლონას გვადიელთა ორი ბატალიონი უნდა შეერთებოდა. კოლონის ოფროსი მათი მოსვლით ძალზედ გახარებული იყო. მე კოლონის უფროსს ყველაფერზე ვესაუბრე, და შემდეგ კი ვუთხარი მას, რომ მის კოლონასთან ერთად წავა პოლკ. ნიკ. გედევანიშვილი. დავასრულე რა მთელი საქმეები, მე ჩემი ფეხის მკურნალობას შევუდექი. ექიმმა, მადლობა მას, რაღა არ გაუკეთა ჩემს ფეხს, ჩაუტარა მასაჟი, იოდი წაუსვა და შემდეგ ძლიერად გადამიხვია. მეორე დღეს მე მნიშვნელოვნად უკეთ ვგრძნობდი საკუთარ თავს.
იმაზე უწინ სანამ მოქმედებების აღწერას შევუდგებოდე, მე ცოტათი უკან უნდა დავიხიო. ოსების ეს აჯანყება მესამე თუ მეოთხე გახლდათ. ეს აჯანყებები ყოველთვის მოლაპარაკებების გზით მთავრდებოდა. ამჯერად აჯანყება უფრო მომზადებული და უფრო ვრცელიც აღმოჩნდა. „ოდელია, დელია მცხეთამდე სულ ჩვენია“ – მღეროდნენ ოსები ცხინვალის აღების შემდეგ.
სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მიიღეს გადაწყვეტილება გადაეწვათ ოსების სოფლები. მე პროტესტს ვაცხადებდი და მივუთითებდი, რომ ეს ზომები არ უნდა იქნას გამოცხადებული, რომ საბრძოლო მოქმედებების დროს მის გარეშეც ბევრი ხანძარი ხდება და ეს ხანძრები ძახილისა და ჩიჩინის გარეშეც მოხდება. გადაწყვიტეს არ გადაეწვათ, მაგრამ გვარდიის შტაბმა გამოუცხადა თავის ბატალიონებს (ოსური სოფლების) გადაწვა. მე ჩემი მხრივ გადავწყვიტე ცხინვალი გადამერჩინა და წინდახედულად მივუთითე ჯარებს მიმართულებები ცხინვალის გვერდის ავლით. შეტევის დღეს ავტომობილით მაცხენა შუა საბრძოლო უბანზე გავემგზავრე და, როცა იქამდე მივაღწიე, მინდორზე ამ ბატალიონის შეტევის ზოლში ფეხით წავედი. მე მაცილებდა კაპ. ბერელაშვილი, რომელიც ყოველთვის თან მახლდა, ძალზედ კარგი ოფიცერი. მე მინდვრის ტალახში წვალებით და კოჭლობით მივდიოდი. ავტომობილი კი მორიგ ჭანჭრობში ჩაეფლო. გორიდან გორაზე გადავდიოდი, მთელ ბრძოლის ველს უბრალოდ თვალით ვხედავდი. ხანძრები, რომლებიც თანდათანობით ჩრდილოეთის მიმართულებით ენთებოდა, შეტევის წარმატებულობაზე მიმითითებდა. წარმატების სიიოლემ ჩემს მოლოდინებს გადააჭარბა. შეტევის მთელი დროის მანძილზე არაუმეტეს 8–10 ადამიანისა მოკლულებით და დაჭრილებით. ოსები პირველივე გასროლების შემდეგ გარბოდნენ. მივყვებოდი რა კვალში მარცხენა შუა საბრძოლო უბანს, მე ქ. ცხინვალს გავუთანაბრდი. იქ სრული სიჩუმე იყო გამეფებული. ჯარები მის შორიახლოს გადიოდნენ და მთელ ფრონტზე ისმოდა გასროლების ტკაცანი, რომელსაც არტილერიის ქუხილი წყვეტდა. ჩემი მსვლელობის დროს მეზობელი სოფლების გლეხები შემომიერთდნენ; ისინი ოსების თავაშვებულობაზე მიყვებოდნენ. ამ დროს შევნიშნე, რომ ჩვენი მიმართულებით ვიღაც მოჰყავდათ. ორ გვარდიელს ერთი ოსი მოჰყავდა, რომელიც ტყვედ აეყვანათ. როცა ის ჩვენთან მოიყვანეს, დავინახე, რომ მას ჩვენი ფორმა ეცვა. მე მას გამოკითხვა დავუწყე. გამოირკვა, რომ იგი სამხედრო სკოლის მე-3 ასეულის ჯარისკაცი გახლდათ, რომლის უფროსიც მე მთავარსარდლად დანიშვნამდე ვიყავი. იგი მარწმუნებდა, რომ შვებულებაში იყო და რომ 2–3 თვის წინ მოვიდნენ ვიღაც ადამიანები ქედის ჩრდილოეთ მხრიდან და ის ძალით ვლადიკავკაზში წაიყვანეს. მე მას გვარი ვკითხე. გვარის მიხედვით გავიხსენე, რომ ასეთი ნამდვილად შედგებოდა ჩვენთან უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონში; მე კი იგი გავიხსენე, ვინაიდან დავიმახსოვრე, თუ ერთხელ როგორ მთხოვდა პირადად შვებულებებისთვის შეუფერებლ დროს 3 დღით შვებულებაში გამეშვა. მე გავუშვი და მართლაც იგი სამი დღის შემდეგ დაბრუნდა. მას ცოლი უნდა ეთხოვა თუ ახალგაზრდა ცოლი გადმოეყვანა. როცა მას ვესაუბრებოდი, შევნიშნე, რომ იგი ვერ მცნობდა, უფრო სწორად, თავს ისე იჭერდა, თითქოს ვერ მცნობდა. მე მას ვკითხე, მცნობს თუ ვერა. მან შემომხედა, შეიშმუშნა და ჩემი გვარი დამისახელა. მე იგი ზურგში გავგზვნე.
მე ცხინვალის თავზე აღმართულ გორაზე ვიდექი და ბრძოლას ვაკვირდებოდი. სურვილი გამიჩნდა ცხინვალში შევსულიყავი, სადაც ყველაფერი, როგორც ჩანდა, მშვიდად იყო; შეიძლებოდა მევარაუდა, რომ ოსები იქიდან უკვე გაიქცნენ. იქ რომ დარწმუნებისთვის კაპ. ბერელაშვილი გამეგზავნა, ხოლო თვითონ დავრჩენილიყავი და მელოდა, ამის უფლებას წმინდა სამხედრო ეთიკა არ მაძლევდა. მე გადავწყვიტე იქ პირადად წავსულიყავი. და აი მე კაპ. ბერელაშვილთან ერთად გორიდან ჩამოვედი და ცხინვალში შევედი. ამ ქალაქში ადრე არასოდეს ვყოფილვარ. თავიდან ჩვენ ბაღებით მივდიოდით და, ბოლოს, მის ცენტრალურ ნაწილში შევედით. ზუსტად რომ დროულად შევედით. იქ შესვლაზე ჩემი აკრძალვის მიუხედავად, იქ უკვე იყვნენ გვარდიელები, რომლებიც სავაჭრო დუქნების ძარცვას შეუდგნენ. ჩემი მოსვლა დროული აღმოჩნდა და ძარცვა მე პირადად გავაჩერე. გვარდიელები ერთ-ერთი ბატალიონის მზვერავები აღმოჩნდნენ. მე ამ რაზმის უფროსი ვიპოვნე და ვუბრძანე დაუყოვნებლივ შეეკრიბა რაზმი და უმსგავსოებანიც შეეწყვიტა. მე გზაჯვარედინზე ვიდექი. რაღაც დროის შემდეგ – ვხედავ, შემოდის გენ. კონიაშვილი თავის შტაბთან ერთად. მე მას დავუდასტურე ჩემი ბრძანება, რომელიც მზვერავთა რაზმის ზემოხსენებულ უფროსს მივეცი. იგი მაშინვე განკურგულებების გასაცემად წავიდა. შემდეგ მან მომახსენა ვითარება, რომლიდანაც გამოირკვა, რომ მოწინააღმნდეგე მთელ ფრონტზე დაჩქარებით მიდის. კიდევ რაღაც დროის შემდეგ მოვიდნენ ვალიკო ჯუღელი და ალექსანდრე დებუაძე. ჩვენ ერთ სახლში შევედით; მე რუკა გავშალე და გენ. კონიაშვილს შემდგომი მითითებების მიცემა დავუწყე, რომელიც ახლა მთელი რაზმის უფროსობას უნდა შესდგომოდა. წარმატების, და თანაც ასეთი იოლი წარმატების შედეგად, მე ამ რაზმში ჩემს ყოფნას უკვე ზედმეტად ვთვლიდი. თუმცა კი იგი გავაფრთხილე, რომ შემდეგ დღეს დილით მასთან მივიდოდი. ჩვენი საუბრის დროს გვარდიის შტაბის წევრებიც იქ იყვნენ. ალექსანდრე დგებუაძე წინა ღამით ძალზედ უკმაყოფილო გახლდათ. ჩემი მითითებების თანახმად, მარჯვენა კოლონას, რომელთანაც იგი იმყოფებოდა, მდინარე ლიახვის მარცხენა ნაპირით უნდა შეეტია, და შემდეგ, როცა დასახულ პუნქტთან მივიდოდა, მარჯვენა ნაპირზე უნდა გადასულიყო. მდინარე წვიმებისგან ადიდებული გახლდათ და ისინი მასში გასვლისას გვარიანად დასველდნენ. ეს მიმართულება მოწინააღმდეგის განლაგების ფლანგზე გადიოდა. ჯერ კიდევ როცა ლიახვის მარცხენა ნაპირით უტევდა, ეს კოლონა ოსებს შეხვდა, ისინი სწრაფად გააქცია, ერთი ასეული მათი დევნისთვის დატოვა, ხოლო თავად, მითითების თანახმად, მეორე ნაპირზე გადმოვიდა. როცა მითითებებს ვიძლეოდი, ალექსანდრე დგებუაძემ ჩარევა დაიწყო და, დაუბრუნდა რა ძველს, მან თქვა, რომ ამაოდ უტევდნენ ისინი მარცხენა ნაპირით და ადიდებული მდინარის გადმოლახვისას მხოლოდ დიდი სიძნელეები გადაიტანეს, რომ უმჯობესი იყო სულ თავიდანვე მარჯვენა ნაპირით შეეტიათ. აკრიტიკებდა რა ჩემს წინასწარ მითითებებს, მან გამოიყენა გამოთქმა: „ჩვენთან კი რაღაც ჭკუაზე ვერ არიან“ ("У нас ум за разум заходит"). და როგორია თქვენს დაქვემდებარებაში გყავდეთ ასეთი ხელქვეითები. მთელი საქმე იმაში იყო, რომ, მდინარეზე გადმოსვლისას ისინი დასველდნენ, და ეს ივნისის თვეში. მე მკვეთრი ტონით ვუპასუხე, რომ თუ ისინი მარჯვენა ნაპირით შეუტევდნენ, მაშინ იმ ოსებს, რომლებსაც ისინი მარცხენა ნაპირზე შეხვდნენ, შეეძლოთ მათთვის ფლანგში დაერტყათ და მაშინ ის, ალბათ, ნამდვილად გაიგებდა, რომ სწორედ ისე უნდა შეეტიათ, როგორც მე მივუთითებდი; რომ რათა აკრიტიკო სამხედრო განკარგულებები, საჭიროა გესმოდეს ისინი და იცოდე სამხედრო საქმე. ვალიკო ჯუღელი ჩაგვერია და დაწყებული ინციდენტი მიაჩუმათა.
15 მაისი. მოვრჩი რა საქმეებს, ავტომობილით გორში გავემგზავრე; მე კაპ. ბერელაშვილი მაცილებდა. მშვიდად ვმგზავრობდით ნაცნობ გზაზე, სადაც უკვე არაერთხელ მემგზავრა. სოფელ ტყვიავში შევედით. სოფელი ბაღებით იყო გარშემორტყმული და საჭირო იყო მაღალ წნულებსა და ღობეებს შორის ვიწრო გასასვლელში ერთნახევარი ვერსი გაგევლო, სანამ სოფლამდე მიაღწევდი. ჩვენ სოფლის სახლებიდან 150 ნაბიჯზე ვიმყოფებოდით, როცა ხალხის ბრბო დავინახეთ, რომელიც სოფლიდან გზაზე ყვირილით მორბოდა. ამავდროულად იმავე მხრიდან გასროლებიც ისმოდა. მე ავტომობილი გავაჩერე და მეწინავეებს ვკითხე, რომელთა რიცხვშიც იყვნენ ქალებიც ჩვილი ბავშვებით ხელში. მხოლოდ აქ გავარჩიე ყვირილები: „ოსები, ოსები“. მე მათ სროლის ხმის ქვეშ გამოკითხვა დავუწყე: „რაშია საქმე?“ მათ მიპასუხეს, რომ ახლა მათ თავს დაესხნენ ოსები, რომ ისინი ბევრნი უნდა იყვნენ და ამიტომ გამორბიან მათგან. გასროლების ხმა, რომელიც სულ ახლოს ისმოდა, თითქოსდა მათ სიტყვებს ადასტურებდა. მაღალი ღობეები დანახვის საშუალებას არ გვაძლევდა, მაგრამ გასროლები არაუმეტეს 100–200 ნაბიჯის იქიდან ისმოდა. მე ავტომობილიდან გადმოვედი და ვუბრძნე ავტომობილი მოებრუნებინათ. გზა ვიწრო გახლდათ და ავტომობილს მაშინვე მობრუნება არ შეეძლო; მან წინ და უკან დაიწყო მანევრირება. კაპ. ბერელაშვილს, აიღო რა ხელში კარაბინი, რომელსაც არასოდეს იშორებდა, უნდოდა გასროლების მიმართულებით წასულიყო. ეს უმიზნო გახლდათ და მე ვუბრძანე მას ჩემთან დარჩენილიყო. ამასობაში ავტომობილს მობრუნება არაფრით არ შეეძლო. როგორც ყოველთვის ასეთ შემთხვევებში, ძრავი გაჩერდა. მძღოლის თანაშემწეს მისი დაქოქვა არაფრით არ შეეძლო, ხოლო მძღოლს კი ავტომობილიდან გადმოხტომა უნდოდა. მე შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ იგი გაქცევას აპირებდა. მე ის დავამშვიდე. „მშვიდად“, – ვუთხარი მას, – „თქვენი საქმე გააკეთეთ“. ძრავი ამუშავდა; ჩვენ მანქანა მოვაბრუნეთ, მე ავტომობილში ჩვილი ბავშვით ხელში ქალი და მოხუცი ჩავისვი, და გაგრძელებული გასროლების ხმის ქვეშ ჩვენ გზას გავუდექით. როცა ნახევარი ვერსი გამოვიარეთ, შემხვდა ავტომობილი გვარდიის წევრებით, შევაჩერე ჩემი მანქანა და ვუთხარი მათ, რომ სოფელ ტყვიავს ოსები დაეცნენ. მე გზა განვაგრძე; გვარდიელთა ავტომობილი უკუ სვლით მომყვებოდა. როცა სოფლიდან გამოვედი, ახლა მეორე სოფელთან მივედი, რომელიც ტყვიავიდან ერთ ვერსზე იმყოფებოდა, და სადაც გვარიელების საგუშაგო გახლდათ, იქვე იყო მათი აღალიც. მე უფროსს ვუბრძანე თავისი ხალხი გამოეყვანა, ვისაც შაშხანები ჰქონდა, და სოფლის განაპირა მხარე დაეკავებინათ; ამასთან ერთად გავაფრთხილე, რომ ახლა ცხინვალიდან ჯარების რაზმს გამოვუგზავნი. ჩავჯექი რა მანქანაში, ცხინვალისკენ გავემართე. როცა იქ მივედი, მაშინვე სატვირთო ავტომობილებით იქ ასეულები გავგზავნე; ჯიბო ყანჩელის არტილერიას ვუბრძანე ქალაქის გარეთ გასულიყო და ყოველი შემთხვევისთვის პოზიცია დაეკავებინა. სატვირთო ავტომობილებით წასული გვარდიელების კვალდაკვალ მსუბუქი ავტომობილით იქვე გაემგზავრა ვ. ჯუღელიც, და ავტომობილიში მან თან ტყვიამფრქვევები წაიღო.
შემდეგ გორს ტელეფონით დავუკავშირდი და ვიკითხე, ყველაფერი წესრიგშია იქ თუ არა. იქ ყველაფერი მშვიდად იყო. გორის გვარდიის შტაბის წევრს ვუბრძანე მეჯვრისხევს დაკავშირებოდა და გამოერკვია, იქ ყველაფერი მშვიდად არის თუ არა. რაღაც დროის შემდეგ გორიდან შემატყობინეს ცნობები, რომლებიც მიმითითებდა, რომ ის, რაც ტყვიავში მოხდა, ცრუ განგაში გახლდათ. აღმოჩნდა, რომ გორის გვარდიის შტაბმა ცხენოსანი სადაზვერვო რაზმი გაგზავნა მეჯვრისხევიდან მთების გაყოლებით ადგილობრივ ოსებზე მეთვალყურეობის მიზნით. ამ რაზმის წევრებს ცხვრის ტყავის ყავისფერი ფაფახები ეხურათ, ისეთივე, როგორსაც ოსები ატარებენ. როდესაც ისინი, როგორც ვიხსენებ, სოფელ პატარძეულს უახლოვდებოდნენ, მაშინ სოფლის მცხოვრებმა ქართველებმა ისინი ოსებად მიიჩნიეს და სოფელ ტყვიავისკენ გამოიქცნენ, სადაც შექმნეს კიდეც განგაში მოსახლეობაში. ამ რაზმის ქართულ ენაზე შეძახილებისა მცხოვრებლებს არ სჯეროდათ, ვინაიდან ყველა ოსი ლაპარაკობს ქართულად. რაც შეეხება გასროლებს, როგორც ტყვიავის გავლით უკან დაბრუნებისას გავარკვიე, ეს მილიციელები ისროდნენ ჰაერში. ისინი ამბობდნენ, რომ სროლა ადგილობრივ მცხოვრებთა გამხნევებისა და დამშვიდების მიზნით დაიწყეს. მე ისინი გამოვლანძღე და ვუთხარი, რომ მათ სწორედ საწინააღმდეგო შედეგებს მიაღწიეს და რომ საჭიროა ყოველთვის ესროდე მოწინააღმდეგეს, და არა ჰაერში.
გორიდან მიღებული ცნობების სრული დადასტურებისთვის სწორედ ამ დროს გენ. კონიაშვილის შტაბს, სადაც მე ვიმყოფებოდი, გორიდან ჩამოსული სატვირთო ავტომობილი მოუახლოვდა და მძღოლმა მოგვახსენა, რომ მან ტყვიავზე გამოიარა და ოსები იქ არ არიან, მაგრამ რომ იქ მართლაც იყო განგაში. მე გორში გავემგზავრე. გზაზე მომიხდა ყველა სოფელში გავჩერებულიყავი და ადგილობრივი მცხოვრებნი დამემშვიდებინა, რომლებიც ღელავდნენ და გზაზე ბრბოებად იდგნენ. აღმოჩნდა, რომ ოსების თავდასხმის შესახებ ცნობა გორშიც სწრაფად გავრცელდა, სადაც მე უკვე ღამით ჩავედი, გარეუბანში ბრბო იდგა. მე ისინიც დავამშვიდე.
მთელი ამ ისტორიით მე თავს დარცხვენილად ვგრძნობდი. მართალია, არანაირი პანიკა არ შექმნილა; მაგრამ ვითარება ისე ჩამოყალიბდა, რომ არ შეიძლებოდა მცხოვრებთა გამოქცეული ბრბოსთვის არ დაგეჯერებინა, რომლებიც პანიკით შეპყრობილები ბავშვებით გამორბოდნენ და ჩემს ავტომობილში მოძვრებოდნენ. მახსოვს, როცა წამოყვანილ ქალებთან ერთად ავტომობილით ვბრუნდებოდი, მე ძნელად შემეძლო წარმომედგინა, რომ ოსებს შეეძლოთ ასეთი გაბედული, სწორი და გადამწყვეტი მანევრი შეესრულებიათ. დარტყმა ჩვენს ზურგში იყო მომართული. მეორეს მხრივ, მოწინააღმდეგის სისუსტე ფრონტზე, სადაც იგი სწრაფად ქრებოდა და სადაც ბრძოლის პირველ დღეს ჩვენ სულ 3–4 ადამიანი დავკარგეთ, და ოსებით დასახლებული მეჯვრისხევის რაიონის შედარებით სიახლოვეც ასეთი მანევრის შესაძლებლობას უშვებდა. მაგრამ მსგავსი მანევრი ოსების ხელმძღვანელთა შესაძლებლობებს აღმატებოდა; ძნელად თუ ექნებოდათ ამ პიროვნებებს ასეთი უნარი, გაგება და საომარ მოქმედებებში გაბედულება. უნდა ვთქვა, მე პირადად რომ არ აღმოვჩენილიყავი ტყვიავში აღწერილ ვითარებაში, არავის დავუჯერებდი, რომ ოსები ტყვიავს თავზე დაესხნენ. მახსოვს, რომ ტყვიავში ჩემი პირველი აზრი იყო სირცხვილი ოსების ხელში ჩავარდნის გამო; მართლაც, მთავარსარდალი 10–12 ვერსზე თავისი ჯარების ზურგში ოსებს უვარდება ხელში: განა არ შეგრცხვება ამის გამო? რა თქმა უნდა, დიდი შეცდომაა მთავარსარდლის მხრიდან საომარ მოქმედებათა რაიონში ბადრაგის გარეშე აქეთ-იქით მგზავრობა. ეს სწორია; მაგრამ მეორეს მხრივ, ბადრაგი იწვევს ხარჯს და, რაც მთავარია, შესაძლოა ხშირად ხელსაც უშლიდეს მთავარსარდალს გადაადგილებათა სისწრაფის აზრით, რომლებიც (სწრაფი გადაადგილებები), ჩემი აზრით, ამდენად დაბეჯითებით არის აუცილებელი ომის წარმოების შექმნილ პირობებში, სადაც მთავარსარდლის პირადი ყოფნა და ხელმძღვანელობა აუცილებელი გახლავთ.
* * *
ახლა რამდენადმე უკან დავბრუნდები და რამდენიმე სცენას აღვწერ, რომელთა მოწმეც ვიყავი ცხინვალში და რომლებიც მეტად დამახასიათებელია გვარდიული ორგანიზაციისათვის. როცა ცხინვალში ვიყავი და გენ. კონიაშვილთან და მის შტაბის უფროს პოლკ. ნარეკელაძესთან მომავალ მოქმედებებზე ვმსჯელობდი, ჩვენ მოგვახსენეს, რომ აქვე ამ სახლის მახლობლად შესახვევში ოსების ორი გვამი იპოვნეს, რომლებიც უცნობია ვინ დახოცა. ისინი ტყვიებით იყვნენ მოკლულნი. შემდეგ, როცა მანქანით შტაბის წევრები ვ. ჯუღელი და ა. დგებუაძე მოგვადგნენ და ჩვენ კი ოთახში ვიმყოფებოდით, აქვე სახლის ახლოს გასროლების ხმა გაისმა. გარეთ გავარდნენ, რათა ენახათ, თუ რაში იყო საქმე. მე არ გავსულვარ, ვინაიდან წინასწარ ვიცოდი, რომ გვარდიელები თვითნებობდნენ. შემდეგ რაღაც ხმაურისა და ყვირილის მერე ყველანი უკან დაბრუნდნენ. აღმოჩნდა, რომ მართლაც გვარდიელები მძვინვარებდნენ. მე იქვე გადმომცეს შემთხვევა, რომელიც სულ იმ წუთებში მოხდა. როცა ვ. ჯუღელი ქუჩაში გავიდა, იმ მომენტში მას დახმარების შესახებ თხოვნით ერთი ადგილობრივ მცხოვრები ოსი მივარდა. მისი მოკვლა უნდოდათ, და იგი, ეძებდა რა გადარჩენას, ჯუღელთან მივარდა და მას მოეხვია. მაგრამ გასროლა გაისმა და ოსი ჯუღელის ხელებში იქნა მოკლული, ამასთან მსროლელმა გვარდიელმა უკანასკნელს ბოდიში მოუხადა და უთხრა: „მაპატიე, ვალიკო, კინაღამ შენ არ დაგჭერი“. ეს სურათი გვიჩვენებს, თუ როგორი გახლდათ ის ზნე-ჩვეულებანი, ადათები და ურთიერთობები, რომლებიც გვარდიაში იყო დამყარებული. უკვე დიდი დროის შემდეგ მე გადმომცეს, რომ იქ მოხდა ინციდენტი, რომელშიც ერთ-ერთი გვარდიელი შაშხანით ჯუღელს ემუქრებოდა, რომელსაც სურდა ამ გვარდიელის თავაშვებულობას წინ აღსდგომოდა. მეეჭვება, რომ ეს გვარდიელები დაესაჯათ. და ასეთი ორგანიზაციით ოცნებობდნენ ომის წარმოებას; ასეთი ორგანიზაციით იმდოვნებდნენ გამარჯვებას. უკიდურეს გაოცებამდე გაუგებარია, როგორ შეიძლება საკუთარ თავში ასეთი გატაცებების დაშვება, როგორ შეიძლება წარმოიდგენდნენ, რომ ისეთი ორგანიზაცია, როგორიც გვარდიაა, თავისი ამდენად დამღუპველი ადათებითა და ზნე-ჩვეულებებით შეიძლება მრისხანე იყოს მტრისთვის და მარგებელი სამშობლოსათვის. ასეთი გატაცებები მხოლოდ რყვნიდა არმიას, მხოლოდ რყვნიდა ერს. „ნუთუ ამას ვერ ხედავდით“, – მკითხავთ. „ვხედავდით“, – გიპასუხებთ, – „მაგრამ თვალებს ვხუჭავდით, გვარდიის შეხებისა გვეშინოდა. ის სახელმწიფოში დომინირებდა“. გვარდია გახლდათ დაწესებულება, რომლის ხელშიც იმყოფებოდა ფაქტიური ძალაუფლება სახელმწიფოში.
მეორე დღეს მე ისევ რაზმში მივედი. ის ცხინვალის ჩრდილოეთით ვიხილე ხეობაში, სადაც სალაშქრო კოლონად იყო მოყობილი; რაზმი არ მოძრაობდა. მე ავტომობილით კოლონის თავში გავედი. ავტომობილიდან გადმოვედი და ვიკითხე, თუ რაში იყო საქმე, რატომ არ მოძრაობდნენ. ავანგარდის უფროსმა მომახსენა, რომ უახლოეს სიმაღლეზე ოსები არიან, რომ გამოძახებულია არტილერია, და რომ წინ დაზვერვა და შემოვლითი კოლონაა გაგზავნილი. ეს სიმაღლე 800–1000 ნაბიჯზე უფრო შორს არ ყოფილა. ჩვენ კოლონის თავში სრულიად ღიად ვიდექით, აქვე იდგნენ ზარბაზნებიც. „იქ ახლა არავინ არ არის“, – ვუპასუხე, – „ოსები სულელები ხომ არ არიან; დიდი ხანია უკვე ცეცხლს გაუხსნიდნენ ისეთ გემრიელ მიზანს, რომელსაც ჩვენ წარმოვადგენთ, და ისიც ასეთ ახლო მანძილზე. წინ ჯაჭვში გაიშალეთ და ნახავთ, რომ იქ არავინაა“. როგორც მოსალოდნელი იყო, იქ არავინ აღმოჩნდა და კოლონამ გზა დაუბრკოლებლად გააგრძელა.
მე თბილისში დავბრუნდი. 1–2 დღის შემდეგ ჩვენმა ჯარებმა როკის უღელტეხილი დაიკავეს, ჩვენი სასაზღვრო პუნქტი ბოლშევიკურ რუსეთთან. ამ ოპერაციასთან ერთდროულად გაჩაღებულ იქნა ოპერაციები ონის მიმართულებაზეც, სადაც მოქმედებდა ერთი გვარდიული ბატალიონი არტილერიით, პოლკ. ინწკირველის უფროსობით.
როცა ოსებმა ცხინვალი დაიკავეს, ისინი ონის რაზმის წინააღმდეგაც გამოჩნდნენ. იქიდან რაზმის გაძლიერებაზე ყველა თხოვნის მიუხედავად, მე ეს არ გამიკეთებია. წინასწარ განვჭვრიტე, რომ ცხინვალის მიმართულებაზე წარმატება გავლენას იქონიებს იმ ოსებზეც, რომლებიც ონის მიმართულებით შემოიჭრნენ. არ შეიძლება ყველგან იყო ძლიერი. სურვილს რომ ყველგან ძლიერი იყო საპირისპირო მოვლენამდე მივყავართ: ყველგან იქნები სუსტი. მე მოქმედებები ცხინვალის მიმართულებაზე განვავითარე და მტერმა ონის რაზმის წინაშეც მაშინვე დათმო.
ამრიგად, აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტზე ჩვენი საომარი მოქმედებები წარმატებით დაგვირგვინდა და ეს საზღვრები ჩვენში მეტ-ნაკლებად უზრუნველყოფილი შეიქნა.
თ ა ვ ი XVII
აჭარის საზღვარზე. – ბათუმის დაკავება
აჭარის საზღვარზე
ახლა ჩვენ გვიხდებოდა ბათუმის საკითხის გადაწყვეტა. ამ საკითხის გადაწყვეტა სამხედრო თვალსაზრისით მეტად და მეტად ძნელი გახლდათ. მე ჯერ კიდევ კავკასიის ფრონტზე ომის მიხედვით მახსოვს, რომ აჭარელთა აჯანყების შემდეგ, რომელებიც თურქების მიერ იყვნენ წაქეზებულნი, გენერალ ლიახოვს, რომელიც ამ აჯანყებას აწყნარებდა და თურქეთის საზღვრებში შევიდა, 42 ბატალიონიდან მოუხდა აჭარელთა მორჩილებაში შენარჩუნებისთვის 18 ბატალიონი ბათუმის ოლქის ფარგლებში დაეტოვებინა. ეს ნიშნავდა 15 ათას ხიშტს და ეს იყვნენ ჯარები მტკიცედ დამყარებული დისციპლინით. ჩვენთვის ეს ამოცანა განსაკუთრებით ძნელი გახლდათ და მისთვის რაც შეიძლებოდა უფრო წინდახედულად უნდა მოვმზადებულიყავით. ვითარება სამი გარემოებით რთულდებოდა: 1) თურქეთის გავლენით, 2) ინგლისური საოკუპაციო ხელისუფლების გავლენით და 3) სასულიერო წოდებისა და ბეგების გავლენით, რომლებიც ჩვენი საშინაო პოლიტიკის დემოკრატიულ და სოციალისტურ მიმართულებას არ თანაუგრძნობდნენ; და რომლისკენ სულაც არ იხრებოდა აჭარელი ხალხი თავისი მუსლიმანური მსოფლმხედველობით. ასე თუ ისე, ვითარება რთული გახლდათ. ამასობაში, ნათელი იყო, რომ ყველა მაშინდელი საკითხის ერთდროულად გადაწყვეტის ძალები ჩვენ არ გაგვაჩნდა. სამ ფრონტზე ერთად ომი ჩვენ არ შეგვეძლო. არმიის ნელმა მობილიზაციამ და აღმოსავლეთის ფრონტზე მოწინააღმდეგის ძალების სისუსტემ საშუალება მომცეს საკითხი ამ ფრონტზე თითქმის მხოლოდ გვარდიის ძალებით გადამეჭრა. მხოლოდ წითელი ხიდისკენ მათი გამოქცევის შემდეგ მომიხდა აღმოსავლეთის ფრონტზე არმიის ნაწილებისთვისაც თავი მომეყარა. ზავის დადებამ აზერბაიჯანთან, რომელსაც ჩვენ ოფიციალურად ვეომებოდით, და რაც მთავარია, ამ ფრონტზე მოწინააღმდეგის სისუსტემ საშუალება მომცეს ეს ფრონტი მნიშვნელოვან წილად შემესუსტებინა და იქიდან ჯარები წამომეყვანა, რათა ნაწილობრივ ცხინვალის მიმართულებისთვის გამომეყენებინა, და ნაწილობრივ კი აჭარის საზღვრის გაყოლებაზე ჯარების თავმოყრისთვის, სადაც ვითარება ისეთი რჩებოდა, რომ საომარი მოქმედებების დაწყებას მოითხოვდა. ასეთი რთული და, შეიძლება ითქვას, მრისხანე მოსალოდნელი ვითარების მიუხედავად, რომელიც უახლოეს მომავალში ჩვენი ძალების სრულ დაძაბვას მოითხოვდა, გვარდიის შტაბმა ცხინვალის ოპერაციის შემდეგ თხოვნით მომმართა რომ გვარდია სახლებში გამეშვა.
აქ მინდა აღვნიშნო ერთი გარემოება. არმიაცა და გვარდიაც მაისის თვიდან მობილიზებული იყვნენ. არმიის ნაწილები ლაგოდეხის რაიონში, ფოილოს მიმართულებაზე, სადახლოსთან, გოდერძის უღელტეხილის პირისპირ, არტანუჯში და გაგრის მიმართულებაზე იყვნენ განლაგებული. ეს ნაწილები უცვლელად იდგნენ თავიანთ პოსტებზე და, რა თქმა უნდა, შეცვლას არ ითხოვდნენ. ჩვენ არ გვყავდა იმდენი ჯარები, რომ შეგვძლებოდა ისეთი ფუფუნება დაგვეშვა, როგორიც ნაწილების შეცვლაა. ასე არ ხდებოდა გვარდიაში. გვარდიის შტაბისგან ყოველთვის მოდიოდა თხოვნები ანუ, უფრო სწორად, მოთხოვნები თხოვნის ფორმით. ფრონტზე ნამყოფი ნაწილების შეცვლა მათთან ფესვგადგმულ წეს-ჩვეულებად, პირდაპირ კანონად იქცა. ამის მოტივირებას ისინი იმით ახდენდნენ, რომ ჩემი მოთხოვნით ერთ დღეში შეკრებენ თავიანთ ნაწილებს; მართალია, დაკომპლექტების ტერიტორიულობა საშუალებას გვაძლევდა აჭარის საზღვრებზე მათთვის დიდი რაოდენობით ერთბაშად თავი მოგვეყარა, ვინაიდან მარტო იმერეთი, ახალციხისა და ბათუმის დაფარული ბატალიონის ჩათვლით, მათი ბატალიონების საერთო რიცხვის ნახევარს იძლეოდა. უნდა აღვნიშნო უკანასკნელი ბატალიონის ორგანიზაცია. ბათუმში, შეიძლება ითქვას, ინგლისელ ხელისუფალთა თვალწინ გვარდიის შტაბმა შეძლო საიდუმლოდ მოეხდინა გვარდიელთა ბატალიონის ორგანიზება, რომელმაც რამდენიმე საათის შემდეგ შეძლო უეცრად დაბადებულიყო და თავად ბათუმში 500-600 ხიშტის რაოდენობით გამოჩენილიყო. შემდგომში ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორი გენერალი კუკოლისი გაოცებული და განცვიფრებული იყო იმისგან, თუ როგორ დაიფარა ეს მისი საიდუმლო პოლიციის თვლთაგან.
დაჟინებული ყოველდღიური თხოვნები ამა თუ იმ ბატალიონის გაშვებაზე, სრული სიწყნარე აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტებზე და ბათუმის ოლქთან ურთიერთობების გაურკვევლობა საშუალებას მაძლევდა მათი თხოვნებისთვის დამეთმო და ბათუმში მშვიდობიანი შესვლის მომენტში გვარდიის თითქმის ყველა ბატალიონი გაშვებული აღმოჩნდა.
* * *
ახლა შევეხები ბათუმის საკითხს. ჩვენი ჯარები ჯერ კიდევ თებერვალში შევიდნენ ბათუმის ოლქის ფარგლებში და არტანუჯი და ხულო ეკავათ. რითი იყო ეს გამოწვეული, ინგლისურ ხელისუფლებასთან როგორმა წინასწარმა მოლაპარაკებებმა მიგვიყვანეს ბათუმის ოლქის ნაწილობრივ ოკუპაციამდე, ჩემთვის ცნობილი არ იყო. ვიცი, რომ ჯერ კიდევ ზამთარში აჭარის ჩრდილოეთ საზღვარზე ნატანები–ოზურგეთის რაიონში თავმოყრილი იყო ჯარები გენ. იოსებ გედევანიშვილის უფროსობით, რომლებიც ოლქის ფარგლებში ძალით უნდა შესულიყვნენ. თითქოს, ასეთი ბრძანება გაცემულიც კი იყო, მაგრამ ჩემთვის უცნობი მიზეზებით ის მოქმედებაში მოყვანილი არ ყოფილა. როგორც ჩანს, ინგლისელებმა ამის უფლება არ მისცეს. მთავარსარდლად ჩემი დანიშვნის მომენტისთვის იქ საზღვარზე 1-ლი პოლკის 1 ბატალიონი იდგა. აჭარის მოსახლეობა უმეტესი მასით ჩვენ მტრულად გვეკიდებოდა, განსაკუთრებით მისი ჩრდილოეთ ნაწილი. ამ მტრულ დამოკიდებულებას აქეზებდნენ თურქი ემისრები, სასულიერო წოდება და ბეგების უმეტესი ნაწილი, აგრეთვე ინგლისელი ხელისუფალნიც, რომლებმაც აჭარის ჯარების მთავარსარდლად ვიღაც ქისქინ-ზადე კიდეც დანიშნეს. ასეთმა მტრობამ ოზურგეთიდან სამხრეთ რაიონსა და ხულოში შეიარაღებული ძალით შეტაკებებამდეც კი მიგვიყვანა. პირველ მიმართულებაზე საბრძოლო მოქმედებები მხოლოდ ორმხრივი სროლით შემოფარგლა და რამდენიმე ათეული აჭარელი ხელში ტყვედ ჩაგვივარდა. მაგრამ ინგლისელების ზეწოლით, რომლებიც მოითხოვდნენ, რომ მათ მიერ მითითებულ ხაზზე არ გადავსულიყავით, საბრძოლო მოქმედებები შეწყვეტილ იქნა; ხოლო რადგანაც ამ დროს აღმოსავლეთის ფრონტზე გვარდია პანიკამ მოიცვა, მოგვიხდა პირველი პოლკი აღმოსავლეთის ფრონტზე სადახლოს რაიონში გადაგვეყვანა. ხულოს მიმართულებაზე საბრძოლო მოქმედებები ჩვენთვის სრულიად უიღბლოდ განვითარდა. ხულოში 10-ეპოლკის ვადიანი სამსახურის ახალგაზრდა ჯარისკაცები იდგნენ. როგორც ცნობილია, ბატალიონების პირველი სამი ასეული მობილიზაციის შემდეგ 1-ლ ბატალიონს წარმოქმნიდა, მე-4 და მე-5 ასეულები კი იმავე პოლკის მე-2 და მე-3 ბატალიონებად იშლებოდნენ. 10-ე პოლკის ბატალიონების მობილიზაცია ძალიან ნელა მიდიოდა; მტერიალური ნაწილი, რომელიც თბილისიდან ჩამოჰქონდათ, ან განსაკუთრებით ნელა ან კიდევ მიკროსკოპულ დოზებში მოდიოდა. ასეთმა მოვლენამ ის წარმოშვა, რომ ხულოში რაზმი ფაქტიურად იზოლირებული გახლდათ. პოლკი სათადარიგო მებრძოლებით გააძლიერეს, რომლებიც დაკომპლექტებისთვის ჩამოვიდნენ, მაგრამ მე-2 და მე-3 ბატალიონები ჯერ სულაც არ იყვნენ მზად და მოქმედებისთვის მზადმყოფი ხიშტებიც მეტად მცირე რაოდენობით ჰყავდათ.
ბოლოს მეხმაც დაიქუხა. ხულოს რაზმი ალყაშემორტყმულ იქნა საბრძოლო მოქმედებების დამწყებ აჭარელთა მიერ. ალყაშემორტყმულების დასახმარებლად ახალციხის მხრიდან დაიძრნენ როგორღაც მობილიზებული ნაწილები და გვარდიის ერთი ბატალიონი. ჩვენი შეტევის პირველ დღეს გვქონდა წარმატება და რამდენიმე ვერსიღა იყო გასავლელი, როცა ღამით მოხდა კატასტროფა. ჯარებმა, გვარდიამაც და არმიამაც, უარი თქვეს აჭარლების წინააღმდეგ წასვლაზე და უკანვე დაბრუნდნენ. არავითარი დარწმუნებანი არ მოქმედებდა. ადგილზე დაუყოვნებლივ გაემგზავრა დივიზიის უფროსი გენ. ვარდენ წულუკიძე, მაგრამ არ შეეძლო წამოსულები გაეჩერებია. გვარდიის ადგილობრივმა შტაბმა გვარდიელები როგორღაც დაიყოლია რომ დარჩენილიყვნენ, მაგრამ წინ წასვლაზე ისინიც კატეგორიულად უარს აცხადებდნენ. გამოძიებამ შემდგომში გამოარკვია, რომ უფროსებისთვის დამორჩილებაზე პირველი უარის მთქმელნი აღმოჩნდნენ გვარდიელები და რომ საარმიო ნაწილების სათადარიგონიც ამ ბოროტმოქმედებაში მათი წამქეზებელი გვარდიელების მიერ იქნენ ჩათრეულნი. დაუმორჩილებლობის მოტივი იყო შემდეგი: რატომ ვეომოთ აჭარლებს, როცა მათ ჩვენთან ომი არ უნდათ, რატომ შევიყვანეთ ჯარები ხულოში, ეს აჭარლების ქვეყანაა, საჭიროა ისინი უკანვე გამოვიყვანოთ. თავად ხულოში რაზმი აჭარლებს დანებდა. მათი უფროსი გახლდათ კაპიტანი კვიტაიშვილი. ჩემს მიერ დაძრულ იქნენ ჯარები სხვა ფრონტებიდან, მაგრამ მათ არ შეეძლოთ დროზე მოსულიყვნენ და აჭარის საზღვრებს მაშინ მიადგნენ, როცა ხულო უკვე დაეცა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ დაადგინა, რომ აღმოსავლეთ ფრონტის ვერუზრუნველყოფილობის გათვალისწინებით, სადაც ზავი ჯერ კიდევ არ არის დადებული, და ცხინვალისა და ონის მიმართულებაზე მოქმედებების გათვალისწინებითაც, საომარი მოქმედებები აჭარის წინააღმდეგ ჯერჯერობით არ იქნას დაწყებული. მე ამას სრულებით ვეთანხმებოდი, ვინაიდან ჩვენი ნაწილობრივ შეჭრა ხულოს დაცემამდე შესაძლებლად მიმაჩნდა: ჩვენ გვქონდა საბაბი, დახმარება უნდა გაგვეწია ალყაში მოქცეულებისთვის და საბრძოლო მოქმედებებიც მხოლოდ ადგილობრივ ხასიათ მიიღებდა, ნატანები – ხულოს ხაზზე შეტაკებების მსგავსად. ხულოს დაცემის შემდეგ კი ჩვენი შეტევა საერთო შეჭრის ხასიათს ღებულობდა, რომლისთვისაც, აღმოსავლეთ ფრონტზე მოქმედებათა დაუსრულებლობის გამო, მზად არ ვიყავით.
გოდერძის უღელტეხილისკენ დაძრული ნაწილები მხოლოდ ჩვენი საზღვრის დაფარვას წარმოადგენდნენ; ეს აუცილებელი გახლდათ აქ მდგომი 10-ე პოლკის სრული მოუმზადებლობის გამო საბრძოლო მოქმედებებისთვის. რამდენადაც მახსენდება, იქითკენ დაძრულ იქნენ მე-8 და 11-ე პოლკები, რომლებსაც ბირთვის სამსახური უნდა გაეწიათ აჭარაში ჩვენი შესაძლო მომავალი შეჭრისათვის ახალციხის მხრიდან.
დავუბრუნდები მოვლენებს. როგორც ზემოთ მივუთითე, გვარდიის გაჩერება მოხერხდა, მაგრამ 10-ე პოლკის ჯარისკაცები 400 ადამიანის რაოდენობით, რომლებსაც ხულოზე უნდა შეეტიათ, ოფიცრების გარეშე, უკან წამოვიდნენ. როგორც ყოველთვის, მე ეს შეტყობინება ღამით ტელეგრაფის აპარატთან გამოძახებით მივიღე. აპარატთან ჩემს გვერდით ვ. ჯუღელი იმყოფებოდა. გენ. წულუკიძემ ახალციხიდან მოკლედ გადმოგვცა გოდერძის უღელტეხილთან მომხდარის დაწვრილებითი ამბები და მოგვახსენა, რომ მან ამოწურა ყველა საშუალება ამ 400 ადამიანის გაჩერებისთვის, და მითითებებს ითხოვდა. ჩემს მითითებაზე, რომ უწინარეს ყოვლისა აუცილებელია ამ ამბოხებული ბრბოს განიარაღება, მან მიპასუხა, რომ მას საშუალებები არ გააჩნია, ვინაიდან ახალციხეში დარჩენილი ჯარისკაცებიდან მას შეუძლია მხოლოდ 50 ადამიანის იმედი ჰქონდეს, და რომ ხვალ დილის 7–8 საათზე ეს 400 კაცი ახალციხეს მოადგება. აპარატით მოლაპარაკებების დროს გამოირკვა, რომ, ადმინისტრაციის ჩინების (მოხელეთა) შემოერთების შემდეგაც, შეიძლება 100–120 ადამიანის მიღება. მაშინ მე კატეგორიულად ვუბრძანე ამ 400 კაცის განიარაღება და იქვე მივუთითე ამისთვის ხერხიც. მე მივუთითე ეს 100–120 ადამიანი ამბოხებულთა დასახვედრად ახალციხიდან გაეყვანა, ისინი ტყვიამფრქვევებით ახალციხიდან 3 ვერსზე ხეობაში განელაგებია, და როცა ამბოხებულები ხეობაში შემოვიდოდნენ, მათთვის იარაღის დაყრა შეეთავაზებია. ახალციხე დაურწმუნებლობას გამოხატავდა, მაგრამ მე ისევ კატეგორიულად ვუბრძანე ჩემი ბრძანება ზუსტად შეესრულებიათ და განიარაღების შემდეგ ყველანი დაეპატიმრებიათ და გამოძიებაც დაეწყოთ. ტელეფონით კიდევ დავუმატე, რომ თავად ჩავალ ახალციხეში. მიპასუხეს, რომ ზუსტად აღასრულებენ. აპარატით ჩვენი საუბარი დასრულდა. მე წარმატებაში დარწმუნებული ვიყავი, ვინაიდან 30-ვერსიანი მარშის შემდეგ ამბოხებულები თავიანთ თავდაპირველ მისწრაფებაში უნდა გაგრილებულიყვნენ; ჩემთვის ნათელი გახლდათ, რომ ეს 400 ადამიანი რამდენიმე პირის წამქეზებლობით მოქმედებს, და როცა საკუთარ თავს მთებიდან მოვალეობისადმი ერთგული ჯარისკაცების ალყაში დაინახავენ, და თანაც ტყვიამფრქვევებით შეიარაღებულებისა, აუცილებლად წინააღმდეგობის გარეშე დაყრიან იარაღს. ეს ასე მოხდა კიდეც.
მეორე დღეს დილით ეს 400 ადამიანი განიარაღებული და ციხეში ჩასმული იქნა. ამ 400 ადამიანიდან საგანგებო სასამართლოს დადგენილებით 9 პირი დაიხვრიტა, მაგრამ ერთი მათგანი სასამართლო განაჩენის აღსრულებაში მოყვანის დროს გაიქცა. მე ჩავედი ახალციხეში, საიდანაც გოდერძის უღელტეხილისკენ გავემართე, სადაც ნაწილები დავათვალიერე და მადლობა გადავუხადე მათ შორის იმათ, ვინც მოვალეობის ერთგული დარჩნენ. შემდეგ ახალციხეში ვესტუმრე საპატიმროს და თავიანთი მოვალეობის დამრღვევებს სიტყვით მივმართე. მე მათ ვუთხარი, რომ არ ვიცი რა ვუწოდო, რადგანაც იმ ბოროტმოქმედებას, რომელიც მათ ჩაიდინეს, სახელწოდება არ გააჩნია. ეს არ არის ღალატი, ვინაიდან ისინი მოწინააღმდეგის მხარეზე არ გადასულან, ეს არ არის მკვლელობა, ვინაიდან მათ არავინ მოუკლავთ. მათ ისეთი დანაშაული ჩაიდინეს, რომლის სახელიც ქართულ ენაში არ არის, ვინაიდან ქართველებს ასეთი დანაშაული არასოდეს ჩაუდენიათ. ისინი იმ მომენტში, როცა მათი ამხანაგები, მათი ძმები, მათი ნათესავები თავგანწირულად იცავენ ჩვენს მიწას და იღუპებიან მათთვის ბრძოლის ველზე; როცა მათი ამხანაგები, ძმები, ნათესავები მტრებით გარშემორტყმულნი სხედან ხულოში და მათ დახმარებას მგზნებარედ ელოდებიან, მათ ამ მომენტში მათ ამ ამხანაგებს უკნიდან, კუთხეს ამოფარებულებმა ზურგში დანით დარტყმა მიაყენეს. ასეთი გახლდათ ჩემი სიტყვის აზრი. მე ძლივს-ძლივობით თუ ვფლობ ქართულ ენას, მაგრამ ვხედავდი, ზოგიერთ მათგანს ლოყებზე როგორ დაედინათ ცრემლი. უკვე აქ პარიზში მე ქალბატონ ჩხენკელისგან მსმენია, რომ მას გლეხები ელაპარაკებოდნენ ჩემზე და გადასცეს, რომ მე ამ მომენტში მათ ვეუბნებოდი ნამდვილ სიტყვებს, რომლებმაც ყველა ისინი გულის სიღრმემდე შეძრა. მე ყოველთვის მიყვარდა და მიყვარს ჩვენი ჯარისკაცები; ჩვენი ჯარისკაცები გასაოცრად სინდისიერები არიან; ისინი არიან ფიცხები, ვნებიანები, ამიტომაც ხშირად ეშლებოდათ, მაგრამ ნამდვილი, ბოროტი დამნაშავენი მათ შორის ძალზედ იშვიათად არიან. სამშობლოსადმი, თავიანთი კერისადმი, წესრიგისადმი სიყვარული მათში ძალზედ ძლიერია, და მე მყარი რწმენით ვუყურებ ჩვენი სამშობლოს მომავალს; არაერთხელ ტანჯულა იგი უცხო უღლის ქვეშ, მაგრამ არასოდეს დაღუპულა; ხალხში ძლიერაა განვითარებული საკუთარი გვარის (მოდგმის), საკუთარი სამშობლოს შენარჩუნების გრძნობა და იგი ცივილიზებული ხალხების წრეში იქნება მიღებული, სადაც თავის არცთუ უკანასკნელ ადგილს დაიკავებს.
16 მაისი. გარკვეული დროის შემდეგ საბრძოლო მოქმედებები აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტებზე დასრულდა. დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულების გარდა ჩვენ შემოჭრისგან იმითაც ვიყავით უზრუნველყოფილი, რომ არმია მობილიზებული გახლდათ და უკვე არავის შეეძლო მოულოდნელად თავზე დაგვსხმოდა. ამ ფრონტების გამო შეიძლებოდა მშვიდად ვყოფილიყავით და მე ახლა შემეძლო მთელი ჩემი ყურადღება ბათუმის საკიხის გადაჭრაზე გადამეტანა. ამ მინით მე აჭარის საზღვრის გაყოლებით მოვუყარე ჯარებს თავი. შეიქმნა სამი ჯგუფი: 1) გენ. იოსებ გედევანიშვილის უფროსობით ნატანები–ოზურგეთის რაიონში, 2) გენ. წულუკიძისა გოდერძის უღელტეხილის რაიონში და 3) პოლკ. ვაჩნაძესი არტანუჯის რაიონში; ეს ჯგუფი გენ. წულუკიძეს ექვემდებარებოდა. ჩემს რეზერვში იმყოფებოდნენ 1) თითქმის მთელი გვარდია, მართალია სახლებში გაშვებული, მაგრამ რომლის უმეტეს ნაწილსაც შეეძლო სამ დღეში ნატანები–ოზურგეთის რაიონში თავი მოეყარა, 2) სამხედრო სკოლა თბილისში, რომელიც მუდამ მზად იყო გამოსასვლელად, 3) ფარული ბათუმის ბატალიონი და 4) ერთი გვარდიული ბატალიონიც, რომელსაც მუდმივად სარკინიგზო ეშელონში უნდა ეცხოვრა და ყოველ წუთს მზად ყოფილიყო დასაძვრელად: შემდეგ გამოირკვა, რომ ეს ბატალიონი ჩემთვის შეტყობინების გარეშე გვარდიის შტაბს სახლებში ჰყავდა გაშვებული. ამრიგად, თავი მოვუყარე რა ჩემს ჯარებს, მე მზად ვიყავი ნებისმიერ მომენტში აჭარაში შესაჭრელად. რადგანაც მოქმედებების ინიციატივა ჩვენ გვეკუთვნოდა, ამიტომ შემეძლო მთელი ჩვენი შეიარაღებული ძალების 3/4-ზე მეტი აჭარის წინააღმდეგ მიმემართა, შევიჭრებოდით რა მასში სამი მხრიდან. ამაზე უფრო ძლიერი დაძაბულობის მიცემა (შექმნა) ჩვენ არ შეგვეძლო (Более сильного напряжения мы дать не могли). გარდა ამისა, სახმელეთო მოქმედებები შეიძლებოდა ჩვენი არცთუ დიდი ფლოტის მოქმედებებითაც გაგვეძლიერებინა, რომელსაც დესანტის გადასხმისა და მისი კვებისთვის (იგულისხმება მომარაგება – ი. ხ.) საკმარისი ტვირთამწეობა გააჩნდა. ეს ასევე გვქონდა გათვალისწინებული. ამასობაში, როგორც ჩანს, მთავრობა აწარმოებდა მოლაპარაკებებს ინგლისელებთანაც, და აჭარლებთანაც. მე, როგორც ყოველთვის, ამ ყოველთვის საიდუმლო მოლაპარაკებების კურსში არ გახლდით: მე ჩვეულებრივ ამ „წმინდათა წმინდაში“ არ მახედებდნენ. მოვიყვან საგანთა ასეთი წესრიგის ერთ-ერთ მაგალითს. ვიღაც მარკოზოვმა ჩამოაყალიბა დივიზია ქართვლთაგან ჩრდილოეთ კავკასიაში: მე ამის შესახებ ჩვენი დაზვერვისგან ვიცოდი და ამის წინააღმდეგ შესაბამის ზომებსაც ვღებულობდი. და როგორი იყო ჩემი გაოცება, როცა მე სრულიად შემთხვევით, უფრო სწორად უნებურად, გავიგე, რომ მარკოზოვი ამ დივიზიას აყალიბებს ჩვენთვის, გადამწყვეტ მომენტში ჩვენს მხარეზე გადმოსვლის მიზნით: და ეს კეთდებოდა მთავრობის თანხმობით, მაგრამ ამას ინახავდნენ ჩემგან, მთავარსარდლისგან საიდუმლოდ. თავად განსაჯეთ, თუ ამის გამო როგორი საბედისწერო შედეგები შეიძლებოდა მომხდარიყო.
მე აჭარასთან ომისთვის ვემზადებოდი და სრულებით არ ვიყავი იმის კურსში, რომ არის ჩვენთვის ბათუმის მშვიდობიანად გადმოცემის შესაძლებლობა. უკიდურესად ვიყავი გაოცებული ასეთი უფლებამოსილებებით თბილისში პოლკ. სტოქსის ჩამოსვლის გამო, რომლის არსებობის შესახებაც არაფერი ვიცოდი.
ბათუმის დაკავება
პოლკოვნიკი სტოქსი ჩამოვიდა და გადმომცა, რომ ბათუმის ოლქი ჩვენ გადმოგვეცემა. ამასობაში ჩვენს ჯარებს, რომლებიც აჭარის საზღვროს გაყოლებაზე იდგნენ, ყველგან თავიანთ წინ ჰყავდათ აჭარლები, რომლებიც სანგრებში იყვნენ ჩამსხდარნი. მე უკვე ვამბობდი, რომ აჭარლები ჩვენს წინააღმდეგ თურქების მიერ იყვნენ განწყობილნი და წაქეზებულნი, აგრეთვე ჩვენს წინააღმდეგ მათზე გავლენას ახდენდნენ ბეგები და სასულიერო წოდება, და ადგილობრივი ინგლისელი ხელისუფალნიც. სტოქსის ჩამოსვლის შემდეგ უკანასკნელი იხსნებოდა, ჩვენთვის სასურველიც კი შეიძლებოდა გამხდარიყო, მაგრამ ეს სასურველობა იმით კარგავდა ძალას, რომ ინგლისელები ბათუმის ოლქის ტერიტორიას ტოვებდნენ, და ამ გარემოებას ინგლისელების კეთილი სურვილები ნულამდე დაჰყავდა. ამრიგად წინ გვქონდა ძნელი ოპერაცია და მეტად დელიკატურიც. საჭირო იყო დაგვეკავებია ბათუმის ოლქი, მაგრამ ისე, რომ არ მომხდარიყო სისხლიანი შეტაკება. ამას მოითხოვდა პოლკ. სტოქსი. უკანასკნელი გადაიქცეოდა ომად და შექმნიდა რთულ პოლიტიკურ ვითარებას, რომელსაც თავის წიაღში ყველაზე უფრო მოულოდნელი შედეგები ექნებოდა დაფარული. ჩვენ ვიერთებდით აჭარლებს, როგორც ჩვენს თანატომელებს და შეიძლებოდა ისეც მომხდარიყო, რომ ამ თანატომელებს ღიად და იარაღით ხელში ჩვენთან შემოერთება არ უნდოდათ. ეს გარემოებები მახალისებდა პირადად მეხელმძღვანელა ოპერაციისთვის, ნახევრად სამხედროსი და ნახევრად პოლიტიკურისა, თუ შეიძლება ასე ვთქვათ.
პოლკ. სტოქსის განცხადების თანახმად, ჩვენ ბათუმში 7 ივლისს უნდა შევსულიყავით. აჭარის საზღვრის გადალახვა შეგვეძლი 1 ივლისს. მე არ ვიცი, როგორი მოსაზრებებით ხელმძღვანელობდნენ ინგლისელი ხელისუფალნი. იყო თუ არა აქ მათი სურვილი იმ შემთხვევაში, თუ ჩვენი თავდაპირველი შესვლისას 1 ივლისს სისხლიანი მოვლენები გათამაშდებოდა, დაგვხმარებოდნენ ჩვენ თავიანთი გავლენით, ჯარებითაც და ფლოტითაც; ან კიდევ შესაძლოა, ეს გაკეთებული იყო იმ სურვილით რომ ენახათ, თუ როგორ მოეკიდებიან ამას აჭარლები, და შემდეგ ზუსტად საწინააღმდეგოდ ემოქმედათ. ეს ჩემთვის საიდუმლო გახლდათ. მე მზად უნდა ვყოფილიყავი ამ ორივე შესაძლელობისთვის. ამიტომ გადავწყვიტე წინდახედულად მემოქმედა, მზად ვყოფილიყავი და საზღვრის გადალახვის მომენტში თვითონ იმ ადგილზე დავსწრებოდი. ამასთან ერთად ვთხოვე პოლკ. სტოქსს ჩვენი თავდაპირველი შეჭრისას ჩვენთან ერთად ყოფილიყო. მან სრული მზადყოფნა გამოხატა. ამ ოპერაციის მომზადებისთვის გენ. მდივანი, ჩვენი წარმომადგენელი ბათუმში და ინგლისურ საოკუპაციო ხელისუფლებასთან, გამოვიძახე ნატანებში, სადაც მეც გავემგზავრე ჩვენი ოპერაციის ყველა დაწვრილებითი ამბის (все подробности) დეტალურად დადგენის მიზნით.
აქ მცირედით უკან დავიხევ. როგორც კი ცნობილი შეიქნა, რომ ბათუმი ჩვენ გადმოგვეცემა, გენ. მდივანმა ბათუმის დაკავების თავისი პროექტი გამოგვიგზავნა, და სახელდობრ, რომ ჩვენ ბათუმი ზღვიდან უნდა დაგვეკავებინა, გადავსხამდით რა იქ დესანტს, რომელსაც ფოთში ჩავსხამდით გემებში. ამ საკითხის გამო ეროვნული თავდაცვის საბჭოში დებატებიც კი გაიმართა, მაგრამ მე შევძელი საბჭო დამერწმუნებია იმაში, რომ ეს ხერხი ძნელად შესასრულებელია, თან განსაკუთრებით დელიკატურიც და საკუთარ თავში დიდი რაოდენობით მოულოდნელობებსაც ინახავს, ვიდრე სახმელეთო გზით შესვლა. მე არ ვილაპარაკებ ყველა დაწვრილებით ამბავზე, თუ რატომ არის ეს ასე, მაგრამ ვიტყვი ერთს, რომ სადესანტო ოპერაცია ყოველთვის უფრო ძნელი და დელიკატურია, ვიდრე სახმელეთო გზით მოქმედებები. დაუშვით ერთი შესაძლებლობა, რომ დესანტის ჩასხდომისა და ზღვაში გასვლის მომენტში აჭარლები შეტევაზე გადმოსულიყვნენ. უეჭველია, რომ ამ მომენტში თქვენ არ გეყოლებოდათ მთელი ის ჯარები, რომლებიც ზღვაში გავიდნენ; ხოლო ჩვენ კი ისეთი რაოდენობის ჯარები არ გვყავდა, რომ ასეთი ფუფუნება დაგვეშვა. გენერალ მდივანს მე დიდი ხანია ვიცნობ. ეს საყვარელი და მომხიბლავი ადამიანია პირად და სამსახურეობრივ ურთიერთოებში. ომის წინ იგი სახელგანთქმულ ერევნის გრენადერთა პოლკს მეთაურობდა, რომელთან ერთადაც დასავლეთის ფრონტზე გავიდა. დასავლეთის ფრონტზე მისი საბრძოლო საქმიანობის შესახებ არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც მოწმე არ ვყოფილვარ. 1915 წელს იგი დანიშნულ იქნა ბრიგადის მეთაურად, დივიზიის მეთაურის თანაშემწედ, იმ დივიზიისა, სადაც მე შტაბის უფროსად ვიყავი. იგი ჩვენთან გახლდათ ძალზედ მოკლე ხანს, როცა არანაირი საბრძოლო მოქმედებები არ წარმოებდა. შემდეგ იგი დანიშნულ იქნა კავკასიის მე-4 კორპუსის შტაბის უფროსად და 1916 წლის ზაფხულში გენერალ დე-ვიტის ეს კორპუსი გალიპოლიის არმიის მოგერიებაში მონაწილეობდა, რომელიც კავკასიის ფრონტზე იყო გადმოყვანილი და არზრუმისკენ სამხრეთიდან შემოჭრას ცდილობდა. ჩვენი რაზმი კი 2 ქვეითი დივიზიისა და პლასტუნების ერთი ბრიგადისგან შედგებოდა. ამ რაზმმა ბრძოლების დასაწყისში წარუმატებლობა განიცადა და უკან იხევდა, როცა ჩემი უფროსი გენ. ვორობიოვი, გენ. იუდენიჩის ბრძანებით, ამ რაზმის მეთაური შეიქნა. მე ავტომატურად ამ რაზმის შტაბის უფროსის მოვალეობათა აღსრულებას შევუდექი. ჩვენ მოვახერხეთ საქმის გამოსწორება და, გადავედით რა შეტევაზე, არაერთხელ ვაგემეთ დამარცხება მოწინააღმდეგეს. ამრიგად ჩვენ მე-4 კორპუსის გვერდით ვმოქმედებდით, სადაც შტაბის უფროსად გენ. მდივანი გახლდათ, და უნდა ვაღიარო, რომ იმ დროს, როცა ჩვენთან შტაბში არცთუ იშვიათად მეტად უკმაყოფილონი ვიყავით ჩვენი მარჯვენა მეზობლის მოქმედებებით, ჩვენი მარცხენა მეზობლისგან, სახელდობრ კი მე-4 კორპუსისგან განსხვავებით, ჩვენ არაფრის თქმა არ შეგვეძლო და ეს კორპუსი მეტად გეგმაზომიერად და წარმატებით მოქმედებდა, რაც არ შეიძლება დამსახურებად არ ჩავუთვალოთ მის შტაბს, რომლის უფროსიც იყო გენ. მდივანი. 1918 წელს გენ. მდივანი გენ. ლებედინსკის მიერ ბათუმში იქნა დანიშნული, სადაც კომენდანტად იყო გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი. ტყვეობას მან თავი აარიდა და თბილისში ჩამოვიდა; დიდხანს საქმეებს ჩამოშორებული გახლდათ. სომხეთთან ჩვენი ომის წინ იგი სამხედრო მინისტრის მეორე თანაშემწედ იქნა დანიშნული და მისი საქმიანობის შესახებ არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც თადარიგში გახლდით. შემდეგ იგი ბათუმში ჩვენს წარმომადგენლად დაინიშნა და ჩვენ იმ ოპერაციის გამო შევხვდით ერთამეთს, რომელსაც აღვწერ. გამოვიძახე რა იგი ნატანებში, მე ვაგონში გენ. იოსებ გედევანიშვილიც მოვიწვიე, დავუხატე მათ ვითარება და მომავალი ოპერაციის გეგმა და იქვე, რათა მომავალში რაიმენაირი გაუგებრობა არ მომხდარიყო, ორივეს მომავალი აღსრულების მთელი დეტალების ერთი და იგივე ტექსტი ვუკარნახე (продиктовал обоим один и тот же текст всех деталей предстоящего исполнения). გავარკვიე რა ყველა საკითხი, თბილისში დავბრუნდი.
დასახული გეგმის თანახმად, გენ. იოსებ გედევანიშვილის ჯარების ნაწილი რკინიგზასთან უნდა მისულიყო და ვაგონებში ჩამსხარიყო; მათ უცხადებდნენ, რომ ფოთში მიდიან. შემდეგ 1 ივლისის განთიადზე ნატანების ხიდთან ინდოელების ყარაული უნდა შეგვეცვალა, ხოლო იოსებ გედევანიშვილის ეშელონები კი ბათუმისკენ მატარებლით უნდა წასულიყვნენ, ამასთანავე მათ თავში და ურთიერთ შორის ჯავშნოსანი მატარებლები ეყოლებოდათ. ჩვენი ჯარების მიერ ამ დღეს მისაღწევი ადგილის დანიშვნისას მე მივუთითე ქობულეთი. ეს ჩვენ შესაძლებლობას გვაძლევდა ჩვენი ჯარები ცნობილი ძლიერი ციხისძირის პოზიციის ზურგში გვყოლოდა იმ შემთხვევაში, თუ აჭარლები ჩვენთან საბრძოლველად ამ პოზიციის დაკავებას მოინდომებდნენ. რკინიგზის გაყოლებით საგუშაგოები გვარდიისა და არმიის მიერ უნდა ყოფილიყო დაკავებული, ხოლო გენ გედევანიშვილის ჯარების ნაწილი საზღვრებზე უნდა დარჩენილიყო იმ აჭარელთა წინააღმდეგ, რომლებსაც სანგრები ეკავათ.
1 ივლისის გამთენიისას მე ადგილზე ვიყავი, საზღვარზე ვიდექი და ჯავშნოსან მატარებლებსა და ეშელონებს ვატარებდი. ეშელონებში ქვემეხები სრულ მზადყოფნაში იდგნენ, რათა პლატფორმებოდან, ან მიწაზე სწრაფად გადმოტანით დაუყოვნებლივ ცეცხლი გაეხსნათ.
ჩვენთან ახლოს აღმოჩნდა ბათუმიდან წამოსული კოპალი, ჟურნალისტი; ესწრებოდნენ აგრეთვე პოლკ. სტოქსი და ღამბაშიძე, რომელიც პოლკ. სტოქსს ლონდონიდან თან ახლდა. ეშელონები ყოველ 15 წუთში მდუმარედ ჩვენს შორიახლოს გადიოდნენ; ინდოელები თავიანთ ნივთებს აგროვებდნენ და მათთვის მომზადებულ ვაგონებში სხდებოდნენ. ჩვენ ყველანი უკანასკნელი ჯავშნოსანი მატარებლით უნდა დავძრულიყავით. ყველაფერი მდუმარედ ხდებოდა; საზეიმოდ მდუმარე ვითარება შეიქმნა. მე ხიდზე ვიდექი და ველოდი, ხომ არ მოხდება გასროლა, ეს მაუწყებელი შეიარაღებული შეტაკებისა. მაგრამ, დიდება უფალს, ყველაფერი წყნარად იყო. დამშვიდებულმა, მე კოპალის მივმართე თხოვნით ექსპრომტად ლექსი ეთქვა. მან ქართულად მოახდინა დეკლამირება. ჩვენ ყველას უეცრად გამოცოცხლებული განწყობა დაგვეუფლა. ლექსი ძალზედ დროული გახლდათ (Стих был очень удачен). ცხადია, ის ჩვენ პოლკ. სტოქსს არ გადავუთარგმნეთ – „დადგა ივლისი, მიდის ინგლისი“.
შემდეგ ჯავშნოსანი მატარებლით ქობულეთში ჩავედით. აქ ჯარები უკვე (ვაგონებიდან) ჩამოსხდნენ და ბანაკად დადგნენ. მე მოვიარე ნაწილები, ხოლო შემდეგ კი ერთ-ერთმა ოფიცერმა ყველას ჩვენ საერთო ჯგუფად სურათი გადაგვიღო. დავრწმუნდი რა, რომ ყველაფერი სასურველად მიდის, რომ აჭარლები მტრულ დამოკიდებულებას არ იჩენენ და რომ ჩვენთვის აუცილებელი და მომგებიანი პუნქტები ჯარების მიერაა დაკავებული, მე თვილისში დავბრუნდი.
4 ივლისამდე, ჩვენი შემდეგი ნახტომის დღემდე, ოკუპირებული აჭარის რაიონში (в районе оккупированной Аджарии) ყველაფერი წყნარად და მშვიდად იყო. როგორც ჩანდა, აჭარლებმა წინააღმდეგობაზე ხელი აიღეს. ჩვენ მივიღეთ ცნობები, რომლებიც გვიმოწმებდა, რომ აჭარლებს შორის ხდება განხეთქილება, რომ ბევრი აჭარელი, რომლებიც ჩვენს წინააღმდეგ სანგრებში იმყოფებოდნენ, იარაღს ჰყრიდნენ და თავიანთ მშვიდობიან საქმიანობას უბრუნდებოდნენ.
4 ივლისს ჩვენ ბორცხანაში დასახული გადასვლა მოვახდინეთ. მე პოლკ. სტოქსის თანხლებით იქ გახლდით და ჩვენ გოგუაძის ჯავშნოსანი მატარებლით ვმგზავრობდით. ისევ ყველაფერი მშვიდობიანად წარიმართა. ჩვენ ჩავედით ბორცხანაში. ჯარები (ვაგონებიდან) ჩამოსხდებოდნენ და ბანაკად დგებოდნენ. მე თანმხლები პირებით ბაღში შევედი, სადაც რესტორანი იმყოფებოდა. ჩვენ საღამოს აქეთ არაფერი გვეჭამა. ამ დროს მოვიდა გენ. მდივანი და ჩვენ ყველანი სუფრას მივუსხედით. ჩვენ ვჭამდით, როცა რესტორნის ჭიშკარს მოადგა ავტომობილი, რომლიდანაც ორი ინგლისელი ოფიცერი გადმოვიდა.
ბათუმიდან ჩამოსულებმა მითხრეს, რომ ეს ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორი გენერალი კუკოლისია. ნათელი იყო, რომ იგი ჯარებთან შესახვედრად ჩამოვიდა. ჩვენ სუფრიდან ავდექით, და მე მის შესაგებებლად გავემართე. არ ვიცი, განზრახვით თუ არა, მან ხელი დაუდევრად ჩამომართვა, გვერდის ავლით, და გენ. მდივანსა და სხვებს მიუახლოვდა, რომლებსაც მეტად თავაზიანად მიესალმა და მათთან საუბარიც დაიწყო. მე მაგიდას დავუბრუნდი, მას დავეყრდენი და ლოდინი დავიწყე. მთავარსარდლის მიმართ ასეთ არათავაზიანობაზე რეაგირება უნდა მომეხდინა. მე თავაზიანი ვიყავი, მის შესაგებებლად წავედი და უეჭველად ვთხოვდი მას სუფრასთან მოსულიყო. ძალზედ ვწუხვარ, რომ ეს არ მოხდა. დროის რაღაც შუალედის შემდეგ მან თარჯიმნის მეშვეობით რამდენიმე კითხვით მომმართა, მე მშრალად ვპასუხობდი. კითხვები და პასუხები შემდეგ ხასიათს ატარებდა, ერთ ან ორ მაგალითს მოვიყვან: „კმაყოფილია თუ არა გენ. კვინიტაძე ჯარების განთავსებით?“ „ჯერჯერობით კმაყოფილი ვარ“, – ვპასუხობდი მე. „რამდენი ჯარის შეყვანას ვარაუდობს გენ. კვინიტაძე ბათუმში?“ „იმდენის, რამდენიც საჭირო იქნება“, – ვპასუხობდი მას. „მე გეკითხებით“, – განაგრძობდა გენ. კუკოლისი, – „რათა ვიცოდე, საკმარისი სადგომები იქნება თუ არა მათთვის“. „თუ ყაზარმებში საკმარისი არ იქნება“, – ვპასუხობდი, – „მაშინ ბანაკად დადგებიან“. მსგავსი საუბარი, რა თქმა უნდა, არ შეიძლებოდა დიდხანს გაგრძელებულიყო, და იგი გაემგზავრა. პოლკ. სტოქსმა საღამოს, როცა შემხვდა, მკითხა, თუ რა მოხდა ჩემსა და გენ. კუკოლისს შორის. მე მას დაწვრილებით ავუხსენი. როგორც ჩანს, იგი ჩემი პასუხით დაკმაყოფილდა. როცა ჩვენ ბათუმში შევედით, გენ. კუკოლისი აღლუმის დროს ჩემდამი მეტად ყურადღებიანი გახლდათ და, როცა მასთან ერთობლივად ინგლისურ და ჩვენ ჯარებს ჩამოვუვლიდით, იგი ყოველთვის აღლუმის მიმღების მდგომარეობაში მაყენებდა. იგი ცხენზე იჯდა; მე ქვეითად ვიყავი, ვინაიდან მანამდე არასწორად გადმომცეს, რომ ქვეითად უნდა ვყოფილიყავი. ხედავდა რა ამას, გენ. კუკოლისიც ჩამოქვეითდა. საღამოს რაუტზე მე მის გვერდით დამსვეს. ვცდილობდი ასევე მასთან თავაზიანი ვყოფილიყავი. შემდეგ დღეს ღამბაშიძემ დამარწმუნა მას გემზე ვიზიტით ვწვეოდი. მე მას ღამბაშიძესთან ერთად ვესტუმრე. მან მე უწინდებურად მიპასუხა. მიმიღო გემბანზე, სადაც იგი იმ მომენტში იმყოფებოდა, არ უთხოვია დავმჯდარიყავი, არც კაიუტ-კამპანიაში დავუპატიჟივარ. მე გულში ძალზედ ვბრაზობდი ღამბაშიძეზე, მაგრამ ვერაფერს ვიზამდი, ეს აბი უნდა გადამეყლაპა. იმავე ან მომდევნო დღეს მე გახლდით კრეისერზე, სადაც ევგენი პეტრეს ძე გეგეჭკორს ვახლდი, რომელიც მთავრობის თავმჯდომარეს წარმოადგენდა. ამჯერად ჩვენ კაიუტ-კამპანიაში მოვხვდით, სადაც, მგონი, ჩაი და ვისკი შემოგვთავაზეს.
7 ივლისს ჯარები ბათუმში შევიდნენ. ქალაქის შესასვლელში, რომელიც თაღით გახლდათ მორთული, ჯარებს მრავალრიცხოვანი დეპუტაციები პურითა და მარილით დახვდნენ. მე ვღებულობდი მოსალმებებსა და პურ-მარილს. შემდეგ ქალაქში შესვლა დავიწყეთ. უკვე გარკვეული მანძილი რომ გავიარეთ და ქალაქში შევედით, ჩვენ დაგვხვდნენ დამფუძნებელი კრების წევრები ისიდორე რამიშვილის მოთავეობით. მან მე მისასალმებელი სიტყვით მომმართა. მე ცხენიდან ჩამოვედი. შემდეგ ჩვენ მარშს ვაგრძელებდით. ხალხი ქუჩაში გამოეფინა და მთლიან კედლად იდგა. ტროტუარიდან, ფანჯრებიდან, აივნებიდან, ყოველი მხრიდან ყვავილებს გვესროდნენ. პირადად მე რამდენიმე თაიგული მივიღე; ახალგაზრდა ქალიშვილები ჩემთან მოდიოდნენ და დარცხვენით ყვავილებს მაძლევდნენ. როცა ცხენზე ამხედრებული ქუჩაში მივდიოდი, მე ბრბოში უეცრად ჩემი ძველი ნაცნობი ქალი დავინახე, რომელსაც ჯერ კიდევ რუსეთ-იაპონიის ომიდან ვიცნობდი და სელედის გუბერნიის ქალაქ ბელში ვხვდებოდი. ეს გახლდათ ელისაბედ ლევის ასული პლეშჩეევა. მე ცხენი შევაჩერე და მას გამოველაპარაკე, შემდეგ კი გზა გავაგრძელე. იგი შემდეგ შეხვედრისას მეუბნებოდა: „გიორგი ივანეს ძევ, თქვენ ისევ ისეთი დარჩით, როგორიც მე მახსოვხართ; ისეთივე მანერები, ცხენიც კი ისევე გააჩერეთ და მე დამელაპარაკეთ, როგორც ამას ადრე ყოველთვის აკეთებდით, როცა თქვენ თქვენი ცხენით დაჯირითობდით“. „თქვენ იცით“, – აგრძელებდა იგი, – „თქვენ ბრბოში ჩემი ფონდები მაღლა ასწიეთ, ყველას უკვირდა, ეს ვის ესაუბრება მთავარსარდალიო“. ჩემთვის კი უბრალოდ სასიამოვნო გახლდათ შეხვედრა ნაცნობ ქალთან, რომელიც 15–16 წელი არ მენახა და რომლის მშობელთა სახლშიც ხშირად ვყოფილვარ.
შემდეგ იყო აღლუმი, რომელიც 6 საათზე იყო დანიშნული. ჯარები შპალერებად გახლდნენ მოწყობილი იმ ქუჩის გასწვრივ, რომელზედაც ციხესიმაგრის კომენდანტის სახლი იმყოფებოდა. ამ სახლის მახლობლად ორი ბოძი იყო აღმართული, რომლებზედაც ინგლისისა და საფრანგეთის დროშები ფრიალებდა. ზარბაზნების სალუტისა და ჰიმნების ქვეშ ეს დროშები დაბლა ჩამოუშვეს და იმ ბოძზე, სადაც ინგლისის დროშა ფრიალებდა, ჩვენი მშობლიური ეროვნული დროშა იქნა აღმართული, რომლის ჟოლოსფერი ველის კუთხეში ლამაზად გამოიყოფოდა თეთრი და შავი ფერები, სიხარულისა და მსხვერპლის სიმბოლო შინდისა და ჟოლოსფერ ბრძოლის ველზე. იყო თუ რის გამოც უნდა მოვსულიყავით აღტაცების მდგომარეობაში. აღტაცებული შეძახილები ჰაერს არხევდა და სალუტის გრუხუნისა და მუსიკის ბგერებს ახშობდა. გენერალი კუკოლისი მილოცავდა, მე მას მადლობას ვუხდიდი. შემდეგ დაიწყო ცერემონიული მარში. ჯარებმა ჩვენი მთავრობის თავმჯდომარის ევ. პეტრ. გეგეჭკორის შორიახლოს ჩაიარეს და სალუტი მისცეს. ყველაფერი გამოცოცხლებული გახლდათ. ყველა ქუჩაზე სიხარული იყო. ამ დღეს, როცა ქალაქში შევდიოდით და აღლუმის დროსაც, მე ვნახე ცრემლები ბევრი ქართველის სახეზე – ბათუმის ძველი მაცხოვრებლებისა.
ჩვენი ჯარების ჩავლის შემდეგ გენ. კუკოლისმა მთხოვა სხვა ადგილას დავმდგარიყავი და ჩემს წინ ინგლისური ჯარები ჩამეტარებია, ხოლო თვითონ კი მათ სათავეში ჩაუდგა. აღლუმის შემდეგ ტანსაცმლის გამოცვლა ძლივს მოვასწარი, რათა ბანკეტზე მოვხვედრილიყავი. ეს ბანკეტი თითქმის დილამდე გაგრძელდა.
შემდეგ დღეს ევ. პეტრ. გეგეჭკორმა თან წამიყვანა და ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდისკენ გავემგზავრეთ ინგლისური ესკადრის უფროსთან. ჩვენ პატივისცემის ნიშნები მოგვაგეს; გემბანზე ყარაული იყო მოწყობილი და ჩვენ შეგვხვდა ადმირალი, რომელმაც თავის სადგომში თავაზიანად მიგვიპატიჟა, სადაც საქართველოს აყვავებისთვის ბოკალი შემოგვთავაზა. ევგენი პეტრეს ძემ უპასუხა, ხოლო შემდეგ კი ადმირალის თავაზიანი წინადადებით ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდი მოვიარეთ და მისი შეიარაღება დავათვალიერეთ. ზარბაზნებმა და საერთოდ ჯავშნოსანმა ევ. პეტრ.-სა და მის თანმხლებ დამფუძნებელი კრების წევრებზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. მგონი, ევგენი პეტრეს ძემ, შესაძლოა, სხვა ვინმემაც იხუმრა, „ეს რა არის, თუ გვესვრიან – ვუპასუხებთ“. საქმე იმაშია, რომ ჩვენთან ფოთში როგორღაც რაღაცის გამო მოგვიხდა ინციდენტი ერთ-ერთ საზღვაო უფროსთან, მგონი, ინგლისელთან. მე დაწვრილებითი ამბები არ ვიცი, ვინაიდან მაშინ საქმეებს ჩამოშორებული გახლდით. და აი დაბომბვის მუქარაზე უპასუხეს ან უნდოდათ ეპასუხათ, ზუსტად არ ვიცი, სწორედ ეს ფრაზა: „ცეცხლს დაგვიშენთ, გიპასუხებთ“. ეს ჩვენი პატარა გამანადგურებლები უპასუხებენ.
ბოლოს, ჩვენ წამოსვლა დავაპირეთ. ჩვენთან იყო ღამბაშიძე. გემბანზე საპატიო ყარაული გახლდათ მოწყობილი. მე განზრახ ჩამოვრჩი ევ. პეტრ. გეგეჭკორს 12–15 ნაბიჯით, სწორედ მოწყობილი ყარაულის სიგრძეზე. და აი რატომ. ღამბაშიძემ რამდენჯერმე მითხრა, რომ პატივს ინგლისელები მომაგებენ მე როგორც სამხედროს, და არა ევგენი პეტრეს ძეს. მე ვეჭვობდი და ვვარაუდობდი, რომ ეს ეხება არა უმაღლესი სამხედრო ხელისუფლების წარმომადგენელს, არამედ მთავრობის თავმჯდომარეს. აი ამიტომ შევყოვნდი, მივეცი რა დრო ევგენი პეტრეს ძეს რომ გაევლო. როცა მან ყარაულს ჩაუარა, მე წინ დავიძარი. როგორც კი ყარაულს მივუახლოვდი, ოფიცერმა, ყარაულის უფროსმა, რაღაც უბრძანა და მატროსებმა თოფები ააწკარუნეს და თავები ჩემსკენ მოაბრუნეს. ეს მათ არ გაუკეთებიათ, როცა მათ გეგეჭკორი მიუახლოვდა. ამით მე ღამბაშიძის სიტყვებში დავრწმუნდი, მაგრამ ინგლისის სამხედრო წეს-ჩვეულებებმა (ადათებმა) კი გამაკვირვა. აღმოჩნდა, რომ ისინი არასამხედროებს სამხედრო პატივს არ მიაგებენ.
როცა ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდისგან გამოვცურეთ, იქიდან ზარბაზნებით სალუტის მოცემა დაგვიწყეს და ყველამ ჯავშნოსანზე თავსაბურავთან ხელი მიიტანა, ხოლო ანძაზე კი ჩვენი დროშა აფრიალდა. ნავში მე ფეხზე ვიდექი და, რა თქმა უნდა, ხელი ჩემს თავსაბურავთან მქონდა მიდებული. გასროლები არ დამითვლია, მაგრამ ისინი როგორღაც ბევრი იყო; ალბათ, ოცამდე, თუ მეტი არა. იმავე დღეს საღამოს მედ თბილისში გავემგზავრე.
ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორად დანიშნულ იქნა თბილისის ქალაქის თავი ჩხიკვიშვილი, ხოლო სამხედრო ნაწილში მის თანაშემწედ – გენ. მდივანი. ჯერ კიდევ თბილისში ამ საკითხის განხილვის დროს ჩხიკვიშვილმა რჩევა მთხოვა, თუ ვინ აეყვანა თავის თანაშემწედ და გენ. იოსებ გედევანიშვილი დაასახელა. მე კატეგორიულად არ ვურჩიე. გენ. იოსებ გედევანიშვილი 15 წელიწადს სამხედრო არ ყოფილა, დაავიწყდა ის, რაც იცოდა, და რა თქმა უნდა, სამხედრო მიმართებაში ძალზედ ჩამორჩენილი გახლდათ. მე ვურჩიე გენ. მდივანი დაეტოვებინა, რომელსაც, მართალია, დიდი ხნის წინ, მაგრამ (მაინც) ბათუმის ციხესიმაგრის შტაბის უფროსის პოსტი ეკავა; შემდეგ იგი იქ 1918 წელს და ბათუმის ჩაბარების მახლობელ ხანებშიც იქ გახლდათ, იცის იქაური ადგილმდებარეობა, იცნობს ხალხს, მათ წარმომადგენლებს, და ბოლოს, სამხედრო მიმართებით შეუდარებლად მაღლა დგას გენ. იოსებ გედევანიშვილზე განათლებითაც, და სამსახურეობრივი გამოცდილებითაც. ჩხიკვიშვილი დამეთანხმა და გენ. მდივანი ბათუმის ოლქში შეყვანილი მთელი ჯარების უფროსად იქნა დანიშნული.
მინდა ერთი რამ აღვნიშნო. როცა თბილისში ბათუმში ჩვენი შესვლის შესახებ საკითხი განიხილებოდა, სამხედრო მინისტრს გრ. სპ. ლორთქიფანიძეს ძალიან აინტერესებდა, თუ რამდენად დიდხანს დავრჩებოდი ბათუმში, და სულ დაჟინებით მთხოვდა, რომ მე იქიდან რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამოვმგზავრებულიყავი. თავიდან ეს ვერ გავიგე, თუ მას ეს საკითხი რატომ აინტერესებს, და მხოლოდ შემდეგ მივხვდი. მე რომ ბათუმში დავრჩენილიყავი, მაშინ მთავრობას არ ეცოდინებოდა, თუ გენერალ-გუბერნატორთან ჩემი როგორი ურთიერთობები დაემყარებია; მისი ჩემდამი დაქვემდებარება „მათი მოსაზრებებით“ არანაირად არ შეიძლებოდა, ხოლო მე თუ იქ დიდი ხნით დავრჩებოდი, მაშინ ეშინოდათ, რომ ჩემსა და მას შორის შეიძლებოდა კამათები მომხდარიყო. მე სამხედრო მინისტრი დავამშვიდე დაპირებით, რომ იქ ერთ ან ორ დღეზე მეტს არ დავრჩებოდი. ბათუმში გეგეჭკორმა ასევე მკითხა, მასთან ერთად ხომ არ გამოვემგზავრებოდი. მე მასთან ერთად ერთი მატარებლით გამოვემგზავრე. შესაძლოა, ვცდები ჩემს მოსაზრებებში, მით უკეთესი. მაგრამ სასურველი იყო მაშინ ნათლად გამოთქმული სურვილის, რომ მე იქ დიდხანს არ დავრჩენილიყავი, ნამდვილი მიზეზი მცოდნოდა. საერთოდ, ჩვენი მმართველი პარტია დაუშვებლად მიიჩნევდა, რომ მათი პარტიის წევრებიდან რომელიმე შეიძლებოდა სამხედროსადმი დაქვემდებარებული შექნილიყო. მგონი, როცა თბილისში დავბრუნდი, მივეცი განკარგულება დანარჩენ ჯარებს ბათუმის ოლქის ფარგლებში შესულიყვნენ. ამ დროისთვის აჭარლები, რომლებიც ჩვენს წინააღმდეგ სანგრებში ისხდნენ, სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ. ჯერ კიდევ როცა ბათუმში ვიყავი, მე ერთი ბატალიონი აჭარის-წყლის დასაკავებლად გავგზავნე. ამასობაში ქისქინ-ზადე, აჭარული ჯარების მთავარსარდალი, რამდენიმე ათეულ თავის მომხრესთან ერთად თურქეთში წავიდა. სავარაუდოდ, ერთი კვირის შემდეგ მე ბათუმის ოლქში გავემგზავრე, ჯარებისა და ოლქის შემოვლისა და მდგომარეობის ადგილზე გარკვევის მიზნით.
ჯარები ამ დროისთვის ოლქში დაუბრკოლებლად შევიდნენ და ართვინი, ბორჩხა და ხულო დაიკავეს. მოსახლეობა არანაირ არაკეთილმოსურნეობას არ იჩენდა. ბათუმიდან მე ავტომობილით ბორჩხას გავლით არტანუჯში ვიმგზავრე და იმავე დღეს ართვინში დაბრუნებაც მოვასწარი, სადაც ღამით ჩამოვედი და იქ ღამე ართვინის ოკრუგის თავაზიან უფროსთან, თავად პოლკ. წულუკიძესთან, ქართული ცხენოსანი პოლკის ყოფილ ოფიცერთან გავატარე. მომდევნო დღეს ბათუმში ვიყავი. არტანუჯში ამ მგზავრობისას სწორედ ამ ქალაქის წინ ავტომობილს შემემთხვა ინციდენტი. ჩვენ სოფლის გზით გორის ფერდობზე ავდიოდით, რათა შემდეგ ყაზარმებისკენ დავშვებულიყავით. ფერდობი უფრო ძლიერი აღმოჩნდა, ვიდრე ვფიქრობდით, და ავტომობილი თანდათანობით მას ვეღარ უმკლავდებოდა, ხრამისკენ ჩაცურებაც დაიწყო. მე ვუბრძანე მანქანა გაეჩერებინათ, და ჩვენ ყველანი ჩამოვედით. შემდეგ ფეხით წავედით და ჯარისკაცები გამოვგზავნეთ მანქანის დასახმარებლად. ბათუმიდან გადავწყვიტე ბათუმის ოლქი ახალციხე-ბათუმის გზატკეცილით ხულოს გავლით გაგვევლო. ამასთან ერთად მინდოდა მთავრობის თავმჯდომარეს ვწვეოდი, რომელიც აბასთუმანში იმყოფებოდა. მე მქონდა ადგილი ავტომობილში, და ამ დროს ბათუმში მყოფ პეტია ქავთარაძეს შევთავაზე ჩემთან ერთად აბასთუმნის გავლით ბორჯომისკენ ემგზავრა. მან წინადადება სიამოვნებით მიიღო. ართვინიდან დაბრუნების შემდეგ ბათუმში მე თავისუფალი საღამო მრჩებოდა და მივიღე სიმონ გურგენის ძე მდივნისგან ვახშამზე მიპატიჟება, რომელსაც ჯოტო შერვაშიძე აწყობდა, და მას კი მე სრულებით არ ვიცნობდი. ძალიან არ მინდოდა ჩემთვის უცნობ ადამიანთან წავსულიყავი, მაგრამ სიმონ გურგენის ძე რამდენადმე განაწყენებული მომეჩვენა და ჩვენც გავემგზავრეთ. სტუმრებს შორის იყვნენ ჩხიკვიშვილი, პეტია ქავთარაძე და კიდევ ვიღაც, და ორი ქალბატონი. ვახშამი სხვა ასეთი ვახშმების მსგავსი გახლდათ.
მეორე დღეს მე ხულოს გავლით გამოვემგზავრე. გაჩერებას ყველგან ვაკეთებდი, სადაც იყვნენ ჯარები და იყო ლაზარეთები. ყველგან ვესაუბრებოდი ჯარისკაცებს და ისინი ყველგან ჩემზე შესანიშნავ შთაბეჭდილებას ახდენდნენ. მე მათთან ურთიერთობა ძალიან მსიამოვნებდა. ხულომდე არმისულმა, შევნიშნე მე-4 პოლკი, რომელშიც ბევრი ჯარისკაცი ფეხშიშველი იყო. ხულოშიც ასევე ვნახე პოლკები. ყველა ნაწილში ჯარისკაცებს სიტყვით მივმართავდი და ჩემი სიტყვა ასე მთავრდებოდა: გაუმარჯოს საქართველოს და „ვაშა“ ჩვენს მთავრობას. უკვე შებინდებისას ჩვენ გოდერძის უღელტეხილს მივაღწიეთ, სადაც მე-8 პოლკის ერთი ასეული ვიხილე. მათგან მე უკვე სიბნელეში გავემგზავრე და მე-8 პოლკს მივუახლოვდი, რომელიც გოდერძის უღელტეხილის ქვემოთ აღმოსავლეთით იყო განლაგებული და მელოდებოდა. ჩამოვუარე რა გზატკეცილის გაყოლებით შპალერებად მოწყობილ ასეულებს, მე მათ მივესალმე, შემდეგ კი ყველანი ერთად შევკრიბე და საკმაოდ გრძელი სიტყვით მივმართე. და აქაც ადამიანების ჩინებული განწყობილება ვიგრძენი. პოლკი ჩემს გარშემო იყო შეკრებილი; მე გზატკეცილის მახლობლად მცირე სიმაღლეზე ვიდექი და ავტომობილის ფარები მინათებდა. ჩემი სიტყვები იმით დავიწყე, რომ მათ კარგი ამბები მოვუტანე, და სახელდობრ ის, რომ ბათუმი ახლა ჩვენია, სისხლისღვრის გარეშე საქართველოსთანაა შემოერთებული. მე მათ გადავეცი ჩვენი წარმატებები ზაფხულის თვეების მანძილზე ოსეთში და განსაკუთრებით ჩვენს აღმოსავლეთის ფრონტზე, სადაც ჩვენ მოვახერხეთ არა მარტო მოგვეგერიებინა თავდამსხმელი ბოლშევიკები, არამედ დაგვემარცხენინა ისინი და ჩვენი საზღვრიდან აღსტაფისკენ განგვედევნა.
შემდგომში მე ერთ ქართულ გაზეთში წავიკითხე ერთი იქ მყოფის კორესპონდენცია, რომელიც აღწერდა ამ მოვლენას და (მკითხველს) ჰპირდებოდა შემდეგ წერილში მოეთხრო, თუ როგორ და რას ეუბნებიდა მათ, ჯარისკაცებს, მათი მთავარსარდალი და როგორ იყვნენ ჯარისკაცები აღტაცებულნი მისი ამ სტუმრობით. მაგრამ გაზეთის შემდეგ ნომრებში სრული დუმილი იყო, როგორც ჩანს, ზემოდან მიუთითეს.
შემდეგ მე აბასთუმანში გავემგზავრე, სადაც გვიან ღამით ჩავედი. (მანამდე) ტელეგრაფით შევატყობინე ადგილობრივ ადმინისტრაციას რომ ჩემთვის სადგომი გამოეყოთ. სასტუმროში ორი ნომერი გამომიყვეს, რომლებშიც იდგა თითო მაგიდა და ორ-ორი სკამი. საწოლები არ ყოფილა, და მათ ნაცვლად ხის ტახტები იდგა, რომლებზედაც არაფერი იყო გადაფარებული. ჩვენ იქ როგორღაც ღამე გავატარეთ და მეორე დღეს დილით მთავრობის თავმჯდომარესთან ვიყავი, რომელსაც გავუკეთე კიდეც დაწვრილებითი მოხსენება ყველაფრის შესახებ, რაც მოხდა ბათუმის ოლქში და რაც ვნახე. მე მას მოვახსენე, რომ ყველა სამხედრო პუნქტი ჩვენს ხელშია და რომ აჭარლები მტრულ დამოკიდებულებას არ იჩენენ. მისგან მაშინვე ბორჯომში გავემგზავრე. როცა ახალციხეს ვუახლოვდებოდით ჭამა მოგვინდა, და ჩვენ იქ შევედით. მე შემთხვევით ვისარგებლე და პოლკების ცაიხჰაუზები დავათვალიერე. შემდეგ როცა რომელიმე რესტორანში ვაპირებდით საჭმელად წასვლას, ჩვენ პოლკ. ოთხმეზურის მიერ მასთან სადილზე ვიქენით მიპატიჟებული. შემდეგ გამოირკვა, რომ მას ეს დაჟინებით დაავალა პეტია ქავთარაძემ. სადილის შემდეგ საღამოსკენ ბორჯომში ჩავედით, საიდანაც იმავე ღამეს მე თბილისში გამოვემგზავრე. დილით თბილისში ჩამოვედი, და საღამოს კი ჩემი ცოლი, რომელიც უკვე მშობიარე გახლდათ, კიკო მელიქიშვილის საავადმყოფოში დაწვა და ქალიშვილი დაბადა.
ორი-სამი დღის შემდეგ ისევ ბათუმში უნდა გავმგზავრებულიყავი. იქ მოხდა განგაში. მოხდა შემდეგი. გენ. მდივანს თავისი ჯარების ნაწილებით მოკრიალი უნდა დაეკავებინა. მე მას ვურჩევდი ამისთვის არ გამოეყენებია 1-ლი პოლკი, რომელიც ისედაც უკვე აქეთ-იქით იყო მიმოფანტული. მისი ერთი ბატალიონი აჭარის-წყალზე იდგა, ხოლო სხვა ორი კი ბათუმსა და ციხესიმაგრეში ყარაულების დაყენების საქმეს ძლივს აუდიოდნენ. უმჯობესი იყო მას ამისთვის მე-4 პოლკი გამოეყენებია, რომელსაც ხულოდან გამოიძახებდა. შემდეგ აღმოჩნდა, რომ პოლკის ფეხსაცმელი ისეთ მდგმარეობაში იყო, რომ მისი დაძვრა მხოლოდ ექსტრენულ შემთხვევაში შეიძლებოდა. ჭოროხის იქითა მხარე კი, მართალია, ჩვენ არ გაგვევლო, მაგრამ იქ ყველაფერი მშვიდად იყო და ცოტ-ცოტად მკვიდრდებოდა ადმინისტრაცია. ჭოროხის იქითა მხრიდან შემოსასვლელები კი ჩვენს ხელში იყო, და სახელდობრ ბორჩხა, აჭარის-წყალი და სოფლები უკანასკნელიდან სამხრეთით, აგრეთვე ხიდი ჭოროხზე. დაზვერვა ამ მხარეში სრული სიმშვიდის შესახებ მოგვახსენებდა. გადაჭრით არანაირი საფრთხე არ იყო, მხარე მშვიდად გახლდათ. თუკი თურქები, რომელთანაც ჩვენ მშვიდობა გვქონდა შეკრული, შეეცდებოდნენ მის დარღვევას, რაზედაც არანაირი მითითებები არ ყოფილა, და მოინდომებდნენ ბათუმის ოკრუგის გამოვლით ჩვენს ფარგლებში შემოჭრას, ისინი ამით გამოიწვევდნენ ინგლისს, რომელმაც ჩვენ ბათუმის ოლქი გადმოგვცა. მათ მოუწევდათ შემოეტიათ ჩვენი რაზმებისთვის, რომლებიც ბორჩხაში, ართვინსა და არტანუჯში იყვნენ განლაგებული. სხვანაირად ისინი ვერ შეძლებდნენ მოქმედებას, რადგანაც თურქეთიდან გზები ზემოთ დასახელებული პუნქტების გავლით შემოდიოდა. ისეთ ადგილმდებარეობაზე, როგორიც აჭარაა, საოპერაციო ხაზების არჩევას გზები და ხეობები გვკარნახობენ. მათ შეეძლოთ, რაც თითქმის შეუძლებელი იყო, მოკრიალის გამოვლით ზღვის ნაპირის გამოყოლებით დაძრულიყვნენ, მოახდენდნენ რა ბორჩხას იგნორირებას. ამ შემთხვევაში ისინი არახელსაყრელ მდგომარეობაში ვარდებოდნენ, რადგანაც ბათუმის ციხესიმაგრეს მოადგებოდნენ, რომელიც ამასთან მდინარე ჭოროხით იყო დაფარული, და საკუთარ თავს საფლანგო დარტყმის საფრთხეში აგდებდნენ, ასევე ზურგში დარტყმისაც, ბორჩხისა და აჭარის-წყალის მხრიდან. ამრიგად მათი ძალების დაგროვება ჭოროხის იქითა მხარეში ართვინის, ბორჩხასა და აჭარის-წყალის ფლობის გარეშე მათთვის ძალზედ საშიში და დაუჯერებელიც გახლდათ. ამასობაში მოხდა შემდეგი.
(ჩვენებმა) მიმართეს დაზვერვას მოკრიალის მხარეს ბორჩხის მხრიდან და ეს დაზვერვა საზღვრიდან 3–4 ვერსზე რომელიღაც „მოწინააღმდეგეს“ წააწყდა; ვერც კი იქნა გამორკვეული, თუ ვინ იყვნენ ისინი, ყაჩაღები, აჭარელი კონტრაბანდისტები, თურქები თუ აჭარლები, რომლებიც ქისქინ-ზადესთან ერთად გაიქცნენ. ჩვენს მზვერავებს მთებიდან ფლანგში ცეცხლი დაუშინეს; ეს კერძო უფროსის უყურადღებობა (недосмотр) გახლდათ. და აი მე მივიღე ტელეგრამა აბასთუმნიდან მთავრობის თავმჯდომარისგან. მისი შინაარსი არ მახსოვს, მაგრამ კატეგორიული ბრძანება მეძლეოდა ჭოროხის იქითა მხარე გამეწმინდა და მოკრიალი დამეკავებინა. მე ვუპასუხე, რომ დაუყოვნებლივ მივემგზავრები ადგილზე და მაშინვე გავემგზავრე.
ბათუმში დილით ჩავედი და როგორც კი ვითარებაში გარკვევას შევუდექი, მაშინვე შემატყობინეს, რომ მთავრობის თავმჯდომარე მე და ჩხიკვიშვილს აპარატთან გვთხოულობს. მთავრობის თავმჯდომარესთან საუბარი ატარებდა შემდეგ ხასიათს. დარწმუნდა რა, რომ ჩვენ აპარატთან ვართ, თავმჯდომარე გვთხოვდა შემდეგ კითხვებზე გვეპასუხა. მე ისინი ზედმიწევნით არ მახსოვს, მაგრამ არსი შემდეგზე დაიყვანებოდა. იყო თუ არა გენ. მდივანი დანიშნული ბათუმის ოლქში განლაგებული მთელი ჯარების უფროსად, იცოდა თუ არა მან ამის შესახებ და შეეძლო თუ არა დამოუკიდებლად გადაედგილებინა ეს ჯარები. ამ კითხვებზე მხოლოდ დადებითად შეიძლებოდა მეპასუხა. „ახლა მოისმინეთ ჩემი ბრძანებები“, – აგრძელებდა მთავრობის თავმჯდომარე. ამას შემდეგ გასაოცარი ბრძანებები მოჰყვა. მე წინასწარ უნდა შეგატყობინოთ, რომ ჩვენთან ერთად აპარატთან ასევე მთავრობის თავმჯდომარის პირადი მდივანი გიორგი ცინცაძეც იმყოფებოდა. მთავრობის თავმჯდომარე ბრძანებას გვაძლევდა გენ. მდივანი თანამდებიბიდან გადაგვეყენებინა და სხვა დაგვენიშნა, და მოკრიალიც დაგვეკავებინა; არ მახსოვს, ის კიდევ რას გვიბრძანებდა. თავისი ბრძანებები მან დაიწყო პუნქტით, რომელიც მის მდივანს ცინცაძეს მისი ბრძანებების შესრულებაზე თვალყურის მიდევნებას ავალებდა. უკანასკნელი მითითება განსაკუთრებით მრავალმნიშვნელოვანია. პირადი მდივანი თვალს მიადევნებს ბრძანებების შესრულებას, რომლებიც მიეცა რესპუბლიკის მთელი შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალს, ე. ი. მე, და ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორს, ე. ი. ჩხიკვიშვილს. მე არაფრად მიღირდა ის, რომ ავმდგარიყავი აპარატიდან და წავსულიყავი, საერთოდ სამსახურიდან წავსულიყავი. და შესაძლოა, ეს კარგი გაკვეთილი ყოფილიყო მთავრობის თავმჯდომარისთვის, რათა მომავალში არ მიეცა საკუთარი თავისთვის ნება, რომ მთავარსარდლის პიროვნება აბუჩად აეგდო. მაგრამ ფიქრმა, რომ ჩამთვლიან ამპარტავნად, რომელმაც თავისი პირადი თავმოყვარეობა ყველაფერზე მაღლა დააყენა, გამაჩერა. გარდა ამისა, რაში იყვნენ დამნაშავე ჯარები, რომლებმაც უკვე მიიღეს წინასწარი ბრძანებები მოქმედებებისთვის და გადამწყვეტ მომენტში ხელმძღვანელობის გარეშე დარჩებოდნენ. მე ვფიქრობდი ასევე გენ. მდივნის შესახებ, რომელიც აუცილებლად უნდა გადამერჩინა, და თუ ეს არ გამომივიდოდა, მაშინ მე დავაყენებდი საკითხს სამსახურიდან ჩემი წასვლის შესახებაც. გენ. მდივანიც ასევე უცნაური, მეტი რომ არ ვთქვათ, ბრძანებების მსხვერპლად იქცეოდა, სრულიად უდროოდ გაცეცხლებული მთავრობის თავმჯდომარის ბრძანებებისა, როცა მთელი ინციდენტი გროშის ფასიც კი არ ღირდა. თავმჯდომარის ხასიათის ამ სიმტკიცეს არც საფუძველი ჰონდა, და არც მიზეზი. არ ჰქონდა საფუძველი, ვინაიდან ხასიათის სიმტკიცე რაიმენაირი კრიზისის მომენტში უნდა იქნას გამოვლენილი, რაც სინამდვილეში არ ყოფილა. მიზეზიც ასევე არ იყო, ვინაიდან გენ. მდივანი არ გახლდათ დამნაშავე იმაში, რომ ჯარების მომარაგების დიქტატორმა, რომელიც პირადად მთავრობის თავმჯდომარის მიერ იყო დანიშნული, ვერ შეძლო ჯარების მომარაგების საქმისათვის თავი გაერთვა და მე-4 პოლკს, რომელიც ამ ამოცანას დიდი ხნის წინ შეასრულებდა, ადგილიდან დაძვრა არ შეეძლო, ვინაიდან ფეხსაცმლის გარეშე იყო. მქონდა რა თვისება, რომ ყოველთვის თავაზიანი ვყოფილიყავი, მე მოვახსენე ჩემი მოსაზრებები ამ ინციდენტში გენ. მდივანის არდამნაშავეობის შესახებ. ჩემს სიტყვებში სრულებით არ მიმითითებია, რომ გიორგი ცინცაძის დანიშვნა ჩემთვის თვალყურის მდევნელად წარმოადგენს უხეშობას, რომელიც კიდევ უფრო მეტად მძიმდება იმით, რომ ის დაუმსახურებელი გახლდათ. ჩხიკვიშვილი შემოუერთდა ჩემს შუამდგომლობას გენ. მდივანთან მიმართებაში. ყველაფერი ამაო გახლდათ. მთავრობის თავმჯდომარე უდრეკი რჩებოდა. მე აპარატით ლაპარაკს თავი ვანებე. რა თქმა უნდა, გენ. მდივანი არ გადამიყენებია. უკანასკნელს ვუთხარი, რომ ჭოროხის იქითა მხარეში ოპერაციის შემდეგ მთავრობის თავმჯდომარესთან გავემგზავრები და მივაღწევ მისი ბრძანების გაუქმებას. გენ. მდივანი მთავრობის თავმჯდომარის ასეთი გადაწყვეტილებით გაკვირვებული გახლდათ და ამბობდა, რომ იგი ძალზედ მოხარული იქნება ამით, რომ იგი მხოლოდ იმიტომ მსახურობს, რომ ეს უნდა მთავრობას, რომ იგი ნერვების ყოველდღიური მოშლის გარდა სამსახურიდან არაფერს ღებულობს.
ამასობაში ჩემს მიერ იქნა გაცემული შესაბამისი განკარგულებები ჭოროხის იქითა მხარეში ოპერაციისთვის უხილავი მტრის წინააღმდეგ. მე-4 პოლკი ხოლოდან აჭარის-წყლისკენ იქნა დაძრული. ამავდროულად მე კატეგორიულად ვუბრძანე სამეურნეო კომიტეტს სამგზავრო სიჩქარით ფეხსაცმელი მოეწოდებინა; ეს აღსრულებულ იქნა. მომდევნო დღეს აჭარის-წყალზე წავედი რომ მოსული პოლკი მენახა. პოლკი თითქმის მთლიანად ფეხშიშველი აღმოჩნდა; მე ზოგს გადმოსვლისგან დასისხლიანებული ფეხები ვუნახე, მაგრამ არც ერთი დრტვინვა არ მომისმენია. გულში ტკივილით ვაძლევდი ამ განკარგულებას ფეხშიშველი პოლკის გადაადგილების შესახებ და უზარმაზარი სიხარულით ვახდენდი ჩვენი ჯარისკაცის უდრტვინველი ამტანობის კონსტატირებას. მე მადლობას ვუხდიდი პოლკს და ვუთხარი, რომ ხვალ მათ ექნებათ ფეხსაცმელი. დაპირებულ დღეს მე პირადად, მომდევდა რა უკან ფეხსაცმლით დატვირთული სატვირთო ავტომობილი, ჩავიტანე ეს ფეხსაცმელი და პოლკიც სალაშქროდ დაიძრა.
ჭოროხისმიღმა მხარეში ჯარები 3 მიმართულებით უნდა შესულიყვნენ: 1) ზღვის გაყოლებით ბათუმიდან, 2) აჭარის-წყალიდან მოკრიალზე უნდა გადაეკვეთა ეს მხარე მე-4 პოლკის კოლონას და 3) ბორჩხადან ხეობის გავლით ლიმანზე, ე. ი. იმ მიმართულებით, სადაც ამას წინათ მოხდა ჩვენი მზვერავების შეტაკება, რომლებიც ბორჩხადან იყვნენ გაგზავნილი.
მე-4 პოლკს ბილიკებით უხდებოდა სიარული და თვლიან აღალს არ შეეძლო მას კვალში მიჰყოლოდა. საპალნე აღალი ჩვენ არ გვქონდა. მე დავპირდი პოლკის მეთაურს, რომ ერთი დღის შემდეგ სურსათს ზღვით ჩავუტანდი. მომდევნო დღეს კოლონები დაიძრნენ და იმავე დღეს მიაღწიეს დასახულ პუნქტებს, ე. ი. ჭოროხის იქითა მხარე გამჭოლად გაიარეს. მარჯვენა და შუათანა კოლონები არანაირ მტერს აბსოლუტურად არ შეხვედრიან, და ის იქ არც ყოფილა. მარცხენას, რომელიც ბორჩხადან მიდიოდა, ჰქონდა ორმხრივი სროლა ისევ უცნობ მტერთან და შრომის გარეშე განდევნა იგი ჩვენს ფარგლებს გარეთ. ვვარაუდობ, რომ ეს უბრალოდ საზღვრისპირა ყაჩაღები იყვნენ, რომლებიც, ემალებიან რა ხელისუფლებას, ერთი სახელმწიფოდან მეორეში გადადიან. ეს ბანდები ყოველთვის არსებობდა რუსეთის სახელმწიფოს სპარსეთთან საზღვარზე და ამ საზღვარზე ყოველ ზაფხულს იგზავნებოდა მზვერავთა რაზმები, რომლებიც მათ არაერთხელ შებმიან. მიცემული დაპირების თანახმად, მე მოკრიალში მცირე გემი გავგზავნე სურსათით მე-4 პოლკისთვის და თვითონაც იქ გამანადგურებლით გავემგზავრე. გამანადგურებელს ნაპირთან მიდგომა არ შეეძლო, და ჩვენ ნაპირზე ადგილობრივი ლაზის ნავით გამოვედით. როცა უკან ვბრუნდებოდით, ცოტათი კიდეც დავსველდით, ვინაიდან ზღვის ღელვამ რამდენადმე იმატა, მაგრამ ყველაფერი მშვიდობიანად დასრულდა. როგორც მოველოდი კიდეც, ჭოროხის იქითა მხარეში მოწინააღმდეგე არ აღმოჩნდა, და მთავრობის თავმჯდომარეს ასე ძლიერად აღელვება არაფერში სჭირდებოდა.
ბათუმიდან მე აბასთუმანში გავემგზავრე, სადაც ცუდი ავტომობილის წყალობით მხოლოდ ღამისთვის ჩავედი. როცა ყოველივეს შესახებ მოვახსენებდი, ვთხოვე მთავრობის თავმჯდომარეს მდივანი თავის თანამდებობაზე დაეტოვებინა, მით უმეტეს მოვლენებმა გვიჩვენა, რომ ჭოროხის იქითა მხარეში მოწინააღმდეგე არ აღმოჩნდა და იქ ყველაფერი მშვიდად იყო, და ჯარების ძალებისა და ენერგიის ექსტრენულ და ზომაზე მეტ დაძაბვას არ მოითხოვდა. იგი ბოლოს და ბოლოს დამეთანხმა, მაგრამ გენ. მდივნისგან წერილობითი ახსნა-განმარტება მოითხოვა. იქვე მოხსენების დროს გამოირკვა, რომ მთავრობის თავმჯდომარის სიფიცხეს საფუძვლად ჩხიკვიშვილის საგანგაშო ტელეგრამა ედო, რომელმაც უშუალოდ მთავრობის თავმჯდომარეს გაუგზავნა ის, და მიუთითებდა, რომ ჭოროხის იქითა მხარის დაუკავებლობის შედეგად, იქ მოწინააღმდეგის ძალები იკრიბება, რომ იქ ადმინისტრაციის დადგენა შეუძლებელია და რომ იქმნება მუქარის მდგომარეობა ბათუმის ოლქისათვის. მე წარმომიდგენია, რომ იმაზე უწინ, სანამ საერთოდ ამის შესახებ მთავრობის თავმჯდომარეს მოახსენებდა, ჩხიკვიშვილს ჩემთვის უნდა მოემართა, ეს პირველი, და მეორე კი ისაა, რომ, როგორც მოვლენებმაც გვიჩვენა, ეს ტელეგრამა ნამდვილ ვითარებას არ შეესაბამებოდა. მთავრობის თავმჯდომარეს მე ადრეც მოვახსენებდი, და ახლაც ვუთხარი, რომ მოკრიალის დაკავებას, რასაც იგი ასე ძლიერი დაჟინებით მოითხოვდა, სულაც არ შეეძლო ეს შეტაკება ჩვენთვის თავიდან აეცილებია, რომელსაც ბორჩხასა და ლიმანს შორის ხეობაში თურქეთის საზღვრიდან 3–4 ვერსზე ჰქონდა ადგილი. ჩხიკვიშვილის ტელეგრამამ კი უბრალოდ მხოლოდ ზომაზე მეტად შეაშფოთა მთავრობის თავმჯდომარე, რომელიც სამხედრო საქმეებში ნაკლებად ერკვეოდა. შემდგომში, ჩვენი შემდეგი შეხვედრისას, მთავრობის თავმჯდომარემ, როცა გენ. მდივნის მოხსენებას გაეცნო, მითხრა, რომ მომხდარში (რომ ასეთი რა მოხდა) მე ვარ დამნაშავე, რადგანაც არ მივეცი მე-4 პოლკის დაძვრის ნება. თვით ამ შემთხვევაშიც კი, ვითარება რომ ისეთი ყოფილიყო, რომ დაუყოვნებლივ მოქმედება მოეთხოვა, გენ. მდივანს შეეძლო მე-4 პოლკის მოძრაობაზე განკარგულება გაეცა, რომელიც მას ექვემდებარებოდა, და შემდეგ შეეძლო ჩემთვის მოეხსენებია, თუ რა გააკეთა; და ეს სწორი იქნებოდა მაშინაც კი, თუ გენ. მდივანი მიიღებდა ჩემს კატეგორიულ ბრძანებას მე-4 პოლკს არ შეხებოდა, ვინაიდან ვითარება ამას მოითხოვდა (ибо обстановка повелевает). მაგრამ ასეთი დეტალები ჩვენი მთავრობის თავმჯდომარისთვის უცხო ხილი გახლდათ (Но такие тонкости были не по плечу нашему Председателю Правительства). თავის მართლება რომ დამეწყო, ბრალდებული გენ. მდივანი აღმოჩნდებოდა, რადგანაც მან თავისი უფლებები არ გამოიყენა. მე ეს სულაც არ მინდოდა და არც მტკიცება დამიწყია; მხოლოდ მივუთითე, რომ ვითარება სულაც არ იყო ისეთი, რათა ფეხშიშველა პოლკი გვეეძულებია რომ მას ათეულობით ვერსი გაესეირნა. ნამდვილი დამნაშავე იყო ის, რომელიც ჯარების მომარაგების სათავეში იყო დაყენებული და რომელმაც მე-4 პოლკს თავის დროზე ფეხსაცმელი არ მისცა. მაგრამ ეს მათი კაცი გახლდათ და მათი წეს-ჩვეულებების (ადათების) მიხედვით ის დადანაშაულებული არ შეიძლებოდა ყოფილიყო. მე შემდეგ არაერთხელ მქონია მტკიცებულებები, რომ მათი ხალხი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ბრალეული, და რომ ისინი დამნაშავეებს ეძებენ სადღაც სხვა ადგილას, მაგრამ არა თავისიანებს შორის. მთავარი კი ის გახლავთ, რომ თავმჯდომარე ფაქტებით დარწმუნდა იმაში, რომ ჩხიკვიშვილის ტელეგრამით ამტყდარი განგაში სრულიად არ შეესაბამებოდა საგანთა ნამდვილ მდგომარეობას. ჩხიკვიშვილი კი მოვალე იყო, სანამ მთავრობის თავმჯდომარეს მოახსენებდა, რჩევა სამხედრო ნაწილში თავისი თანაშემწისთვის ეკითხა, მით უმეტეს რომ საქმე ჯარებს შეეხებოდა. მთავრობის თავმჯდომარის მიერ ჩემი დადანაშაულება ჩემთვის უბრალოდ სულ ერთი იყო, და მე უკვე დიდი ხანია მივეჩვიე იმას, რომ ჩვენი მმართველების წინასწარ აკვიატებულ აზრებში მათი გადარწმუნება, თვით მაშინაც, როცა ისინი სამხედრო საქმეს შეეხება, წარმოუდგენელი რამ გახლავთ. გენ. მდივანი ადგილზე იქნა დატოვებული, და მეც, დამშვიდებული, თბილისში გამოვემგზავრე. ამის შემდეგ ბათუმის ოლქში არანაირი გართულებები არ მომხდარა, რაც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს იმას, რომ მომხდარი ინციდენტი მხოლოდ ჩვეულებრივი სასაზღვრო შეტაკება გახლდათ, რომელსაც საკუთარი თავის ქვეშ არანაირი პოლიტიკური ნიადაგი არ ჰქონია.
თ ა ვ ი XVIII
ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება. – სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო
ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება
ახლა შევუდგები ერთი მოვლენის აღწერას, რომელიც ლაგოდეხში განლაგებულ ჯარებში მოხდა, ივლისში თუ აგვისტოში, ახლა არ შემიძლია გახსენება. ლაგოდეხის რაზმი მე-6 პოლკისა და გვარდიის კახეთის ბატალიონისგან შედგებოდა, შესაბამისი არტილერიით; მის შემადგენლობაში შედიოდა ცხენოსანი ასეულიც, რომელიც მოხალისე ადგილობრივი მაცხოვრებლებისგან იყო ორგანიზებული, და ისინი თავიანთი ცხენებით გახლდნენ მოსული. რაზმს მეთაურობდა გენ. სუმბათაშვილი. ჩვენი შეტაკებების დასაწყისში ეს რაზმი ორგანიზებულ იქნა ზაქათალის მხრიდან, სადაც ჩვენი ცნობების მიხედვით ბოლშევიკების ძალების ნაწილი მოემართებოდა, ჩვენი საზღვრის დაფარვის მიზნით. ეს რაზმი მზად უნდა ყოფილიყო ზაქათალას ოკრუგში შესაჭრელად და ასეთი რამ მოხდებოდა კიდეც, რომ არ ყოფილიყო მთავრობის თავმჯდომარის 18 მაისის ბრძანება საომარ მოქმედებათა გაჩერების შესახებ. ზაქათალას ოკრუგში, სამწუხაროდ, მის აღმოსავლეთ ნაწილში ცხოვრობენ ინგილოები, ტომით ქართველთა ნათესავები. მოსახლეობის ამ ნაწილს სურდა საქართველოსთან შემოერთება; ზაქათალას მეორე ნაწილი, თუ შემოერთება არ უნდოდა, ინდიფერენტული გახლდათ. ეს მეორე ნაწილი იყვნენ ლეკები, და ისინი ყოველთვის მტრობაში იყვნენ საზღვრისპირა კახელ მაცხოვრებლებთან; ეს მტრობა ისტორიულად ჩამოყალიბდა. კახელები დიდი ხალისით ემზადებოდნენ შესაჭრელად. მაგრამ მაისის დასაწყისსა და შუა ხანებში არმიისა და გვარდიის დაუმთავრებელი მობილიზაციის გამო ჩვენ არ შეგვეძლო აქ შეტევითი მოქმედებები გაგვევითარებინა. ხოლო როცა მოვემზადეთ, მაშინ დაიწყო მოლაპარაკებები. ბოლშევიკები ისევე შემოვიდნენ ზაქათალას ოკრუგში, როგორც მათ ჩვენი საზღვარი წითელ ხიდთან გადმოლახეს. მოსკოვის მთავრობის მიერ ჩვენს წარმომადგენელ ურატაძესთან დადებული ხელშეკრულების მიხედვით ზაქათალას ოკრუგი საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში შემოდიოდა, რომელსაც ბოლშევიკური რუსეთი „დე იურედ“ აღიარებდა. ბოლშევიკებმა, როდესაც ზაქათალაში შემოვიდნენ, დაარღვიეს ხელშეკრულება, და ჩვენი იქ შეჭრა ნიშნავდა ომს ბოლშევიკებთან, რომლებთანაც ჩვენ 18 მაისს სამშვიდობო მოლაპარაკებები დავიწყეთ და რომლებთანაც საბრძოლო მოქმედებებზე უარი განვაცხადეთ.
ეს გარემოებები ჩვენ იმაზე გვახალისებდა, რომ ზაქათალას ფრონტზე თავი პასიურად დაგვეჭირა, დაველოდებოდით რა სამშვიდობო მოლაპარაკებათა შედეგებს. მოლაპარაკებები წითელ აზერბაიჯანთან წარმოებდა. ზაქათალას მოსახლეობის ნაწილი ჩვენ თავისთან (შესვლას) გვთხოვდა და შემომტევ ბოლშევიკებს შეიარაღებული ხელითაც კი დახვდა. ჩვენ არ შეგვეძლო მათ დავხმარებოდით, თავიდან იმიტომ, რომ ომისთვის მზად არ ვიყავით, ხოლო შემდეგ კი იმიტომ, რომ წარმოიქმნებოდა ახალი ომი ბოლშევიკებთან, რისთვისაც ჩვენს მთავრობას უნდოდა თავი აერიდებინა. როგორც ადრე მივუთითებდი, სამშვიდობო მოლაპარაკებებმა ვერანაირ რეალურ შედეგებამდე ვერ მიგვიყვანა და ნახევარი წლის შემდეგ ბოლშევიკები ომის გამოცხადების გარეშე საქართველოს საზღვრებში შემოიჭრენ.
როგორც ადრე აღვნიშნე, მე-6 პოლკის ჯარისკაცები როგორც კახელები, დიდი ხნიდან ჩამოყალიბებული თავიანთი ფსიქოლოგიის მიხედვით, ზაქათალას ოკრუგის ლეკებს განიხილავდნენ როგორც ძირძველ მტერებს; ბოლშევიკებს კი ისინი განიხილავდნენ როგორც რუსებს და მათ მიმართ მტრობას არ განიცდიდნენ (к ним неприязни не чувствовали). ამიტომ, როცა მათ უბრძანეს არ შესულიყვნენ ზაქათალას ფარგლებში, ასეთი რამ მათ სურვილებს არ პასუხობდა. ამ ნიადაგზე ჯარისკაცებს შორის გარკვეული უკმაყოფილება ჩაისახა და ნიადაგიც ბოლშევიკური პროპაგანდისათვის მეტ-ნაკლებად ნაყოფიერი აღმოჩნდა; თუმცა კი არა ბოლშევიზმის დანერგვის აზრით, არამედ რუსებთან ომის არსაჭიროებისა, რომლებმაც ზაქათალა დაიკავეს. როგორც ხულოს საწინააღმდეგო ფრონტზეც, ისე აქაც ინიციატორები გვარდიის ბატალიონში გამოჩნდნენ. მათ შეძლეს გვარდია ღია დაუმორჩილებლობაზე წაექეზებიათ, ხოლო შემდეგ კი არმიის პოლკშიც იგივე მოახდინეს. ისევე, როგორც ხულოს წინააღმდეგ, გვარდიელები დამორჩილბაზე დაიყოლიეს, ხოლო არმიის პოლკმა კი, წამქეზებელთა ზემოქმედების ქვეშ, პოზიციები მიატოვა და მეთაურთა პერსოლანს ემუქრებოდა. მეთაურები ძალადობისგან მოვალეობისადმი ერთგულად დარჩენილი ზოგიერთი ერთეულის წყალობით იქნენ დახსნილი, როგორებიც იყვნენ, მაგალითად, არტილერია, მეტყვიამფრქვევეები, მზვერავები. ეს ნაწილები შტაბის მახლობლად იყვნენ განლაგებული და მათ იცავდნენ. საბედნიეროდ, ამბოხებულებს სატელეგრაფო შეტყობინება არ გაუწყვეტიათ და მე მომხდარის შესახებ დროულად შევიტყე.
აქ ლაგოდეხში უწესრიგობა უფრო ფართო ზომებში გახლდათ, რაზმის მეთაურობა ალყაში ჰყავდათ მოქცეული, რის გამოც იქ დაწყნარებისთვის საჭირო იყო საიმედო ნაწილები ჩაგვეყვანა. მე გასამგზავრებლად დავნიშნე სამხედრო სკოლა და ერთი გვარდიული ბატალიონი, ამასთან გვარდიის შტაბს ვთხოვე საიმედო ბატალიონი დაენიშნათ. მათ თბილისის ერთ-ერთი ბატალიონი დანიშნეს, რომელიც წითელ ხიდთან იმყოფებოდა. ეს ნაწილები ლაგოდეხზე წნორის-წყლის გავლით ექსტრენულად იქნენ დაძრული. სულის სიღრმეში მე დარწმუნებული გახლდით, რომ ამბოხებულნი, როცა შეიტყობდნენ მათ დასაწყნარებლად დანიშნული ნაწილების მოახლოვებას, დაგვმორჩილდებოდნენ, მაგრამ მაინც არ გამოვრიცხავდი შეიარაღებული შტაკების შესაძლებლობასაც. აი ამიტომ მე, როცა სკოლას ვაგზავნიდი, უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ყველა ასეულს ჩამოვუარე. მე ხალხს გამოვუცხადე, თუ სად მიდიან ისინი და რისთვის მიდიან, სრულებით არ ვუმალავდი რა არც მათი დანიშვნის მიზანს, და არც ვითარებას. ჯარისკაცებს ორი სიტყვით ესმოდათ ჩემი და სრულ მზადყოფნას გამოხატავდნენ, რომ თავიანთი ვალი აღესრულებიათ და ურჩებისთვის ჭკუა-გონებაც ესწავლებიათ. ზოგიერთ ასეულში, როგორც კი მათთან ლაპარაკს ვიწყებდი, ისინი მაშინვე მპასუხობდნენ: „გვესმის, ბატონო გენერალო, ნუ სწუხართ, ჭკუა-გონებას ვასწავლით“ ("Понимаем, господин генерал, не беспокойтесь, научим уму-разуму"). მე ვტკბებოდი ამ ჯარისკაცების ყურებით და პირდაპირ აღტაცებულიც გახლდით, რომ ასეთი შედეგები იქნა მიღწეული სკოლაში სულ რაღაც 6–7 თვის მანძილზე. ეს ნიშნავს, რომ სამხედრო სკოლაში მიღებული აღზრდის საფუძვლები სწორი იყო.
სამხედრო სკოლა ლაგოდეხში გაჩაღებული მოვლენების შესახებ მოხსენების მიღებიდან მეორე დღის საღამოს წნორის-წყალზე გახლდათ. მე მათ ჩემი მატარებლით ჯერ კიდევ ჩალაუბნის ხეობამდე გზაში დავეწიე. გვარდიის ბატალიონი ღამით უნდა მოსულიყო.
არ შემიძლია არ აღვნიშნო შემდეგი გარემოება. გვარდიის ბატალიონი წითელი ხიდიდან დაახლოებით 300 ხიშტის შემადგენლობით დაიძრა. როდესაც ნავთლუღს გადიოდნენ, 70 კაცი ვაგონებიდან ჩამოვიდა და, გამოაცხადა რა, რომ მათ მერე დაეწეოდნენ, თავიანთ სახლებში წავიდა. განა მართლა ძალზედ საჩვენებელი მოვლენა არ არის?
შემდეგ დღეს სკოლა ლაგოდეხისკენ დაიძრა; რამდენადმე მოგვიანებით მას გვარდიის ბატალიონიც მიჰყვა, რომლის გასვლასაც მე არ დავლოდებივარ და სკოლის დასაწევად გავემართე. მე მას დიდი შესვენების დროს ალაზანთან დავეწიე. გადასვლა ძალზედ მომქანცველი იყო. მიდიოდნენ მტვრიან გზაზე ალაზნის ველის მცხუნვარე მზის ქვეშ. ჯერ კიდევ წნორის-წყალში ჩამოსვლისას, ხოლო შემდეგ ღამით და დილითაც, მე ვუკავშირდებოდი ლაგოდეხს, და თუმცა კი იქიდან მანუგეშებელი ცნობები არ ყოფილა, მაგრამ მეთაურთა შემადგენლობა უვნებელი გახლდათ და ამბოხებულებს მხოლოდ მუქარის მდგომარეობაში ეჭირათ თავი. მოვედი რა ალაზანზე, ისევ დავუკავშირდი ლაგოდეხს; მე თან სატელეგრაფო აპარატი მიმქონდა. ცნობები იგივე იყო. ახლა საბოლოოდ ვიყავი დარწმუნებული იმაში, რომ ყველაფერი კეთილსასურველად დამთავრდებოდა. გავგზავნე რა წინ კაპიტან მაყაშვილის ცხენოსანი ოცეული, რომელიც სკოლის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, მე მის კვალდაკვალ ცოტა დაყოვნებით დავიძარი. სკოლა სიცხის გადასვლას უნდა დალოდებოდა და შემდეგ ლაგოდეხზე წასულიყო. ამ დროს იმ ადგილთან, სადაც მე ვიდექი, გვარდიის ბატალიონმა დაიწყო მოსვლა. მაგრამ როგორ მოდიოდა. ეს გახლდათ ადამიანთა მწკრივი, რომელიც რამდენიმე ვერსზე იყო გაწელილი. ადამიანები თითო-თითოდ მოდიოდნენ და ხეების ჩრდილის ქვეშ თავსდებოდნენ, ვისაც სად უნდოდა. მე ხის ქვეშ ვიჯექი და ვაკვირდებოდი. ჩემთან შორი-ახლოს ერთი მოხუცი მოახლოვდა, როგორც ჩანდა, ოცეულის მეთაური, გულიანად მოიცილა ამუნიცია და შეიგინა: „ახ, თქვენ ასეთ-ისეთებო, არც ოცეული იცით, არც ასეული“. მოსვლა დაიწყო სკოლამ. მივუთითე რა გვარდიული ბატალიონის მეთაურს სკოლას კვალში მიჰყოლოდა, მე ავტომობილში ჩავჯექი და ცხენოსანი ოცეულის დასაწევად გავემგზავრე. ასეთი წესითა და რიგით ჩვენ ლაგოდეხს ვუახლოვდებოდით, როცა მე ცხენოსანი ოცეულისგან „მოწინააღმდეგის“ შესახებ პირველი ცნობები მივიღე. ეს მე-6 პოლკის ერთ-ერთი ასეული გახლდათ. ეს ასეული ზაქათალას წინააღმდეგ სადარაჯო დაცვაში დგომას განაგრძობდა. მაგრამ ისიც ასევე მონაწილეობდა ამბოხებაში, თუმცა კი მათ რიცხვში არ შედგებოდა, რომლებსაც უშუალოდ გენ. სუმბათაშვილის შტაბზე ალყა ჰქონდათ შემორტყმული. შემდეგ გამოირკვა, რომ მათი სატელეფონო სადგური გზატკეცილთან უახლოეს სახლში იმყოფებოდა. ცხენოსანმა ასეულმა სადგური ხელში ჩაიგდო და გზა გააგრძელა, ხოლო რაღაც დროის შემდეგ სკოლამაც დაიწყო მოსვლა. უკვე ღამე დგებოდა. ამ დროს ლაგოდეხის მხრიდან ავტომობილის ანთებული ფარები გამოჩნდა; შემდეგ ცხენოსანი ოცეულიდან ცხენი მოაჭენა მხედარმა და მომახსენა, რომ ესენი არიან გენ. სუმბათაშვილი და გვარდიის შტაბის წარმომადგენელი ჭიაბრიშვილი. ნათელი შეიქნა, რომ ყველაფერი კარგად დასრულდა. მოსულებმა მომახსენეს, რომ მეამბოხენი დამორჩილდნენ და მოთავეები გასცეს. აქვე მათ მითხრეს, რომ ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი მოთავე იმ ასეულში იმყოფება, რომელიც სადარაჯო სამსახურს აგრძელებს და რომლის ზურგშიც ჩვენ ახლა ვიმყოფებით. მე დამავიწყდა მეხსენებია, რომ ვბრძანე ტელეფონით ჩემთან ამ ასეულის ოფიცერი გამოეძახებინათ, ამასთან ბრძანებას მათი ტელეფონისტი გადასცემდა, მაგრამ მუქარის ქვეშ, რომ არ ეთქვა, თუ ვინ იძახებს და რა ხდება; ტელეფონისტის მახლობლად იდგა ოფიცერი შემართული რევოლვერით, რომელიც მზად იყო ტელეფონისტისთვის ტვინი გაესხმევინებია, თუ ის არასაჭირო ლაპარაკს დაიწყებდა. ოფიცერი გამოცხადდა. მე ვუბრძანე სკოლის ერთ-ერთ ასეულს ეს ოფიცერი გამცილებლად წაეყვანა, წასულიყო და (მეამბოხე) ასეული დაეპატიმრებია, განსაკუთრებით კი ამბოხების ის მოთავე, რომელიც იმ ასეულის რიგებში იმალებოდა. ასეული გაემართა და აღასრულა; არანაირი ინციდენტი არ მომხდარა. მოთავე გაქცევას ეცადა, მაგრამ შეპყრობილ იქნა. ის ჩემთან მოიყვანეს. მე მას დავუწყე გამოკითხვა. იგი გაუბედავად და ისე ჩუმად მპასუხობდა, რომ ძლივს ისმოდა. მე ვუთხარი: „შენ აქ ასე ჩუმად რატომ ლაპარაკობ, ხოლო გუშინ მიტინგზე კი ძლიერი ხმა გქონდა“. „ამხანაგებმა მითხრეს, რომ უფრო ხმამაღლა მელაპარაკა“, – მიპასუხა მან.
გენერალ სუმბათაშვილს ვუბრძანე, რომ ხვალ ყველა ნაწილი მოეწყო, რომ ის ერთეულები, რომლებიც მოვალეობისადმი ერთგული დარჩნენ, მეამბოხეთაგან ცალკე ყოფილიყვნენ მოწყობილი. შემდეგ ღამის გასათევად წნორის-წყალზე ჩემს ვაგონში გავემგზავრე. მომდევნო დღეს ლაგოდეხში ჩამოვედი. ჯარები უკვე მოწყობილი იყვნენ. მე დამავიწყდა აღმენიშნა, რომ ლაგოდეხზე ჩვენი მარშის დროს შემომიერთდა დამფუძნებელი კრების წევრი ისიდორე რამიშვილი. მე ჩამოვუვლიდი ნაწილებს, ვესალმებოდი და მთავრობის სახელით მადლობას ვუხდიდი მათ, ვინც მოვალეობისადმი ერთგული დარჩა. შემდეგ სიტყვით მივმართე ამბოხებულებს; მათ არ მივსალმებივარ. მე მათ ვარცხვენდი და მათი საქციელის მთელ დანაშაულებრიობაზე მივუთითებდი. ისიდორე რამიშვილს სურდა ასევე მათთვის სიტყვით მიემართა, მაგრამ მე ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინა. მან ჩემი თხოვნა აღასრულა. მე ვთვლი, რომ დამნაშავე ჯარისკაცებს მხოლოდ მათი უფროსი უნდა ელაპარაკოს.
შემდეგ მე-6 პოლკის ოფიცრები გამოვიძახე და მათ მიმართ სიტყვაში მივუთითე მათ მთავარ დანაშაულზე, სახელდობრ კი იმაზე, რომ ისინი წინასწარ ვერ გრძნობდნენ იმ მოვლენებს, რომლებიც მწიფდებოდა: რომ ისინი უნდა გრძნობდნენ და იცოდნენ, თუ რითი ცხოვრობს და რა სტკივა ჯარისჯაცს, და რომ ეს თუ ასე იქნებოდა, მაშინ უმაღლესი უფროსობა დამსწრები (თავიდან ამცილებელი) ხასიათის ზომებს მიიღებდა და დამსჯელი ხასიათის ზომების გამოყენებისგან, რომლებიც არასოდეს არაა საურველი, განთავისუფლდებოდა. შემდეგ დაპატიმრებულები ვინახულე, რომლებსაც ასევე შესაბამისი სიტყვა ვუთხარი, ვნახე მოთავეებიც, რომლებიც ცალკე იყვნენ მოთავსებულნი, მაგრამ ამათთან არ მილაპარაკია. პოლკ. თავაძის მიერ შემოთავაზებული სადილის შემდეგ თბილისში გამოვემგზავრე.
საგანგებო სასამართლომ, განიხილა რა საქმე, 9 ადამიანს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯა, დანარჩენები კი მე ნაწილ-ნაწილ სხვა პოლკებში გადავიყვანე. ასე დასრულდა ეს მეორე ინციდენტი. ამ ორი ამბოხების მიუხედავად, ერთისა ხულოში, და მეორესი ლაგოდეხში, მე უნდა ვაღიარო, რომ საერთოდ არმიის ნაწილებში დისციპლინა ამ დროს შეუდარებლად უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე წინა 1919 წელს ახალციხის ლაშქრობის დროს. ეს ორი ამბოხება არმიის მთელ ფონზე უმსგავსი გამონაკლისი გახლდათ, და სხვათა შორის რომ ახალციხის ლაშქრობის დროს მსგავსი მოვლენები თითქმის ყველა ნაწილში ხდებოდა. უნდა აღვნიშნო, რომ ამ ორივე მოვლენაში არმიისთვის ფატალური როლი გვარდიიდან წამქეზებლებმა შეასრულეს. აღვნიშნავ იმასაც, რომ დეზერტირობას, რომელიც ასე ძლიერად იყო წინა წლებში გავრცელებული, თითქმის ადგილი არ ჰქონია.
როცა ყველა ფრონტზე დამშვიდების გათვალისწინებით ზოგიერთი ასაკის გაწვეული სათადარიგონი ხანგრძლივ შვებულებაში იქნენ გაშვებულნი, მაშინ ჯარისკაცები მეუბნებოდნენ, რომ თუ სამშობლოს აქვს მათში საჭიროება, მაშინ ისინი დარჩებიან და სამსახურს გააგრძელებენ. როგორი განსხვავებაა გვარდიის შტაბის მუდმივი თხოვნებისგან რომ ისინი (სახლებში) გაგვეშვა. აი, როგორც მგონია, 1920 წლის კამპანიის ყველა ყველაზე უფრო დიდი მოვლენა ჩემი უფროსობის განმავლობაში. მკითხველისთვის, სავარაუდოდ, ძნელი არ ინება იმის მიხვედრა, რომ ჩემი დღეების ნახევარი მე მგზავრობებში გავატარე.
* * *
გვქოდა ჩვენ კიდევ ერთი ეგრეთ წოდებული ოპერაცია. აზერბაიჯანის საზღვრისპირა მცხოვრებლებმა, ისარგებლეს რა, ერთის მხრივ, მესაზღვრეების სისუსტით, ხოლო მეორეს მხრივ კი, აზერბაიჯანთან ჩვენი საზღვრის გაურკვევლობითა და ჩვენი ადმინისტრაციული აპარატის სისუსტით, ჯერ კიდევ რევოლუციის დაწყებიდან დაიწყეს ყარაიაზის ტყეებში გადმოსახლება, არ ცნობდნენ რა ჩვენს ხელისუფლებას. საჭირო იყო ისინი თავიანთ ტერიტორიაზე მიგვებრძანებია. ეს ოპერაცია ჯარების ამ ჯგუფის სარდალს გენერალ იოსებ გედევანიშვილს ჰქონდა დავალებული. თავიდან მოხდა შეიარაღებული შეტაკებანი. საჭირო იყო ისინი ამისთვის დაგვესაჯა, რისთვისაც ისინი ხელში უნდა ჩაგვეგდო. სამწუხაროდ, მე იქ ხელმძღვანელობისთვის პირადად არ გავმგზავრებულვარ. მე მივეცი საკმარისად ზუსტი მითითებები, მაგრამ გენ. გედევანიშვილმა მიცემული მითითებების ზუსტად შესრულება ვერ შეძლო (отвлекся от точного исполнения данных указаний) და მაცხოვრებლებმა მთელი თავიანთი ბარგითა და მთელი თავიანთი ცხვრების ფარებით გააღწიეს და საზღვარზე გადასვლაც მოასწრეს.
აგვისტოს თვეში დადგა დრო, დანიშნული უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ჯარისკაცების პოლკებში უნტერ-ოფიცრებად გაშვებისთვის. მაგრამ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში, შეშფოთებული იყვნენ რა თბილისში ბოლშევიკური გამოსვლის შესაძლებლობის გამო, მიიჩნევდნენ, რომ ეს ბატალიონი უნდა დატოვონ, რადგანაც ის ყველაზე უფრო ერთგულ და საიმედო ნაწილს წარმოადგენს, რომელზედაც მთავრობას ყოველთვის შეუძლია დაეყრდნოს. ამავე აზრისა გახლდათ ვ. ჯუღელიც, რომელმაც განაცხადა, რომ სამხედრო სკოლა ერთადერთი საიმედო ნაწილია. სხდომის შემდეგ მე არ შემეძლო არ შემენიშნა მისთვის, რომ უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ჯარისკაცები ისეთივე ქართველები არიან, როგორც სხვა ნაწილებშიც, მაგრამ რომ აღზრდის სწორ ჩარჩოებში ჩაყენებულნი, წარმოადგენენ მისივე აზრით საიმედო ელემენტს, რომ ამას ჩვენ სულ 6–7 თვის მანძილზე მივაღწიეთ, რომ აღზრდის ჩვენეული მეთოდები, რომლებიც სამშობლოს წინაშე მოვალეობის გრძნობაზეა დაფუძნებული, უეჭველად, უფრო სწორია აღზრდის მისეულ, ჯუღელისეულ მეთოდებზე, რომელთა შედეგებიც არაერთხელ გვინახავს მის ორგანიზაციაში, გვარდიაში. საეჭვოა რომ იგი დამერწმუნებია.
სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო
ახლა შევეხები ერთ საკითხს; ეს გახლავთ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო. ეს დაწესებულება ჩემი ინიციატივით იქნა შექმნილი. როცა ვთავაზობდი ამ ორგანოს დაარსებას, მე შორს ვიყავი იმისგან, რომ ეს დაწესებულება გადაქცეულიყო იმად, რადაც გადაიქცა. ამ დაწესებულებას უნდა განეკარგა ქვეყნის ზოგადი თავდაცვის საკითხები და, ბუნებრივია, არ უნდა ჩარეულიყო ოპერაციებში. ამასობაში იგი გადაიქცა ორგანოდ, რომელიც მთავარსარდლის თავზე იყო დაკიდებული, და საჭირო იყო ძლიერი ხასიათი, რათა ოპერაციების წარმოებაში მისი გავლენისგან თავი დაგეღწია. მთავრსარდალი ყოველ დღე დილაობით მოახსენებდა, თუ რა მოხდა გუშინდელ დღეს და რის გაკეთებას ვაპირებთ. ბუნებრივია, განხილვაში ღრმავდებოდნენ და ამა თუ იმ ღონისძიებებს სთავაზობდნენ, შესაძლოა, უკეთესი ღირსებისაც (ხარისხისაც), მაგრამ ისინი ყოველთვის ბევრი იყო, და კიდევ მსჯელობის დროს სულ უფრო ახალიდა ახალი აზრები ჩნდებოდა. მე ამ საბაბით როგორღაც საბჭოშიც კი განვაცხადე, ვამბობდი რა, რომ ყოველგვარი საბჭო საომარი მოქმედებების განხილვისთვის ძალზედ მავნე მოვლენაა და რომ, რაც უფრო ჭკვიანი არიან ამ საბჭოს წევრები, მით უფრო მავნენი არიან ისინი, ვინაიდან იმდენი ჭკვიანური აზრი ჩნდება, რომ ძნელია განისაზღვროს, თუ რომელს უნდა მიეცეს უპირატესობა. მე ვიბრძოდი საგანთა ასეთი შემობრუნების წინააღმდეგ, და საბჭო, გონს მოვიდა რა, რომ საომარ მოქმედებებში არ უნდა ერეოდეს, არ ადგენდა, რომ საჭიროა გაკეთდეს ესა და ეს, ან რომ საჭიროა შეტევაზე გადავიდეთ აქა და აქ; მაგრამ საბჭომ აირჩია სხვა ფორმა. ის ადგენდა „მივაქცევთ მთავარსარდლის ყურადღება ამა და ამ მიმართულებაზე“. და რადგანაც თანამიმდევრობით ყველა მიმართულებაზე ხდებოდა ყურადღების მიქცევა, აქედან ნათლად მომდინარეობდა, რომ თუ რაიმე არასასურველი მოხდებოდა, მაშინ საბჭო სწორი აღმოჩნდებოდა, ვინაიდან ის თავის დროზე მიაქცევინებდა მთავარსარდალს ყურადღებას. აქედან ნათელია, თუ როგორი ძნელი იყო მთავარსარდლისთვის არ დაქვემდებარებოდა ამ გავლენას და თავისი საქმიანობისთვის თავი სავსებით დამოუკიდებლად გაერთვა. იგი მუდმივად იმყოფებოდა ამ დამოკლეს მახვილის ქვეშ „მივაქცევთ ყურადღებას“ და სხვა. პირადად მე ყოველთვის ვისწრაფოდი მკაცრად გამომუშავებული გეგმის მიყოლისკენ და მივმართავდი ძალისხმევას, რათა ამ „ყურადღებას მივაქცევთ“-ებზე ყურადღება არ მიმექცია. ყოველ შემთხვევაში ეს დაწესებულება თანდათანობით მთავარსარდლის დამამუხრუჭებლად გადაიქცა, რომელიც მას ხელებსა და ფეხებს უბოჭავდა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სურდა ყველაფერი სცოდნოდა, ყველაფერი განეხილა, ყველაფერი გადაეწყვიტა და ასეთნაირად სახელმძღვანელო დირექტივების მომცემი დაწესებულებიდან ის დეტალების შემმუშავებელ დაწესებულებად გადაიქცა. მასთან განმეორდა იგივე ისტორია, როგორც მსხვილ სამხედრო უფროსთანაც, რომელმაც, გამოცხადდა რა უმცროსი მეთაურის საბრძოლო უბანზე, დაიწო ამ მეთაურის ამოცანების გადაწყვეტა, ხოლო საერთო მმართველობა კი დაივიწყა. შეუძლებელია ყველაფერი მოიცვა. მე უნდა დავუმატო, რომ ამ სხდომებზე ხშირად მოდოდნენ პირები, რომლებიც საბჭოს შემადგენლობას არ ეკუთვნოდნენ. ვ. ჯუღელს ხშირად მოჰყავდა ამ სხდომებზე გვარდიის შტაბის წევრები. ვხედავდი რა მათ გამოჩენას, მე ყოველთვის ვეუბნებოდი ვ. ჯუღელს: „როგორც ჩანს, დღეს გვარდიისთვის რაღაც მნიშვნელოვანი საკითხი უნდა დასვათ განსახილველად“. არ ვფიქრობ, რომ ჩვენი მთავრობის წევრები ვერ ხედავდნენ ამ დაწესებულების უარყოფით გავლენას. მათ თვალყური უნდა ედევნებიათ ყოველდღიური მოვლენისთვის სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სხდომებზე, სადაც საბჭოს წევრები მუდმივად ორ ბანაკად იყოფოდნენ: ერთ ბანაკში იყო მთავარსარდალი, ხოლო მეორეში კი ყველა დანარჩენები. თანდათანობით ფსიქოლოგიურად იქმნებოდა მთავარსარდლის მოქმედებებისა და განკარგულებების რაღაცნაირი მუდმივი კრიტიკის, რაღაცნაირი ჩასაფრების ატმოსფერო. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მიიღებოდა ორი ბანაკი, ვინაიდან არასამხედროებს, როგორც ადამიანებს, რომელთაც სამხედრო საქმე არ ესმოდათ, არ შეეძლოთ სცოდნოდათ და გაეგოთ არა თავიანთი სპეციალობის საქმეები და ბუნებრივად განხილვისას ოპოზიციაში დგებოდნენ. თანდათანობით ეს ქმნიდა თავიდან ხორკლიანობებს (ურთიერთობებში), ხოლო შემდეგ კი მტრულ დამოკიდებულებასაც. მე არაერთხელ მიგრძვნია საკუთარი თავი ამ სხდომებზე დევნილი მხეცის მდგომარეობაშიც კი და არასოდეს მიგრძვნია დანარჩენი წევრების მხრიდან კეთილმოსურნეობა, საერთოდ, კეთილი, თანაგრძნობისა და თანადგომის დამოკიდებულება. ყოველთვის ვღებულობდი შთაბეჭდილებას, რომ მთავრობის წევრები მხოლოდ ელოდებიან, რათა რაიმესთვის შემომერდეონ და შემომებან. შეტაკებები ძალზედ ხშირად ხდებოდა, ვინაიდან სიფიცხეში უკმარისობა არა გვაქვს.
ერთხელ ასეთი შეტაკება მნიშვნელოვან ისტორიაში გადაიზარდა. მე უკვე მივუთითე, რომ ეს კამათები თანდათანობით პირად ურთიერთობებს აფუჭებდა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ სახელმწიფო თანხებიდან მიიღო 300 000 000 მანეთი საომარი მოქმედებების წარმოებისთვის, და აი ჯუღელმა შემოიტანა წინადადება გვარდიისთვის 147 მილიონის გაცემის შესახებ მის საჭიროებებზე, ე. ი. ფორმის ტანსაცმელზე, ფეხსაცმელზე, სურსათზე და სხვა. რა თქმა უნდა, არანაირი სმეტა წარმოდგენილი არ ყოფილა, თუ კი სამხედრო უწყება შემოიტანდა ასეთ მოთხოვნას, რისი შემთხვევები კიდეც ყოფილა, მაშინ იწყებოდა თითოეული მუხლის, თითოეული რუბრიკის დაწვრილებით განხილვა. ვ. ჯუღელმა ეს მოთხოვნა ფურცლის მეოთხედ ნაგლეჯზე წარმოადგინა, მახსოვს მას კუთზეც მოხეული ჰქონდა. ამთავრებდა რა მოკლედ თავის მოხსენებას, თქვა, რომ თუ ფული მიცემული არ იქნება, მაშინ გვარდია ბრძოლის ველზე არ გამოვა. ეს იყო ნათქვამი და რეაგირება არავის მოუხდენია. კამათის გარეშე დავიწყეთ ხმის მიცემა. მე ხმა მომხრედ მივეცი. ფორმას ყურადრებას არ ვაქცევდი. მჯეროდა გვარდიის შტაბისა და დარწმუნებული ვიყავი, რომ ეს ფული საქმეზე, საჭიროებებზე წავა, და თან დროც ისეთი იყო, რომ არ ზედმეტი ეკონომია არ უნდა გაგვეწია და ფულებს არ უნდა დავკანკალებოდით. თავმჯდომარეობდა გრ. სპ. ლორთქიფანიძე. მე მქონდა რიგი საკითხები, რომლებიც კამათებით და კამათების გარეშე ასე თუ ისე გადაწყვეტილ იქნა. მქონდა კიდევ ერთი საკითხიც.
საქმე იმაშია, რომ მთავრობამ, ერთ-ერთ სხდომაზე, ჩემი დასწრების გარეშე, დაადგინა, შეტყობინების გზების სამინისტროს მიერ წარმოდგენილი შუამდგომლობის თანახმად, მთავარსარდლისთვის დასავლეთის მიმართულებით მგზავრობისას ორთქლმავლის მოთხოვნის უფლება ჩამოერთმია. აღმოსავლეთისკენ შეიძლებოდა. ეს გამოწვეული იყო, როგორც ისინი ამბობდნენ, საწვავის უკმარისობითა და სურვილით, რომ რკინიგზების ექსპლუატაციის ხანგრძლივობა გაეზარდათ. ამასთან, თუ მთავარსარდალს წამოეჭრებოდა აუცილებლობა დასავლეთის მიმართულებით გამგზავრებულიყო, მას მთავრობისგან უნდა გამოეთხოვა ნებართვა რომ მიეღო ორთქლმავალი, ან კიდევ მისი ვაგონი სამგზავრო მატარებლისთვის მიებათ. ნათელია, ეს რამდენი დროის კარგვას გამოიწვევდა, რომ არაფერი ვთქვათ უკვე იმაზე, რომ მთავრობას შეეძლო ვერ დაენახა მოტივები მთავარსარდლის ცალკე მატარებლით გამგზავრებისთვის და ყოველ შემთხვევაში შეეძლო კამათები გამოეწვია და ეს, ბუნებრივია, მთავარსარდალს ხელ-ფეხს უბორკავდა. გარდა ამისა, მთავარსარდალი თბილისში არყოფნის შემთხვევაში, ნიშნავს, მთავრობას ტელეგრაფით უნდა დაკავშირებოდა და საკითხის გადაწყვეტისთვის ელოდა; ხდებოდა დროის გარდაუვალი კარგვა, რომელიც შეიძლებოდა კატასტროფული გამომდგარიყო; დავუმატებ, რომ მთავარსარდლის გამგზავრება, უეჭველად მნიშვნელოვანი მოვლენა, წინასწარ ხდებოდა ცნობილი ყველასა და თითოეულისთვის, და ეს ნიშნავს, ჯაშუშების მეშვეობით მტრისთვისაც. რაც მთავარია, მთავარსარდალი აღმოჩნდებოდა გადაადგილების თავისუფლება ჩამორთმეული. აღმოსავლეთისკენ მატარებლები იშვიათად დადიოდნენ, და ამიტომ მთავარსარდალს დაუტოვეს ამ მიმართულებით ორთქლმავლის მოთხოვნის უფლება; დასავლეთით კი, მათი აზრით, საკმარისად დადიოდნენ მატარებლები და ცალკე ორთქლმავლის საჭიროება არ იყო. ყველასთვის ნათელია, რომ მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლება სრული ზომით უნდა იქნას უზრუნველყოფილი. მე ამ დადგენილების შესახებ შემთხვევით გავიგე; დამჭირდა გავმგზავრებულიყავი და ცალკე ორთქლმავლის განწესში უარი მივიღე. ამ ნიადაგზე რკინიგზის უწყების ერთ-ერთ მოხელესთან, ვიღაც ბოკერიასთან, გათამაშდა მთელი ისტორია; მაგრამ ამის თაობაზე რამდენადმე უფრო დაწვრილებით შემდეგ ვიტყვი. მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვის გარდა ეს დადგენილება მიმართული გახლდათ ასევე არსებითადაც (было неправильно и по существу). საქმე იმაშია, რომ თბილისიდან აღმოსავლეთისკენ მიდის რამდენიმე გზატკეცილი და მთავრსარდალი ორთქლმავალს არ საჭიროებდა, მაშინ როდესაც თბილისიდან დასავლეთისკენ გზატკეცილი მხოლოდ მცხეთამდე მიდიოდა. მე მოვახსენე, რომ მთავრობის ეს დადგენილება უნდა შეიცვალოს, ვინაიდან ის მთავარსარდალს შეუძლებელ მდგომარეობაში აყენებს. მე დაწვრილებით ავუხსენი, თუ სახელდობრ რაშია საქმე. ახლა უცნაურად მეჩვენება, რომ ასეთი ჭეშმარიტებების მტკიცება მიხდებოდა. ვეხებოდი რა საწვავის ხარჯვას, ფანქრით ხელში ვამტკიცებდი, რომ თუ მე ყოველ კვირას მოვითხოვ ორთქლმავალს, მაშინ ასეთნაირად მთელი ხუთი წლის განმავლობაში უნდა ვიმგზავრო იმისთვის, რათა მოძრაობის საერთო ხანგრძლივობა ორი კვირით ან ერთი თვით შევამცირო, ზუსტად არ მახსოვს. უნდა ვიფიქროთ, რომ ჩვენ ხუთ წელიწადს ალბათ არ ვიომებდით. მე მეპასუხებოდნენ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არა არსებითად, არამედ უბრალოდ ამბობდნენ, რომ შედგა მთავრობის დადგენილება და მისი შეცვლა არ შეიძლება, არამედ უნდა აღესრულებოდეს. გაიბა კამათი. აიღო რა სიტყვა ვ. ჯუღელმა თქვა შემდეგი: „იმ დრომდე, სანამ გენერალ კვინიტაძეს არ მოვუსმინე, ვფიქრობდი, რომ მთავარსარდლისთვის ისე მნიშვნელოვანი არ არის გადაადგილების თავისუფლებით სარგებლობა, მაგრამ ახლა მისი მოხსენების შემდეგ მივიჩნევ, რომ მთავარსარდალი ნამდვილად სრული ზომით უნდა სარგებლობდეს ამ შესაძლებლობით. მაგრამ, – დაასრულა მან, – რადგანაც გენ. კვინიტაძე ამას ულტიმატიური ტონით მოითხოვს, მე ხმას წინააღმდეგ ვაძლევ“. ასე ამბობდა ადამიანი, სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს წევრი, ადამიანი, რომელსაც ჰქონდა მთავრობის სხდომებზე დასწრების უფლება. ამრიგად, არა არსი, არამედ ტონი, მომხსენებლის პიროვნება ახალისებდა მას საკითხის მომხრედ მიეცა ხმა თუ წინააღმდეგ.
კამათი გრძელდებოდა. მე არ მახსოვს ყველაფერი, რაც ამა თუ იმ პირის მიერ იყო ნათქვამი. ზოგადად, მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების მომხრე ვიყავი მხოლოდ მე. გენერალი ალექსანდრე გედევანიშვილი, რა თქმა უნდა, მხარს არ მიჭერდა. გენ. ოდიშელიძემ დაიწყო იმით, რომ მთავარსარდალს უნდა ჰქონდეს გადაადგილების თავისუფლება, მაგრამ შემდეგ მისი შემდგომი სიტყვიდან, როგორც ეს მას ყოველთვის მოსდის, შეუძლებელი იყო იმის გარკვევა, თუ რას უჭერს იგი მხარს. კამათმა ვნებათა ჭიდილის სახე მიიღო. მე მოვითხოვდი მთავრობის მიერ ამ საკითხის გადახედვასა და მის შეცვლას. გეგეჭკორი წინააღმდეგი გახლდათ. ვნებათა ღელვის გამო ესა თუ ის პირი რეპლიკებს ისროდა, რამაც კამათის მონაწილენი კიდევ უფრო მეტად გააფიცხა. იყო, მაგალითად, გენ. ოდიშელიძის ასეთი რეპლიკა: „ჩვენ ვიცით, რომ შენ და ვ. ჯუღელი ორივენი მამაცები ხართ, დუელში ებრძოლეთ ერთმანეთს“. ამ კამათში, ბოლოს, გეგეჭკორმაც მისაყვედურა, რომ მე ზედმეტად ულტიმატიური ტონით წარვადგენ ხოლმე ჩემს მოთხოვნებს. ასეთმა უსამართლობამ საბოლოოდ ამაფეთქა. შევნიშნე, რომ მე არავითარ ულტიმატუმებს არ წარვადგენ, ჩემს სიტყვებში არანაირი მუქარები არ არის, არამედ მხოლოდ ვამტკიცებ, რომ მთავრობის დადგენილება, რომელიც მთავარსარდლის მიმართებაში ამ საკითხს შეეხება, არასწორია და საჭიროა მისი გასწორება. მაგრამ რომ დღეს ამავე სხდომაზე ნამდვილად ჰქონდა ადგილი ულტიმატუმის წამოყენებას, მაგრამ არა ჩემი მხრიდან, არამედ ვ. ჯუღელის მხრიდან, რომელიც მოითხოვდა ფულის გაცემას და გამოაცხადა, რომ უარის შემთხვევაში გვარდია ბრძოლის ველზე არ გამოვა. რომ ამ ულტიმატუმის წამოყენებისას არავის ხმაც არ ამოუღია ამის შესახებ, და რომ რატომღაც მე თავს მახვევენ ულტიმატუმის წამოყენებას, რაც სრულებით არ გამიკეთებია. დავასრულე წინადადებით, რომ მოგვეხდინა რეაგირება ვ. ჯუღელის ულტიმატუმზე და დავუმატე, რომ ამის გაკეთებას ვერავინ გაბედავს. გეგეჭკორმა, როგორც ჩანს, იგრძნო ჩემი სამართლიანი საყვედური, წყობილებიდან გამოვიდა და ყვირილი დაიწყო, ამბობდა რა, რომ ის, როგორც მთავრობის თავმჯდომარის შემცვლელი, აცხადებს, მოითხოვს თავისი განცხადების ოქმში შეტანას და ჩემს ქცევას დაუშვებლად მიიჩნევს. იგი ამას იძახდა და თან კაბინეტში მიმოდიოდა. მე ავდექი, მივუახლოვდი მას და მშვიდად ვუთხარი: „თქვენ რატომ ყვირიხართ“. იგი მაშინვე დამშვიდდა და უკვე ძლიერ დაცემული ხმით ძლივს გასაგონად მიპასუხა: „მე არ ვყვირივარ“. „აი ასე ილაპარაკეთ კიდეც“, – შევუნიშნე მას. შემდეგ, როცა დამშვიდდა, მან მკითხა, მივიღე თუ არა ჩემს უკანასკნელ მგზავრობაში ორთქლმავალი დაუბრკოლებლად. მე ვუპასუხე, რომ მივიღე. „აი ხედავთ“, – მითხრა მან, – „არანაირი კამათი და დროის კარგვა არ ყოფილა, ვინაიდან ჩემს მიერ წინასწარ იქნა მიცემული განკარგულება, რომ თქვენთვის თქვენი მოთხოვნის მიხედვით ორთქლმავალი ყოველთვის მოეცათ, ჩემთვის კი მხოლოდ აღსრულების შემდეგ მოეხსენებიათ“. ეს, რა თქმა უნდა, საკითხის გადაწყვეტა არ ყოფილა, ვინაიდან თვითონ თავმჯდომარეს, ან ვინც შემდეგ იმას შეცვლიდა, შეეძლო ეს ბრძანება არ დაემტკიცებია გულმავიწყობის გამო, ან კიდევ, შესაძლოა, იმიტომ, რომ ამას საჭიროდ არ მიიჩნევდა და ევ. პ. გეგეჭკორის ბრძანებაც საკუთრივ არსებული დადგენილების კერძო გვერდის ავლა გახლდათ და შეეძლო შეტყობინების გზათა სამინისტროსთვის ქცეულიყო საბაბად, რომ საკუთრივ, ჩემთვის ორთქლმავლის დაუბრკოლებლად მოცემაზე არსებითად უკანონო დამატებითი ბრძანება არ შეესრულებიათ. და, ბოლოს, თუკი საჭიროდ მიიჩნიეს მთავრობის დადგენილებისთვის ფაქტიურად გვერდი აევლოთ და ამით დასტურდებოდა მთავარსარდლისთვის გადაადგილების თავისუფლების მიცემის აუცილებლობა, მაშინ რატომღა არ შეიძლებოდა ამ ყველას შემავიწროვებელი დადგენილების შეცვლა? არის ბევრი რატომ. პასუხი ყოველთვის იქნება: საიდუმლოა, საიდუმლოა და საიდუმლოა ან კიდევ ნათელია, ნათელია, ყველაფერი ნათელია.
მომხდარმა, უწოდეთ, კამათმა, შეტაკებამ, ყველას მძიმე შთაბეჭდილება დაუტოვა. მე სულში ძალზედ მწარედ აღვიქვამდი ასეთი არამეგობრულობის კონსტატირებას, თუ არა მტრობისა, ასეთი გრძნობისა ჩემი პიროვნების მიმართ. ვ. ჯუღელი უეჭველად აცნობიერებდა ამას, ვინაიდან, როცა მოისმინა ევ. პ. გეგეჭკორის მიერ სულ ახლახანს ნათქვამი სიტყვები, ისეთი ტონით, რომელშიც დიდი უკიდურესი სინანული იგრძნობოდა, მიმართა გეგეჭკორს და უთხრა: „და რატომ ეს ადრე არ თქვი; არ მოხდებოდა ის, რაც მოხდა“. დამახასიათებელია. ევგენი პეტრეს ძის სინდისზე ვტოვებ იმას, რომ თავიდანვე არ თქვა ის, რაც შემდეგ თქვა. მართალია, ეს საკითხს საბოლოოდ ვერ წყვეტდა, მაგრამ შეჯახება, ეს ყველასთვის მძიმე მოვლენა, არ მოხდებოდა. სხდომა დამთავრდა. მე ვგრძნობდი, რომ არ შემიძლია დავრჩე იმ გარემოში, რომლის მტრობაც ჩემდამი ასე მკვეთრად გამოვლინდა.
მეორე დღეს ვ. ჯუღელმა საბჭოს სხდომაზე შემოიტანა წინადადება ოქმიდან ყველაფერ იმის ამორიცხვის შესახებ, რასაც ითხოვდნენ წინა დღეს რომ ოქმში შეეტანათ. ყველა დაეთანხმა, და გადაწყვეტილ იქნა ოქმიდან ყველაფერი ამოერიცხათ. მე პატაკი მივეცი გადადგომაზე. ისევ დაიწყო ლაპარაკები, რომ ვქმნი არასაჭირო კრიზისს, რომ დრო ჯერ კიდევ კრიტიკულია (ეს იყო აგვისტოს დასაწყისში), რომ არსებითად ჩემი მოთხოვნა ორთქლმავალთან მიმართებაში (თითქოს და ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო ჩემი გადადგომის მიზეზი) აღსრულებულია და სხვა. ყველაფერ ამას მეუბნებოდა სიმპათიური გრ. სპირ. ლორთქიფანიძე, სამხედრო მინისტრი. ბოლოს, მან დამიწყო ლაპარაკი, რომ ევგენი პეტრეს ძე უკიდურესად ნანობს, რომ თავს ნება მისცა ხმა აემაღლებია, რომ მან რწმუნება მომცა მე თქვენთვის ეს გადმომეცა და ა. შ. ეს საუბრები დიდხანს წარმოებდა, მგონი, ორ დღეს. ამასობაში მეც რყევა დამეწყო ჩემს გადაწყვეტილებაში რომ გადავმდგარიყავი. ჩვენთან ყველა ფრონტზე უკვე სრული სიმშვიდე იყო; ჩვენ უკვე გავუშვით შვებულებაში სათადარიგოთა ნაწილი და შეიძლებოდა მოლოდინი გვქონოდა, რომ დღეს თუ არა, ხვალ შევუდგებით დემობილიზაციას და მაშინ, კანონის თანახმად, მთავარსარდლის თანამდებობა გაუქმებულ უნდა იქნას. ჩემთვის ნათელი იყო, რომ მთავრობის წევრებს არ უნდოდათ ისეთი სკანდალი, რომ მთავარსარდალი თვითონ წავიდა, არამედ სურდათ დრო გაეწელათ და შემდეგ თანამდებობიდან გავენთავისუფლებიეთ. ამრიგად საკითხი ჩემი გაგადგომის თაობაზე წარმოადგენს მხოლოდ თავმოყვარეობის საკითხს, ე. ი. მე თვითონ წავედი თუ გამისტუმრეს. არსებითად კი, სულ ერთია მე ჩემი არსებობა უნდა დამემთავრებია; ეს გარდაუვალი გახლდათ. მე გადავწყვიტე ხელი ჩამექნია, რადგანაც სულ ერთი იყო მალე თადარიგში უნდა წავსულიყავი.
მე დავთანხმდი დავრჩენილიყავი. ისევ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს დავუბრუნდები. ადრე უკვე აღვნიშნე, რომ ის ხშირად იყო დაკავებული არათავისი საქმით და ისეთ საკითხებსა და ისეთ დეტალებს განიხილავდა, რომლებითაც არ უნდა ყოფილიყო დაკავებული. როგორი საქმეებით იყო დაკავებული, ახლა ძნელია გავიხსენო ყველა წვრილმანი, მოკლედ იქნება, თუ ვიტყვი, თუ როგორი საქმებით არ გახლდათ იგი დაკავებული. იგი ყველაფერში შედიოდა (ერეოდა), უნდოდა ყველაფერი სცოდნოდა, როგორც მაგალითად, ვინ იქნება ასეთ მიმართულებაზე უფროსი, როგორია იგი, და რატომ არა ასეთი და სხვა; რომელი ნაწილი იგზავნება იქ და რატომ იქ, და სხვა. ეს საბჭო აღმოჩნდა ფარული სახით ორგანო, რომელიც თვალყურს ადევნებდა მთავარსარდლის საქმიანობას. საინტერესია გადავხედოთ სხდემოების ოქმებს და მაშინ ნათელი შეიქნება დაწვრილებით ამბებში თავდაცვის საბჭოს საქმიანობის სურათი. რა თქმა უნდა, იმის გამო, რომ თავდაცვის საბჭო დაკავებული გახლდათ არა იმ საკითხებით, რომლებითაც უნდა ყოფილიყო ის დაკავებული, მე ასეთ კრიტიკულ დროში არ მინდოდა საკითხის გამწვავება და მთელი ძალებით ვისწრაფოდი მხოლოდ მთავარსარდლის საქმიანობაზე მისი უარყოფითი გავლენის შემცირებისკენ. მე არაერთხელ მივუთითებდი იმ მუხლზე, რომელიც კრძალავდა მთავარსარდლის ოპერატიულ საქმიანობაში ჩარევას, რითაც ვაჩერებდი მათ „სამხედრო“ გზნებას. თუ ზოგჯერ როგორ მდგომარეობაში გახლდათ ხოლმე მთავარსარდალი, ამის დახასიათებისთვის აღვნიშნავ ერთ კიდევ ფაქტს.
როცა ჩვენ ვემზადებოდით ბათუმში შესასვლელად, წინა დღეს უეცრად ვ. ჯუღელმა ბათუმიდან განაცხადა, რომ იგი თვლის, რომ შესასვლელი ჯარების რიცხვში ცოტაა გვარდია და რომ საჭიროა სახლებში გაშვებული გვარდიის მობილიზაცია. მე ახლაც კი მეცინება, როგორც შეიძლებოდა ყოფილიყო მსგავსი საკითხებით დაკავებული ადამიანი, რომელიც ბედის ნებით ისეთი სერიოზული საქმისათვის იყო მოწოდებული, როგორიცაა ხალხის ხელმძღვანელობა. ეს გახლდათ არასერიოზული და სრულებით ზედმეტ ხარჯებსაც იწვევდა: საჭირო იქნებოდა გვარდიის ბატალიონების მობილიზაცია, რკინიგზით მათი ბათუმში ჩაყვანა, მათი კვება, შემდეგ ისევ უკან წამოყვანა და გაშვება, ვინაიდან აღლუმის შემდეგ, ეჭვი არ არის, ისევ შემოვიდოდა თხოვნები მათი გაშვების თაობაზე. ეს სრულებით არამწარმოებლური ხარჯები გახლდათ. მე უარვყავი. ამაზე საპასუხოდ ვ. ჯუღელმა თავდაცვის საბჭოში გაგზავნა ტელეგრამა, რომელშიც მიუთითებდა, რომ მე რაღაც მიზნებით არ მინდოდა, რომ ბათუმში შემსვლელი ჯარების რიცხვში ყოფილიყო ბევრი გვარდია. ლორთქიფანიძემ მიჩვენა ეს ტელეგრამა, თან იცინოდა და ამბობდა, რომ არ მიმექცია ყურადღება ამ ბავშვური გამოხტომისთვის. ეს, საკუთრივ, გახლდათ ჩემზე საჩივარი. ეს ტელეგრამა, რა თქმა უნდა, უჩემოდ მოხსენდა თავდაცვის საბჭოს, მაგრამ ყურადღების გარეშე იქნა დატოვებული. მთავარსარდლის დადანაშაულება, საკმაოდ მძიმე, რაღაც ჩანაფიქრში გვარდიის წინააღმდეგ, სახეზე გახლდათ, მაგრამ საქმე შეეხებოდა მთავარსარდალს და ყველანი გაჩუმდნენ. შეიძლება თქვან, თუ რატომ არ მოვახდინე მე რეაგირება. მე რეაგირება მხოლოდ ერთი ხერხით შემეძლო, სახელდობრ კი თანამდებობიდან წასვლით. ხოლო ამის ვ. ჯუღელის ისტერიულ ღაღადზე დამოკიდებულებაში დაყენება კი არ შეიძლებოდა. ბრალდებაც უნიადაგო იყო და კაპრიზს აყოლილი ქალის სულისკვეთებას უფრო შეესაბამებოდა, ვიდრე სერიოზული ადამიანისა. დაე მაპატიოს ვ. ჯუღელმა ეს სიტყვები. როგორც ადამიანი, როგორც პიროვნება, იგი ჩემთვის მუდამ სიმპათიური გახლდათ და ის ამაში დარწმუნებული უნდა იყოს, ვინაიდან მე არაერთხელ გამომიხატავს მისთვის ჩემი სიმპათიები, ყველა სხდომაზე ჩვენი მრავალრიცხოვანი შეტაკებების მიუხედავად. როგორც მოღვაწე, იგი იტანჯება (страдает) იმით, რომ სრულებით არ იყო მომზადებული და არ შეესაბამებოდა იმ უზარმაზარ როლს, რომელიც მას ხვდა წილად ჩვენი ხალხის ისტორიაში.
რამდენიმე დღის შემდეგ იმ სხდიომიდან, რომელზედაც ხდებოდა იმ საკითხის დებატირება, რომელმაც ევ. პეტრ. გეგეჭკორთან ჩემი შეჯახება გამოიწვია, ჯოტო შერვაშიძე აწყობდა ვახშამს ბაღ „ედემში“ ევ. პეტრ. გეგეჭკორისთვის, რომელიც ევროპაში ჩვენი სახელმწიფოს „დე იურედ“ ცნობის მისაღწევად მიემგზავრებოდა. მეც ასევე დაძახებული გახლდით. მოწვეული იყო 40 ადამიანი. მე ევგენი პეტრეს ძის გვერდით დამსვეს. ეს ჩვენი პირველი შეხვედრა იყო შეჯახების შემდეგ. დაე მაპატიოს ევგენი პეტრეს ძემ, მაგრამ მე მის ადგილზე ასე არ შევხვდებოდი გენ. კვინიტაძეს, რომელსაც ნათლად უნდა ჰქონოდა საკუთარ თავში მომხდარი სცენის უსიამოვნო გრძნობის დანალექი. იგი უბრალოდ მომესალმა, და ჩვენ ვახშამზე გვერდიგვერდ ვიჯექით, თუმცა კი ერთმანეთთან თითქმის არ გვისაუბრია. ჩვენ ამ დრომდე, როგორც მეჩვენებოდა, ძალზედ კარგ ურთიერთობებში ვიყავით, და მე გულში ძალზედ ვნანობდი მომხდარის გამო. მე მის ადგილზე მივიდოდი გენ. კვინიტაძესთან და გულწრფელად მოვუხდიდი ბოდიშს ჩემი სიფიცხისა და ჩემი ყვირილისთვის. ეს არ ამცირებს ადამიანს, პირიქით, ეს ამაღლებს ადამიანს. მაგრამ მას ეს არ გაუკეთებია. ამის შემდეგ ჩვენ ერთმანეთს მხოლოდ ბოლშევიკებთან ომის დროს შევხვდით მიხაილოვოში 1921 წელს და ამ დრომდეც მეტად ცივად ვხვდებით. მე არ შემიძლია (не умею) კარგ ურთიერთობებში ვიყო იმათთან, ვინც ჩემთვის არასიმპათიურია და ევგენი პეტრეს ძეს, არ შეუძლია არ იცოდეს ჩემი სიმპათიების შესახებ, დაწყებული 1917 წლიდან. რატომ გადაწყვიტა მან ასე მკვეთრად შეეცვალა ჩემდამი თავისი დამოკიდებულება?
თ ა ვ ი XIX
კიდევ ერთი გადადგომა
ორი კვირის შემდეგ მე გავემგზავრე ახალციხეში და იქიდან – აბასთუმანში მთავრობის თავმჯდომარესთან. ჩემი მგზავრობა გამოწვეული იყო მთავრობის თავმჯდომარის ტელეგრამით, რომელშიც იგი წერდა, რომ ახალციხეში ნაწილები ტანსაცმლისა და ფეხსაცმლის გარეშ არიან. ახალციხეში, ნამდვილად, თადარიგის ჯარისკაცები მე საშინელ მდგომარეობაში ვიხილე, მათ ჯერ კიდევ არ მიეღოთ სახაზინო ფორმის ტანსაცმელი. ეს ისევ იმავე სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტის ბრალი გახლდათ. მთავრობის თავმჯდომარესთან მე ორი საათი დავყავი. სხვადასხვა თემებზე ვსაუბრობდით. მე სრულებით არ ვიცოდი, რომ ამ დროს სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ, მთავარსარდლის არყოფნისას, დაადგინა არმიის დემობილიზაცია და მთავარსარდლის თანამდებობის გაუქმება. ეს მე თბილისში ჩამოსვლის შემდეგ გავიგე, როცა გაზეთში წავიკითხე.
არ ვიცი, იცოდა თუ არა ამის შესახებ მთავრობის თავმჯდომარემ, ვფიქრობ, რომ იცოდა. როცა სამხედრო საქმეებზე ვლაპარაკობდი, მთავრობის თავმჯდომარეს ვუთხარი, რომ ჩვენ ყოველთვის მზად უნდა ვიყოთ ომისთვის. რომ თუ ჩვენ ზაფხულის განმავლობაში ყველაფერს სასურველად დავასრულებთ, ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენ მომავალში გარანტირებული ვიქნებით უბედურებებისგან, რომ ჩვენ ომისთვის ჩვენი მზადყოფნა უკიდურეს ზღვრამდე უნდა განვავითაროთ, რათა არ ჩავვარდეთ ისეთ მდგომარეობაში, როგორიც ახლახანს გამოვცადეთ. ვეხებოდი რა სამხედრო მმართველობას, აღვნიშნე, რომ ჩვენს „კრებულში“ დიდი ნაკლოვანებაა ამ მიმართებით, რომ ჯერ კიდევ მშვიდობიანობის დროს არ არის ის პირი, რომელიც ომის გამოცხადებასთან ერთად აიღებს საკუთარ თავზე შეიარაღებული ძალების ხელმძღვანელობას; რომ აუცილებელია ასეთი პირი გვყავდეს ჯერ კიდევ მშვიდობიანობის დროს, რათა ამ ადამიანს შეეძლოს მოამზადოს ჯარები და თვითონაც მოემზადოს ომისთვის. ამასობაში ჩვენთან მხოლოდ საომარი მოქმედებების გამოცხადების შემდეგ ჩნდება ეს პირი და, როგორც გამოცდილებამ გვიჩვენა, ასეთად ის ადამიანი გვეცხადება, რომელიც განზე იმყოფება ქვეყნის თავდაცვის საკითხებისგან. რომ საჭიროა აღიარებულ იქნას, რომ ჩვენ ბედნიერების წყალობით გამოვაღწიეთ ძნელი ვითარებიდან და რომ შემდგომში ასე ყოველთვის არ შეიძლება იყოს. ამაზე მთავრობის თავმჯდომარემ დამისვა კითხვა: „და შეიძლება, რომ ეს პირი ერთდროულად განაგებდეს სამხედრო სკოლასა და არმიას“. მე ეს გავიგე, შეიძლება, მართალი არ ვიყავი, რომ ეს შემეხება მე, რადგანაც მთავარსარდლის თანამდებობაზე დანიშვნის წინ სამხედრო სკოლის უფროსი გახლდით.
აქ ერთი რამ უნდა ვთქვა. გენ. ოდიშელიძე ჯერ კიდევ ამ 1920 წლის იანვარში დანიშნულ იქნა სამხედრო მინისტრის მეორე თანაშემწედ. იგი იყო თანაშემწე სამწყობრო ნაწილში და მთელი არმია ექვემდებარებოდა მას ამ მიმართებით. ჩვენი „კრებულის“ მიხედვით ასეთი თანამდებობა არ არსებობდა და ეს გახლდათ ძირითად სამხედრო კანონდებულებათა დარღვევა; მაგრამ ამის შესახებ არ ზრუნავდნენ. გენ. ოდიშელიძე იმავე წლის მარტში იყო საზღვარგარეთ და აგვისტოს დასაწყისში თბილისში დაბრუნდა. მისი მდგომარეობა უცნაური გახლდათ. იგი იყო სამხედრო მინისტრის თანაშემწე, მას უნდა დაქვემდებარებოდნენ ჯარები, და ამასობაში კი ჯარებს მე ვსარდლობდი. ნათელია, ერთ-ერთი ჩვენგანი უნდა მოეშორებინათ. მე სულაც არ ვეჭვობდი, რომ არჩევანი ჩემს სასარგებლოდ არ იქნებოდა გაკეთებული. არასოდეს ვყოფილვარ ცხოვრებაში კარიერიზმის გრძნობით შეპყრობილი. ომში კავკასიის ფრონტზე, რომელშიც მონაწილეობას სულ დასაწყისიდანვე ვღებულობდი, ჩემი პირველი ორდენი მხოლოდ 1916 წლის ზაფხულში მივიღე, ე. ი. ომის დაწყებიდან ორი წლის შემდეგ. ჩვენთან დივიზიაში ოფიცრები, რომლებიც ომში სულ დასაწყისიდან მონაწილეობდნენ, ამ დროს უკვე მე-5 მორიგ ჯილდოს ღებულობდნენ, მე კი მხოლოდ პირველი მივიღე. ჩემს გავლენას, როგორც გენერალური შტაბის ოფიცერი, მე იმაში ვიყენებდი, რათა ჩვენი დივიზიის ოფიცრები და ჯარისკაცები ღირსეულად ყოფილიყვნენ დაჯილდოვებულნი თავიანთი საბრძოლო გმირობებისთვის, საკუთარ თავზე კი არ ვზრუნავდი; ჯილდოებსა და გამორჩევებს მეტად გულგრილად ვეკიდებოდი და მეზობელი ასეულის მეთაურის მიერ ხელის ჩამორთმევა რუსეთ-იაპონიის ომის დროს, რომელიც აღმოჩენილი დახმარებისთვის მიხდიდა მადლობას, ჩემთვის ორდენებსა და გამორჩევებზე შეუდარებლად უფრო მაღლა იდგა. ამიტომ მე სულაც არ მაინტერესებდა საკითხი, თუ ჩვენ ორიდან რომელი იქნებოდა მოცილებული, ოდიშელიძე თუ მე. გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი გახლდათ სამხედრო მინისტრის თანაშემწე სამეურნეო ნაწილში, ამასთან სამეურნეო კომიტეტი მას კი არ ექვემდებარებოდა, არამედ სამხედრო საბჭოს. ყველაფერი ეს იყო რთული, მძიმე (грузно), იწვევდა მასა კამათებსა და ურთიერთობების გაურკვევლობას. ჩემთვის რომ შემოეთავაზებინათ იმ როლში დარჩენა, რომელშიც შევდგებოდი, მე დავთანხმდებოდი მხოლოდ კაპიტალური რეფორმის პირობით უმაღლეს სამხედრო მმართველობაში და გვარდიული ბატალიონების თუ არა მოსპობით, მათი რიცხვის მინიმუმამდე შემცირებით მაინც და, ყოველ შემთხვევაში, მოვაცილებდი რა მათ საბრძოლო სამსახურს; შემდეგ მე პირობად დავაყენებდი სამხედროების სრულ დამოუკიდებლობას შეიარაღებული ძალების ორგანიზაციის საქმეში და შევუდგებოდი არსებული ორგანიზაციის რეფორმას.
მთავრობის თავმჯდომარის შეკითხვა სამხედრო სკოლის უფროსისა და მთავარსარდლის თანამდებობათა შეთავსების თაობაზე რაკი საკუთარ თავთან დავაკავშირე, ვუპასუხე, რომ არსებითად ასეთი რამ არ უნდა კეთდებოდეს, მაგრამ ჩვენი არმის მცირერიცხოვნებისა და მისი მოწყობის მხოლოდ დასაწყისის გათვალისწინებით, და სამხედრო სკოლის უფროსის ისეთი თანაშემწის ყოფნისას, როგორიც გენ. ჩხეიძეა, ეს სარგებელსაც კი მოიტანდა. გულახდილად რომ ვთქვა, მიღებული რომ ყოფილიყო ის პირობები, რომლებზედაც ზემოთ ვლაპარაკობდი, მე ვიტვირთებდი საკუთარ თავზე ამ ტვირთს და შემეძლო თავიც გამერთვა მისთვის, ვგულისხმობდი რა სამხედრო სკოლის იმ მშვენიერი სამეთაურო შემადგენლობის არსებობას, რომელიც ჩვენ გაგვაჩნდა და რომელიც მე გულმხურვალედ დამეხმარებოდა, რაშიც დარწმუნებული ვიყავი. როცა მთავრობის თავმჯდომარისგან მოვდიოდი, მან, ჩემი გამოცილებისას, უკვე კიბეზე მითხრა: „ესე იგი, გიორგი ივანეს ძევ, ჩვენ მოვილაპარაკეთ“. მე არ მიმიღია მისგან ამ ორი თანამდებობის შეთავსებაზე გარკვეული წინადადება, არ დამიყენებია ის პირობები, მხოლოდ რომელთა შესრულებისას ჩავუდგებოდი ჯარებს სათავეში, ამიტომ ქვემოდან მას ვუპასუხე: „პირიქით, ნოე ნიკოლოზის ძევ, მე წარმომიდგება, რომ ჩვენ სრულებითაც ვერ მოვილაპარაკეთ“. „არა, არა, მოვილაპარაკეთ“, – მომძახოდა ის ზემოდან და ჩვენ ერთმანეთს დავშორდით.
ამის შემდეგ ჩემი მასთან მომდევნო შეხვედრა იყო 1921 წლის 15 თებერვალს დაახლოებით შუაღამეს, როცა გაჩაღებული იყო ომი ბოლშევიკებთან. მე უნდა აღვნიშნო, რომ ამ საუბარსა და ჩემი თანამდებობის გაუქმებას შორის შუალედში სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მოხდა ჩემი შეჯახება გეგეჭკორთან, რომელიც, საზღვარგარეთ წასვლის წინ იყო აბასთუმანში ჟორდანიასთან სწორედ უკანასკნელთან ჩემი აღწერილი საუბრის შემდეგ.
მე ბორჯომში დავბრუნდი და ერთი დღით შევყოვნდი: იქ იხსნებოდა სანიტარული სადგური და ინიციატორებმა და მომწყობებმა მთხოვეს ამ გახსნას დავსწრებოდი; სხვათა შორის ვალ. ჯუღელიც გახლდათ მიწვეული. მას შემდეგ, რაც დავიშალეთ, მე სადგურზე გავემართე ჩემს ვაგონში. ვ. ჯუღელმა მომმართა წინადადებით გავმგზავრებულიყავით ქვიშხეთში მისი ამხანაგის ქორწილში. მე სრულებით მეუხერხულებოდა ასეთი უდროო და უცნაური მიპატიჟების მიღება. უარვყავი ის, მისი დაჟინების მიუხედავად. მაშინ მან მთხოვა მებრძანა, რომ მათთვის ორთქლმავალი მიეცათ. გასაგებია, თუ რატომ მეპატიჟებოდა იგი ქორწილში. მე ვბრძანე მისთვის ორთქლმავალი მიეცათ. ადამიანი, რომელმაც მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების წინააღმდეგ მისცა ხმა საწვავის ეკონომიის გამო, ამ საწვავს ქორწილში მგზავრობაზე ხარჯავდა. შემდეგ მე უცნაურად მომეჩვენა, თუ რატომ მთხოვს ვ. ჯუღელი მისთვის ორთქლმავლის შოვნას, როცა მან იცოდა, რომ უკვე აღარა ვარ მთავარსარდალი. იმავე ღამეს თბილისში გამოვემგზავრე, სადაც შევიტყე კიდეც ახალი ამბავი ჩემი თანამდებობის გაუქმების შესახებ. შემდეგ გაზეთში წავიკითხე, რომ ჩემი საქმიანობისთვის მთავრობამ მადლობა გამომიცხადა. იქვე ეცხადებოდა მადლობა სულაქველიძესა და გოგუაძეს. თუ მთავრობა აუცილებლად მიიჩნევდა მთავარსარდალთან ერთად ამ პირებისთვის მადლობის გამოცხადებასაც, არ ვიცი, რატომ არ ჩათვალა მან საჭიროდ მადლობა გამოეცხადებინა საერთოდ შეიარაღებული ძალებისთვისა და სხვა გენერლებისთვის, რომლებმაც სულაქველიძესა და გოგუაძეზე ნაკლებად არ იშრომეს. ჩემთვის ხელიც კი არავის ჩამოურთმევია; ჩემთვის არავის პირში მადლობა არ უთქვამს. არ ვკამათობ, შესაძლოა, მე არ ვიმსახურებდი, მაგრამ მაშინ არ იყო საჭირო გაზეთებში გამოცხადება; ჩემთვის ამის შესახებ დადგენილების ასლიც კი არ გამოუგზავნიათ. საერთოდ, არც ერთი ომისთვის მე მთავრობისგან მადლობა არ მიმიღია; მხოლოდ სომხეთ-საქართველოს ომში გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილმა, რომელიც შულავერის აღების შემდეგ ფრონტზე ჩამოვიდა, მაზნიაშვილი და მე გადაგვკოცნა, ხოლო შემდეგ კი თბილისში შემთხვევით შეხვედრისას მთავრობის თავმჯდომარემ მითხრა: „გილოცავთ“. მე კარგად ვერ გავიგე, თუ რას მილოცავდა. „ალბათ, ომის დასრულებას“, – გავიფიქრე. არც ახალციხე-არტაანის ლაშქრობის, არც ბოლშევიკებთან 1920 წლის ომის დამთავრების შემდეგ მე ეს „გილოცავთ“-იც კი არ მიმიღია.
მე სამადლობელი ბრძანება მივეცი ჯარებს და თადარიგში წავედი. ბრძანებაში განსაკუთრებით აღვნიშნე გვარდიის საქმიანობა, რომლის წილადაც მოვიდა მთავარი როლი ჩვენს ომში ბოლშევიკებთან. ჩემი ბევრი თანამოსამსახურე შემდეგ მეკითხებოდა, თუ რატომ ვმადლობდი გვარდიას უფრო მეტად, ვიდრე არმიას, და, როგორც ჩანს, ფიქრობდნენ, რომ მე ვეპირფერები გვარდიას, რაიმე გამოსარჩენს მოველი მისგან. მე ვუპასუხე, რომ ჩემს ცხოვრებაში ყოველთვის ვცდილობ ვიყო სამართლიანი და რომ გვარდიის წილად დიდი საბრძოლო სამუშაო მოვიდა და გვარდიის ჯარისკაცებმა შესაბამისი მადლობაც უნდა მიიღონ. გვარდიის ჯარისკაცები სულაც არ არიან დამნაშავენი იმაში, რომ მათი ორგანიზაცია არასწორადაა მოწყობილი. იმ პირობებში, რომლებშიც ისინი იქნენ ჩაყენებული, მათ გააკეთეს ყველაფერი, რაც შეეძლოთ, და სულაც არ არიან დამნაშავენი იმაში, რომ აღზრდისა და მტერთან ბრძოლის არანორმალურ პირობებში იყვნენ ჩაყენებულნი.
ჩემი გადადგომა, როგორც ყოველთვის, გაჭიანურდა. მთავრობის დადგენილების თანახმად, მე სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობას უნდა დაბრუნებოდი. რა თქმა უნდა, ჩემთან დაკავშირებით ბევრი დაეჭვებულია იმაში, რომ ეს მე ჩემი ღირსების რაღაცნაირ დამცირებად მიმაჩნდა და რომ მე იმდენად დიდი თანამდებობიდან, როგორიც მთავარსარდალია, უფრო დაბალ თანამდებობაზე წასვლა არ მინდოდა. ეს, რა თქმა უნდა, სწორი არ არის. და ამას აქვს თავისი მტკიცებულებებიც. როცა გაჩაღებულ იქნა ომი სომხებთან 1918 წელს, მე თადარიგში გახლდით, რომლის წინაც ყველაზე უფრო მაღალი სამხედრო პოსტები მეკავა. მე ვიყავი ამიერკავკასიის რესპუბლიკის, რომელიც საქართველოზე უფრო ვრცელია, სამხედრო მინისტრის თანაშემწე და მისი ჯარების მთავარსარდალი; შემდეგ იმავე თანამდებობებზე ვიყავი დამოუკიდებელ საქართველოშიც. ამ უმაღლესი თანამდებობების მიუხედავად, როგორც კი ომი დაიწყო, მე სამსახურს შევუდექი დივიზიის შტაბის უფროსად ჩემზე ჩინით უმცროსთან ძველი რეჟიმის მიხედვითაც და ახალი რეჟიმისაც. თუმც კი ამ თანამდებობასთან ერთად მთავაზობდნენ უფრო მნიშვნელოვან თანამდებობასაც გენერალ მაღალაშვილის მოხალისეთა კორპუსის შტაბის უფროსისა. და აქაც მე ვხელმძღვანელობდი არა თანამდებობით, არამედ რაღაც სხვით. შემდეგ, როცა გაჩაღებულ იქნა ახალციხის მოვლენები, მე ისევ წავედი შტაბის უფროსად იმავე გენერალ მაზნიაშვილთან. დაბოლოს, ახალციხის ფრონტის სარდლისა და ახალციხისა და ახალქალაქის გენერალ-გუბერნატორის თანამდებობიდან, იმ თანამდებობიდან, სადაც მე ფაქტიურად სახელმწიფოს თითქმის მთელი შეიარაღებული ძალები მექვემდებარებოდა, წავედი სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე, ანუ იმ საქმიანობაზე, რომელიც თავისი ფუნქციებით პოლკის მეთაურის საქმიანობის ტოლია და მხოლოდ ისეთი უფლებებით, რომლებიც დივიზიის მეთაურის უფლებებს უთანაბრდება, ე. ი. უფლებებით იმ დივიზიების უფროსებთან ვიქენი გათანაბრებული, რომლებიც ახალციხის ფრონტზე მე მექვემდებარებოდნენ.
სკოლის მეთაურობის დროის მანძილზე მე ვხედავდი, თუ როგორ მეხმარებოდნენ და ამ თანამდებობაზე დაბრუნება მას შემდეგ, რაც მქონდა შემთხვევა დავრწმუნებულიყავი საქართველოს უმაღლესი ხელისუფლების წარმომადგენელთაგან ჩემდამი არამეგობრულ დამოკიდებულებაში, უსარგებლო გახლდათ. ჩემთვის რომ შემოეთავაზებინათ ჩავმდგარიყავი სამხედრო უწყების სათავეში, მე მივიღებდი ამ თანამდებობას, მაგრამ ზემოთ ჩამოთვლილი ჩემი მოთხოვნების შესრულების პირობით. ზაფხულში ჯარების სარდლობის დროის განმავლობაში საბოლოოდ დავრწმუნდი, რომ ჩვენთან სამხედრო უწყებაში ყველაფერი როგორ კეთილსასურველად არ არის და რომ შემდეგ ომშივე ამას ჩვენში მოჰყვება კრახი. სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე კი მე არ შემეძლო ამ შეცდომების გამოსწორება და ჩემი მუშაობაც სამშობლოსთვის, რომლის თავზეც აღმართულიყო მუქარა, რომელიც 1921 წელს დაგვატყდა, ნულამდე დაიყვანებოდა. სკოლის მოწყობა, როცა სახელმწიფოს თავდაცვის საფუძვლები, მისი შეიარაღებული ძალები მხოლოდ ბანქოს ქაღალდებისგან შეკოწიწებილი პატარა სახლი გახლდათ, სასაცილო იყო და ჩემი მუშაობაც ბორბალში ციყვის მუშაობაზე იქნებოდა დაყვანილი. მე ძალზედ ვწუხვარ, რომ დამფუძნებელ კრებაში არ დასმულა შეკითხვა, თუ მთავარსარდალი რატომ წავიდა თადარიგში. მაშინ მე მომიწევდა მეპასუხა და, შესაძლოა, გამოირკვეოდა ჩვენი სამხედრო უწყების შეცდომები და შეიარაღებული ძალებიც 1921 წელს მტრის მოგერიებისთვის ჯეროვან სიმაღლეზე აღმოჩნდებოოდა.
არ შეიძლებოდა წინასწარ არ განგვეჭვრიტა ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლის საქართველოზე შემოტევა. დენიკინის რუსეთმა გამოავლინა თავისი აგრესიული მისწრაფებები ამიერკავკასიაში, ბოლშევიკური რუსეთი 1920 წელს, თვით მაშინაც, როცა 1920 წლის 7 მაისს ჩვენთან სამშვიდობო ხელშეკრულებას აწერდა ხელს, ამასთან ერთდროულად შემოიჭრა ჩვენს ფარგლებში. საქართველოს დაუფლება გადაწყვეტილი იყო მოსკოვში. აი ნამდვილი მიზეზი ჩემი გადადგომისა, სურვილის არქონისა, რომ სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე დავბრუნებულიყავი. შესაძლოა, მკითხველმა თქვას, რომ მე ეს ახლა მოვიფიქრე. არა, მკითხველო, მე ყოველთვის გულწრფელი ვარ.
1920 წლის შემოდგომაზე, ჩემი გადადგომიდან ერთი კვირის შემდეგ, სამხედრო სკოლის უფროსი კლასის იუნკრებმა სამახსოვროდ ძველისძველი ხანჯალი მაჩუქეს. საპასუხო სიტყვაში მე მათ ვუთხარი, რომ თადარიგში მივდივარ არა თავმოყვარეობის გამო, არა იმის გამო, რომ ჩემი მაღალი თანამდებობიდან ისევ დაბალ თანამდებობაზე მაბრუნებენ, არამედ რომ მიზეზები უფრო ღრმადაა, რომ მე ვხედავ მომავალი კრახის ნიშნებს და ეს მახალისებს რომ თადარიგში წავიდე. მე არ მითქვამს მათთვის, რა თქმა უნდა, ეს ნიშნები; რატომ დავამსხვრიო მათი იმედები. მე თადარიგში წავედი და ნაღვლიანად ველოდი კვანძის გახსნას. მან ჩემს მოლოდინს გადააჭარბა.
სამხედრო მინისტრი დღითი-დღე გადადებდა ბრძანებას ჩემი გადადგომის შესახებ, მეუბნებოდა რა, რომ დამეცადა, არ მეჩქარა. მე არ შემეძლო არ მეჩქარა. გენ. ოდიშელიძე არაერთხელ მუსულა შტაბში და თხოულობდა ბრძანების დაჩქარებას თანამდებობაზე მისი დანიშვნის შესახებ. როგორც ჩანდა, სამთავრობო სფეროებში წყდებოდა საკითხი, თუ ჩვენ ორიდან ვინ დაეტოვებინათ; და გრ. სპირ. ლორთქიფანიძე, როგორც ჩანდა, სულ მცირე მე ასე ვფიქრობ, ცდილობდა მე დავეტოვებინე იმ თანამდებობაზე, რომელიც გენ. ოდიშელიძეს ეკავა, ხოლო უკანასკნელისთვის კი რაიმე სხვა ადგილი მოეძებნა, რომელიც მას საწყენად არ დარჩებოდა. ეს ჩემი პირადი აზრებია, და მე შეიძლება ვცდებოდე.
ბოლოს, ლორთქიფანიძემ მე თავისთან მიმიწვია და შემომთავაზა ისევ სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობა დამეკავებია; ამჯერად წინადადება მშრალად იყო გაკეთებული. მე უარვყავი. „მაშინ, შეიძლება, სამხედრო საბჭოს წევრის თანამდებობა მიიღოთ, გენ. ანდრონიკაშვილის ნაცვლად, რომელიც სკოლის უფროსად იქნება დანიშნული?“, – განაგრძობდა იგი იმავე ტონით. მე ვუპასუხე: „არა“. „რა ვქნათ, მოგვიხდება მივიღოთ თქვენი გადადგომა“, – დაასრულა მან და ბრძანებას ხელი მოაწერა. მე შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ მან ეს ისე შეასრულა, როგორც ადამიანები ასრულებენ მათთვის უსიამოვნო, მაგრამ მათი ნების საწიანაღმდეგო მათთვის თავზე მოხვეულ დავალებებს.
თ ა ვ ი XX
მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა. – ხელისუფლება და ოფიცრობა. – გენერალური შტაბი. – გვარდიის შესახებ. – დამოკიდებულება ოფიცრობისადმი
მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა
ახლა რამდენადმე შევჩერდები იმაზე, თუ რას წარმოადგენდა მთავარსარდლის თანამდებობა. „კრებულის“ მიხედვით მთავარსარდალი მთავრობის დეკრეტით ინიშნებოდა და მთავრობის თავმჯდომარეს ექვემდებარებოდა. აი ყველაფერი, რაც მასზე იყო ნათქვამი. დებულება მთავარსარდლის უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ არ ყოფილა. საჭირო იყო მისი შედგენა. ის იქნა ჩემს მიერ შედგენილი რუსული დოკუმენტის „დებულება ჯარების საველე მართვის შესახებ ომის დროს“ თანახმად, და ჩვენი სახელმწიფოსთვის მისადაგებით. შემდეგ თავდაცვის საბჭო მას თავის სხდომებზე განიხილავდა; ეს რამდენიმე დღეს გრძელდებოდა. განსაკუთრებული შემოპასუხება და კამათები არ ყოფილა.
ამ დებულების მიხედვით სახელმწიფოს მთელი შეიარაღებული ძალები, ე. ი. არმიაცა და გვარდიაც მთავარსარდალს ექვებდებარებოდა. რაც შეეხება სამთავრობო და ადმინისტრაციულ ორგანოებს, ასეთები მას მხოლოდ იმ ადგილებში ექვემდებარებოდნენ, სადაც უშუალოდ საომარი მოქმედებები თამაშდებოდა, რომლებიც საომარ მოქმედებათა თეატრებად იყო გამოცხადებული; მისი განკარგულებები სრულდებოდა ისე, როგორც მთავრობის განკარგულებები. წინასწარ კი ზურგის რაიონი არ ინიშნებოდა. ასე, მაგალითად, 1920 წელს ბოლშევიკებთან ჩვენი ომის დროს თბილისი და მისი მიმდებარე რაიონი ამოღებულ იქნა მთავარსარდლის გამგებლობიდან და საომარ მოქმედებათა თეატრად მხოლოდ ფოილოსა* (* სომხეთ-საქართველოს საზღვარზე) და წითელი ხიდი – სადახლოს რაიონი იყო გამოცხადებული. ამრიგად, სახელმწიფო მმართველობის მთელი ორგანოები თვით საომარ მოქმედებათა თეატრზეც კი უწინდებურად თავიანთ შესაბამის სამინისტროებს ექვემდებარებოდნენ. ხელისუფლების გაორება გამოდიოდა. სამხედრო სასამართლო უკვე დიდი ხანია ამოღებული გახლდათ სამხედრო უწყების გამგებლობიდან და იუსტიციის მინისტრს ექვემდებარებოდა. მართალია, შეიძლებოდა საგანგებო სასამართლოების დაარსება, მაგრამ იყო ისეთი დანაშაულებებიც, რომლებისთვისაც ჩვეულებრივი სამხედრო სასამართლობით უნდა გაესამართლებიათ; ამ შემთხვევებში ამას იუსტიციის სამინისტრო განაგებდა. მთავრსარდალს სახელმწიფო კონტროლის ორგანოები არ გააჩნდა. ჩემმა ურთიერთობებმა სახელმწიფო კონტროლთან, დაწყებულმა ამ საქმის მოწესრიგების მიზნით, ვერანაირი შედეგები ვერ გამოიღო. სახელმწიფო მაკონტროლებელი კოტე ანდრონიკაშვილი არ დამეთანხმა, რომ თავისი სამმართველოს მაკონტროლებელი მოხელეები ჩემს დაქვემდებარებაში მოეცა; ჯარებზე კონტროლის უფლება თავისთან დაიტოვა, რაც იწვევდა შემთხვევით კონტროლირებას და გამორიცხავდა მუდმივი და ფაქტიური კონტროლის შესაძლებლობას, რაც ამდენად აუცილებელი გახლდათ არა მხოლოდ დანაშაულებათა გახსნის აზრით, არამედ იმ კმაყოფის ფაქტიური კონტროლისთვისაც, რომელსაც ჯარები სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტისგან ღებულობდნენ. რეკვიზიციის უფლება მთავარსარდალს ასევე არ ჰქონდა; მას შეეძლო ამით მხოლოდ იმ რაიონში ესარგებლა, რომელიც სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს მიერ საომარ მოქმედებათა თეატრად იყო გამოცხადებული. მაგალითად, წითელ ხიდთან საომარი მოქმედებების დროს, თბილისი საომარ მოქმედებათა თეატრად გამოცხადებული არ ყოფილა, რისი ძალითაც იმ ადგილობრივი მასალის რეკვიზირება, რომელიც აუცილებელი გახლდათ სამხედრო უწყებისთვის, არსად არ შეიძლებოდა და ამის შესახებ საგანგებო მოხსენებით უნდა შევსულიყავი სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში. თუ მხედველობაში მივიღებდით ჩვენი ტერიტორიის უმნიშვნელობასა და დედაქალაქთან საზღვრების სიახლოვეს, მთავარსარდალს დიდი უფლებები უნდა ჰქონოდა მიცემული. მაგრამ ჩვენი მთავარსარდალი სულაც ვერ ფლობდა იმ ძალმოსილებას, როგორიც მისთვის უნდა ყოფილიყო მიცემული. მთავრსარდლის ხელისუფლება შორს იყო იმ იდეალისგან, რომლისკენაც უნდა ვყოფილიყავით მისწრაფებულნი. თანამედროვე ომებში მთელი ხალხი მონაწილეობს; მთელი მისი ძალები და მთელი მისი საშუალებანი უნდა იყოს გაერთიანებული და ერთი მიზნისკენ, მტერზე გამარჯვებისკენ მიმართული. ხალხმა მთელი თავისი ძალები უნდა დაძაბოს. მთელი ეს ძალისხმევა ერთი პირის მიერ უნდა იქნას გაერთიანებული. ეს პირი არა მარტო თავისი ჯარების გულისცემის პულსს უნდა გრძნობდეს, არამედ მთელი ხალხისაც; მან უნდა იცოდეს მთელი ძალები და საშუალებანი, ხალხის დაძაბვის მთელი შესაძლებლობა და თავის პიროვნებაში, როგორც ფოკუსში, შეკრიბოს მთელი ძალები, საშუალებანი და საერთოდ ერის მთელი ბრძოლისუნარიანობა. არა მხოლოდ მატერიალური საშუალებები უნდა იყოს მის ხელში, არამედ მორალური საშუალებებიც; იგი უნდა ხელმძღვანელობდეს საზოგადოებრივ აზრსაც, და ნათელია, რომ პრესა მისდამი უნდა იქნას დაქვემდებარებული არა მარტო კონტროლის აზრით, არამედ მისი მართვისაც. მტერთან ბრძოლისთვის ხალხის მორალის შენარჩუნება და მხარდაჭერა მას უნდა ჰქონდეს ჩაბარებული. მხოლოდ ასეთი უფლებამოსილებების დროს შეუძლია ისეთ პატარა ქვეყანას, როგორიც ჩვენია, გამოავლინოს მთელი დაძაბულობა, ასე აუცილებელი ჩვენთვის, ყოველი მხრიდან მტრებით გარშემორტყმულებისთვის, რომელიც მათთვის აგრესიულ გულისთქმათა ქვეყანას წარმოადგენს. მაგრამ ეს ყველაფერი ოცნებაა და დემოკრატიული წყობილების მქონე თანამედროვე სახელმწიფოებში ამის ცხოვრებაში გატარება არ შეიძლება; ასეთი თანამედროვე სახელმწიფოები შორს დგანან რომის რესპუბლიკისგან მისი არჩევადი დიქტატორებით. თუმცა კი თანამედროვე დემოკრატიულ ქვეყნებში, ზოგჯერ თვით მშვიდობიანობის დროსაც, მთავრობები გამოითხოვენ ხოლმე პარლამენტისგან დიქტატორულ უფლებამოსილებებს. პრაქტიკულად ჩვენს მთავარსარდალს სულაც არ გააჩნდა ის ძალმოსილება, რომელიც მას თვით „დებულებითაც“ კი ეძლეოდა. მთავრობას არაფრად არ უღირდა გამოეტანა ესა თუ ის დადგენილება, რომელიც მთავარსარდლის ძალაუფლების ამა თუ იმ დარგის ანულირებას ახდენდა; საკმარისია აღვნიშნო შემთხვევა, რომელმაც მე გეგეჭკორთან შეჯახებამდე მიმიყვანა, როცა შეზღუდულ იქნა მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლება. თვით ტელეფონიც კი, განკარგულებათა გადაცემის ამდენად ძალმოსილი საშუალება, შტაბის ხელში არ იმყოფებოდა და ქალაქის რაიონში მთელი განკარგულებების გაცემა ქალაქის ტელეფონით წარმოებდა. მუდამ ჭირდა დარეკვა, მუდამ შეეშლებოდათ ნომერი, მუდამ დაკავებული იყო; და ბოლოს, სამხედრო ხასიათის მთელი საუბრები ხალხისთვის ცნობილი ხდებოდა. ჩემს კაბინეტში მყოფ სატელეფონო ქსელის უფროსს პირადად მოუხდა გაეთავისუფლებია სამსახურიდან ერთი ქალიშვილი იმისთვის, რომ იგი გამოძახებებს ქრონიკულად არ პასუხობდა.
საკმარისია კიდევ ერთ დამახასიათებელ შემთხვევაზე მივუთითო, რომელიც ამტკიცებს მთავარსარდლის ძალაუფლების ფიქტიურობას. როცა მე თანამდებობას შევუდექი, მაშინ გვარდიაცა და არმიაც მე მექვემდებარებოდნენ, და არ შეიძლება სახეზე ღიმილი არ გამჩენოდა, როცა ვ. ჯუღელმა მომმართა თხოვნით, რომ თუ მე რამეს მივწერ გვარდიის შტაბში, არ გამოვიყენო გამოთქმა „გიბრძანებთ“, არამედ მივწერო „გთხოვთ“. ეს ჩემთვის ისეთი წვრილმანი ფორმალობა გახლდათ, რომ, რა თქმა უნდა, თავს უფლებას არ მივცემდი ამის გამო მასთან და მის შტაბთან ქედმაღლობა დამეწყო. ვუპასუხე, რომ მზად ვარ სამჯერ დავწერო „გთხოვთ“, ოღონდ კი მათ შეესრულებიათ ის, რასაც „ვთხოვდი“.
1921 წელს ქალაქის თვითმმართველობის ერთ-ერთი მოხელე ისე არათავაზიანად მელაპარაკებოდა ტელეფონით, რომ მე მასთან საუბარი შევწყვიტე და იმ დროს ჩემს კაბინეტში მყოფი მთავრობის თავმჯდომარე ჩაერია საუბარში და ყურმილი აიღო. ერთი წუთის შემდეგ ქალაქის თავმა, ჩხიკვიშვილმა, თავისი მოხელის გამო ბოდიში მომიხადა. საჩვენებელი შემთხვევაა. თუ ქალაქის თვითმმართველობის მოხელე თავს ნებას აძლევს არათავაზიანად ელაპარაკოს მთავრსარდალს, თუ იგი მთავარსარდლის ტელეფონს იკავებს და რაღაც „საქმის“ მისთვის გაგზავნის გამო პირადად მას მიმართავს და ეს მაშინ როცა თბილისთან ბრძოლა მიდის, ნათელია, თუ როგორი წარმოდგენა აქვს მას მთავარსარდლის თანამდებობაზე. კიდევ ერთი შემთხვევა. ერთ-ერთი ჩემი მგზავრობის დროს გამგზავრების დროდ დავნიშნე საღამოს 8 საათი; თბილისიდან გამგზავრების დროს ყოველთვის იმისდა მიხედვით ვნიშნავდი, თუ დანიშნულების ადგილზე როდის უნდა ჩავსულიყავი. ასე მოვიქეცი ამჯერადაც. როცა სადგურში მოვედი, გაკვირვებული ვიყავი, არანაირი ორთქლმავალი დანიშნული არ ყოფილა. ჩემი თანმხლები პოლკოვნიკი ნიკოლოზ გედევანიშვილი სამმართველოში გაემართა. ნახევარი საათის შემდეგ იგი ძლიერად აღელვებული დაბრუნდა. აღმოჩნდა, რომ იგი ბატონმა ბოკერიამ მეტად არათავაზიანად მიიღო და მას მკვეთრად ელაპარაკებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ პოლკ. გედევანიშვილმა მას განუცხადა, რომ იგი მთავარსარდლის მიერაა გამოგზავნილი. ბოკერიამ მას განუცხადა, რომ მთავრობაში შეიტანს მოხსენებას იმის შესახებ, რათა მთავარსარდალს არ ეძლეოდეს ცალკე ორთქლამავალი და რომ ამ საკითხის გადაწყვეტამდე არ მოგვცემს ორთქლმავალს. თითქოსდა, პირიქით, ამ საკითხის გადაწყვეტამდე მას უნდა მოეცა ორთქლმავალი. მე არ ვიცი კამათების მთელი მსვლელობა. პოლკ. გედევანიშვილმა მომახსენა, რომ სულ ერთია ორთქლამავალი მოგვეცემა. მართლაც, ორთქლმავალი მოგვცეს. როცა მე აბასთუმანში მთავრობის თავმჯდომარესთან ვიყავი, მაშინ გარკვევით განვუცხადე, რომ მოვითხოვ, რათა ეს მოსამსახურე მოშორებულ იქნას. მთავრობის თავმჯდომარემ მიპასუხა, რომ იგი ამ საკითხს გამოიძიებს. მეჩვენებოდა, გამოსაძიებელიც არაფერი იყო, ვინაიდან ჩემს მიერ ორთქლმავლის მოთხოვნა არ იქნა აღსრულებული და მხოლოდ პოლკ. გედევანიშვილის დაჟინებული მოთხოვნების შემდეგ მოგვეცა ორთქლმავალი. სანამ იძიებდნენ, დრო გადიოდა და მე შემდეგ, ჩემი თანამდებობის გაუქმების დღეებში შევიტყე, რომ ბ-ნმა ბოკერიამ სიცრუით უჩვენა, სახელდობრ, რომ პოლკ. გედევანიშვილი იყო მთვრალი, უხეში და სხვა. მთელმა ამ ისტორიამ ბოკერიასთვის დაუსჯელად ჩაიარა და, უკვე რომ არაფერი ვთქვათ სამართლიანობაზე, უბრალოდ თვით მთავარსარდლის პრესტიჟსაც კი არ დაუჭირეს მხარი. ყველა ეს აღწერილი შემთხვევა ხაზს უსვამს იმ დამოკიდებულებას, იმ შეხედულებას, რომელიც მთავარსარდლის თანამდებობაზე ყველაში არსებობდა, მთავრობის თავმჯდომარიდან დაწყებული, რომელიც მთავარსარდლის მიერ მისი ბრძანებების აღსრულებაზე მეთვალყურეობას თავის პირად მდივანს აკისრებდა, და ქალაქის თვითმმართველობისა და რკინიგზების სამმართველოს მოხელეებით დამთავრებული.
ხელისუფლება და ოფიცრობა
ახლა შევაჯამებ ჩემს დაკვირვებებს 1919 წლის შემოდგომიდან 1920 წლის შემოდგომის ჩათვლით. ოფიცერთა კორპუსისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება „კრეშჩენდო“ ზრდას განაგრძობდა.
ამ დროის მანძილზე დავკარგეთ ჩინებული საბრძოლო გენერალი თავადი მაყაშვილი, რომელიც იძულებული შეიქნა აზერბაიჯანის ჯარებში ემსახურა, ვინაიდან მისთვის სამშობლოში არ შეეძლოთ ადგილი მიეცათ, ხოლო ამასობაში კი უფრო ნაკლებად მცოდნენი სამსახურში იყვნენ დაძახებულნი. გენერალი მაზნიაშვილი, ჩინებული საბრძოლო და სამწყობრო უფროსი, თადარიგში იმყოფებოდა და ახალციხის ფრონტზე მოქმედებებისთვის სასამართლოშიც კი იყო გადაცემული. მთავარი ბრალდება იმაში შედგებოდა, რომ მან ახალციხის ფრონტზე მისდამი ჩაბარებული ფრონტის ჯარებით გაძლიერებაზე თქვა უარი, რასაც მას ვითომდა სთავაზობდნენ. სასამართლოში გამოირკვა, რომ გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი, როცა უკავშირდებოდა მას ჯარების გაძლიერების საკითხზე, მიუთითებდა გენ. მაზნიაშვილს, რომ, გააძლიერებს რა მის რაზმს, სახელმწიფო შეიძლება აღმოჩნდეს კრიტიკულ მდგომარეობაში, ვინაიდან დაბეჯითებით არის საჭირო გაგრის ფრონტის გაძლიერება. ეს ნახევრად ბრძანება გახლდათ, და გენ. მაზნიაშვილი უნდა დათანხმებოდა იმას, რომ მისი რაზმი არ გაეძლიერებიათ. ამაში სხვა პირის (გენ. გედევანიშვილის) აშკარა ბრალეულობის მიუხედავად, ეს პირი პასუხისმგებლობაში არ მიუციათ. რეაბილიტირებული გენ. მაზნიაშვილი ქალაქ თბილისის გარნიზონის უფროსად იქნა დანიშნული, თანამდებობაზე, რომელიც ჩვენი „კრებულის“ მიხედვით არ არსებობდა.
ოფიცრების მატერიალური მდგომარეობა აუტანელი შეიქნა. მრავალი შრომის, ზრუნვა-მეცადინეობისა და დაჟინებული მოთხოვნების შემდეგ მათ ჯამაგირს თანდათანობით უმატებდნენ და ამ მიმართებით ეს ჯამაგირი ცხოვრების გაძვირებას ძლიერად ჩამორჩებოდა. კურიზული იყო ის, რომ ამასთან ერთად, სამხედრო უწყებაში მოსამსახურეთა, მაგრამ არა სამხედროების, როგორებიც იყვნენ ზეინკლები, მემანქანეები, მძღოლები, მჭედლები და სხვა, ეგრეთ წოდებულ თავისუფლად დაქირავებულთა ჯამაგირები სატარიფო პალატის გადაწყვეტილებით ავტომატურად იზრდებოდა, რის შედეგადაც არაერთხელ ყოფილა შემთხვევები, როცა ოფიცრები ნაკლებ ანაზღაურებას ღებულობდბნენ, ვიდრე მათ ხელქვეით მყოფი თავისუფლად დაქირავებულნი. კიდევ ერთი გარემოებაა დამახასიათებელი. 1919 წელს უფროსი საჯარისო მეთაური, დივიზიის უფროსი, სამჯერ მეტს ღებულობდა, ვიდრე ლეიტენანტი? 1500 მან. 500 მან.-თან შედარებით. შემდეგ 1920 წელს იგივე ღებულობდა მხოლოდ 1 1/2-ჯერ მეტს, 9000 მან. 6000 მან.-თან შედარებით. ამას შედეგად მოჰყვა შემდეგი მოვლენა. ობერ-ოფიცრები უარს აცხადებდნენ შტაბ-ოფიცრების თანამდებობის მიღებაზე, ვინაიდან განსხვავება სულ რაღაც რამდენიმე ასეული მანეთი იყო, პასუხისმგებლობა კი უზარმაზარი. ამრიგად სამხედრო სამსახურში, სადაც გაუქმებული იყო ჩინები, ვინაიდან ჩინს თანამდებობასთან ერთად ღებულობდნენ, და არა სამსახურის მიხედვით, ხოლო ჯამაგირის მომატება სამსახურის წახალისებას უკვე აღარ წარმოადგენდა, სამხედრო მოსამსახურეთა შორისაც წარმოიშვა სამსახურში დაწინაურებისადმი ინდიფერენტული დამოკიდებულება; წახალისება, ინიციატივა და საერთოდ არმიაში მუშაობა სამხედრო მიმართებით ჩაკვდა და ეს იყო გაჩერება (დამყაყება,застой), ეს გახლდათ სამხედრო უწყების სიკვდილი, ჩვენი მმართველი წრეების მიერ ნაბრძანები (დავალებული). სამხედრო სკოლამ, რომელიც ჯერ კიდევ ვერ იყო ფეხზე დამდგარი, მაინც მოახერხა ზოგიერთი სიახლის შემოტანა, უმთავრესად სამწყობრო წესდებაში, თუმცა კი ეს ჩვენი გენერალური შტაბის ბიუროკრატიულ ტევრებში ჩაეფლო და ჩაიძირა.
გენერალური შტაბი
აქ უნდა აღვნიშნო, რომ ჩვენი გენერალური შტაბი მუშაობის შეუძლებელ პირობებში იყო ჩაყენებული. თავისი ხმამაღალი სახელწოდების მიუხედავად, ის ნაკლებად იყო თავისი პირდაპირი დანიშნულების საქმეებით დაკავებული. მობილიზაციის საქმეში იგი გადაიქცა სამმართველოდ, სადაც უშუალოდ მიმართავდნენ სამხედრო-სააღრიცხვო განყოფილებების უფროსები, სიტყვამ მოიტანა და, რომლებიც თავიანთ საქმიანობაში სამოქალაქო წესებითა და დებულებებით იყვნენ ხელებშეკრულნი; გენერალურ შტაბს უშუალოდ უნდა ეხელმძღვანელა ყველა ამ უფროსისთვის, რომელთა რიცხვიც, მგონი, 18-მდე ადიოდა. დაზვერვაზე ცოტა ფული გაიცემოდა, ის საკმარისო არ იყო, და ეს საქმეც ყველაზე უფრო პრიმიტიულ მდგომარეობაში გახლდათ. გენერალური შტაბის ნამდვილი მუშაობა კი არ ყოფილა; ჯარების სწავლებისა და აღზრდის ხელმძღვანელობის საქმე სრულებით არ არსებობდა. (გეგმების) შემუშავება და ომისთვის მომზადება არ ყოფილა; არ იყო არანაირი გეგმები არც ქვეყნის თავდაცვისა, არც შეიარაღებული ძალების გაშლის მომზადებაში, არც მანევრების ორგანიზებაში და სხვა. ამასობაში გენერალური შტაბის უფროსის მნიშვნელობა, რომელიც სამხედრო მინისტრის თანაშემწეს არ ექვემდებარებოდა, ძლიერ მაღლდებოდა. მისგან რჩევებს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანაბრად ღებულობდნენ; იგი მუდამ დამფუძნებელი კრების კომისიაში გახლდათ და იყო შემთხვევები, როცა მთავრობის თავმჯდომარე პირადად ღებულობდა რჩევებს ამ პირისგან, სამხედრო მინისტრის თანაშემწეთა გვერდის ავლით, რომლებიც, თითქოსდა, ფაქტიურად სამხედრო უწყების სათავეში უნდა ყოფილიყვნენ.
გვარდიის შესახებ
ეს ორგანიზაცია, რომელიც ფართოვდებოდა და ძლიერდებოდა, თავის კულმინაციურ პუნქტამდე მივიდა და მას კიდეც გადააბიჯა. ძირითადი კანონდებულების თანახმად, გვარდია იმათგან უნდა დაკომპლექტებულიყო, რომლებსაც უკვე მოხდილი ჰქონდათ სამხედრო ვალდებულება. მაგრამ 1920 წლის შემოდგომაზე შენიშნულ იქნა, რომ გვარდიაში უკვე აღარ შედიოდნენ ეგრეთ წოდებული მოხალისენი. სატყუარები უკვე აღარ ხიბლავდათ. ჯერ კიდევ 1920 წლის ზაფხულის კამპანიაში გვარდიისთვის, მათი მთავარი შტაბის მოთხოვნით, ფულების მსხვილი თანხა იქნა გაშვებული. ეს თანხა გვარდიელებს შორის უნდა ყოფილიყო განაწილებული დაჯილდოვების სახით, თანხების კანონით გათვალისწინებულ გაცემებზე დამატებით, რათა ისინი სამსახურში შეეკავებინათ.
შევსების უკმარისობამ წაახალისა გვარდიის შტაბი, რომ გაწვევიდან თავისთვის რამდენიმე ათასი ადამიანი მოეთხოვა, რათა თავიანთი ორგანიზაცია დაეკომპლექტებიათ. შეიარაღებული ძალის მოწყობის ამ ხერხის გაკოტრება თვალნათლივ გამოვლინდა. უკვე დაიწყეს ლაპარაკები ამ სახის ჯარების არასაჭიროების თაობაზე. მაგრამ გვარდიელების 1920 წლის ყრილობამ ნათლად გვიჩვენა საწინააღმდეგო. ამ ყრილობის სხდომებზე დადგენილ იქნა ყოველმხრივ დაეჭირათ მხარი ამ ორგანიზაციისთვის და თვით მთელი შეიარაღებული ძალაც გვარდიის ნიმუშის მიხედვით მოეწყოთ. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მზადდებოდა არმიის მოსპობა. საერთოდ არმიისა და გვარდიის მდგომარეობის ზოგადი ტონი ასეთი გახლდათ: გვარდია – ქვეყნის თავდაცვის მთავარი იარაღია; არმიას კი გარკვეულ დრომდე ითმენდნენ. გვარდიის უარყოფითმა თვისებებმა საკუთარი თავი მთელი ბრწყინვალებით ჯერ კიდევ 1918 წლის გაზაფხულზე აჩვენა. ბორჩალოს მაზრის ადგილობრივმა მცხოვრებლებმა მომმართეს უამრავი საჩივრით გვარდიელთა თავაშვებულობის გამო (на бесчинства Гвардии). 1920 წელს საბრძოლო მოქმედებების დროს დაპყრობილი რაიონიდან მთელი აღალებით გაჰქონდათ ყველაფერი ძვირფასი, განსაკუთრებით ხალიჩები, რომლებიც ადგილობრივ მცხოვრებლებს ეკუთვნოდა; ყველაფერი, რაც შეიძლებოდა გაზიდული ყოფილიყო იქიდან, რასაც გაქცეული მოსახლეობა ტოვებდა.
ამასთან ერთად გვარდიამ გვიჩვენა საბრძოლო მოქმედებებისადმი სრული უუნარობა. უმცირესი ნაწილობრივი უიღბლობის დროს მთელი ფრონტი გამორბოდა, თვით მაშინაც კი, როცა მათ უბნებზე მოწინააღმდეგე არც ინძრეოდა. თავიანთი უფროსებისადმი ურჩობა, უკანასკნელთა უსუსურობა იმაში, რომ მათ გამკლავებოდნენ, ჯართა ამ გვარეობის თანამგზავრები გახლდნენ. გვარდიის შტაბი, რათა დაქვემდებარებული ნაწილები შემდეგ ოპერაციაზე დაეყოლიებინა, ისეთ საშუალებას იყენებდა, როგორიცაა დაპირება, რომ ოპერაციის შემდეგ მათ სახლებში გაუშვებდნენ. შემდეგ, იმ გამხრწნელი გავლენის გარდა, როგორსაც გვარდია საერთოდ არმიაზე ახდენდა, ცალკეული პირები მათი გარემოდან ურჩობასა და უწესრიგობებზე არმიის წამქეზებლები გახლავან. ეს გარემოება იმ მოვლენასთან კავშირში, როცა მთელმა ბატალიონმა უარი განაცხადა 1920 წელს ჩვენს საზღვარზე გადმოსულ ბოლშევიკებთან ეომა, გვაიძულებს სერიოზულად დავფიქრდეთ იმ აზრებსა და შეხედულებებზე, რომლებიც სერიოზულადაა გამჯდარი ამ ორგანიზაციაში. ამასთან ერთად გვარდიის მთავარ შტაბს უკვე აღარ რცხვენოდა. იგი გრძნობდა თავის გავლენას სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაზე და ულტიმატუმებს აყენებდა, თან იმუქრებოდა, რომ უარის შემთხვევაში ქვეყნის თავდაცვაში მონაწილეობაზე უარს იტყოდა.
ოფიცრობისადმი დამოკიდებულება
ოფიცრების მიმართ დამოკიდებულება კიდევ უფრო უარესი შეიქნა. მათზე არანაირი ზრუნვა არ ყოფილა. აემაღლებიათ ეს კორპუსი ზნეობრივი მიმართებით, შთაებერათ მისთვის საკუთარი ღირსების გრძნობა, ჩაებუდებიათ მასში საკუთარი თავისადმი ნდობა, მიეცათ მისთვის ნიადაგი რომ თავისი მოწოდების რწმენა ჰქონოდა, ჰქონოდა იმის რწმენა, რომ მის მიმართ სამართლიანობას გამოიჩენდნენ, ყოველივე ეს საჭიროდ არ ითვლებოდა და საკუთარ თავს მინებებულმა ოფიცრობამ დაიწყო ყოველდღიური პურის ნაჭრის მოპოვების წვრილმანებში, ურთიერთშორის ინტრიგებში ჩაფლობა. ოფიცრობა მორალურად ირყეოდა, და ეს კადრი, შეიარაღებული ძალის ეს ბურჯი იხრწნებოდა. მე სამსახურში დრო და დრო თადარიგიდან შევდიოდი და არ შემეძლო ეს მოვლენა არ შემემჩნია; ის მე თვალში მკვეთრად მხვდებოდა, ვინაიდან, ვიყავი რა განზე და მას ცნობილი პერიოდების გამოტოვებით ვაწყდებოდი, მე თვალს ვადევნებდი მის თანდათანობით დაცემას. ეს გახლდათ ბუნებრივი შედეგი იმისა, რომ ეს კორპუსი არა მხოლოდ საკუთარ თავს იყო მინებებული, არამედ თითქოსდა განგებ ცდილობდნენ იგი გაეხრწნათ. შესაძლოა, ეს იყო სწორად მოქცევის უნარის არქონა, არ ვკამათობ. მაგრამ ეს უნარის არქონა დანაშაულებრივია, როდესაც ეს სახელმწიფოსთვის ასეთ ძვირფას კორპორაციას, შეიარაღებული ძალის ამ საფუძველს შეეხება. საჭირო იყო მიეცათ მთელი სახსრები და მთელი უფლებამოსილებანი იმათთვის, ვინც თავისი მდგომარეობის მიხედვით და თავისი ცოდნის მიხედვითაც ბუნებრივი კარგი მცოდნე გახლდათ იმისა, თუ როგორ უნდა მოეწყო ეს კორპორაცია და მიეცა მისთვის შთაგონება. საქმით კი სამხედრო ხელისუფლების ავტორიტეტულობა არ ყოფილა და ისწრაფვოდნენ ამ ავტორიტეტულობისთვის ძირიც გამოეთხარათ. უმაღლესი სამხედრო ხელისუფლება არ იყო ერთიანი. იყვნენ სამხედრო მინისტრის ორი თანაშემწე და გენერალური შტაბის უფროსი, რომელიც ფაქტიურად თანაშემწეებზე უფრო მეტი გავლენით სარგებლობდა. სამხედრო მინისტრი ძალზედ გაძნელებულ მდგმარეობაში გახლდათ, ისმენდა რა ერთსა და იმავე საკითხზე ყველაზე უფრო განსხვავებულ მოსაზრებებს, მოსაზრებებს უმაღლესი სამხედრო იერარქიისა. განსაკუთრებულ ნდობას იჩენდნენ ოფიცერთა კორპუსის მხოლოდ ზოგიერთი პიროვნებისადმი. მხოლოდ ის ადამიანები იწვევდნენ ჩვენს ხელისუფალთა ნდობას, რომლებიც სოციალისტურ პარტიებს მიეკუთვნებოდნენ ან მათ თანაუგრძნობდნენ. მხოლოდ იმათთვის შეიძლებოდა მოესმინათ, ვინც თავის შეხედულებებს მათი სულისკვეთებით გამოხატავდა. დანარჩენები, ვისაც არ შეეძლო შერიგებოდა იმ ღონისძიებებს, რომლებიც მისი აზრით მავნე იყო, მთავრობისადმი არ მთანაგრძნობელებად ცხადდებოდნენ და მათ სინანულის გარეშე განიშორებდნენ, როგორ სასარგებლონიც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი. ეს თვით მაშინაც კი ხდებოდა, როცა ისინი (ხელისუფალნი) მათ ღირსებებს თვითონვე აღიარებდნენ.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
ამონარიდის შინაარსი
თავი XVI. ოსების აჯანყება
თავი XVII. აჭარის საზღვარზე. – ბათუმის დაკავება
თავი XVIII. ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება. – სახელმიფო თავდაცვის საბჭო
თავი XIX. კიდევ ერთი გადადგომა
თავი XX. მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა. – ხელისუფლება და ოფიცრობა. – გენერალური შტაბი. – გვრდიის შესახებ. – ოფიცრობისადმი დამოკიდებულება
თ ა ვ ი XVI
ოსების აჯანყება
ამასობაში ახალი მოვლენები მომწიფდა. ჩრდილო-კავკასიიდან როკის უღელტეხილზე გადმოვლით გადმოვიდნენ, ვითომდა, ოსი ბოლშევიკები, ააგორეს აჯანყება ჩვენს ოსებს შორის და ცხინვალს დაეუფლნენ. იქ ორი გვარდიული ბატალიონი იყო განლაგებული კაპ. ჩხეიძის უფროსობით. კაპიტანი ჩხეიძე არმიაში მსახურობდა. გვარდიის მთავარმა შტაბმა მთხოვა იგი გვარდიაში გვარდიის ბატალიონების მეთაურობისთვის დამენიშნა, რომლებიც ერთობლივი მოქმედებების დროს უფრო მსხვილ ერთეულებად ერთიანდებოდნენ.
ასეთი თხოვნები მათგან ყოველთვის მოდიოდა, როცა საომარი მოქმედებები იწყებოდა. ეს გასაგებიცაა. მათთან იყო საბატალიონო სისტემა; ეს ბატალიონები მათთან არც პოლკებად ერთიანდებოდნენ და არც ბრიგადებად, რაც საომარი მოქმედებების დაწყებისას მართვის იმპროვიზაციას იწვევდა. სახალხო გვარდიის მთავარი შტაბი უშუალოდ 20–25-ზე მეტ ერთეულს მართავდა. ეს ყოველგვარი მმართველობის ანომალიაა, და ცნობილი გახლდათ ყველასთვის, მაგრამ არა გვარდიის ორგანიზატორებისთვის. კაპიტანი ჩხეიძე შემდეგ მომახსენებდა, თუ როგორ მოხდა ეს მოვლენები. მან 1 ½ – 2 ასეული როკის უღელტეხილის მიმართულებით რამდენადმე წინ წასწია. ამ ასეულებმა დაუწყეს თავის მობეზრება თხოვნებით შეცვლის შესახებ. შეცვლის ეს მოთხოვნები გვარდიის ნაწილებს შორის ჩვეულებრივი მოვლენა გახლდათ. ბოლოს კაპიტანმა ჩხეიძემ მათ შეცვლა გაუგზავნა. ეჭვი არ არის, რომ დაცვის ზომებს არ ღებულობდნენ და აი შესაცვლელებიცა და შემცვლელებიც ოსების მიერ ალყაშემორტყმული აღმოჩნდნენ. კაპიტან ჩხეიძეს უნდოდა დანარჩენი ასეულებით მაშინვე მათ დასახმარებლად წასულიყო, მაგრამ აღმოჩნდა, რომ დანარჩენი ასეულების ხალხი გვარდიის შტაბს შვებულებაში ჰყავდა დათხოვნილი.
„გვარდია არასოდეს არ ერეოდა საბრძოლო მოქმედებებსა და უფროსების ძალაუფლებაში“, – ეს ფრაზა ძალზედ შეეფერება ზემოაღწერილ ფაქტს. ამრიგად, კაპ. ჩხეიძე საჭირო მომენტში ჯარების გარეშე აღმოჩნდა. ალყაშემორტყმული გვარდიელები, რა თქმა უნდა, ტყვედ იქნენ აყვანილი და ვლადიკავკაზში წაყვანილი, საიდანაც ისინი უკან მხოლოდ 1–2 თვის შემდეგ, ბოლშევიკურ აზერბაიჯანთან ზავის დადების მერე მოიყვანეს.
კაპ. ჩხეიძე ოსების ზეწოლით იძულებული შეიქნა ცხინვალი დაეცალა და მისგან რამდენიმე ვერსზე დაეხია. რამდენადაც მახსედება, ეს ივნისში იყო. ამ დროისთვის ჩვენს აღმოსავლეთ ფრონტზე ვითარება შეიცვალა. ბოლშევიკები იძულებული შეიქნენ ელისავეტპოლის აჯანყების შემდეგ თავიანთი ჯარების უმეტესი ნაწილი ჩვენი საზღვრიდან აჯანყების ჩასახშობად წაეყვანათ, აგრეთვე მათი გაგზავნისთვისაც სომხეთის წინააღმდეგ.
1920 წ. 8 მაისი (თუ 8 ივნისი? – ი. ხ.). ჩვენი მოლაპარაკებები აზერბაიჯანის წარმომადგენლებთან დასრულებული არ იყო და შეიძლებოდა მათი გაწყვეტის მოლოდინიც გვქონოდა; ბოლშევიკების მოთხოვნები თანდათანობით იზრდებოდა. ამასობაში საჭირო შეიქნა ჯარები ოსების წინააღმდეგ დაგვეძრა. უშუალო მახლობლობაში ჩვენს აღმოსავლეთ ფრონტზე მყოფი მოწინააღმდეგის შესუსტების გათვალისწინებით გაგვიჩნდა შესაძლებლობა ოსების წინააღმდეგ ჯარები სწორედ ამ ფრონტიდან დაგვეძრა. გარდა ამისა, ცხინვალთან ყველაზე უფრო სწრაფად ჯარები სწორედ აქედან შეიძლებოდა მისულიყვნენ. ჩემს წინაშე დადგა საკითხი, თუ ვინ გამეგზავნა აღმოსავლეთ ფრონტიდან, გვარდიისა თუ არმიის ნაწილები. მე ვთვლიდი და ახლაც ვთვლი, რომ ყველაზე უფრო საშიში ფრონტი ჩვენთვის აღმოსავლეთ ფრონტი გახლდათ; ბოლშევიკებს შეეძლოთ ნებისმიერ მომენტში შეეწყვიტათ მოლაპარაკებები და ომი დაწყოთ. მე რომ იქიდან არმიის ნაწილები წამომეყვანა, მაშინ ამ ფრონტის ბრძოლისუნარიანობა უფრო მნიშვნელოვნად შემცირდებოდა, ვიდრე მაშინ, თუ მე იქიდან გვარდიის ნაწილებს წამოვიყვანდი, რომლებსაც ომისთვის შეუდარებლად უფრო ნაკლები უნარი გააჩნდათ. ცხინვალის ფრონტი კი გაცილებით უფრო იოლი გახლდათ, ვინაიდან იქ მოწინააღმდეგე არაორგანიზებულ ბრბოს წარმოადგენდა. ამ მოსაზრებებმა წამახალისა რომ აღმოსავლეთის ფრონტიდან მომეხსნა არ არმია, არამედ გვარდია. აღმოსავლეთის ფრონტიდან მე წამოვიყვანე 6 ბატალიონი არტილერიით. გარდა ამისა, ამ რაზმს მივეცი ახალი უფროსი გენერალი კონიაშვილი და გადავწყვიტე ოპერაციისთვის პირადად მეხელმძღვანელა. დარწმუნებული ვიყავი, რომ ჩვენ არ შეგვეძლო წარმატებისთვის არ მიგვეღწია და რომ მიღწეული წარმატება აამაღლებს აღმოსავლეთის ფრონტზე სულ ახლახანს დაცემულ გვარდიის ზნეობრივ ძალებს და ჩაუნერგავს მათ საკუთარ თავში დაჯერებულობას.
გენ. კონიაშვილი დიდი ხნის წინ გავიცანი, ჯერ კიდევ როცა ჩვენ ახალგაზრდა ოფიცრები ვიყავით; შემდეგ ჩვენ ერთმანეთი მხედველობიდან დავკარგეთ, და მისი გვარი მე ისევ ომის დროს კავკასიის ფრონტზე არზრუმის აღების შემდეგ გავიგონე. ომის თეატრზე მასთან პირადად შეხვედრა ვერ მომიხდა. ვიცი, რომ 1915 წლის დეკემბრის ბრძოლებისთვის, ეგრეთ წოდებული აზაფქეისის პოზიციის გამო ბრძოლებისთვის, იგი ქვემეხების ხელში ჩაგდების გამო გიორგის ჯვრით იქნა დაჯილდოვებული; იგი ამ დროს სახალხო მოლაშქრეთა ერთ-ერთ რაზმს მეთაურობდა. შემდეგ მახსოვს, რომ რევოლუციის მერე ჯარისკაცებმა ბადრაგის ქვეშ აიძულეს გიორგის ჯვრის ეს მამაცი კავალერი არზრუმამდე მარშით გაევლო. შევხვდი კი მას მნიშვნელოვნად უფრო გვიან, 1918 წელს, როცა სამხედრო მინისტრის თანაშემწე გახლდით; ის კი ბორჩალის მაზრაში გერმანელებთან ჩვენი ერთობლივი შეტევის დროს გვარდიას მეთაურობდა. მე მასში უნდა ვაღიარო პირადად მამაცი და უბანზე უნარიანი მეთაური, აგრეთვე ჩინებული სამწყობრო უფროსიც. შემდგომში ბოლშევიკებთან 1921 წლის კამპანიის დროს და კონსტანტინოპოლში ლტოლვილებად ჩვენი ყოფნის დროსაც მე მას უფრო ახლო გავეცანი და არ მომიწია, რომ მასში იმედი გამცრუებოდა.
ამრიგად ჯარები ცხინვალის ფრონტზე იქნენ დაძრული. ამასობაში გორიდან ადგილობრივი ადმინისტრაცია მიგზავნიდა ტელეგრამებს, რომელთა ტონიც მიჩვენებდა, რომ ადგილობრივი ადმინისტრაცია და მოსახლეობა ძლიერად იყვნენ შეშფოთებულნი. საქმე იმაშია, რომ გორის სამხრეთით ასევე ცხოვრობენ ოსები და იქაც დუღილი (брожение) იქნა შემჩნეული. იქ გაგზავნილი პირველი ჯარები შეიძლებოდა მხოლოდ 1–2 დღის შემდეგ ჩასულიყვნენ, ისე რომ არ დაველოდე ჯარებს, მე იქ გავემგზავრე, ვიცოდი რა, რომ ჩემი პირადი ჩასვლა დაამშვიდებს ხელისუფალთ და მოსახლეობასაც. გავერკვიე რა ვითარებაში, იქვე პირველი ზომებიც მივიღე: დავაყენე სადარაჯო დაცვა ოსების წინააღმდეგ, რომლებიც გორიდან სამხრეთით ცხოვრობდნენ, დავიკავე ყველა გადასასვლელი მდინარე მტკვარზე და ამით გავაცალკევე ეს ოსები ცხინვალის ოსებისგან. ყველა ეს ღონისძიება ადგილობრივი გვარდიისა და ადმინისტრაციის ძალებით იქნა აღსრულებული. ჩამოსულ ჯავშნოსან მატარებლებს დავავალე კრეისირება; შემდეგ ქალაქში გვარდიის შტაბში მივედი და გამოვუცხადე, რომ ხვალ დილიდან ჯარები მოსვლას დაიწყებენ.
შემდეგ, როგორც არ მინდოდა უკანვე თბილისში დავბრუნებულიყავი, მაინც მივიღე მიპატიჟება და იქ ადმინისტრაციისა და გვარდიის წარმომადგენლებთან და ადგილობრივ საზოგადოებრივ მოღვაწეებთან ერთად ვივახშმე. ეს მე ისევ ჩემი ჩვევის მიხედვით გავაკეთე, რომელიც უკე დიდი ხანია ჩამომიყალიბდა. მე ყოველთვის ვღებულობ ზომებს უწინარეს ყოვლისა ბრძოლის მონაწილეთა დასამშვიდებლად, ვინაიდან ისინი გახლავან უშუალო მუშაკები ბრძოლის ველზე.
მე უკვე იაპონიის ომიდან შევნიშნე, რომ არანაირ ბრძანებებს, არანაირ დირექტივებს, როგორი გენიალურიც არ უნდა ყოფილიყო ისინი, არ შეუძლიათ ისეთი ნაყოფიერი შედეგების მოცემა, როგორიც იმათ დამშვიდებას, ვინც პირადად მოწინააღმდეგის სიახლოვეში იმყოფება. სიმშვიდე ბრძოლის ველზე, რომელიც თავის თავში ყველანაირ პერიპეტიებს ინახავს, წარმატების ერთ-ერთ მნიშვნელოვან პირობას შეადგენს. კერძო უფროსების სიმშვიდე მომენტალურად გადაეცემა ადამიანებს და, რა თქმა უნდა, ვინც არ დაკარგავს საკუთარი თავის ფლობას უფრო სწრაფად და სწორად გაერკვევა ვითარებაში ბრძოლის ველზე. უფროსის პირად მისვლას სახიფათო ადგილებზე, და კიდევ ისეთ მომენტში, როცა იქ ვითარება რთულდება, კოლოსალური მნიშვნელობა გააჩნია. აი რატომ გამოვიმუშავე კიდეც საკუთარ თავში ჩვეულება რომ ჩავსულიყავი ჯარებში და სანგრებშიც გამოვჩენილიყავი. გარდა ამისა, ადგილმდებარეობის და, საერთოდ, ვითარების პირადად გაცნობა უზარმაზარ დახმარებას იძლევა უახლოესი და მათი შემდგომი მოქმედებებისთვის.
ოსებზე შეტევა მე გადავწყვიტე ფართო ფრონტით, მათი ორივე ფლანგის შემოვლით. ჩვენი ჯარების აღმატებულობა ამას სავსებით უშვებდა. მე მივეცი განკრგულება მოსულ ბატალიონებს და მივუთითე მათ ისეთი სახით მოეყარათ თავი, რომ ოთხი შემტევი უბანი წარმოექმნათ.
შეტევის წინა დღეს დილიდან მოვიარე მთელი ჩვენი მეწინავე დაცვა, რომელიც კაპ. ჩხეიძის რაზმს ჰქონდა დაყენებული, დავათვალიერე მოწინააღმდეგის პოზიციები და დავსახე შეტევის გეგმა. ის ჩემს მიერ რუკაზე დახაზულ გეგმას სავსებით შეესაბამებოდა. მხოლოდ გადავწყვიტე მარცხენა კოლონა ორი ბატალიონით გამეძლიერებინა. როცა ყველგან ვიმგზავრე და უკან დავბრუნდი, მე უფროსებს ჩემი ბრძანება ვუკარნახე. იქვე გავანაწილე ყველა უფროსი უბნების მიხედვით. ვითვალისწინებდი რა ისეთი შემთხვევის განმეორებას, როგორსაც წითელ ხიდზე ჰქონდა ადგილი, გადავწყვიტე, რომ თითოეულ კოლონაში ყოფილიყვნენ ესა თუ ის ზემდგომი პოლიტიკური უფროსები. მარჯვენა კოლონაში უნდა ყოფილიყვნენ ვალიკო ჯუღელი და ალექსანდრე დგებუაძე; შუა მარჯვენა კოლონაში გენ. კონიაშვილი; მარცხენა კოლონაში პოლკ. ნიკოლოზ გედევანიშვილი, ხოლო შუა მარცხენა კოლონაში კი, რომელიც ყველაზე უფრო სუსტი გახლდათ და საკუთრივ მარცხენა კოლონასთან კავშირის სამსახურს სწევდა, გადავწყვიტე თავად ვყოფილიყავი. ორივე შუა კოლონას ცხინვალის უფრო მარჯვნივ და მარცხნივ უნდა შეეტია. როცა განკარგულებებს ვაძლევდი, მე კატეგორიულად მივუთითე, რათა ჯარებს არ გაებედათ ცხინვალში შესვლა; მეშინოდა, ჯერ ერთი, ძარცვის, თავაშვებულობის, შურისძიების, რომლებსაც უეჭველად ექნებოდა ადგილი, განსაკუთრებით თუ ყურადღებას მივაქცევდით გვარდიის უდისციპლინობას, და მეორეც, საკუთარ თავში შემწოვ გავლენას ახდენს ყოველთვის ბრძოლით აღებული ქალაქი, რაც გვარდიელების შემდგომ საბრძოლო მოქმედებებზე შეიძლებოდა დამღუპველად ასახულიყო.
14 მაისი. წინასწარ იყვნენ ჩემს მიერ ამ რაიონში მივლინებული მესანგრეები გზების შეკეთებისა და კავშირის შენარჩუნებისთვის. ჯერ კიდევ ახალციხური ლაშქრობის დროს მომიხდა დავრწმუნებულიყავი მესანგრეთა სასარგებლო და ჩინებულ საქმიანობაში. აქ კიდევ ერთხელ უნდა აღვნიშნო მათი საქმიანობა. მესანგრეთა მივლინებული რაზმები ყველგან ართმევდნენ თავს მათზე დაკისრებულ ამოცანებს. სინდის-ნამუსიანად მუშაობდნენ (Работали на совесть).
პოზიციების ჩამოვლის დროს მე ერთი უსიამოვნო რამ შემემთხვა. ცხენი მომცეს ჯიბო ყანჩელის ბატარეიდან. ცხენი კარგი იყო, მაგრამ როგორც შემდეგ აღმოჩნდა, ის ცუდად გახლდათ გახედნილი. თავის წინ სხვა ცხენებს ვერ იტანდა და ყალყზე შედგომას იწყებდა. მე ეს გამოცდილებით შევიტყე. სანამ ჩამოვლის დროს მე თავში ვიყავი, ყველაფერი კარგად მიდიოდა. დაბრუნებისას გვარდიის წარმომადგენლებმა ჯირითი გამართეს და წინ გადამისწრეს. და აი დაიწყო ისტორია. ცხენმა კინაღამ უნაგირიდან ჩამომაგდო. ყალყზე შედგომებს მან რამდენჯერმე მიმართა. მართალია, მასზე ამხედრებულმა მე ავტომობილამდე ვიმგზავრე, მაგრამ მარცხენა ფეხში რაღაც დამიზიანდა; მუხლის ზემოთ ძლიერ ტკიველბს ვგრძნობდი კუნთებში და სიარულიც მხოლოდ კოჭლობით შემეძლო. მომდევნო დღეს დილიდან შეტევა უნდა დაწყებულიყო.
მე მარცხენა კოლონაში გავემგზავრე, რადგანაც მანამდე იქ არ ვყოფილვარ; მინდოდა იქ პირადად ვყოფილიყავი, ორიენტაცია მიმეცა კოლონის უფროსისთვის და, რა თქმა უნდა, ჩემს იქ ყოფნას არ შეეძლო საქმისთვის ხელი შეეშალა; ვფიქრობ, რომ ზემდგომი უფროსის ყოფნა საბრძოლო უბნებზე, განსაკუთრებით ამ გარემოებებში, პირდაპირ აუცილებლობას წარმოადგენდა. იმისთვის, რათა მარცხენა კოლონაში მივსულიყავი, საჭირო იყო ჯერ რკინიგზამდე მემგზავრა, შემდეგ სოფლის გზაზე, და ბორნით მტკვარიც გადამეცურა. ასე მოვიქეცი კიდეც. უკვე საღამო დგებოდა, როცა ჩვენ მტკვარზე გადავედით. მტკვრის წინ ჩვენ მოგვიხდა ერთ მეტად ჭაობიან ადგილზე გადავსულიყავით, რომელიც მანამდე წვიმების გამო უფრო მეტად იყო გაფუჭებული. დიდხანს ვიწვალეთ, თუმცა კი საბოლოოდ გადავედით. ჩვენთან ერთად მგზავრობდა გვარდიის შტაბისა და დამფუძნებელი კრების წევრი ზაქარია გურული; იგი მარცხენა კოლონასთან უნდა ყოფილიყო. გადავცურეთ რა მტკვარი, ჩვენ სულ ექვსი ვერსიღა გვრჩებოდა. ასეთი უმნიშვნელო მანძილის მიუხედავად, ჩვენ მარცხენა კოლონაში მხოლოდ ღამის 10 საათზე მივედით. არაერთხელ ჩავეფალით ტალახში. და ერთხელ კი ისე ჩავეფალით, რომ ავტომობილის იქიდან ამოთრევა ორი წყვილი კამეჩებისა და ხარების დახმარებით მოგვიხდა. მახსოვს, რომ ბაგირები, რომლებიც ავტომობილს გამოვაბით, გაწყდა. უკვე დაბნელდა, როცა ჩვენ თავი გავართვით. ზაქარია გურული, ყოფილი უბრალო ჯარისკაცი, მეუბნებოდა, რომ იგი გაოცებულია ჩემი დაჟინებულობით, ხოლო იგი რომ ყოფილიყო ჩემს ადგილზე, მარცხენა უბანზე აღარ გაემგზავრებოდა და უკან დაბრუნდებოდა.
ამ დღეს საღამოსთვის მარცხენა კოლონას გვადიელთა ორი ბატალიონი უნდა შეერთებოდა. კოლონის ოფროსი მათი მოსვლით ძალზედ გახარებული იყო. მე კოლონის უფროსს ყველაფერზე ვესაუბრე, და შემდეგ კი ვუთხარი მას, რომ მის კოლონასთან ერთად წავა პოლკ. ნიკ. გედევანიშვილი. დავასრულე რა მთელი საქმეები, მე ჩემი ფეხის მკურნალობას შევუდექი. ექიმმა, მადლობა მას, რაღა არ გაუკეთა ჩემს ფეხს, ჩაუტარა მასაჟი, იოდი წაუსვა და შემდეგ ძლიერად გადამიხვია. მეორე დღეს მე მნიშვნელოვნად უკეთ ვგრძნობდი საკუთარ თავს.
იმაზე უწინ სანამ მოქმედებების აღწერას შევუდგებოდე, მე ცოტათი უკან უნდა დავიხიო. ოსების ეს აჯანყება მესამე თუ მეოთხე გახლდათ. ეს აჯანყებები ყოველთვის მოლაპარაკებების გზით მთავრდებოდა. ამჯერად აჯანყება უფრო მომზადებული და უფრო ვრცელიც აღმოჩნდა. „ოდელია, დელია მცხეთამდე სულ ჩვენია“ – მღეროდნენ ოსები ცხინვალის აღების შემდეგ.
სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მიიღეს გადაწყვეტილება გადაეწვათ ოსების სოფლები. მე პროტესტს ვაცხადებდი და მივუთითებდი, რომ ეს ზომები არ უნდა იქნას გამოცხადებული, რომ საბრძოლო მოქმედებების დროს მის გარეშეც ბევრი ხანძარი ხდება და ეს ხანძრები ძახილისა და ჩიჩინის გარეშეც მოხდება. გადაწყვიტეს არ გადაეწვათ, მაგრამ გვარდიის შტაბმა გამოუცხადა თავის ბატალიონებს (ოსური სოფლების) გადაწვა. მე ჩემი მხრივ გადავწყვიტე ცხინვალი გადამერჩინა და წინდახედულად მივუთითე ჯარებს მიმართულებები ცხინვალის გვერდის ავლით. შეტევის დღეს ავტომობილით მაცხენა შუა საბრძოლო უბანზე გავემგზავრე და, როცა იქამდე მივაღწიე, მინდორზე ამ ბატალიონის შეტევის ზოლში ფეხით წავედი. მე მაცილებდა კაპ. ბერელაშვილი, რომელიც ყოველთვის თან მახლდა, ძალზედ კარგი ოფიცერი. მე მინდვრის ტალახში წვალებით და კოჭლობით მივდიოდი. ავტომობილი კი მორიგ ჭანჭრობში ჩაეფლო. გორიდან გორაზე გადავდიოდი, მთელ ბრძოლის ველს უბრალოდ თვალით ვხედავდი. ხანძრები, რომლებიც თანდათანობით ჩრდილოეთის მიმართულებით ენთებოდა, შეტევის წარმატებულობაზე მიმითითებდა. წარმატების სიიოლემ ჩემს მოლოდინებს გადააჭარბა. შეტევის მთელი დროის მანძილზე არაუმეტეს 8–10 ადამიანისა მოკლულებით და დაჭრილებით. ოსები პირველივე გასროლების შემდეგ გარბოდნენ. მივყვებოდი რა კვალში მარცხენა შუა საბრძოლო უბანს, მე ქ. ცხინვალს გავუთანაბრდი. იქ სრული სიჩუმე იყო გამეფებული. ჯარები მის შორიახლოს გადიოდნენ და მთელ ფრონტზე ისმოდა გასროლების ტკაცანი, რომელსაც არტილერიის ქუხილი წყვეტდა. ჩემი მსვლელობის დროს მეზობელი სოფლების გლეხები შემომიერთდნენ; ისინი ოსების თავაშვებულობაზე მიყვებოდნენ. ამ დროს შევნიშნე, რომ ჩვენი მიმართულებით ვიღაც მოჰყავდათ. ორ გვარდიელს ერთი ოსი მოჰყავდა, რომელიც ტყვედ აეყვანათ. როცა ის ჩვენთან მოიყვანეს, დავინახე, რომ მას ჩვენი ფორმა ეცვა. მე მას გამოკითხვა დავუწყე. გამოირკვა, რომ იგი სამხედრო სკოლის მე-3 ასეულის ჯარისკაცი გახლდათ, რომლის უფროსიც მე მთავარსარდლად დანიშვნამდე ვიყავი. იგი მარწმუნებდა, რომ შვებულებაში იყო და რომ 2–3 თვის წინ მოვიდნენ ვიღაც ადამიანები ქედის ჩრდილოეთ მხრიდან და ის ძალით ვლადიკავკაზში წაიყვანეს. მე მას გვარი ვკითხე. გვარის მიხედვით გავიხსენე, რომ ასეთი ნამდვილად შედგებოდა ჩვენთან უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონში; მე კი იგი გავიხსენე, ვინაიდან დავიმახსოვრე, თუ ერთხელ როგორ მთხოვდა პირადად შვებულებებისთვის შეუფერებლ დროს 3 დღით შვებულებაში გამეშვა. მე გავუშვი და მართლაც იგი სამი დღის შემდეგ დაბრუნდა. მას ცოლი უნდა ეთხოვა თუ ახალგაზრდა ცოლი გადმოეყვანა. როცა მას ვესაუბრებოდი, შევნიშნე, რომ იგი ვერ მცნობდა, უფრო სწორად, თავს ისე იჭერდა, თითქოს ვერ მცნობდა. მე მას ვკითხე, მცნობს თუ ვერა. მან შემომხედა, შეიშმუშნა და ჩემი გვარი დამისახელა. მე იგი ზურგში გავგზვნე.
მე ცხინვალის თავზე აღმართულ გორაზე ვიდექი და ბრძოლას ვაკვირდებოდი. სურვილი გამიჩნდა ცხინვალში შევსულიყავი, სადაც ყველაფერი, როგორც ჩანდა, მშვიდად იყო; შეიძლებოდა მევარაუდა, რომ ოსები იქიდან უკვე გაიქცნენ. იქ რომ დარწმუნებისთვის კაპ. ბერელაშვილი გამეგზავნა, ხოლო თვითონ დავრჩენილიყავი და მელოდა, ამის უფლებას წმინდა სამხედრო ეთიკა არ მაძლევდა. მე გადავწყვიტე იქ პირადად წავსულიყავი. და აი მე კაპ. ბერელაშვილთან ერთად გორიდან ჩამოვედი და ცხინვალში შევედი. ამ ქალაქში ადრე არასოდეს ვყოფილვარ. თავიდან ჩვენ ბაღებით მივდიოდით და, ბოლოს, მის ცენტრალურ ნაწილში შევედით. ზუსტად რომ დროულად შევედით. იქ შესვლაზე ჩემი აკრძალვის მიუხედავად, იქ უკვე იყვნენ გვარდიელები, რომლებიც სავაჭრო დუქნების ძარცვას შეუდგნენ. ჩემი მოსვლა დროული აღმოჩნდა და ძარცვა მე პირადად გავაჩერე. გვარდიელები ერთ-ერთი ბატალიონის მზვერავები აღმოჩნდნენ. მე ამ რაზმის უფროსი ვიპოვნე და ვუბრძანე დაუყოვნებლივ შეეკრიბა რაზმი და უმსგავსოებანიც შეეწყვიტა. მე გზაჯვარედინზე ვიდექი. რაღაც დროის შემდეგ – ვხედავ, შემოდის გენ. კონიაშვილი თავის შტაბთან ერთად. მე მას დავუდასტურე ჩემი ბრძანება, რომელიც მზვერავთა რაზმის ზემოხსენებულ უფროსს მივეცი. იგი მაშინვე განკურგულებების გასაცემად წავიდა. შემდეგ მან მომახსენა ვითარება, რომლიდანაც გამოირკვა, რომ მოწინააღმნდეგე მთელ ფრონტზე დაჩქარებით მიდის. კიდევ რაღაც დროის შემდეგ მოვიდნენ ვალიკო ჯუღელი და ალექსანდრე დებუაძე. ჩვენ ერთ სახლში შევედით; მე რუკა გავშალე და გენ. კონიაშვილს შემდგომი მითითებების მიცემა დავუწყე, რომელიც ახლა მთელი რაზმის უფროსობას უნდა შესდგომოდა. წარმატების, და თანაც ასეთი იოლი წარმატების შედეგად, მე ამ რაზმში ჩემს ყოფნას უკვე ზედმეტად ვთვლიდი. თუმცა კი იგი გავაფრთხილე, რომ შემდეგ დღეს დილით მასთან მივიდოდი. ჩვენი საუბრის დროს გვარდიის შტაბის წევრებიც იქ იყვნენ. ალექსანდრე დგებუაძე წინა ღამით ძალზედ უკმაყოფილო გახლდათ. ჩემი მითითებების თანახმად, მარჯვენა კოლონას, რომელთანაც იგი იმყოფებოდა, მდინარე ლიახვის მარცხენა ნაპირით უნდა შეეტია, და შემდეგ, როცა დასახულ პუნქტთან მივიდოდა, მარჯვენა ნაპირზე უნდა გადასულიყო. მდინარე წვიმებისგან ადიდებული გახლდათ და ისინი მასში გასვლისას გვარიანად დასველდნენ. ეს მიმართულება მოწინააღმდეგის განლაგების ფლანგზე გადიოდა. ჯერ კიდევ როცა ლიახვის მარცხენა ნაპირით უტევდა, ეს კოლონა ოსებს შეხვდა, ისინი სწრაფად გააქცია, ერთი ასეული მათი დევნისთვის დატოვა, ხოლო თავად, მითითების თანახმად, მეორე ნაპირზე გადმოვიდა. როცა მითითებებს ვიძლეოდი, ალექსანდრე დგებუაძემ ჩარევა დაიწყო და, დაუბრუნდა რა ძველს, მან თქვა, რომ ამაოდ უტევდნენ ისინი მარცხენა ნაპირით და ადიდებული მდინარის გადმოლახვისას მხოლოდ დიდი სიძნელეები გადაიტანეს, რომ უმჯობესი იყო სულ თავიდანვე მარჯვენა ნაპირით შეეტიათ. აკრიტიკებდა რა ჩემს წინასწარ მითითებებს, მან გამოიყენა გამოთქმა: „ჩვენთან კი რაღაც ჭკუაზე ვერ არიან“ ("У нас ум за разум заходит"). და როგორია თქვენს დაქვემდებარებაში გყავდეთ ასეთი ხელქვეითები. მთელი საქმე იმაში იყო, რომ, მდინარეზე გადმოსვლისას ისინი დასველდნენ, და ეს ივნისის თვეში. მე მკვეთრი ტონით ვუპასუხე, რომ თუ ისინი მარჯვენა ნაპირით შეუტევდნენ, მაშინ იმ ოსებს, რომლებსაც ისინი მარცხენა ნაპირზე შეხვდნენ, შეეძლოთ მათთვის ფლანგში დაერტყათ და მაშინ ის, ალბათ, ნამდვილად გაიგებდა, რომ სწორედ ისე უნდა შეეტიათ, როგორც მე მივუთითებდი; რომ რათა აკრიტიკო სამხედრო განკარგულებები, საჭიროა გესმოდეს ისინი და იცოდე სამხედრო საქმე. ვალიკო ჯუღელი ჩაგვერია და დაწყებული ინციდენტი მიაჩუმათა.
15 მაისი. მოვრჩი რა საქმეებს, ავტომობილით გორში გავემგზავრე; მე კაპ. ბერელაშვილი მაცილებდა. მშვიდად ვმგზავრობდით ნაცნობ გზაზე, სადაც უკვე არაერთხელ მემგზავრა. სოფელ ტყვიავში შევედით. სოფელი ბაღებით იყო გარშემორტყმული და საჭირო იყო მაღალ წნულებსა და ღობეებს შორის ვიწრო გასასვლელში ერთნახევარი ვერსი გაგევლო, სანამ სოფლამდე მიაღწევდი. ჩვენ სოფლის სახლებიდან 150 ნაბიჯზე ვიმყოფებოდით, როცა ხალხის ბრბო დავინახეთ, რომელიც სოფლიდან გზაზე ყვირილით მორბოდა. ამავდროულად იმავე მხრიდან გასროლებიც ისმოდა. მე ავტომობილი გავაჩერე და მეწინავეებს ვკითხე, რომელთა რიცხვშიც იყვნენ ქალებიც ჩვილი ბავშვებით ხელში. მხოლოდ აქ გავარჩიე ყვირილები: „ოსები, ოსები“. მე მათ სროლის ხმის ქვეშ გამოკითხვა დავუწყე: „რაშია საქმე?“ მათ მიპასუხეს, რომ ახლა მათ თავს დაესხნენ ოსები, რომ ისინი ბევრნი უნდა იყვნენ და ამიტომ გამორბიან მათგან. გასროლების ხმა, რომელიც სულ ახლოს ისმოდა, თითქოსდა მათ სიტყვებს ადასტურებდა. მაღალი ღობეები დანახვის საშუალებას არ გვაძლევდა, მაგრამ გასროლები არაუმეტეს 100–200 ნაბიჯის იქიდან ისმოდა. მე ავტომობილიდან გადმოვედი და ვუბრძნე ავტომობილი მოებრუნებინათ. გზა ვიწრო გახლდათ და ავტომობილს მაშინვე მობრუნება არ შეეძლო; მან წინ და უკან დაიწყო მანევრირება. კაპ. ბერელაშვილს, აიღო რა ხელში კარაბინი, რომელსაც არასოდეს იშორებდა, უნდოდა გასროლების მიმართულებით წასულიყო. ეს უმიზნო გახლდათ და მე ვუბრძანე მას ჩემთან დარჩენილიყო. ამასობაში ავტომობილს მობრუნება არაფრით არ შეეძლო. როგორც ყოველთვის ასეთ შემთხვევებში, ძრავი გაჩერდა. მძღოლის თანაშემწეს მისი დაქოქვა არაფრით არ შეეძლო, ხოლო მძღოლს კი ავტომობილიდან გადმოხტომა უნდოდა. მე შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ იგი გაქცევას აპირებდა. მე ის დავამშვიდე. „მშვიდად“, – ვუთხარი მას, – „თქვენი საქმე გააკეთეთ“. ძრავი ამუშავდა; ჩვენ მანქანა მოვაბრუნეთ, მე ავტომობილში ჩვილი ბავშვით ხელში ქალი და მოხუცი ჩავისვი, და გაგრძელებული გასროლების ხმის ქვეშ ჩვენ გზას გავუდექით. როცა ნახევარი ვერსი გამოვიარეთ, შემხვდა ავტომობილი გვარდიის წევრებით, შევაჩერე ჩემი მანქანა და ვუთხარი მათ, რომ სოფელ ტყვიავს ოსები დაეცნენ. მე გზა განვაგრძე; გვარდიელთა ავტომობილი უკუ სვლით მომყვებოდა. როცა სოფლიდან გამოვედი, ახლა მეორე სოფელთან მივედი, რომელიც ტყვიავიდან ერთ ვერსზე იმყოფებოდა, და სადაც გვარიელების საგუშაგო გახლდათ, იქვე იყო მათი აღალიც. მე უფროსს ვუბრძანე თავისი ხალხი გამოეყვანა, ვისაც შაშხანები ჰქონდა, და სოფლის განაპირა მხარე დაეკავებინათ; ამასთან ერთად გავაფრთხილე, რომ ახლა ცხინვალიდან ჯარების რაზმს გამოვუგზავნი. ჩავჯექი რა მანქანაში, ცხინვალისკენ გავემართე. როცა იქ მივედი, მაშინვე სატვირთო ავტომობილებით იქ ასეულები გავგზავნე; ჯიბო ყანჩელის არტილერიას ვუბრძანე ქალაქის გარეთ გასულიყო და ყოველი შემთხვევისთვის პოზიცია დაეკავებინა. სატვირთო ავტომობილებით წასული გვარდიელების კვალდაკვალ მსუბუქი ავტომობილით იქვე გაემგზავრა ვ. ჯუღელიც, და ავტომობილიში მან თან ტყვიამფრქვევები წაიღო.
შემდეგ გორს ტელეფონით დავუკავშირდი და ვიკითხე, ყველაფერი წესრიგშია იქ თუ არა. იქ ყველაფერი მშვიდად იყო. გორის გვარდიის შტაბის წევრს ვუბრძანე მეჯვრისხევს დაკავშირებოდა და გამოერკვია, იქ ყველაფერი მშვიდად არის თუ არა. რაღაც დროის შემდეგ გორიდან შემატყობინეს ცნობები, რომლებიც მიმითითებდა, რომ ის, რაც ტყვიავში მოხდა, ცრუ განგაში გახლდათ. აღმოჩნდა, რომ გორის გვარდიის შტაბმა ცხენოსანი სადაზვერვო რაზმი გაგზავნა მეჯვრისხევიდან მთების გაყოლებით ადგილობრივ ოსებზე მეთვალყურეობის მიზნით. ამ რაზმის წევრებს ცხვრის ტყავის ყავისფერი ფაფახები ეხურათ, ისეთივე, როგორსაც ოსები ატარებენ. როდესაც ისინი, როგორც ვიხსენებ, სოფელ პატარძეულს უახლოვდებოდნენ, მაშინ სოფლის მცხოვრებმა ქართველებმა ისინი ოსებად მიიჩნიეს და სოფელ ტყვიავისკენ გამოიქცნენ, სადაც შექმნეს კიდეც განგაში მოსახლეობაში. ამ რაზმის ქართულ ენაზე შეძახილებისა მცხოვრებლებს არ სჯეროდათ, ვინაიდან ყველა ოსი ლაპარაკობს ქართულად. რაც შეეხება გასროლებს, როგორც ტყვიავის გავლით უკან დაბრუნებისას გავარკვიე, ეს მილიციელები ისროდნენ ჰაერში. ისინი ამბობდნენ, რომ სროლა ადგილობრივ მცხოვრებთა გამხნევებისა და დამშვიდების მიზნით დაიწყეს. მე ისინი გამოვლანძღე და ვუთხარი, რომ მათ სწორედ საწინააღმდეგო შედეგებს მიაღწიეს და რომ საჭიროა ყოველთვის ესროდე მოწინააღმდეგეს, და არა ჰაერში.
გორიდან მიღებული ცნობების სრული დადასტურებისთვის სწორედ ამ დროს გენ. კონიაშვილის შტაბს, სადაც მე ვიმყოფებოდი, გორიდან ჩამოსული სატვირთო ავტომობილი მოუახლოვდა და მძღოლმა მოგვახსენა, რომ მან ტყვიავზე გამოიარა და ოსები იქ არ არიან, მაგრამ რომ იქ მართლაც იყო განგაში. მე გორში გავემგზავრე. გზაზე მომიხდა ყველა სოფელში გავჩერებულიყავი და ადგილობრივი მცხოვრებნი დამემშვიდებინა, რომლებიც ღელავდნენ და გზაზე ბრბოებად იდგნენ. აღმოჩნდა, რომ ოსების თავდასხმის შესახებ ცნობა გორშიც სწრაფად გავრცელდა, სადაც მე უკვე ღამით ჩავედი, გარეუბანში ბრბო იდგა. მე ისინიც დავამშვიდე.
მთელი ამ ისტორიით მე თავს დარცხვენილად ვგრძნობდი. მართალია, არანაირი პანიკა არ შექმნილა; მაგრამ ვითარება ისე ჩამოყალიბდა, რომ არ შეიძლებოდა მცხოვრებთა გამოქცეული ბრბოსთვის არ დაგეჯერებინა, რომლებიც პანიკით შეპყრობილები ბავშვებით გამორბოდნენ და ჩემს ავტომობილში მოძვრებოდნენ. მახსოვს, როცა წამოყვანილ ქალებთან ერთად ავტომობილით ვბრუნდებოდი, მე ძნელად შემეძლო წარმომედგინა, რომ ოსებს შეეძლოთ ასეთი გაბედული, სწორი და გადამწყვეტი მანევრი შეესრულებიათ. დარტყმა ჩვენს ზურგში იყო მომართული. მეორეს მხრივ, მოწინააღმდეგის სისუსტე ფრონტზე, სადაც იგი სწრაფად ქრებოდა და სადაც ბრძოლის პირველ დღეს ჩვენ სულ 3–4 ადამიანი დავკარგეთ, და ოსებით დასახლებული მეჯვრისხევის რაიონის შედარებით სიახლოვეც ასეთი მანევრის შესაძლებლობას უშვებდა. მაგრამ მსგავსი მანევრი ოსების ხელმძღვანელთა შესაძლებლობებს აღმატებოდა; ძნელად თუ ექნებოდათ ამ პიროვნებებს ასეთი უნარი, გაგება და საომარ მოქმედებებში გაბედულება. უნდა ვთქვა, მე პირადად რომ არ აღმოვჩენილიყავი ტყვიავში აღწერილ ვითარებაში, არავის დავუჯერებდი, რომ ოსები ტყვიავს თავზე დაესხნენ. მახსოვს, რომ ტყვიავში ჩემი პირველი აზრი იყო სირცხვილი ოსების ხელში ჩავარდნის გამო; მართლაც, მთავარსარდალი 10–12 ვერსზე თავისი ჯარების ზურგში ოსებს უვარდება ხელში: განა არ შეგრცხვება ამის გამო? რა თქმა უნდა, დიდი შეცდომაა მთავარსარდლის მხრიდან საომარ მოქმედებათა რაიონში ბადრაგის გარეშე აქეთ-იქით მგზავრობა. ეს სწორია; მაგრამ მეორეს მხრივ, ბადრაგი იწვევს ხარჯს და, რაც მთავარია, შესაძლოა ხშირად ხელსაც უშლიდეს მთავარსარდალს გადაადგილებათა სისწრაფის აზრით, რომლებიც (სწრაფი გადაადგილებები), ჩემი აზრით, ამდენად დაბეჯითებით არის აუცილებელი ომის წარმოების შექმნილ პირობებში, სადაც მთავარსარდლის პირადი ყოფნა და ხელმძღვანელობა აუცილებელი გახლავთ.
* * *
ახლა რამდენადმე უკან დავბრუნდები და რამდენიმე სცენას აღვწერ, რომელთა მოწმეც ვიყავი ცხინვალში და რომლებიც მეტად დამახასიათებელია გვარდიული ორგანიზაციისათვის. როცა ცხინვალში ვიყავი და გენ. კონიაშვილთან და მის შტაბის უფროს პოლკ. ნარეკელაძესთან მომავალ მოქმედებებზე ვმსჯელობდი, ჩვენ მოგვახსენეს, რომ აქვე ამ სახლის მახლობლად შესახვევში ოსების ორი გვამი იპოვნეს, რომლებიც უცნობია ვინ დახოცა. ისინი ტყვიებით იყვნენ მოკლულნი. შემდეგ, როცა მანქანით შტაბის წევრები ვ. ჯუღელი და ა. დგებუაძე მოგვადგნენ და ჩვენ კი ოთახში ვიმყოფებოდით, აქვე სახლის ახლოს გასროლების ხმა გაისმა. გარეთ გავარდნენ, რათა ენახათ, თუ რაში იყო საქმე. მე არ გავსულვარ, ვინაიდან წინასწარ ვიცოდი, რომ გვარდიელები თვითნებობდნენ. შემდეგ რაღაც ხმაურისა და ყვირილის მერე ყველანი უკან დაბრუნდნენ. აღმოჩნდა, რომ მართლაც გვარდიელები მძვინვარებდნენ. მე იქვე გადმომცეს შემთხვევა, რომელიც სულ იმ წუთებში მოხდა. როცა ვ. ჯუღელი ქუჩაში გავიდა, იმ მომენტში მას დახმარების შესახებ თხოვნით ერთი ადგილობრივ მცხოვრები ოსი მივარდა. მისი მოკვლა უნდოდათ, და იგი, ეძებდა რა გადარჩენას, ჯუღელთან მივარდა და მას მოეხვია. მაგრამ გასროლა გაისმა და ოსი ჯუღელის ხელებში იქნა მოკლული, ამასთან მსროლელმა გვარდიელმა უკანასკნელს ბოდიში მოუხადა და უთხრა: „მაპატიე, ვალიკო, კინაღამ შენ არ დაგჭერი“. ეს სურათი გვიჩვენებს, თუ როგორი გახლდათ ის ზნე-ჩვეულებანი, ადათები და ურთიერთობები, რომლებიც გვარდიაში იყო დამყარებული. უკვე დიდი დროის შემდეგ მე გადმომცეს, რომ იქ მოხდა ინციდენტი, რომელშიც ერთ-ერთი გვარდიელი შაშხანით ჯუღელს ემუქრებოდა, რომელსაც სურდა ამ გვარდიელის თავაშვებულობას წინ აღსდგომოდა. მეეჭვება, რომ ეს გვარდიელები დაესაჯათ. და ასეთი ორგანიზაციით ოცნებობდნენ ომის წარმოებას; ასეთი ორგანიზაციით იმდოვნებდნენ გამარჯვებას. უკიდურეს გაოცებამდე გაუგებარია, როგორ შეიძლება საკუთარ თავში ასეთი გატაცებების დაშვება, როგორ შეიძლება წარმოიდგენდნენ, რომ ისეთი ორგანიზაცია, როგორიც გვარდიაა, თავისი ამდენად დამღუპველი ადათებითა და ზნე-ჩვეულებებით შეიძლება მრისხანე იყოს მტრისთვის და მარგებელი სამშობლოსათვის. ასეთი გატაცებები მხოლოდ რყვნიდა არმიას, მხოლოდ რყვნიდა ერს. „ნუთუ ამას ვერ ხედავდით“, – მკითხავთ. „ვხედავდით“, – გიპასუხებთ, – „მაგრამ თვალებს ვხუჭავდით, გვარდიის შეხებისა გვეშინოდა. ის სახელმწიფოში დომინირებდა“. გვარდია გახლდათ დაწესებულება, რომლის ხელშიც იმყოფებოდა ფაქტიური ძალაუფლება სახელმწიფოში.
მეორე დღეს მე ისევ რაზმში მივედი. ის ცხინვალის ჩრდილოეთით ვიხილე ხეობაში, სადაც სალაშქრო კოლონად იყო მოყობილი; რაზმი არ მოძრაობდა. მე ავტომობილით კოლონის თავში გავედი. ავტომობილიდან გადმოვედი და ვიკითხე, თუ რაში იყო საქმე, რატომ არ მოძრაობდნენ. ავანგარდის უფროსმა მომახსენა, რომ უახლოეს სიმაღლეზე ოსები არიან, რომ გამოძახებულია არტილერია, და რომ წინ დაზვერვა და შემოვლითი კოლონაა გაგზავნილი. ეს სიმაღლე 800–1000 ნაბიჯზე უფრო შორს არ ყოფილა. ჩვენ კოლონის თავში სრულიად ღიად ვიდექით, აქვე იდგნენ ზარბაზნებიც. „იქ ახლა არავინ არ არის“, – ვუპასუხე, – „ოსები სულელები ხომ არ არიან; დიდი ხანია უკვე ცეცხლს გაუხსნიდნენ ისეთ გემრიელ მიზანს, რომელსაც ჩვენ წარმოვადგენთ, და ისიც ასეთ ახლო მანძილზე. წინ ჯაჭვში გაიშალეთ და ნახავთ, რომ იქ არავინაა“. როგორც მოსალოდნელი იყო, იქ არავინ აღმოჩნდა და კოლონამ გზა დაუბრკოლებლად გააგრძელა.
მე თბილისში დავბრუნდი. 1–2 დღის შემდეგ ჩვენმა ჯარებმა როკის უღელტეხილი დაიკავეს, ჩვენი სასაზღვრო პუნქტი ბოლშევიკურ რუსეთთან. ამ ოპერაციასთან ერთდროულად გაჩაღებულ იქნა ოპერაციები ონის მიმართულებაზეც, სადაც მოქმედებდა ერთი გვარდიული ბატალიონი არტილერიით, პოლკ. ინწკირველის უფროსობით.
როცა ოსებმა ცხინვალი დაიკავეს, ისინი ონის რაზმის წინააღმდეგაც გამოჩნდნენ. იქიდან რაზმის გაძლიერებაზე ყველა თხოვნის მიუხედავად, მე ეს არ გამიკეთებია. წინასწარ განვჭვრიტე, რომ ცხინვალის მიმართულებაზე წარმატება გავლენას იქონიებს იმ ოსებზეც, რომლებიც ონის მიმართულებით შემოიჭრნენ. არ შეიძლება ყველგან იყო ძლიერი. სურვილს რომ ყველგან ძლიერი იყო საპირისპირო მოვლენამდე მივყავართ: ყველგან იქნები სუსტი. მე მოქმედებები ცხინვალის მიმართულებაზე განვავითარე და მტერმა ონის რაზმის წინაშეც მაშინვე დათმო.
ამრიგად, აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტზე ჩვენი საომარი მოქმედებები წარმატებით დაგვირგვინდა და ეს საზღვრები ჩვენში მეტ-ნაკლებად უზრუნველყოფილი შეიქნა.
თ ა ვ ი XVII
აჭარის საზღვარზე. – ბათუმის დაკავება
აჭარის საზღვარზე
ახლა ჩვენ გვიხდებოდა ბათუმის საკითხის გადაწყვეტა. ამ საკითხის გადაწყვეტა სამხედრო თვალსაზრისით მეტად და მეტად ძნელი გახლდათ. მე ჯერ კიდევ კავკასიის ფრონტზე ომის მიხედვით მახსოვს, რომ აჭარელთა აჯანყების შემდეგ, რომელებიც თურქების მიერ იყვნენ წაქეზებულნი, გენერალ ლიახოვს, რომელიც ამ აჯანყებას აწყნარებდა და თურქეთის საზღვრებში შევიდა, 42 ბატალიონიდან მოუხდა აჭარელთა მორჩილებაში შენარჩუნებისთვის 18 ბატალიონი ბათუმის ოლქის ფარგლებში დაეტოვებინა. ეს ნიშნავდა 15 ათას ხიშტს და ეს იყვნენ ჯარები მტკიცედ დამყარებული დისციპლინით. ჩვენთვის ეს ამოცანა განსაკუთრებით ძნელი გახლდათ და მისთვის რაც შეიძლებოდა უფრო წინდახედულად უნდა მოვმზადებულიყავით. ვითარება სამი გარემოებით რთულდებოდა: 1) თურქეთის გავლენით, 2) ინგლისური საოკუპაციო ხელისუფლების გავლენით და 3) სასულიერო წოდებისა და ბეგების გავლენით, რომლებიც ჩვენი საშინაო პოლიტიკის დემოკრატიულ და სოციალისტურ მიმართულებას არ თანაუგრძნობდნენ; და რომლისკენ სულაც არ იხრებოდა აჭარელი ხალხი თავისი მუსლიმანური მსოფლმხედველობით. ასე თუ ისე, ვითარება რთული გახლდათ. ამასობაში, ნათელი იყო, რომ ყველა მაშინდელი საკითხის ერთდროულად გადაწყვეტის ძალები ჩვენ არ გაგვაჩნდა. სამ ფრონტზე ერთად ომი ჩვენ არ შეგვეძლო. არმიის ნელმა მობილიზაციამ და აღმოსავლეთის ფრონტზე მოწინააღმდეგის ძალების სისუსტემ საშუალება მომცეს საკითხი ამ ფრონტზე თითქმის მხოლოდ გვარდიის ძალებით გადამეჭრა. მხოლოდ წითელი ხიდისკენ მათი გამოქცევის შემდეგ მომიხდა აღმოსავლეთის ფრონტზე არმიის ნაწილებისთვისაც თავი მომეყარა. ზავის დადებამ აზერბაიჯანთან, რომელსაც ჩვენ ოფიციალურად ვეომებოდით, და რაც მთავარია, ამ ფრონტზე მოწინააღმდეგის სისუსტემ საშუალება მომცეს ეს ფრონტი მნიშვნელოვან წილად შემესუსტებინა და იქიდან ჯარები წამომეყვანა, რათა ნაწილობრივ ცხინვალის მიმართულებისთვის გამომეყენებინა, და ნაწილობრივ კი აჭარის საზღვრის გაყოლებაზე ჯარების თავმოყრისთვის, სადაც ვითარება ისეთი რჩებოდა, რომ საომარი მოქმედებების დაწყებას მოითხოვდა. ასეთი რთული და, შეიძლება ითქვას, მრისხანე მოსალოდნელი ვითარების მიუხედავად, რომელიც უახლოეს მომავალში ჩვენი ძალების სრულ დაძაბვას მოითხოვდა, გვარდიის შტაბმა ცხინვალის ოპერაციის შემდეგ თხოვნით მომმართა რომ გვარდია სახლებში გამეშვა.
აქ მინდა აღვნიშნო ერთი გარემოება. არმიაცა და გვარდიაც მაისის თვიდან მობილიზებული იყვნენ. არმიის ნაწილები ლაგოდეხის რაიონში, ფოილოს მიმართულებაზე, სადახლოსთან, გოდერძის უღელტეხილის პირისპირ, არტანუჯში და გაგრის მიმართულებაზე იყვნენ განლაგებული. ეს ნაწილები უცვლელად იდგნენ თავიანთ პოსტებზე და, რა თქმა უნდა, შეცვლას არ ითხოვდნენ. ჩვენ არ გვყავდა იმდენი ჯარები, რომ შეგვძლებოდა ისეთი ფუფუნება დაგვეშვა, როგორიც ნაწილების შეცვლაა. ასე არ ხდებოდა გვარდიაში. გვარდიის შტაბისგან ყოველთვის მოდიოდა თხოვნები ანუ, უფრო სწორად, მოთხოვნები თხოვნის ფორმით. ფრონტზე ნამყოფი ნაწილების შეცვლა მათთან ფესვგადგმულ წეს-ჩვეულებად, პირდაპირ კანონად იქცა. ამის მოტივირებას ისინი იმით ახდენდნენ, რომ ჩემი მოთხოვნით ერთ დღეში შეკრებენ თავიანთ ნაწილებს; მართალია, დაკომპლექტების ტერიტორიულობა საშუალებას გვაძლევდა აჭარის საზღვრებზე მათთვის დიდი რაოდენობით ერთბაშად თავი მოგვეყარა, ვინაიდან მარტო იმერეთი, ახალციხისა და ბათუმის დაფარული ბატალიონის ჩათვლით, მათი ბატალიონების საერთო რიცხვის ნახევარს იძლეოდა. უნდა აღვნიშნო უკანასკნელი ბატალიონის ორგანიზაცია. ბათუმში, შეიძლება ითქვას, ინგლისელ ხელისუფალთა თვალწინ გვარდიის შტაბმა შეძლო საიდუმლოდ მოეხდინა გვარდიელთა ბატალიონის ორგანიზება, რომელმაც რამდენიმე საათის შემდეგ შეძლო უეცრად დაბადებულიყო და თავად ბათუმში 500-600 ხიშტის რაოდენობით გამოჩენილიყო. შემდგომში ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორი გენერალი კუკოლისი გაოცებული და განცვიფრებული იყო იმისგან, თუ როგორ დაიფარა ეს მისი საიდუმლო პოლიციის თვლთაგან.
დაჟინებული ყოველდღიური თხოვნები ამა თუ იმ ბატალიონის გაშვებაზე, სრული სიწყნარე აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტებზე და ბათუმის ოლქთან ურთიერთობების გაურკვევლობა საშუალებას მაძლევდა მათი თხოვნებისთვის დამეთმო და ბათუმში მშვიდობიანი შესვლის მომენტში გვარდიის თითქმის ყველა ბატალიონი გაშვებული აღმოჩნდა.
* * *
ახლა შევეხები ბათუმის საკითხს. ჩვენი ჯარები ჯერ კიდევ თებერვალში შევიდნენ ბათუმის ოლქის ფარგლებში და არტანუჯი და ხულო ეკავათ. რითი იყო ეს გამოწვეული, ინგლისურ ხელისუფლებასთან როგორმა წინასწარმა მოლაპარაკებებმა მიგვიყვანეს ბათუმის ოლქის ნაწილობრივ ოკუპაციამდე, ჩემთვის ცნობილი არ იყო. ვიცი, რომ ჯერ კიდევ ზამთარში აჭარის ჩრდილოეთ საზღვარზე ნატანები–ოზურგეთის რაიონში თავმოყრილი იყო ჯარები გენ. იოსებ გედევანიშვილის უფროსობით, რომლებიც ოლქის ფარგლებში ძალით უნდა შესულიყვნენ. თითქოს, ასეთი ბრძანება გაცემულიც კი იყო, მაგრამ ჩემთვის უცნობი მიზეზებით ის მოქმედებაში მოყვანილი არ ყოფილა. როგორც ჩანს, ინგლისელებმა ამის უფლება არ მისცეს. მთავარსარდლად ჩემი დანიშვნის მომენტისთვის იქ საზღვარზე 1-ლი პოლკის 1 ბატალიონი იდგა. აჭარის მოსახლეობა უმეტესი მასით ჩვენ მტრულად გვეკიდებოდა, განსაკუთრებით მისი ჩრდილოეთ ნაწილი. ამ მტრულ დამოკიდებულებას აქეზებდნენ თურქი ემისრები, სასულიერო წოდება და ბეგების უმეტესი ნაწილი, აგრეთვე ინგლისელი ხელისუფალნიც, რომლებმაც აჭარის ჯარების მთავარსარდლად ვიღაც ქისქინ-ზადე კიდეც დანიშნეს. ასეთმა მტრობამ ოზურგეთიდან სამხრეთ რაიონსა და ხულოში შეიარაღებული ძალით შეტაკებებამდეც კი მიგვიყვანა. პირველ მიმართულებაზე საბრძოლო მოქმედებები მხოლოდ ორმხრივი სროლით შემოფარგლა და რამდენიმე ათეული აჭარელი ხელში ტყვედ ჩაგვივარდა. მაგრამ ინგლისელების ზეწოლით, რომლებიც მოითხოვდნენ, რომ მათ მიერ მითითებულ ხაზზე არ გადავსულიყავით, საბრძოლო მოქმედებები შეწყვეტილ იქნა; ხოლო რადგანაც ამ დროს აღმოსავლეთის ფრონტზე გვარდია პანიკამ მოიცვა, მოგვიხდა პირველი პოლკი აღმოსავლეთის ფრონტზე სადახლოს რაიონში გადაგვეყვანა. ხულოს მიმართულებაზე საბრძოლო მოქმედებები ჩვენთვის სრულიად უიღბლოდ განვითარდა. ხულოში 10-ეპოლკის ვადიანი სამსახურის ახალგაზრდა ჯარისკაცები იდგნენ. როგორც ცნობილია, ბატალიონების პირველი სამი ასეული მობილიზაციის შემდეგ 1-ლ ბატალიონს წარმოქმნიდა, მე-4 და მე-5 ასეულები კი იმავე პოლკის მე-2 და მე-3 ბატალიონებად იშლებოდნენ. 10-ე პოლკის ბატალიონების მობილიზაცია ძალიან ნელა მიდიოდა; მტერიალური ნაწილი, რომელიც თბილისიდან ჩამოჰქონდათ, ან განსაკუთრებით ნელა ან კიდევ მიკროსკოპულ დოზებში მოდიოდა. ასეთმა მოვლენამ ის წარმოშვა, რომ ხულოში რაზმი ფაქტიურად იზოლირებული გახლდათ. პოლკი სათადარიგო მებრძოლებით გააძლიერეს, რომლებიც დაკომპლექტებისთვის ჩამოვიდნენ, მაგრამ მე-2 და მე-3 ბატალიონები ჯერ სულაც არ იყვნენ მზად და მოქმედებისთვის მზადმყოფი ხიშტებიც მეტად მცირე რაოდენობით ჰყავდათ.
ბოლოს მეხმაც დაიქუხა. ხულოს რაზმი ალყაშემორტყმულ იქნა საბრძოლო მოქმედებების დამწყებ აჭარელთა მიერ. ალყაშემორტყმულების დასახმარებლად ახალციხის მხრიდან დაიძრნენ როგორღაც მობილიზებული ნაწილები და გვარდიის ერთი ბატალიონი. ჩვენი შეტევის პირველ დღეს გვქონდა წარმატება და რამდენიმე ვერსიღა იყო გასავლელი, როცა ღამით მოხდა კატასტროფა. ჯარებმა, გვარდიამაც და არმიამაც, უარი თქვეს აჭარლების წინააღმდეგ წასვლაზე და უკანვე დაბრუნდნენ. არავითარი დარწმუნებანი არ მოქმედებდა. ადგილზე დაუყოვნებლივ გაემგზავრა დივიზიის უფროსი გენ. ვარდენ წულუკიძე, მაგრამ არ შეეძლო წამოსულები გაეჩერებია. გვარდიის ადგილობრივმა შტაბმა გვარდიელები როგორღაც დაიყოლია რომ დარჩენილიყვნენ, მაგრამ წინ წასვლაზე ისინიც კატეგორიულად უარს აცხადებდნენ. გამოძიებამ შემდგომში გამოარკვია, რომ უფროსებისთვის დამორჩილებაზე პირველი უარის მთქმელნი აღმოჩნდნენ გვარდიელები და რომ საარმიო ნაწილების სათადარიგონიც ამ ბოროტმოქმედებაში მათი წამქეზებელი გვარდიელების მიერ იქნენ ჩათრეულნი. დაუმორჩილებლობის მოტივი იყო შემდეგი: რატომ ვეომოთ აჭარლებს, როცა მათ ჩვენთან ომი არ უნდათ, რატომ შევიყვანეთ ჯარები ხულოში, ეს აჭარლების ქვეყანაა, საჭიროა ისინი უკანვე გამოვიყვანოთ. თავად ხულოში რაზმი აჭარლებს დანებდა. მათი უფროსი გახლდათ კაპიტანი კვიტაიშვილი. ჩემს მიერ დაძრულ იქნენ ჯარები სხვა ფრონტებიდან, მაგრამ მათ არ შეეძლოთ დროზე მოსულიყვნენ და აჭარის საზღვრებს მაშინ მიადგნენ, როცა ხულო უკვე დაეცა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ დაადგინა, რომ აღმოსავლეთ ფრონტის ვერუზრუნველყოფილობის გათვალისწინებით, სადაც ზავი ჯერ კიდევ არ არის დადებული, და ცხინვალისა და ონის მიმართულებაზე მოქმედებების გათვალისწინებითაც, საომარი მოქმედებები აჭარის წინააღმდეგ ჯერჯერობით არ იქნას დაწყებული. მე ამას სრულებით ვეთანხმებოდი, ვინაიდან ჩვენი ნაწილობრივ შეჭრა ხულოს დაცემამდე შესაძლებლად მიმაჩნდა: ჩვენ გვქონდა საბაბი, დახმარება უნდა გაგვეწია ალყაში მოქცეულებისთვის და საბრძოლო მოქმედებებიც მხოლოდ ადგილობრივ ხასიათ მიიღებდა, ნატანები – ხულოს ხაზზე შეტაკებების მსგავსად. ხულოს დაცემის შემდეგ კი ჩვენი შეტევა საერთო შეჭრის ხასიათს ღებულობდა, რომლისთვისაც, აღმოსავლეთ ფრონტზე მოქმედებათა დაუსრულებლობის გამო, მზად არ ვიყავით.
გოდერძის უღელტეხილისკენ დაძრული ნაწილები მხოლოდ ჩვენი საზღვრის დაფარვას წარმოადგენდნენ; ეს აუცილებელი გახლდათ აქ მდგომი 10-ე პოლკის სრული მოუმზადებლობის გამო საბრძოლო მოქმედებებისთვის. რამდენადაც მახსენდება, იქითკენ დაძრულ იქნენ მე-8 და 11-ე პოლკები, რომლებსაც ბირთვის სამსახური უნდა გაეწიათ აჭარაში ჩვენი შესაძლო მომავალი შეჭრისათვის ახალციხის მხრიდან.
დავუბრუნდები მოვლენებს. როგორც ზემოთ მივუთითე, გვარდიის გაჩერება მოხერხდა, მაგრამ 10-ე პოლკის ჯარისკაცები 400 ადამიანის რაოდენობით, რომლებსაც ხულოზე უნდა შეეტიათ, ოფიცრების გარეშე, უკან წამოვიდნენ. როგორც ყოველთვის, მე ეს შეტყობინება ღამით ტელეგრაფის აპარატთან გამოძახებით მივიღე. აპარატთან ჩემს გვერდით ვ. ჯუღელი იმყოფებოდა. გენ. წულუკიძემ ახალციხიდან მოკლედ გადმოგვცა გოდერძის უღელტეხილთან მომხდარის დაწვრილებითი ამბები და მოგვახსენა, რომ მან ამოწურა ყველა საშუალება ამ 400 ადამიანის გაჩერებისთვის, და მითითებებს ითხოვდა. ჩემს მითითებაზე, რომ უწინარეს ყოვლისა აუცილებელია ამ ამბოხებული ბრბოს განიარაღება, მან მიპასუხა, რომ მას საშუალებები არ გააჩნია, ვინაიდან ახალციხეში დარჩენილი ჯარისკაცებიდან მას შეუძლია მხოლოდ 50 ადამიანის იმედი ჰქონდეს, და რომ ხვალ დილის 7–8 საათზე ეს 400 კაცი ახალციხეს მოადგება. აპარატით მოლაპარაკებების დროს გამოირკვა, რომ, ადმინისტრაციის ჩინების (მოხელეთა) შემოერთების შემდეგაც, შეიძლება 100–120 ადამიანის მიღება. მაშინ მე კატეგორიულად ვუბრძანე ამ 400 კაცის განიარაღება და იქვე მივუთითე ამისთვის ხერხიც. მე მივუთითე ეს 100–120 ადამიანი ამბოხებულთა დასახვედრად ახალციხიდან გაეყვანა, ისინი ტყვიამფრქვევებით ახალციხიდან 3 ვერსზე ხეობაში განელაგებია, და როცა ამბოხებულები ხეობაში შემოვიდოდნენ, მათთვის იარაღის დაყრა შეეთავაზებია. ახალციხე დაურწმუნებლობას გამოხატავდა, მაგრამ მე ისევ კატეგორიულად ვუბრძანე ჩემი ბრძანება ზუსტად შეესრულებიათ და განიარაღების შემდეგ ყველანი დაეპატიმრებიათ და გამოძიებაც დაეწყოთ. ტელეფონით კიდევ დავუმატე, რომ თავად ჩავალ ახალციხეში. მიპასუხეს, რომ ზუსტად აღასრულებენ. აპარატით ჩვენი საუბარი დასრულდა. მე წარმატებაში დარწმუნებული ვიყავი, ვინაიდან 30-ვერსიანი მარშის შემდეგ ამბოხებულები თავიანთ თავდაპირველ მისწრაფებაში უნდა გაგრილებულიყვნენ; ჩემთვის ნათელი გახლდათ, რომ ეს 400 ადამიანი რამდენიმე პირის წამქეზებლობით მოქმედებს, და როცა საკუთარ თავს მთებიდან მოვალეობისადმი ერთგული ჯარისკაცების ალყაში დაინახავენ, და თანაც ტყვიამფრქვევებით შეიარაღებულებისა, აუცილებლად წინააღმდეგობის გარეშე დაყრიან იარაღს. ეს ასე მოხდა კიდეც.
მეორე დღეს დილით ეს 400 ადამიანი განიარაღებული და ციხეში ჩასმული იქნა. ამ 400 ადამიანიდან საგანგებო სასამართლოს დადგენილებით 9 პირი დაიხვრიტა, მაგრამ ერთი მათგანი სასამართლო განაჩენის აღსრულებაში მოყვანის დროს გაიქცა. მე ჩავედი ახალციხეში, საიდანაც გოდერძის უღელტეხილისკენ გავემართე, სადაც ნაწილები დავათვალიერე და მადლობა გადავუხადე მათ შორის იმათ, ვინც მოვალეობის ერთგული დარჩნენ. შემდეგ ახალციხეში ვესტუმრე საპატიმროს და თავიანთი მოვალეობის დამრღვევებს სიტყვით მივმართე. მე მათ ვუთხარი, რომ არ ვიცი რა ვუწოდო, რადგანაც იმ ბოროტმოქმედებას, რომელიც მათ ჩაიდინეს, სახელწოდება არ გააჩნია. ეს არ არის ღალატი, ვინაიდან ისინი მოწინააღმდეგის მხარეზე არ გადასულან, ეს არ არის მკვლელობა, ვინაიდან მათ არავინ მოუკლავთ. მათ ისეთი დანაშაული ჩაიდინეს, რომლის სახელიც ქართულ ენაში არ არის, ვინაიდან ქართველებს ასეთი დანაშაული არასოდეს ჩაუდენიათ. ისინი იმ მომენტში, როცა მათი ამხანაგები, მათი ძმები, მათი ნათესავები თავგანწირულად იცავენ ჩვენს მიწას და იღუპებიან მათთვის ბრძოლის ველზე; როცა მათი ამხანაგები, ძმები, ნათესავები მტრებით გარშემორტყმულნი სხედან ხულოში და მათ დახმარებას მგზნებარედ ელოდებიან, მათ ამ მომენტში მათ ამ ამხანაგებს უკნიდან, კუთხეს ამოფარებულებმა ზურგში დანით დარტყმა მიაყენეს. ასეთი გახლდათ ჩემი სიტყვის აზრი. მე ძლივს-ძლივობით თუ ვფლობ ქართულ ენას, მაგრამ ვხედავდი, ზოგიერთ მათგანს ლოყებზე როგორ დაედინათ ცრემლი. უკვე აქ პარიზში მე ქალბატონ ჩხენკელისგან მსმენია, რომ მას გლეხები ელაპარაკებოდნენ ჩემზე და გადასცეს, რომ მე ამ მომენტში მათ ვეუბნებოდი ნამდვილ სიტყვებს, რომლებმაც ყველა ისინი გულის სიღრმემდე შეძრა. მე ყოველთვის მიყვარდა და მიყვარს ჩვენი ჯარისკაცები; ჩვენი ჯარისკაცები გასაოცრად სინდისიერები არიან; ისინი არიან ფიცხები, ვნებიანები, ამიტომაც ხშირად ეშლებოდათ, მაგრამ ნამდვილი, ბოროტი დამნაშავენი მათ შორის ძალზედ იშვიათად არიან. სამშობლოსადმი, თავიანთი კერისადმი, წესრიგისადმი სიყვარული მათში ძალზედ ძლიერია, და მე მყარი რწმენით ვუყურებ ჩვენი სამშობლოს მომავალს; არაერთხელ ტანჯულა იგი უცხო უღლის ქვეშ, მაგრამ არასოდეს დაღუპულა; ხალხში ძლიერაა განვითარებული საკუთარი გვარის (მოდგმის), საკუთარი სამშობლოს შენარჩუნების გრძნობა და იგი ცივილიზებული ხალხების წრეში იქნება მიღებული, სადაც თავის არცთუ უკანასკნელ ადგილს დაიკავებს.
16 მაისი. გარკვეული დროის შემდეგ საბრძოლო მოქმედებები აღმოსავლეთისა და ჩრდილოეთის ფრონტებზე დასრულდა. დადებული სამშვიდობო ხელშეკრულების გარდა ჩვენ შემოჭრისგან იმითაც ვიყავით უზრუნველყოფილი, რომ არმია მობილიზებული გახლდათ და უკვე არავის შეეძლო მოულოდნელად თავზე დაგვსხმოდა. ამ ფრონტების გამო შეიძლებოდა მშვიდად ვყოფილიყავით და მე ახლა შემეძლო მთელი ჩემი ყურადღება ბათუმის საკიხის გადაჭრაზე გადამეტანა. ამ მინით მე აჭარის საზღვრის გაყოლებით მოვუყარე ჯარებს თავი. შეიქმნა სამი ჯგუფი: 1) გენ. იოსებ გედევანიშვილის უფროსობით ნატანები–ოზურგეთის რაიონში, 2) გენ. წულუკიძისა გოდერძის უღელტეხილის რაიონში და 3) პოლკ. ვაჩნაძესი არტანუჯის რაიონში; ეს ჯგუფი გენ. წულუკიძეს ექვემდებარებოდა. ჩემს რეზერვში იმყოფებოდნენ 1) თითქმის მთელი გვარდია, მართალია სახლებში გაშვებული, მაგრამ რომლის უმეტეს ნაწილსაც შეეძლო სამ დღეში ნატანები–ოზურგეთის რაიონში თავი მოეყარა, 2) სამხედრო სკოლა თბილისში, რომელიც მუდამ მზად იყო გამოსასვლელად, 3) ფარული ბათუმის ბატალიონი და 4) ერთი გვარდიული ბატალიონიც, რომელსაც მუდმივად სარკინიგზო ეშელონში უნდა ეცხოვრა და ყოველ წუთს მზად ყოფილიყო დასაძვრელად: შემდეგ გამოირკვა, რომ ეს ბატალიონი ჩემთვის შეტყობინების გარეშე გვარდიის შტაბს სახლებში ჰყავდა გაშვებული. ამრიგად, თავი მოვუყარე რა ჩემს ჯარებს, მე მზად ვიყავი ნებისმიერ მომენტში აჭარაში შესაჭრელად. რადგანაც მოქმედებების ინიციატივა ჩვენ გვეკუთვნოდა, ამიტომ შემეძლო მთელი ჩვენი შეიარაღებული ძალების 3/4-ზე მეტი აჭარის წინააღმდეგ მიმემართა, შევიჭრებოდით რა მასში სამი მხრიდან. ამაზე უფრო ძლიერი დაძაბულობის მიცემა (შექმნა) ჩვენ არ შეგვეძლო (Более сильного напряжения мы дать не могли). გარდა ამისა, სახმელეთო მოქმედებები შეიძლებოდა ჩვენი არცთუ დიდი ფლოტის მოქმედებებითაც გაგვეძლიერებინა, რომელსაც დესანტის გადასხმისა და მისი კვებისთვის (იგულისხმება მომარაგება – ი. ხ.) საკმარისი ტვირთამწეობა გააჩნდა. ეს ასევე გვქონდა გათვალისწინებული. ამასობაში, როგორც ჩანს, მთავრობა აწარმოებდა მოლაპარაკებებს ინგლისელებთანაც, და აჭარლებთანაც. მე, როგორც ყოველთვის, ამ ყოველთვის საიდუმლო მოლაპარაკებების კურსში არ გახლდით: მე ჩვეულებრივ ამ „წმინდათა წმინდაში“ არ მახედებდნენ. მოვიყვან საგანთა ასეთი წესრიგის ერთ-ერთ მაგალითს. ვიღაც მარკოზოვმა ჩამოაყალიბა დივიზია ქართვლთაგან ჩრდილოეთ კავკასიაში: მე ამის შესახებ ჩვენი დაზვერვისგან ვიცოდი და ამის წინააღმდეგ შესაბამის ზომებსაც ვღებულობდი. და როგორი იყო ჩემი გაოცება, როცა მე სრულიად შემთხვევით, უფრო სწორად უნებურად, გავიგე, რომ მარკოზოვი ამ დივიზიას აყალიბებს ჩვენთვის, გადამწყვეტ მომენტში ჩვენს მხარეზე გადმოსვლის მიზნით: და ეს კეთდებოდა მთავრობის თანხმობით, მაგრამ ამას ინახავდნენ ჩემგან, მთავარსარდლისგან საიდუმლოდ. თავად განსაჯეთ, თუ ამის გამო როგორი საბედისწერო შედეგები შეიძლებოდა მომხდარიყო.
მე აჭარასთან ომისთვის ვემზადებოდი და სრულებით არ ვიყავი იმის კურსში, რომ არის ჩვენთვის ბათუმის მშვიდობიანად გადმოცემის შესაძლებლობა. უკიდურესად ვიყავი გაოცებული ასეთი უფლებამოსილებებით თბილისში პოლკ. სტოქსის ჩამოსვლის გამო, რომლის არსებობის შესახებაც არაფერი ვიცოდი.
ბათუმის დაკავება
პოლკოვნიკი სტოქსი ჩამოვიდა და გადმომცა, რომ ბათუმის ოლქი ჩვენ გადმოგვეცემა. ამასობაში ჩვენს ჯარებს, რომლებიც აჭარის საზღვროს გაყოლებაზე იდგნენ, ყველგან თავიანთ წინ ჰყავდათ აჭარლები, რომლებიც სანგრებში იყვნენ ჩამსხდარნი. მე უკვე ვამბობდი, რომ აჭარლები ჩვენს წინააღმდეგ თურქების მიერ იყვნენ განწყობილნი და წაქეზებულნი, აგრეთვე ჩვენს წინააღმდეგ მათზე გავლენას ახდენდნენ ბეგები და სასულიერო წოდება, და ადგილობრივი ინგლისელი ხელისუფალნიც. სტოქსის ჩამოსვლის შემდეგ უკანასკნელი იხსნებოდა, ჩვენთვის სასურველიც კი შეიძლებოდა გამხდარიყო, მაგრამ ეს სასურველობა იმით კარგავდა ძალას, რომ ინგლისელები ბათუმის ოლქის ტერიტორიას ტოვებდნენ, და ამ გარემოებას ინგლისელების კეთილი სურვილები ნულამდე დაჰყავდა. ამრიგად წინ გვქონდა ძნელი ოპერაცია და მეტად დელიკატურიც. საჭირო იყო დაგვეკავებია ბათუმის ოლქი, მაგრამ ისე, რომ არ მომხდარიყო სისხლიანი შეტაკება. ამას მოითხოვდა პოლკ. სტოქსი. უკანასკნელი გადაიქცეოდა ომად და შექმნიდა რთულ პოლიტიკურ ვითარებას, რომელსაც თავის წიაღში ყველაზე უფრო მოულოდნელი შედეგები ექნებოდა დაფარული. ჩვენ ვიერთებდით აჭარლებს, როგორც ჩვენს თანატომელებს და შეიძლებოდა ისეც მომხდარიყო, რომ ამ თანატომელებს ღიად და იარაღით ხელში ჩვენთან შემოერთება არ უნდოდათ. ეს გარემოებები მახალისებდა პირადად მეხელმძღვანელა ოპერაციისთვის, ნახევრად სამხედროსი და ნახევრად პოლიტიკურისა, თუ შეიძლება ასე ვთქვათ.
პოლკ. სტოქსის განცხადების თანახმად, ჩვენ ბათუმში 7 ივლისს უნდა შევსულიყავით. აჭარის საზღვრის გადალახვა შეგვეძლი 1 ივლისს. მე არ ვიცი, როგორი მოსაზრებებით ხელმძღვანელობდნენ ინგლისელი ხელისუფალნი. იყო თუ არა აქ მათი სურვილი იმ შემთხვევაში, თუ ჩვენი თავდაპირველი შესვლისას 1 ივლისს სისხლიანი მოვლენები გათამაშდებოდა, დაგვხმარებოდნენ ჩვენ თავიანთი გავლენით, ჯარებითაც და ფლოტითაც; ან კიდევ შესაძლოა, ეს გაკეთებული იყო იმ სურვილით რომ ენახათ, თუ როგორ მოეკიდებიან ამას აჭარლები, და შემდეგ ზუსტად საწინააღმდეგოდ ემოქმედათ. ეს ჩემთვის საიდუმლო გახლდათ. მე მზად უნდა ვყოფილიყავი ამ ორივე შესაძლელობისთვის. ამიტომ გადავწყვიტე წინდახედულად მემოქმედა, მზად ვყოფილიყავი და საზღვრის გადალახვის მომენტში თვითონ იმ ადგილზე დავსწრებოდი. ამასთან ერთად ვთხოვე პოლკ. სტოქსს ჩვენი თავდაპირველი შეჭრისას ჩვენთან ერთად ყოფილიყო. მან სრული მზადყოფნა გამოხატა. ამ ოპერაციის მომზადებისთვის გენ. მდივანი, ჩვენი წარმომადგენელი ბათუმში და ინგლისურ საოკუპაციო ხელისუფლებასთან, გამოვიძახე ნატანებში, სადაც მეც გავემგზავრე ჩვენი ოპერაციის ყველა დაწვრილებითი ამბის (все подробности) დეტალურად დადგენის მიზნით.
აქ მცირედით უკან დავიხევ. როგორც კი ცნობილი შეიქნა, რომ ბათუმი ჩვენ გადმოგვეცემა, გენ. მდივანმა ბათუმის დაკავების თავისი პროექტი გამოგვიგზავნა, და სახელდობრ, რომ ჩვენ ბათუმი ზღვიდან უნდა დაგვეკავებინა, გადავსხამდით რა იქ დესანტს, რომელსაც ფოთში ჩავსხამდით გემებში. ამ საკითხის გამო ეროვნული თავდაცვის საბჭოში დებატებიც კი გაიმართა, მაგრამ მე შევძელი საბჭო დამერწმუნებია იმაში, რომ ეს ხერხი ძნელად შესასრულებელია, თან განსაკუთრებით დელიკატურიც და საკუთარ თავში დიდი რაოდენობით მოულოდნელობებსაც ინახავს, ვიდრე სახმელეთო გზით შესვლა. მე არ ვილაპარაკებ ყველა დაწვრილებით ამბავზე, თუ რატომ არის ეს ასე, მაგრამ ვიტყვი ერთს, რომ სადესანტო ოპერაცია ყოველთვის უფრო ძნელი და დელიკატურია, ვიდრე სახმელეთო გზით მოქმედებები. დაუშვით ერთი შესაძლებლობა, რომ დესანტის ჩასხდომისა და ზღვაში გასვლის მომენტში აჭარლები შეტევაზე გადმოსულიყვნენ. უეჭველია, რომ ამ მომენტში თქვენ არ გეყოლებოდათ მთელი ის ჯარები, რომლებიც ზღვაში გავიდნენ; ხოლო ჩვენ კი ისეთი რაოდენობის ჯარები არ გვყავდა, რომ ასეთი ფუფუნება დაგვეშვა. გენერალ მდივანს მე დიდი ხანია ვიცნობ. ეს საყვარელი და მომხიბლავი ადამიანია პირად და სამსახურეობრივ ურთიერთოებში. ომის წინ იგი სახელგანთქმულ ერევნის გრენადერთა პოლკს მეთაურობდა, რომელთან ერთადაც დასავლეთის ფრონტზე გავიდა. დასავლეთის ფრონტზე მისი საბრძოლო საქმიანობის შესახებ არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც მოწმე არ ვყოფილვარ. 1915 წელს იგი დანიშნულ იქნა ბრიგადის მეთაურად, დივიზიის მეთაურის თანაშემწედ, იმ დივიზიისა, სადაც მე შტაბის უფროსად ვიყავი. იგი ჩვენთან გახლდათ ძალზედ მოკლე ხანს, როცა არანაირი საბრძოლო მოქმედებები არ წარმოებდა. შემდეგ იგი დანიშნულ იქნა კავკასიის მე-4 კორპუსის შტაბის უფროსად და 1916 წლის ზაფხულში გენერალ დე-ვიტის ეს კორპუსი გალიპოლიის არმიის მოგერიებაში მონაწილეობდა, რომელიც კავკასიის ფრონტზე იყო გადმოყვანილი და არზრუმისკენ სამხრეთიდან შემოჭრას ცდილობდა. ჩვენი რაზმი კი 2 ქვეითი დივიზიისა და პლასტუნების ერთი ბრიგადისგან შედგებოდა. ამ რაზმმა ბრძოლების დასაწყისში წარუმატებლობა განიცადა და უკან იხევდა, როცა ჩემი უფროსი გენ. ვორობიოვი, გენ. იუდენიჩის ბრძანებით, ამ რაზმის მეთაური შეიქნა. მე ავტომატურად ამ რაზმის შტაბის უფროსის მოვალეობათა აღსრულებას შევუდექი. ჩვენ მოვახერხეთ საქმის გამოსწორება და, გადავედით რა შეტევაზე, არაერთხელ ვაგემეთ დამარცხება მოწინააღმდეგეს. ამრიგად ჩვენ მე-4 კორპუსის გვერდით ვმოქმედებდით, სადაც შტაბის უფროსად გენ. მდივანი გახლდათ, და უნდა ვაღიარო, რომ იმ დროს, როცა ჩვენთან შტაბში არცთუ იშვიათად მეტად უკმაყოფილონი ვიყავით ჩვენი მარჯვენა მეზობლის მოქმედებებით, ჩვენი მარცხენა მეზობლისგან, სახელდობრ კი მე-4 კორპუსისგან განსხვავებით, ჩვენ არაფრის თქმა არ შეგვეძლო და ეს კორპუსი მეტად გეგმაზომიერად და წარმატებით მოქმედებდა, რაც არ შეიძლება დამსახურებად არ ჩავუთვალოთ მის შტაბს, რომლის უფროსიც იყო გენ. მდივანი. 1918 წელს გენ. მდივანი გენ. ლებედინსკის მიერ ბათუმში იქნა დანიშნული, სადაც კომენდანტად იყო გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი. ტყვეობას მან თავი აარიდა და თბილისში ჩამოვიდა; დიდხანს საქმეებს ჩამოშორებული გახლდათ. სომხეთთან ჩვენი ომის წინ იგი სამხედრო მინისტრის მეორე თანაშემწედ იქნა დანიშნული და მისი საქმიანობის შესახებ არაფრის თქმა არ შემიძლია, რადგანაც თადარიგში გახლდით. შემდეგ იგი ბათუმში ჩვენს წარმომადგენლად დაინიშნა და ჩვენ იმ ოპერაციის გამო შევხვდით ერთამეთს, რომელსაც აღვწერ. გამოვიძახე რა იგი ნატანებში, მე ვაგონში გენ. იოსებ გედევანიშვილიც მოვიწვიე, დავუხატე მათ ვითარება და მომავალი ოპერაციის გეგმა და იქვე, რათა მომავალში რაიმენაირი გაუგებრობა არ მომხდარიყო, ორივეს მომავალი აღსრულების მთელი დეტალების ერთი და იგივე ტექსტი ვუკარნახე (продиктовал обоим один и тот же текст всех деталей предстоящего исполнения). გავარკვიე რა ყველა საკითხი, თბილისში დავბრუნდი.
დასახული გეგმის თანახმად, გენ. იოსებ გედევანიშვილის ჯარების ნაწილი რკინიგზასთან უნდა მისულიყო და ვაგონებში ჩამსხარიყო; მათ უცხადებდნენ, რომ ფოთში მიდიან. შემდეგ 1 ივლისის განთიადზე ნატანების ხიდთან ინდოელების ყარაული უნდა შეგვეცვალა, ხოლო იოსებ გედევანიშვილის ეშელონები კი ბათუმისკენ მატარებლით უნდა წასულიყვნენ, ამასთანავე მათ თავში და ურთიერთ შორის ჯავშნოსანი მატარებლები ეყოლებოდათ. ჩვენი ჯარების მიერ ამ დღეს მისაღწევი ადგილის დანიშვნისას მე მივუთითე ქობულეთი. ეს ჩვენ შესაძლებლობას გვაძლევდა ჩვენი ჯარები ცნობილი ძლიერი ციხისძირის პოზიციის ზურგში გვყოლოდა იმ შემთხვევაში, თუ აჭარლები ჩვენთან საბრძოლველად ამ პოზიციის დაკავებას მოინდომებდნენ. რკინიგზის გაყოლებით საგუშაგოები გვარდიისა და არმიის მიერ უნდა ყოფილიყო დაკავებული, ხოლო გენ გედევანიშვილის ჯარების ნაწილი საზღვრებზე უნდა დარჩენილიყო იმ აჭარელთა წინააღმდეგ, რომლებსაც სანგრები ეკავათ.
1 ივლისის გამთენიისას მე ადგილზე ვიყავი, საზღვარზე ვიდექი და ჯავშნოსან მატარებლებსა და ეშელონებს ვატარებდი. ეშელონებში ქვემეხები სრულ მზადყოფნაში იდგნენ, რათა პლატფორმებოდან, ან მიწაზე სწრაფად გადმოტანით დაუყოვნებლივ ცეცხლი გაეხსნათ.
ჩვენთან ახლოს აღმოჩნდა ბათუმიდან წამოსული კოპალი, ჟურნალისტი; ესწრებოდნენ აგრეთვე პოლკ. სტოქსი და ღამბაშიძე, რომელიც პოლკ. სტოქსს ლონდონიდან თან ახლდა. ეშელონები ყოველ 15 წუთში მდუმარედ ჩვენს შორიახლოს გადიოდნენ; ინდოელები თავიანთ ნივთებს აგროვებდნენ და მათთვის მომზადებულ ვაგონებში სხდებოდნენ. ჩვენ ყველანი უკანასკნელი ჯავშნოსანი მატარებლით უნდა დავძრულიყავით. ყველაფერი მდუმარედ ხდებოდა; საზეიმოდ მდუმარე ვითარება შეიქმნა. მე ხიდზე ვიდექი და ველოდი, ხომ არ მოხდება გასროლა, ეს მაუწყებელი შეიარაღებული შეტაკებისა. მაგრამ, დიდება უფალს, ყველაფერი წყნარად იყო. დამშვიდებულმა, მე კოპალის მივმართე თხოვნით ექსპრომტად ლექსი ეთქვა. მან ქართულად მოახდინა დეკლამირება. ჩვენ ყველას უეცრად გამოცოცხლებული განწყობა დაგვეუფლა. ლექსი ძალზედ დროული გახლდათ (Стих был очень удачен). ცხადია, ის ჩვენ პოლკ. სტოქსს არ გადავუთარგმნეთ – „დადგა ივლისი, მიდის ინგლისი“.
შემდეგ ჯავშნოსანი მატარებლით ქობულეთში ჩავედით. აქ ჯარები უკვე (ვაგონებიდან) ჩამოსხდნენ და ბანაკად დადგნენ. მე მოვიარე ნაწილები, ხოლო შემდეგ კი ერთ-ერთმა ოფიცერმა ყველას ჩვენ საერთო ჯგუფად სურათი გადაგვიღო. დავრწმუნდი რა, რომ ყველაფერი სასურველად მიდის, რომ აჭარლები მტრულ დამოკიდებულებას არ იჩენენ და რომ ჩვენთვის აუცილებელი და მომგებიანი პუნქტები ჯარების მიერაა დაკავებული, მე თვილისში დავბრუნდი.
4 ივლისამდე, ჩვენი შემდეგი ნახტომის დღემდე, ოკუპირებული აჭარის რაიონში (в районе оккупированной Аджарии) ყველაფერი წყნარად და მშვიდად იყო. როგორც ჩანდა, აჭარლებმა წინააღმდეგობაზე ხელი აიღეს. ჩვენ მივიღეთ ცნობები, რომლებიც გვიმოწმებდა, რომ აჭარლებს შორის ხდება განხეთქილება, რომ ბევრი აჭარელი, რომლებიც ჩვენს წინააღმდეგ სანგრებში იმყოფებოდნენ, იარაღს ჰყრიდნენ და თავიანთ მშვიდობიან საქმიანობას უბრუნდებოდნენ.
4 ივლისს ჩვენ ბორცხანაში დასახული გადასვლა მოვახდინეთ. მე პოლკ. სტოქსის თანხლებით იქ გახლდით და ჩვენ გოგუაძის ჯავშნოსანი მატარებლით ვმგზავრობდით. ისევ ყველაფერი მშვიდობიანად წარიმართა. ჩვენ ჩავედით ბორცხანაში. ჯარები (ვაგონებიდან) ჩამოსხდებოდნენ და ბანაკად დგებოდნენ. მე თანმხლები პირებით ბაღში შევედი, სადაც რესტორანი იმყოფებოდა. ჩვენ საღამოს აქეთ არაფერი გვეჭამა. ამ დროს მოვიდა გენ. მდივანი და ჩვენ ყველანი სუფრას მივუსხედით. ჩვენ ვჭამდით, როცა რესტორნის ჭიშკარს მოადგა ავტომობილი, რომლიდანაც ორი ინგლისელი ოფიცერი გადმოვიდა.
ბათუმიდან ჩამოსულებმა მითხრეს, რომ ეს ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორი გენერალი კუკოლისია. ნათელი იყო, რომ იგი ჯარებთან შესახვედრად ჩამოვიდა. ჩვენ სუფრიდან ავდექით, და მე მის შესაგებებლად გავემართე. არ ვიცი, განზრახვით თუ არა, მან ხელი დაუდევრად ჩამომართვა, გვერდის ავლით, და გენ. მდივანსა და სხვებს მიუახლოვდა, რომლებსაც მეტად თავაზიანად მიესალმა და მათთან საუბარიც დაიწყო. მე მაგიდას დავუბრუნდი, მას დავეყრდენი და ლოდინი დავიწყე. მთავარსარდლის მიმართ ასეთ არათავაზიანობაზე რეაგირება უნდა მომეხდინა. მე თავაზიანი ვიყავი, მის შესაგებებლად წავედი და უეჭველად ვთხოვდი მას სუფრასთან მოსულიყო. ძალზედ ვწუხვარ, რომ ეს არ მოხდა. დროის რაღაც შუალედის შემდეგ მან თარჯიმნის მეშვეობით რამდენიმე კითხვით მომმართა, მე მშრალად ვპასუხობდი. კითხვები და პასუხები შემდეგ ხასიათს ატარებდა, ერთ ან ორ მაგალითს მოვიყვან: „კმაყოფილია თუ არა გენ. კვინიტაძე ჯარების განთავსებით?“ „ჯერჯერობით კმაყოფილი ვარ“, – ვპასუხობდი მე. „რამდენი ჯარის შეყვანას ვარაუდობს გენ. კვინიტაძე ბათუმში?“ „იმდენის, რამდენიც საჭირო იქნება“, – ვპასუხობდი მას. „მე გეკითხებით“, – განაგრძობდა გენ. კუკოლისი, – „რათა ვიცოდე, საკმარისი სადგომები იქნება თუ არა მათთვის“. „თუ ყაზარმებში საკმარისი არ იქნება“, – ვპასუხობდი, – „მაშინ ბანაკად დადგებიან“. მსგავსი საუბარი, რა თქმა უნდა, არ შეიძლებოდა დიდხანს გაგრძელებულიყო, და იგი გაემგზავრა. პოლკ. სტოქსმა საღამოს, როცა შემხვდა, მკითხა, თუ რა მოხდა ჩემსა და გენ. კუკოლისს შორის. მე მას დაწვრილებით ავუხსენი. როგორც ჩანს, იგი ჩემი პასუხით დაკმაყოფილდა. როცა ჩვენ ბათუმში შევედით, გენ. კუკოლისი აღლუმის დროს ჩემდამი მეტად ყურადღებიანი გახლდათ და, როცა მასთან ერთობლივად ინგლისურ და ჩვენ ჯარებს ჩამოვუვლიდით, იგი ყოველთვის აღლუმის მიმღების მდგომარეობაში მაყენებდა. იგი ცხენზე იჯდა; მე ქვეითად ვიყავი, ვინაიდან მანამდე არასწორად გადმომცეს, რომ ქვეითად უნდა ვყოფილიყავი. ხედავდა რა ამას, გენ. კუკოლისიც ჩამოქვეითდა. საღამოს რაუტზე მე მის გვერდით დამსვეს. ვცდილობდი ასევე მასთან თავაზიანი ვყოფილიყავი. შემდეგ დღეს ღამბაშიძემ დამარწმუნა მას გემზე ვიზიტით ვწვეოდი. მე მას ღამბაშიძესთან ერთად ვესტუმრე. მან მე უწინდებურად მიპასუხა. მიმიღო გემბანზე, სადაც იგი იმ მომენტში იმყოფებოდა, არ უთხოვია დავმჯდარიყავი, არც კაიუტ-კამპანიაში დავუპატიჟივარ. მე გულში ძალზედ ვბრაზობდი ღამბაშიძეზე, მაგრამ ვერაფერს ვიზამდი, ეს აბი უნდა გადამეყლაპა. იმავე ან მომდევნო დღეს მე გახლდით კრეისერზე, სადაც ევგენი პეტრეს ძე გეგეჭკორს ვახლდი, რომელიც მთავრობის თავმჯდომარეს წარმოადგენდა. ამჯერად ჩვენ კაიუტ-კამპანიაში მოვხვდით, სადაც, მგონი, ჩაი და ვისკი შემოგვთავაზეს.
7 ივლისს ჯარები ბათუმში შევიდნენ. ქალაქის შესასვლელში, რომელიც თაღით გახლდათ მორთული, ჯარებს მრავალრიცხოვანი დეპუტაციები პურითა და მარილით დახვდნენ. მე ვღებულობდი მოსალმებებსა და პურ-მარილს. შემდეგ ქალაქში შესვლა დავიწყეთ. უკვე გარკვეული მანძილი რომ გავიარეთ და ქალაქში შევედით, ჩვენ დაგვხვდნენ დამფუძნებელი კრების წევრები ისიდორე რამიშვილის მოთავეობით. მან მე მისასალმებელი სიტყვით მომმართა. მე ცხენიდან ჩამოვედი. შემდეგ ჩვენ მარშს ვაგრძელებდით. ხალხი ქუჩაში გამოეფინა და მთლიან კედლად იდგა. ტროტუარიდან, ფანჯრებიდან, აივნებიდან, ყოველი მხრიდან ყვავილებს გვესროდნენ. პირადად მე რამდენიმე თაიგული მივიღე; ახალგაზრდა ქალიშვილები ჩემთან მოდიოდნენ და დარცხვენით ყვავილებს მაძლევდნენ. როცა ცხენზე ამხედრებული ქუჩაში მივდიოდი, მე ბრბოში უეცრად ჩემი ძველი ნაცნობი ქალი დავინახე, რომელსაც ჯერ კიდევ რუსეთ-იაპონიის ომიდან ვიცნობდი და სელედის გუბერნიის ქალაქ ბელში ვხვდებოდი. ეს გახლდათ ელისაბედ ლევის ასული პლეშჩეევა. მე ცხენი შევაჩერე და მას გამოველაპარაკე, შემდეგ კი გზა გავაგრძელე. იგი შემდეგ შეხვედრისას მეუბნებოდა: „გიორგი ივანეს ძევ, თქვენ ისევ ისეთი დარჩით, როგორიც მე მახსოვხართ; ისეთივე მანერები, ცხენიც კი ისევე გააჩერეთ და მე დამელაპარაკეთ, როგორც ამას ადრე ყოველთვის აკეთებდით, როცა თქვენ თქვენი ცხენით დაჯირითობდით“. „თქვენ იცით“, – აგრძელებდა იგი, – „თქვენ ბრბოში ჩემი ფონდები მაღლა ასწიეთ, ყველას უკვირდა, ეს ვის ესაუბრება მთავარსარდალიო“. ჩემთვის კი უბრალოდ სასიამოვნო გახლდათ შეხვედრა ნაცნობ ქალთან, რომელიც 15–16 წელი არ მენახა და რომლის მშობელთა სახლშიც ხშირად ვყოფილვარ.
შემდეგ იყო აღლუმი, რომელიც 6 საათზე იყო დანიშნული. ჯარები შპალერებად გახლდნენ მოწყობილი იმ ქუჩის გასწვრივ, რომელზედაც ციხესიმაგრის კომენდანტის სახლი იმყოფებოდა. ამ სახლის მახლობლად ორი ბოძი იყო აღმართული, რომლებზედაც ინგლისისა და საფრანგეთის დროშები ფრიალებდა. ზარბაზნების სალუტისა და ჰიმნების ქვეშ ეს დროშები დაბლა ჩამოუშვეს და იმ ბოძზე, სადაც ინგლისის დროშა ფრიალებდა, ჩვენი მშობლიური ეროვნული დროშა იქნა აღმართული, რომლის ჟოლოსფერი ველის კუთხეში ლამაზად გამოიყოფოდა თეთრი და შავი ფერები, სიხარულისა და მსხვერპლის სიმბოლო შინდისა და ჟოლოსფერ ბრძოლის ველზე. იყო თუ რის გამოც უნდა მოვსულიყავით აღტაცების მდგომარეობაში. აღტაცებული შეძახილები ჰაერს არხევდა და სალუტის გრუხუნისა და მუსიკის ბგერებს ახშობდა. გენერალი კუკოლისი მილოცავდა, მე მას მადლობას ვუხდიდი. შემდეგ დაიწყო ცერემონიული მარში. ჯარებმა ჩვენი მთავრობის თავმჯდომარის ევ. პეტრ. გეგეჭკორის შორიახლოს ჩაიარეს და სალუტი მისცეს. ყველაფერი გამოცოცხლებული გახლდათ. ყველა ქუჩაზე სიხარული იყო. ამ დღეს, როცა ქალაქში შევდიოდით და აღლუმის დროსაც, მე ვნახე ცრემლები ბევრი ქართველის სახეზე – ბათუმის ძველი მაცხოვრებლებისა.
ჩვენი ჯარების ჩავლის შემდეგ გენ. კუკოლისმა მთხოვა სხვა ადგილას დავმდგარიყავი და ჩემს წინ ინგლისური ჯარები ჩამეტარებია, ხოლო თვითონ კი მათ სათავეში ჩაუდგა. აღლუმის შემდეგ ტანსაცმლის გამოცვლა ძლივს მოვასწარი, რათა ბანკეტზე მოვხვედრილიყავი. ეს ბანკეტი თითქმის დილამდე გაგრძელდა.
შემდეგ დღეს ევ. პეტრ. გეგეჭკორმა თან წამიყვანა და ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდისკენ გავემგზავრეთ ინგლისური ესკადრის უფროსთან. ჩვენ პატივისცემის ნიშნები მოგვაგეს; გემბანზე ყარაული იყო მოწყობილი და ჩვენ შეგვხვდა ადმირალი, რომელმაც თავის სადგომში თავაზიანად მიგვიპატიჟა, სადაც საქართველოს აყვავებისთვის ბოკალი შემოგვთავაზა. ევგენი პეტრეს ძემ უპასუხა, ხოლო შემდეგ კი ადმირალის თავაზიანი წინადადებით ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდი მოვიარეთ და მისი შეიარაღება დავათვალიერეთ. ზარბაზნებმა და საერთოდ ჯავშნოსანმა ევ. პეტრ.-სა და მის თანმხლებ დამფუძნებელი კრების წევრებზე დიდი შთაბეჭდილება მოახდინა. მგონი, ევგენი პეტრეს ძემ, შესაძლოა, სხვა ვინმემაც იხუმრა, „ეს რა არის, თუ გვესვრიან – ვუპასუხებთ“. საქმე იმაშია, რომ ჩვენთან ფოთში როგორღაც რაღაცის გამო მოგვიხდა ინციდენტი ერთ-ერთ საზღვაო უფროსთან, მგონი, ინგლისელთან. მე დაწვრილებითი ამბები არ ვიცი, ვინაიდან მაშინ საქმეებს ჩამოშორებული გახლდით. და აი დაბომბვის მუქარაზე უპასუხეს ან უნდოდათ ეპასუხათ, ზუსტად არ ვიცი, სწორედ ეს ფრაზა: „ცეცხლს დაგვიშენთ, გიპასუხებთ“. ეს ჩვენი პატარა გამანადგურებლები უპასუხებენ.
ბოლოს, ჩვენ წამოსვლა დავაპირეთ. ჩვენთან იყო ღამბაშიძე. გემბანზე საპატიო ყარაული გახლდათ მოწყობილი. მე განზრახ ჩამოვრჩი ევ. პეტრ. გეგეჭკორს 12–15 ნაბიჯით, სწორედ მოწყობილი ყარაულის სიგრძეზე. და აი რატომ. ღამბაშიძემ რამდენჯერმე მითხრა, რომ პატივს ინგლისელები მომაგებენ მე როგორც სამხედროს, და არა ევგენი პეტრეს ძეს. მე ვეჭვობდი და ვვარაუდობდი, რომ ეს ეხება არა უმაღლესი სამხედრო ხელისუფლების წარმომადგენელს, არამედ მთავრობის თავმჯდომარეს. აი ამიტომ შევყოვნდი, მივეცი რა დრო ევგენი პეტრეს ძეს რომ გაევლო. როცა მან ყარაულს ჩაუარა, მე წინ დავიძარი. როგორც კი ყარაულს მივუახლოვდი, ოფიცერმა, ყარაულის უფროსმა, რაღაც უბრძანა და მატროსებმა თოფები ააწკარუნეს და თავები ჩემსკენ მოაბრუნეს. ეს მათ არ გაუკეთებიათ, როცა მათ გეგეჭკორი მიუახლოვდა. ამით მე ღამბაშიძის სიტყვებში დავრწმუნდი, მაგრამ ინგლისის სამხედრო წეს-ჩვეულებებმა (ადათებმა) კი გამაკვირვა. აღმოჩნდა, რომ ისინი არასამხედროებს სამხედრო პატივს არ მიაგებენ.
როცა ჩვენ ჯავშნოსანი ხომალდისგან გამოვცურეთ, იქიდან ზარბაზნებით სალუტის მოცემა დაგვიწყეს და ყველამ ჯავშნოსანზე თავსაბურავთან ხელი მიიტანა, ხოლო ანძაზე კი ჩვენი დროშა აფრიალდა. ნავში მე ფეხზე ვიდექი და, რა თქმა უნდა, ხელი ჩემს თავსაბურავთან მქონდა მიდებული. გასროლები არ დამითვლია, მაგრამ ისინი როგორღაც ბევრი იყო; ალბათ, ოცამდე, თუ მეტი არა. იმავე დღეს საღამოს მედ თბილისში გავემგზავრე.
ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორად დანიშნულ იქნა თბილისის ქალაქის თავი ჩხიკვიშვილი, ხოლო სამხედრო ნაწილში მის თანაშემწედ – გენ. მდივანი. ჯერ კიდევ თბილისში ამ საკითხის განხილვის დროს ჩხიკვიშვილმა რჩევა მთხოვა, თუ ვინ აეყვანა თავის თანაშემწედ და გენ. იოსებ გედევანიშვილი დაასახელა. მე კატეგორიულად არ ვურჩიე. გენ. იოსებ გედევანიშვილი 15 წელიწადს სამხედრო არ ყოფილა, დაავიწყდა ის, რაც იცოდა, და რა თქმა უნდა, სამხედრო მიმართებაში ძალზედ ჩამორჩენილი გახლდათ. მე ვურჩიე გენ. მდივანი დაეტოვებინა, რომელსაც, მართალია, დიდი ხნის წინ, მაგრამ (მაინც) ბათუმის ციხესიმაგრის შტაბის უფროსის პოსტი ეკავა; შემდეგ იგი იქ 1918 წელს და ბათუმის ჩაბარების მახლობელ ხანებშიც იქ გახლდათ, იცის იქაური ადგილმდებარეობა, იცნობს ხალხს, მათ წარმომადგენლებს, და ბოლოს, სამხედრო მიმართებით შეუდარებლად მაღლა დგას გენ. იოსებ გედევანიშვილზე განათლებითაც, და სამსახურეობრივი გამოცდილებითაც. ჩხიკვიშვილი დამეთანხმა და გენ. მდივანი ბათუმის ოლქში შეყვანილი მთელი ჯარების უფროსად იქნა დანიშნული.
მინდა ერთი რამ აღვნიშნო. როცა თბილისში ბათუმში ჩვენი შესვლის შესახებ საკითხი განიხილებოდა, სამხედრო მინისტრს გრ. სპ. ლორთქიფანიძეს ძალიან აინტერესებდა, თუ რამდენად დიდხანს დავრჩებოდი ბათუმში, და სულ დაჟინებით მთხოვდა, რომ მე იქიდან რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამოვმგზავრებულიყავი. თავიდან ეს ვერ გავიგე, თუ მას ეს საკითხი რატომ აინტერესებს, და მხოლოდ შემდეგ მივხვდი. მე რომ ბათუმში დავრჩენილიყავი, მაშინ მთავრობას არ ეცოდინებოდა, თუ გენერალ-გუბერნატორთან ჩემი როგორი ურთიერთობები დაემყარებია; მისი ჩემდამი დაქვემდებარება „მათი მოსაზრებებით“ არანაირად არ შეიძლებოდა, ხოლო მე თუ იქ დიდი ხნით დავრჩებოდი, მაშინ ეშინოდათ, რომ ჩემსა და მას შორის შეიძლებოდა კამათები მომხდარიყო. მე სამხედრო მინისტრი დავამშვიდე დაპირებით, რომ იქ ერთ ან ორ დღეზე მეტს არ დავრჩებოდი. ბათუმში გეგეჭკორმა ასევე მკითხა, მასთან ერთად ხომ არ გამოვემგზავრებოდი. მე მასთან ერთად ერთი მატარებლით გამოვემგზავრე. შესაძლოა, ვცდები ჩემს მოსაზრებებში, მით უკეთესი. მაგრამ სასურველი იყო მაშინ ნათლად გამოთქმული სურვილის, რომ მე იქ დიდხანს არ დავრჩენილიყავი, ნამდვილი მიზეზი მცოდნოდა. საერთოდ, ჩვენი მმართველი პარტია დაუშვებლად მიიჩნევდა, რომ მათი პარტიის წევრებიდან რომელიმე შეიძლებოდა სამხედროსადმი დაქვემდებარებული შექნილიყო. მგონი, როცა თბილისში დავბრუნდი, მივეცი განკარგულება დანარჩენ ჯარებს ბათუმის ოლქის ფარგლებში შესულიყვნენ. ამ დროისთვის აჭარლები, რომლებიც ჩვენს წინააღმდეგ სანგრებში ისხდნენ, სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ. ჯერ კიდევ როცა ბათუმში ვიყავი, მე ერთი ბატალიონი აჭარის-წყლის დასაკავებლად გავგზავნე. ამასობაში ქისქინ-ზადე, აჭარული ჯარების მთავარსარდალი, რამდენიმე ათეულ თავის მომხრესთან ერთად თურქეთში წავიდა. სავარაუდოდ, ერთი კვირის შემდეგ მე ბათუმის ოლქში გავემგზავრე, ჯარებისა და ოლქის შემოვლისა და მდგომარეობის ადგილზე გარკვევის მიზნით.
ჯარები ამ დროისთვის ოლქში დაუბრკოლებლად შევიდნენ და ართვინი, ბორჩხა და ხულო დაიკავეს. მოსახლეობა არანაირ არაკეთილმოსურნეობას არ იჩენდა. ბათუმიდან მე ავტომობილით ბორჩხას გავლით არტანუჯში ვიმგზავრე და იმავე დღეს ართვინში დაბრუნებაც მოვასწარი, სადაც ღამით ჩამოვედი და იქ ღამე ართვინის ოკრუგის თავაზიან უფროსთან, თავად პოლკ. წულუკიძესთან, ქართული ცხენოსანი პოლკის ყოფილ ოფიცერთან გავატარე. მომდევნო დღეს ბათუმში ვიყავი. არტანუჯში ამ მგზავრობისას სწორედ ამ ქალაქის წინ ავტომობილს შემემთხვა ინციდენტი. ჩვენ სოფლის გზით გორის ფერდობზე ავდიოდით, რათა შემდეგ ყაზარმებისკენ დავშვებულიყავით. ფერდობი უფრო ძლიერი აღმოჩნდა, ვიდრე ვფიქრობდით, და ავტომობილი თანდათანობით მას ვეღარ უმკლავდებოდა, ხრამისკენ ჩაცურებაც დაიწყო. მე ვუბრძანე მანქანა გაეჩერებინათ, და ჩვენ ყველანი ჩამოვედით. შემდეგ ფეხით წავედით და ჯარისკაცები გამოვგზავნეთ მანქანის დასახმარებლად. ბათუმიდან გადავწყვიტე ბათუმის ოლქი ახალციხე-ბათუმის გზატკეცილით ხულოს გავლით გაგვევლო. ამასთან ერთად მინდოდა მთავრობის თავმჯდომარეს ვწვეოდი, რომელიც აბასთუმანში იმყოფებოდა. მე მქონდა ადგილი ავტომობილში, და ამ დროს ბათუმში მყოფ პეტია ქავთარაძეს შევთავაზე ჩემთან ერთად აბასთუმნის გავლით ბორჯომისკენ ემგზავრა. მან წინადადება სიამოვნებით მიიღო. ართვინიდან დაბრუნების შემდეგ ბათუმში მე თავისუფალი საღამო მრჩებოდა და მივიღე სიმონ გურგენის ძე მდივნისგან ვახშამზე მიპატიჟება, რომელსაც ჯოტო შერვაშიძე აწყობდა, და მას კი მე სრულებით არ ვიცნობდი. ძალიან არ მინდოდა ჩემთვის უცნობ ადამიანთან წავსულიყავი, მაგრამ სიმონ გურგენის ძე რამდენადმე განაწყენებული მომეჩვენა და ჩვენც გავემგზავრეთ. სტუმრებს შორის იყვნენ ჩხიკვიშვილი, პეტია ქავთარაძე და კიდევ ვიღაც, და ორი ქალბატონი. ვახშამი სხვა ასეთი ვახშმების მსგავსი გახლდათ.
მეორე დღეს მე ხულოს გავლით გამოვემგზავრე. გაჩერებას ყველგან ვაკეთებდი, სადაც იყვნენ ჯარები და იყო ლაზარეთები. ყველგან ვესაუბრებოდი ჯარისკაცებს და ისინი ყველგან ჩემზე შესანიშნავ შთაბეჭდილებას ახდენდნენ. მე მათთან ურთიერთობა ძალიან მსიამოვნებდა. ხულომდე არმისულმა, შევნიშნე მე-4 პოლკი, რომელშიც ბევრი ჯარისკაცი ფეხშიშველი იყო. ხულოშიც ასევე ვნახე პოლკები. ყველა ნაწილში ჯარისკაცებს სიტყვით მივმართავდი და ჩემი სიტყვა ასე მთავრდებოდა: გაუმარჯოს საქართველოს და „ვაშა“ ჩვენს მთავრობას. უკვე შებინდებისას ჩვენ გოდერძის უღელტეხილს მივაღწიეთ, სადაც მე-8 პოლკის ერთი ასეული ვიხილე. მათგან მე უკვე სიბნელეში გავემგზავრე და მე-8 პოლკს მივუახლოვდი, რომელიც გოდერძის უღელტეხილის ქვემოთ აღმოსავლეთით იყო განლაგებული და მელოდებოდა. ჩამოვუარე რა გზატკეცილის გაყოლებით შპალერებად მოწყობილ ასეულებს, მე მათ მივესალმე, შემდეგ კი ყველანი ერთად შევკრიბე და საკმაოდ გრძელი სიტყვით მივმართე. და აქაც ადამიანების ჩინებული განწყობილება ვიგრძენი. პოლკი ჩემს გარშემო იყო შეკრებილი; მე გზატკეცილის მახლობლად მცირე სიმაღლეზე ვიდექი და ავტომობილის ფარები მინათებდა. ჩემი სიტყვები იმით დავიწყე, რომ მათ კარგი ამბები მოვუტანე, და სახელდობრ ის, რომ ბათუმი ახლა ჩვენია, სისხლისღვრის გარეშე საქართველოსთანაა შემოერთებული. მე მათ გადავეცი ჩვენი წარმატებები ზაფხულის თვეების მანძილზე ოსეთში და განსაკუთრებით ჩვენს აღმოსავლეთის ფრონტზე, სადაც ჩვენ მოვახერხეთ არა მარტო მოგვეგერიებინა თავდამსხმელი ბოლშევიკები, არამედ დაგვემარცხენინა ისინი და ჩვენი საზღვრიდან აღსტაფისკენ განგვედევნა.
შემდგომში მე ერთ ქართულ გაზეთში წავიკითხე ერთი იქ მყოფის კორესპონდენცია, რომელიც აღწერდა ამ მოვლენას და (მკითხველს) ჰპირდებოდა შემდეგ წერილში მოეთხრო, თუ როგორ და რას ეუბნებიდა მათ, ჯარისკაცებს, მათი მთავარსარდალი და როგორ იყვნენ ჯარისკაცები აღტაცებულნი მისი ამ სტუმრობით. მაგრამ გაზეთის შემდეგ ნომრებში სრული დუმილი იყო, როგორც ჩანს, ზემოდან მიუთითეს.
შემდეგ მე აბასთუმანში გავემგზავრე, სადაც გვიან ღამით ჩავედი. (მანამდე) ტელეგრაფით შევატყობინე ადგილობრივ ადმინისტრაციას რომ ჩემთვის სადგომი გამოეყოთ. სასტუმროში ორი ნომერი გამომიყვეს, რომლებშიც იდგა თითო მაგიდა და ორ-ორი სკამი. საწოლები არ ყოფილა, და მათ ნაცვლად ხის ტახტები იდგა, რომლებზედაც არაფერი იყო გადაფარებული. ჩვენ იქ როგორღაც ღამე გავატარეთ და მეორე დღეს დილით მთავრობის თავმჯდომარესთან ვიყავი, რომელსაც გავუკეთე კიდეც დაწვრილებითი მოხსენება ყველაფრის შესახებ, რაც მოხდა ბათუმის ოლქში და რაც ვნახე. მე მას მოვახსენე, რომ ყველა სამხედრო პუნქტი ჩვენს ხელშია და რომ აჭარლები მტრულ დამოკიდებულებას არ იჩენენ. მისგან მაშინვე ბორჯომში გავემგზავრე. როცა ახალციხეს ვუახლოვდებოდით ჭამა მოგვინდა, და ჩვენ იქ შევედით. მე შემთხვევით ვისარგებლე და პოლკების ცაიხჰაუზები დავათვალიერე. შემდეგ როცა რომელიმე რესტორანში ვაპირებდით საჭმელად წასვლას, ჩვენ პოლკ. ოთხმეზურის მიერ მასთან სადილზე ვიქენით მიპატიჟებული. შემდეგ გამოირკვა, რომ მას ეს დაჟინებით დაავალა პეტია ქავთარაძემ. სადილის შემდეგ საღამოსკენ ბორჯომში ჩავედით, საიდანაც იმავე ღამეს მე თბილისში გამოვემგზავრე. დილით თბილისში ჩამოვედი, და საღამოს კი ჩემი ცოლი, რომელიც უკვე მშობიარე გახლდათ, კიკო მელიქიშვილის საავადმყოფოში დაწვა და ქალიშვილი დაბადა.
ორი-სამი დღის შემდეგ ისევ ბათუმში უნდა გავმგზავრებულიყავი. იქ მოხდა განგაში. მოხდა შემდეგი. გენ. მდივანს თავისი ჯარების ნაწილებით მოკრიალი უნდა დაეკავებინა. მე მას ვურჩევდი ამისთვის არ გამოეყენებია 1-ლი პოლკი, რომელიც ისედაც უკვე აქეთ-იქით იყო მიმოფანტული. მისი ერთი ბატალიონი აჭარის-წყალზე იდგა, ხოლო სხვა ორი კი ბათუმსა და ციხესიმაგრეში ყარაულების დაყენების საქმეს ძლივს აუდიოდნენ. უმჯობესი იყო მას ამისთვის მე-4 პოლკი გამოეყენებია, რომელსაც ხულოდან გამოიძახებდა. შემდეგ აღმოჩნდა, რომ პოლკის ფეხსაცმელი ისეთ მდგმარეობაში იყო, რომ მისი დაძვრა მხოლოდ ექსტრენულ შემთხვევაში შეიძლებოდა. ჭოროხის იქითა მხარე კი, მართალია, ჩვენ არ გაგვევლო, მაგრამ იქ ყველაფერი მშვიდად იყო და ცოტ-ცოტად მკვიდრდებოდა ადმინისტრაცია. ჭოროხის იქითა მხრიდან შემოსასვლელები კი ჩვენს ხელში იყო, და სახელდობრ ბორჩხა, აჭარის-წყალი და სოფლები უკანასკნელიდან სამხრეთით, აგრეთვე ხიდი ჭოროხზე. დაზვერვა ამ მხარეში სრული სიმშვიდის შესახებ მოგვახსენებდა. გადაჭრით არანაირი საფრთხე არ იყო, მხარე მშვიდად გახლდათ. თუკი თურქები, რომელთანაც ჩვენ მშვიდობა გვქონდა შეკრული, შეეცდებოდნენ მის დარღვევას, რაზედაც არანაირი მითითებები არ ყოფილა, და მოინდომებდნენ ბათუმის ოკრუგის გამოვლით ჩვენს ფარგლებში შემოჭრას, ისინი ამით გამოიწვევდნენ ინგლისს, რომელმაც ჩვენ ბათუმის ოლქი გადმოგვცა. მათ მოუწევდათ შემოეტიათ ჩვენი რაზმებისთვის, რომლებიც ბორჩხაში, ართვინსა და არტანუჯში იყვნენ განლაგებული. სხვანაირად ისინი ვერ შეძლებდნენ მოქმედებას, რადგანაც თურქეთიდან გზები ზემოთ დასახელებული პუნქტების გავლით შემოდიოდა. ისეთ ადგილმდებარეობაზე, როგორიც აჭარაა, საოპერაციო ხაზების არჩევას გზები და ხეობები გვკარნახობენ. მათ შეეძლოთ, რაც თითქმის შეუძლებელი იყო, მოკრიალის გამოვლით ზღვის ნაპირის გამოყოლებით დაძრულიყვნენ, მოახდენდნენ რა ბორჩხას იგნორირებას. ამ შემთხვევაში ისინი არახელსაყრელ მდგომარეობაში ვარდებოდნენ, რადგანაც ბათუმის ციხესიმაგრეს მოადგებოდნენ, რომელიც ამასთან მდინარე ჭოროხით იყო დაფარული, და საკუთარ თავს საფლანგო დარტყმის საფრთხეში აგდებდნენ, ასევე ზურგში დარტყმისაც, ბორჩხისა და აჭარის-წყალის მხრიდან. ამრიგად მათი ძალების დაგროვება ჭოროხის იქითა მხარეში ართვინის, ბორჩხასა და აჭარის-წყალის ფლობის გარეშე მათთვის ძალზედ საშიში და დაუჯერებელიც გახლდათ. ამასობაში მოხდა შემდეგი.
(ჩვენებმა) მიმართეს დაზვერვას მოკრიალის მხარეს ბორჩხის მხრიდან და ეს დაზვერვა საზღვრიდან 3–4 ვერსზე რომელიღაც „მოწინააღმდეგეს“ წააწყდა; ვერც კი იქნა გამორკვეული, თუ ვინ იყვნენ ისინი, ყაჩაღები, აჭარელი კონტრაბანდისტები, თურქები თუ აჭარლები, რომლებიც ქისქინ-ზადესთან ერთად გაიქცნენ. ჩვენს მზვერავებს მთებიდან ფლანგში ცეცხლი დაუშინეს; ეს კერძო უფროსის უყურადღებობა (недосмотр) გახლდათ. და აი მე მივიღე ტელეგრამა აბასთუმნიდან მთავრობის თავმჯდომარისგან. მისი შინაარსი არ მახსოვს, მაგრამ კატეგორიული ბრძანება მეძლეოდა ჭოროხის იქითა მხარე გამეწმინდა და მოკრიალი დამეკავებინა. მე ვუპასუხე, რომ დაუყოვნებლივ მივემგზავრები ადგილზე და მაშინვე გავემგზავრე.
ბათუმში დილით ჩავედი და როგორც კი ვითარებაში გარკვევას შევუდექი, მაშინვე შემატყობინეს, რომ მთავრობის თავმჯდომარე მე და ჩხიკვიშვილს აპარატთან გვთხოულობს. მთავრობის თავმჯდომარესთან საუბარი ატარებდა შემდეგ ხასიათს. დარწმუნდა რა, რომ ჩვენ აპარატთან ვართ, თავმჯდომარე გვთხოვდა შემდეგ კითხვებზე გვეპასუხა. მე ისინი ზედმიწევნით არ მახსოვს, მაგრამ არსი შემდეგზე დაიყვანებოდა. იყო თუ არა გენ. მდივანი დანიშნული ბათუმის ოლქში განლაგებული მთელი ჯარების უფროსად, იცოდა თუ არა მან ამის შესახებ და შეეძლო თუ არა დამოუკიდებლად გადაედგილებინა ეს ჯარები. ამ კითხვებზე მხოლოდ დადებითად შეიძლებოდა მეპასუხა. „ახლა მოისმინეთ ჩემი ბრძანებები“, – აგრძელებდა მთავრობის თავმჯდომარე. ამას შემდეგ გასაოცარი ბრძანებები მოჰყვა. მე წინასწარ უნდა შეგატყობინოთ, რომ ჩვენთან ერთად აპარატთან ასევე მთავრობის თავმჯდომარის პირადი მდივანი გიორგი ცინცაძეც იმყოფებოდა. მთავრობის თავმჯდომარე ბრძანებას გვაძლევდა გენ. მდივანი თანამდებიბიდან გადაგვეყენებინა და სხვა დაგვენიშნა, და მოკრიალიც დაგვეკავებინა; არ მახსოვს, ის კიდევ რას გვიბრძანებდა. თავისი ბრძანებები მან დაიწყო პუნქტით, რომელიც მის მდივანს ცინცაძეს მისი ბრძანებების შესრულებაზე თვალყურის მიდევნებას ავალებდა. უკანასკნელი მითითება განსაკუთრებით მრავალმნიშვნელოვანია. პირადი მდივანი თვალს მიადევნებს ბრძანებების შესრულებას, რომლებიც მიეცა რესპუბლიკის მთელი შეიარაღებული ძალების მთავარსარდალს, ე. ი. მე, და ბათუმის ოლქის გენერალ-გუბერნატორს, ე. ი. ჩხიკვიშვილს. მე არაფრად მიღირდა ის, რომ ავმდგარიყავი აპარატიდან და წავსულიყავი, საერთოდ სამსახურიდან წავსულიყავი. და შესაძლოა, ეს კარგი გაკვეთილი ყოფილიყო მთავრობის თავმჯდომარისთვის, რათა მომავალში არ მიეცა საკუთარი თავისთვის ნება, რომ მთავარსარდლის პიროვნება აბუჩად აეგდო. მაგრამ ფიქრმა, რომ ჩამთვლიან ამპარტავნად, რომელმაც თავისი პირადი თავმოყვარეობა ყველაფერზე მაღლა დააყენა, გამაჩერა. გარდა ამისა, რაში იყვნენ დამნაშავე ჯარები, რომლებმაც უკვე მიიღეს წინასწარი ბრძანებები მოქმედებებისთვის და გადამწყვეტ მომენტში ხელმძღვანელობის გარეშე დარჩებოდნენ. მე ვფიქრობდი ასევე გენ. მდივნის შესახებ, რომელიც აუცილებლად უნდა გადამერჩინა, და თუ ეს არ გამომივიდოდა, მაშინ მე დავაყენებდი საკითხს სამსახურიდან ჩემი წასვლის შესახებაც. გენ. მდივანიც ასევე უცნაური, მეტი რომ არ ვთქვათ, ბრძანებების მსხვერპლად იქცეოდა, სრულიად უდროოდ გაცეცხლებული მთავრობის თავმჯდომარის ბრძანებებისა, როცა მთელი ინციდენტი გროშის ფასიც კი არ ღირდა. თავმჯდომარის ხასიათის ამ სიმტკიცეს არც საფუძველი ჰონდა, და არც მიზეზი. არ ჰქონდა საფუძველი, ვინაიდან ხასიათის სიმტკიცე რაიმენაირი კრიზისის მომენტში უნდა იქნას გამოვლენილი, რაც სინამდვილეში არ ყოფილა. მიზეზიც ასევე არ იყო, ვინაიდან გენ. მდივანი არ გახლდათ დამნაშავე იმაში, რომ ჯარების მომარაგების დიქტატორმა, რომელიც პირადად მთავრობის თავმჯდომარის მიერ იყო დანიშნული, ვერ შეძლო ჯარების მომარაგების საქმისათვის თავი გაერთვა და მე-4 პოლკს, რომელიც ამ ამოცანას დიდი ხნის წინ შეასრულებდა, ადგილიდან დაძვრა არ შეეძლო, ვინაიდან ფეხსაცმლის გარეშე იყო. მქონდა რა თვისება, რომ ყოველთვის თავაზიანი ვყოფილიყავი, მე მოვახსენე ჩემი მოსაზრებები ამ ინციდენტში გენ. მდივანის არდამნაშავეობის შესახებ. ჩემს სიტყვებში სრულებით არ მიმითითებია, რომ გიორგი ცინცაძის დანიშვნა ჩემთვის თვალყურის მდევნელად წარმოადგენს უხეშობას, რომელიც კიდევ უფრო მეტად მძიმდება იმით, რომ ის დაუმსახურებელი გახლდათ. ჩხიკვიშვილი შემოუერთდა ჩემს შუამდგომლობას გენ. მდივანთან მიმართებაში. ყველაფერი ამაო გახლდათ. მთავრობის თავმჯდომარე უდრეკი რჩებოდა. მე აპარატით ლაპარაკს თავი ვანებე. რა თქმა უნდა, გენ. მდივანი არ გადამიყენებია. უკანასკნელს ვუთხარი, რომ ჭოროხის იქითა მხარეში ოპერაციის შემდეგ მთავრობის თავმჯდომარესთან გავემგზავრები და მივაღწევ მისი ბრძანების გაუქმებას. გენ. მდივანი მთავრობის თავმჯდომარის ასეთი გადაწყვეტილებით გაკვირვებული გახლდათ და ამბობდა, რომ იგი ძალზედ მოხარული იქნება ამით, რომ იგი მხოლოდ იმიტომ მსახურობს, რომ ეს უნდა მთავრობას, რომ იგი ნერვების ყოველდღიური მოშლის გარდა სამსახურიდან არაფერს ღებულობს.
ამასობაში ჩემს მიერ იქნა გაცემული შესაბამისი განკარგულებები ჭოროხის იქითა მხარეში ოპერაციისთვის უხილავი მტრის წინააღმდეგ. მე-4 პოლკი ხოლოდან აჭარის-წყლისკენ იქნა დაძრული. ამავდროულად მე კატეგორიულად ვუბრძანე სამეურნეო კომიტეტს სამგზავრო სიჩქარით ფეხსაცმელი მოეწოდებინა; ეს აღსრულებულ იქნა. მომდევნო დღეს აჭარის-წყალზე წავედი რომ მოსული პოლკი მენახა. პოლკი თითქმის მთლიანად ფეხშიშველი აღმოჩნდა; მე ზოგს გადმოსვლისგან დასისხლიანებული ფეხები ვუნახე, მაგრამ არც ერთი დრტვინვა არ მომისმენია. გულში ტკივილით ვაძლევდი ამ განკარგულებას ფეხშიშველი პოლკის გადაადგილების შესახებ და უზარმაზარი სიხარულით ვახდენდი ჩვენი ჯარისკაცის უდრტვინველი ამტანობის კონსტატირებას. მე მადლობას ვუხდიდი პოლკს და ვუთხარი, რომ ხვალ მათ ექნებათ ფეხსაცმელი. დაპირებულ დღეს მე პირადად, მომდევდა რა უკან ფეხსაცმლით დატვირთული სატვირთო ავტომობილი, ჩავიტანე ეს ფეხსაცმელი და პოლკიც სალაშქროდ დაიძრა.
ჭოროხისმიღმა მხარეში ჯარები 3 მიმართულებით უნდა შესულიყვნენ: 1) ზღვის გაყოლებით ბათუმიდან, 2) აჭარის-წყალიდან მოკრიალზე უნდა გადაეკვეთა ეს მხარე მე-4 პოლკის კოლონას და 3) ბორჩხადან ხეობის გავლით ლიმანზე, ე. ი. იმ მიმართულებით, სადაც ამას წინათ მოხდა ჩვენი მზვერავების შეტაკება, რომლებიც ბორჩხადან იყვნენ გაგზავნილი.
მე-4 პოლკს ბილიკებით უხდებოდა სიარული და თვლიან აღალს არ შეეძლო მას კვალში მიჰყოლოდა. საპალნე აღალი ჩვენ არ გვქონდა. მე დავპირდი პოლკის მეთაურს, რომ ერთი დღის შემდეგ სურსათს ზღვით ჩავუტანდი. მომდევნო დღეს კოლონები დაიძრნენ და იმავე დღეს მიაღწიეს დასახულ პუნქტებს, ე. ი. ჭოროხის იქითა მხარე გამჭოლად გაიარეს. მარჯვენა და შუათანა კოლონები არანაირ მტერს აბსოლუტურად არ შეხვედრიან, და ის იქ არც ყოფილა. მარცხენას, რომელიც ბორჩხადან მიდიოდა, ჰქონდა ორმხრივი სროლა ისევ უცნობ მტერთან და შრომის გარეშე განდევნა იგი ჩვენს ფარგლებს გარეთ. ვვარაუდობ, რომ ეს უბრალოდ საზღვრისპირა ყაჩაღები იყვნენ, რომლებიც, ემალებიან რა ხელისუფლებას, ერთი სახელმწიფოდან მეორეში გადადიან. ეს ბანდები ყოველთვის არსებობდა რუსეთის სახელმწიფოს სპარსეთთან საზღვარზე და ამ საზღვარზე ყოველ ზაფხულს იგზავნებოდა მზვერავთა რაზმები, რომლებიც მათ არაერთხელ შებმიან. მიცემული დაპირების თანახმად, მე მოკრიალში მცირე გემი გავგზავნე სურსათით მე-4 პოლკისთვის და თვითონაც იქ გამანადგურებლით გავემგზავრე. გამანადგურებელს ნაპირთან მიდგომა არ შეეძლო, და ჩვენ ნაპირზე ადგილობრივი ლაზის ნავით გამოვედით. როცა უკან ვბრუნდებოდით, ცოტათი კიდეც დავსველდით, ვინაიდან ზღვის ღელვამ რამდენადმე იმატა, მაგრამ ყველაფერი მშვიდობიანად დასრულდა. როგორც მოველოდი კიდეც, ჭოროხის იქითა მხარეში მოწინააღმდეგე არ აღმოჩნდა, და მთავრობის თავმჯდომარეს ასე ძლიერად აღელვება არაფერში სჭირდებოდა.
ბათუმიდან მე აბასთუმანში გავემგზავრე, სადაც ცუდი ავტომობილის წყალობით მხოლოდ ღამისთვის ჩავედი. როცა ყოველივეს შესახებ მოვახსენებდი, ვთხოვე მთავრობის თავმჯდომარეს მდივანი თავის თანამდებობაზე დაეტოვებინა, მით უმეტეს მოვლენებმა გვიჩვენა, რომ ჭოროხის იქითა მხარეში მოწინააღმდეგე არ აღმოჩნდა და იქ ყველაფერი მშვიდად იყო, და ჯარების ძალებისა და ენერგიის ექსტრენულ და ზომაზე მეტ დაძაბვას არ მოითხოვდა. იგი ბოლოს და ბოლოს დამეთანხმა, მაგრამ გენ. მდივნისგან წერილობითი ახსნა-განმარტება მოითხოვა. იქვე მოხსენების დროს გამოირკვა, რომ მთავრობის თავმჯდომარის სიფიცხეს საფუძვლად ჩხიკვიშვილის საგანგაშო ტელეგრამა ედო, რომელმაც უშუალოდ მთავრობის თავმჯდომარეს გაუგზავნა ის, და მიუთითებდა, რომ ჭოროხის იქითა მხარის დაუკავებლობის შედეგად, იქ მოწინააღმდეგის ძალები იკრიბება, რომ იქ ადმინისტრაციის დადგენა შეუძლებელია და რომ იქმნება მუქარის მდგომარეობა ბათუმის ოლქისათვის. მე წარმომიდგენია, რომ იმაზე უწინ, სანამ საერთოდ ამის შესახებ მთავრობის თავმჯდომარეს მოახსენებდა, ჩხიკვიშვილს ჩემთვის უნდა მოემართა, ეს პირველი, და მეორე კი ისაა, რომ, როგორც მოვლენებმაც გვიჩვენა, ეს ტელეგრამა ნამდვილ ვითარებას არ შეესაბამებოდა. მთავრობის თავმჯდომარეს მე ადრეც მოვახსენებდი, და ახლაც ვუთხარი, რომ მოკრიალის დაკავებას, რასაც იგი ასე ძლიერი დაჟინებით მოითხოვდა, სულაც არ შეეძლო ეს შეტაკება ჩვენთვის თავიდან აეცილებია, რომელსაც ბორჩხასა და ლიმანს შორის ხეობაში თურქეთის საზღვრიდან 3–4 ვერსზე ჰქონდა ადგილი. ჩხიკვიშვილის ტელეგრამამ კი უბრალოდ მხოლოდ ზომაზე მეტად შეაშფოთა მთავრობის თავმჯდომარე, რომელიც სამხედრო საქმეებში ნაკლებად ერკვეოდა. შემდგომში, ჩვენი შემდეგი შეხვედრისას, მთავრობის თავმჯდომარემ, როცა გენ. მდივნის მოხსენებას გაეცნო, მითხრა, რომ მომხდარში (რომ ასეთი რა მოხდა) მე ვარ დამნაშავე, რადგანაც არ მივეცი მე-4 პოლკის დაძვრის ნება. თვით ამ შემთხვევაშიც კი, ვითარება რომ ისეთი ყოფილიყო, რომ დაუყოვნებლივ მოქმედება მოეთხოვა, გენ. მდივანს შეეძლო მე-4 პოლკის მოძრაობაზე განკარგულება გაეცა, რომელიც მას ექვემდებარებოდა, და შემდეგ შეეძლო ჩემთვის მოეხსენებია, თუ რა გააკეთა; და ეს სწორი იქნებოდა მაშინაც კი, თუ გენ. მდივანი მიიღებდა ჩემს კატეგორიულ ბრძანებას მე-4 პოლკს არ შეხებოდა, ვინაიდან ვითარება ამას მოითხოვდა (ибо обстановка повелевает). მაგრამ ასეთი დეტალები ჩვენი მთავრობის თავმჯდომარისთვის უცხო ხილი გახლდათ (Но такие тонкости были не по плечу нашему Председателю Правительства). თავის მართლება რომ დამეწყო, ბრალდებული გენ. მდივანი აღმოჩნდებოდა, რადგანაც მან თავისი უფლებები არ გამოიყენა. მე ეს სულაც არ მინდოდა და არც მტკიცება დამიწყია; მხოლოდ მივუთითე, რომ ვითარება სულაც არ იყო ისეთი, რათა ფეხშიშველა პოლკი გვეეძულებია რომ მას ათეულობით ვერსი გაესეირნა. ნამდვილი დამნაშავე იყო ის, რომელიც ჯარების მომარაგების სათავეში იყო დაყენებული და რომელმაც მე-4 პოლკს თავის დროზე ფეხსაცმელი არ მისცა. მაგრამ ეს მათი კაცი გახლდათ და მათი წეს-ჩვეულებების (ადათების) მიხედვით ის დადანაშაულებული არ შეიძლებოდა ყოფილიყო. მე შემდეგ არაერთხელ მქონია მტკიცებულებები, რომ მათი ხალხი არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ბრალეული, და რომ ისინი დამნაშავეებს ეძებენ სადღაც სხვა ადგილას, მაგრამ არა თავისიანებს შორის. მთავარი კი ის გახლავთ, რომ თავმჯდომარე ფაქტებით დარწმუნდა იმაში, რომ ჩხიკვიშვილის ტელეგრამით ამტყდარი განგაში სრულიად არ შეესაბამებოდა საგანთა ნამდვილ მდგომარეობას. ჩხიკვიშვილი კი მოვალე იყო, სანამ მთავრობის თავმჯდომარეს მოახსენებდა, რჩევა სამხედრო ნაწილში თავისი თანაშემწისთვის ეკითხა, მით უმეტეს რომ საქმე ჯარებს შეეხებოდა. მთავრობის თავმჯდომარის მიერ ჩემი დადანაშაულება ჩემთვის უბრალოდ სულ ერთი იყო, და მე უკვე დიდი ხანია მივეჩვიე იმას, რომ ჩვენი მმართველების წინასწარ აკვიატებულ აზრებში მათი გადარწმუნება, თვით მაშინაც, როცა ისინი სამხედრო საქმეს შეეხება, წარმოუდგენელი რამ გახლავთ. გენ. მდივანი ადგილზე იქნა დატოვებული, და მეც, დამშვიდებული, თბილისში გამოვემგზავრე. ამის შემდეგ ბათუმის ოლქში არანაირი გართულებები არ მომხდარა, რაც კიდევ ერთხელ ამტკიცებს იმას, რომ მომხდარი ინციდენტი მხოლოდ ჩვეულებრივი სასაზღვრო შეტაკება გახლდათ, რომელსაც საკუთარი თავის ქვეშ არანაირი პოლიტიკური ნიადაგი არ ჰქონია.
თ ა ვ ი XVIII
ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება. – სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო
ლაგოდეხის გარნიზონის ჯარისკაცთა ამბოხება
ახლა შევუდგები ერთი მოვლენის აღწერას, რომელიც ლაგოდეხში განლაგებულ ჯარებში მოხდა, ივლისში თუ აგვისტოში, ახლა არ შემიძლია გახსენება. ლაგოდეხის რაზმი მე-6 პოლკისა და გვარდიის კახეთის ბატალიონისგან შედგებოდა, შესაბამისი არტილერიით; მის შემადგენლობაში შედიოდა ცხენოსანი ასეულიც, რომელიც მოხალისე ადგილობრივი მაცხოვრებლებისგან იყო ორგანიზებული, და ისინი თავიანთი ცხენებით გახლდნენ მოსული. რაზმს მეთაურობდა გენ. სუმბათაშვილი. ჩვენი შეტაკებების დასაწყისში ეს რაზმი ორგანიზებულ იქნა ზაქათალის მხრიდან, სადაც ჩვენი ცნობების მიხედვით ბოლშევიკების ძალების ნაწილი მოემართებოდა, ჩვენი საზღვრის დაფარვის მიზნით. ეს რაზმი მზად უნდა ყოფილიყო ზაქათალას ოკრუგში შესაჭრელად და ასეთი რამ მოხდებოდა კიდეც, რომ არ ყოფილიყო მთავრობის თავმჯდომარის 18 მაისის ბრძანება საომარ მოქმედებათა გაჩერების შესახებ. ზაქათალას ოკრუგში, სამწუხაროდ, მის აღმოსავლეთ ნაწილში ცხოვრობენ ინგილოები, ტომით ქართველთა ნათესავები. მოსახლეობის ამ ნაწილს სურდა საქართველოსთან შემოერთება; ზაქათალას მეორე ნაწილი, თუ შემოერთება არ უნდოდა, ინდიფერენტული გახლდათ. ეს მეორე ნაწილი იყვნენ ლეკები, და ისინი ყოველთვის მტრობაში იყვნენ საზღვრისპირა კახელ მაცხოვრებლებთან; ეს მტრობა ისტორიულად ჩამოყალიბდა. კახელები დიდი ხალისით ემზადებოდნენ შესაჭრელად. მაგრამ მაისის დასაწყისსა და შუა ხანებში არმიისა და გვარდიის დაუმთავრებელი მობილიზაციის გამო ჩვენ არ შეგვეძლო აქ შეტევითი მოქმედებები გაგვევითარებინა. ხოლო როცა მოვემზადეთ, მაშინ დაიწყო მოლაპარაკებები. ბოლშევიკები ისევე შემოვიდნენ ზაქათალას ოკრუგში, როგორც მათ ჩვენი საზღვარი წითელ ხიდთან გადმოლახეს. მოსკოვის მთავრობის მიერ ჩვენს წარმომადგენელ ურატაძესთან დადებული ხელშეკრულების მიხედვით ზაქათალას ოკრუგი საქართველოს რესპუბლიკის შემადგენლობაში შემოდიოდა, რომელსაც ბოლშევიკური რუსეთი „დე იურედ“ აღიარებდა. ბოლშევიკებმა, როდესაც ზაქათალაში შემოვიდნენ, დაარღვიეს ხელშეკრულება, და ჩვენი იქ შეჭრა ნიშნავდა ომს ბოლშევიკებთან, რომლებთანაც ჩვენ 18 მაისს სამშვიდობო მოლაპარაკებები დავიწყეთ და რომლებთანაც საბრძოლო მოქმედებებზე უარი განვაცხადეთ.
ეს გარემოებები ჩვენ იმაზე გვახალისებდა, რომ ზაქათალას ფრონტზე თავი პასიურად დაგვეჭირა, დაველოდებოდით რა სამშვიდობო მოლაპარაკებათა შედეგებს. მოლაპარაკებები წითელ აზერბაიჯანთან წარმოებდა. ზაქათალას მოსახლეობის ნაწილი ჩვენ თავისთან (შესვლას) გვთხოვდა და შემომტევ ბოლშევიკებს შეიარაღებული ხელითაც კი დახვდა. ჩვენ არ შეგვეძლო მათ დავხმარებოდით, თავიდან იმიტომ, რომ ომისთვის მზად არ ვიყავით, ხოლო შემდეგ კი იმიტომ, რომ წარმოიქმნებოდა ახალი ომი ბოლშევიკებთან, რისთვისაც ჩვენს მთავრობას უნდოდა თავი აერიდებინა. როგორც ადრე მივუთითებდი, სამშვიდობო მოლაპარაკებებმა ვერანაირ რეალურ შედეგებამდე ვერ მიგვიყვანა და ნახევარი წლის შემდეგ ბოლშევიკები ომის გამოცხადების გარეშე საქართველოს საზღვრებში შემოიჭრენ.
როგორც ადრე აღვნიშნე, მე-6 პოლკის ჯარისკაცები როგორც კახელები, დიდი ხნიდან ჩამოყალიბებული თავიანთი ფსიქოლოგიის მიხედვით, ზაქათალას ოკრუგის ლეკებს განიხილავდნენ როგორც ძირძველ მტერებს; ბოლშევიკებს კი ისინი განიხილავდნენ როგორც რუსებს და მათ მიმართ მტრობას არ განიცდიდნენ (к ним неприязни не чувствовали). ამიტომ, როცა მათ უბრძანეს არ შესულიყვნენ ზაქათალას ფარგლებში, ასეთი რამ მათ სურვილებს არ პასუხობდა. ამ ნიადაგზე ჯარისკაცებს შორის გარკვეული უკმაყოფილება ჩაისახა და ნიადაგიც ბოლშევიკური პროპაგანდისათვის მეტ-ნაკლებად ნაყოფიერი აღმოჩნდა; თუმცა კი არა ბოლშევიზმის დანერგვის აზრით, არამედ რუსებთან ომის არსაჭიროებისა, რომლებმაც ზაქათალა დაიკავეს. როგორც ხულოს საწინააღმდეგო ფრონტზეც, ისე აქაც ინიციატორები გვარდიის ბატალიონში გამოჩნდნენ. მათ შეძლეს გვარდია ღია დაუმორჩილებლობაზე წაექეზებიათ, ხოლო შემდეგ კი არმიის პოლკშიც იგივე მოახდინეს. ისევე, როგორც ხულოს წინააღმდეგ, გვარდიელები დამორჩილბაზე დაიყოლიეს, ხოლო არმიის პოლკმა კი, წამქეზებელთა ზემოქმედების ქვეშ, პოზიციები მიატოვა და მეთაურთა პერსოლანს ემუქრებოდა. მეთაურები ძალადობისგან მოვალეობისადმი ერთგულად დარჩენილი ზოგიერთი ერთეულის წყალობით იქნენ დახსნილი, როგორებიც იყვნენ, მაგალითად, არტილერია, მეტყვიამფრქვევეები, მზვერავები. ეს ნაწილები შტაბის მახლობლად იყვნენ განლაგებული და მათ იცავდნენ. საბედნიეროდ, ამბოხებულებს სატელეგრაფო შეტყობინება არ გაუწყვეტიათ და მე მომხდარის შესახებ დროულად შევიტყე.
აქ ლაგოდეხში უწესრიგობა უფრო ფართო ზომებში გახლდათ, რაზმის მეთაურობა ალყაში ჰყავდათ მოქცეული, რის გამოც იქ დაწყნარებისთვის საჭირო იყო საიმედო ნაწილები ჩაგვეყვანა. მე გასამგზავრებლად დავნიშნე სამხედრო სკოლა და ერთი გვარდიული ბატალიონი, ამასთან გვარდიის შტაბს ვთხოვე საიმედო ბატალიონი დაენიშნათ. მათ თბილისის ერთ-ერთი ბატალიონი დანიშნეს, რომელიც წითელ ხიდთან იმყოფებოდა. ეს ნაწილები ლაგოდეხზე წნორის-წყლის გავლით ექსტრენულად იქნენ დაძრული. სულის სიღრმეში მე დარწმუნებული გახლდით, რომ ამბოხებულნი, როცა შეიტყობდნენ მათ დასაწყნარებლად დანიშნული ნაწილების მოახლოვებას, დაგვმორჩილდებოდნენ, მაგრამ მაინც არ გამოვრიცხავდი შეიარაღებული შტაკების შესაძლებლობასაც. აი ამიტომ მე, როცა სკოლას ვაგზავნიდი, უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ყველა ასეულს ჩამოვუარე. მე ხალხს გამოვუცხადე, თუ სად მიდიან ისინი და რისთვის მიდიან, სრულებით არ ვუმალავდი რა არც მათი დანიშვნის მიზანს, და არც ვითარებას. ჯარისკაცებს ორი სიტყვით ესმოდათ ჩემი და სრულ მზადყოფნას გამოხატავდნენ, რომ თავიანთი ვალი აღესრულებიათ და ურჩებისთვის ჭკუა-გონებაც ესწავლებიათ. ზოგიერთ ასეულში, როგორც კი მათთან ლაპარაკს ვიწყებდი, ისინი მაშინვე მპასუხობდნენ: „გვესმის, ბატონო გენერალო, ნუ სწუხართ, ჭკუა-გონებას ვასწავლით“ ("Понимаем, господин генерал, не беспокойтесь, научим уму-разуму"). მე ვტკბებოდი ამ ჯარისკაცების ყურებით და პირდაპირ აღტაცებულიც გახლდით, რომ ასეთი შედეგები იქნა მიღწეული სკოლაში სულ რაღაც 6–7 თვის მანძილზე. ეს ნიშნავს, რომ სამხედრო სკოლაში მიღებული აღზრდის საფუძვლები სწორი იყო.
სამხედრო სკოლა ლაგოდეხში გაჩაღებული მოვლენების შესახებ მოხსენების მიღებიდან მეორე დღის საღამოს წნორის-წყალზე გახლდათ. მე მათ ჩემი მატარებლით ჯერ კიდევ ჩალაუბნის ხეობამდე გზაში დავეწიე. გვარდიის ბატალიონი ღამით უნდა მოსულიყო.
არ შემიძლია არ აღვნიშნო შემდეგი გარემოება. გვარდიის ბატალიონი წითელი ხიდიდან დაახლოებით 300 ხიშტის შემადგენლობით დაიძრა. როდესაც ნავთლუღს გადიოდნენ, 70 კაცი ვაგონებიდან ჩამოვიდა და, გამოაცხადა რა, რომ მათ მერე დაეწეოდნენ, თავიანთ სახლებში წავიდა. განა მართლა ძალზედ საჩვენებელი მოვლენა არ არის?
შემდეგ დღეს სკოლა ლაგოდეხისკენ დაიძრა; რამდენადმე მოგვიანებით მას გვარდიის ბატალიონიც მიჰყვა, რომლის გასვლასაც მე არ დავლოდებივარ და სკოლის დასაწევად გავემართე. მე მას დიდი შესვენების დროს ალაზანთან დავეწიე. გადასვლა ძალზედ მომქანცველი იყო. მიდიოდნენ მტვრიან გზაზე ალაზნის ველის მცხუნვარე მზის ქვეშ. ჯერ კიდევ წნორის-წყალში ჩამოსვლისას, ხოლო შემდეგ ღამით და დილითაც, მე ვუკავშირდებოდი ლაგოდეხს, და თუმცა კი იქიდან მანუგეშებელი ცნობები არ ყოფილა, მაგრამ მეთაურთა შემადგენლობა უვნებელი გახლდათ და ამბოხებულებს მხოლოდ მუქარის მდგომარეობაში ეჭირათ თავი. მოვედი რა ალაზანზე, ისევ დავუკავშირდი ლაგოდეხს; მე თან სატელეგრაფო აპარატი მიმქონდა. ცნობები იგივე იყო. ახლა საბოლოოდ ვიყავი დარწმუნებული იმაში, რომ ყველაფერი კეთილსასურველად დამთავრდებოდა. გავგზავნე რა წინ კაპიტან მაყაშვილის ცხენოსანი ოცეული, რომელიც სკოლის შემადგენლობაში იმყოფებოდა, მე მის კვალდაკვალ ცოტა დაყოვნებით დავიძარი. სკოლა სიცხის გადასვლას უნდა დალოდებოდა და შემდეგ ლაგოდეხზე წასულიყო. ამ დროს იმ ადგილთან, სადაც მე ვიდექი, გვარდიის ბატალიონმა დაიწყო მოსვლა. მაგრამ როგორ მოდიოდა. ეს გახლდათ ადამიანთა მწკრივი, რომელიც რამდენიმე ვერსზე იყო გაწელილი. ადამიანები თითო-თითოდ მოდიოდნენ და ხეების ჩრდილის ქვეშ თავსდებოდნენ, ვისაც სად უნდოდა. მე ხის ქვეშ ვიჯექი და ვაკვირდებოდი. ჩემთან შორი-ახლოს ერთი მოხუცი მოახლოვდა, როგორც ჩანდა, ოცეულის მეთაური, გულიანად მოიცილა ამუნიცია და შეიგინა: „ახ, თქვენ ასეთ-ისეთებო, არც ოცეული იცით, არც ასეული“. მოსვლა დაიწყო სკოლამ. მივუთითე რა გვარდიული ბატალიონის მეთაურს სკოლას კვალში მიჰყოლოდა, მე ავტომობილში ჩავჯექი და ცხენოსანი ოცეულის დასაწევად გავემგზავრე. ასეთი წესითა და რიგით ჩვენ ლაგოდეხს ვუახლოვდებოდით, როცა მე ცხენოსანი ოცეულისგან „მოწინააღმდეგის“ შესახებ პირველი ცნობები მივიღე. ეს მე-6 პოლკის ერთ-ერთი ასეული გახლდათ. ეს ასეული ზაქათალას წინააღმდეგ სადარაჯო დაცვაში დგომას განაგრძობდა. მაგრამ ისიც ასევე მონაწილეობდა ამბოხებაში, თუმცა კი მათ რიცხვში არ შედგებოდა, რომლებსაც უშუალოდ გენ. სუმბათაშვილის შტაბზე ალყა ჰქონდათ შემორტყმული. შემდეგ გამოირკვა, რომ მათი სატელეფონო სადგური გზატკეცილთან უახლოეს სახლში იმყოფებოდა. ცხენოსანმა ასეულმა სადგური ხელში ჩაიგდო და გზა გააგრძელა, ხოლო რაღაც დროის შემდეგ სკოლამაც დაიწყო მოსვლა. უკვე ღამე დგებოდა. ამ დროს ლაგოდეხის მხრიდან ავტომობილის ანთებული ფარები გამოჩნდა; შემდეგ ცხენოსანი ოცეულიდან ცხენი მოაჭენა მხედარმა და მომახსენა, რომ ესენი არიან გენ. სუმბათაშვილი და გვარდიის შტაბის წარმომადგენელი ჭიაბრიშვილი. ნათელი შეიქნა, რომ ყველაფერი კარგად დასრულდა. მოსულებმა მომახსენეს, რომ მეამბოხენი დამორჩილდნენ და მოთავეები გასცეს. აქვე მათ მითხრეს, რომ ერთ-ერთი ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი მოთავე იმ ასეულში იმყოფება, რომელიც სადარაჯო სამსახურს აგრძელებს და რომლის ზურგშიც ჩვენ ახლა ვიმყოფებით. მე დამავიწყდა მეხსენებია, რომ ვბრძანე ტელეფონით ჩემთან ამ ასეულის ოფიცერი გამოეძახებინათ, ამასთან ბრძანებას მათი ტელეფონისტი გადასცემდა, მაგრამ მუქარის ქვეშ, რომ არ ეთქვა, თუ ვინ იძახებს და რა ხდება; ტელეფონისტის მახლობლად იდგა ოფიცერი შემართული რევოლვერით, რომელიც მზად იყო ტელეფონისტისთვის ტვინი გაესხმევინებია, თუ ის არასაჭირო ლაპარაკს დაიწყებდა. ოფიცერი გამოცხადდა. მე ვუბრძანე სკოლის ერთ-ერთ ასეულს ეს ოფიცერი გამცილებლად წაეყვანა, წასულიყო და (მეამბოხე) ასეული დაეპატიმრებია, განსაკუთრებით კი ამბოხების ის მოთავე, რომელიც იმ ასეულის რიგებში იმალებოდა. ასეული გაემართა და აღასრულა; არანაირი ინციდენტი არ მომხდარა. მოთავე გაქცევას ეცადა, მაგრამ შეპყრობილ იქნა. ის ჩემთან მოიყვანეს. მე მას დავუწყე გამოკითხვა. იგი გაუბედავად და ისე ჩუმად მპასუხობდა, რომ ძლივს ისმოდა. მე ვუთხარი: „შენ აქ ასე ჩუმად რატომ ლაპარაკობ, ხოლო გუშინ მიტინგზე კი ძლიერი ხმა გქონდა“. „ამხანაგებმა მითხრეს, რომ უფრო ხმამაღლა მელაპარაკა“, – მიპასუხა მან.
გენერალ სუმბათაშვილს ვუბრძანე, რომ ხვალ ყველა ნაწილი მოეწყო, რომ ის ერთეულები, რომლებიც მოვალეობისადმი ერთგული დარჩნენ, მეამბოხეთაგან ცალკე ყოფილიყვნენ მოწყობილი. შემდეგ ღამის გასათევად წნორის-წყალზე ჩემს ვაგონში გავემგზავრე. მომდევნო დღეს ლაგოდეხში ჩამოვედი. ჯარები უკვე მოწყობილი იყვნენ. მე დამავიწყდა აღმენიშნა, რომ ლაგოდეხზე ჩვენი მარშის დროს შემომიერთდა დამფუძნებელი კრების წევრი ისიდორე რამიშვილი. მე ჩამოვუვლიდი ნაწილებს, ვესალმებოდი და მთავრობის სახელით მადლობას ვუხდიდი მათ, ვინც მოვალეობისადმი ერთგული დარჩა. შემდეგ სიტყვით მივმართე ამბოხებულებს; მათ არ მივსალმებივარ. მე მათ ვარცხვენდი და მათი საქციელის მთელ დანაშაულებრიობაზე მივუთითებდი. ისიდორე რამიშვილს სურდა ასევე მათთვის სიტყვით მიემართა, მაგრამ მე ვთხოვე ეს არ გაეკეთებინა. მან ჩემი თხოვნა აღასრულა. მე ვთვლი, რომ დამნაშავე ჯარისკაცებს მხოლოდ მათი უფროსი უნდა ელაპარაკოს.
შემდეგ მე-6 პოლკის ოფიცრები გამოვიძახე და მათ მიმართ სიტყვაში მივუთითე მათ მთავარ დანაშაულზე, სახელდობრ კი იმაზე, რომ ისინი წინასწარ ვერ გრძნობდნენ იმ მოვლენებს, რომლებიც მწიფდებოდა: რომ ისინი უნდა გრძნობდნენ და იცოდნენ, თუ რითი ცხოვრობს და რა სტკივა ჯარისჯაცს, და რომ ეს თუ ასე იქნებოდა, მაშინ უმაღლესი უფროსობა დამსწრები (თავიდან ამცილებელი) ხასიათის ზომებს მიიღებდა და დამსჯელი ხასიათის ზომების გამოყენებისგან, რომლებიც არასოდეს არაა საურველი, განთავისუფლდებოდა. შემდეგ დაპატიმრებულები ვინახულე, რომლებსაც ასევე შესაბამისი სიტყვა ვუთხარი, ვნახე მოთავეებიც, რომლებიც ცალკე იყვნენ მოთავსებულნი, მაგრამ ამათთან არ მილაპარაკია. პოლკ. თავაძის მიერ შემოთავაზებული სადილის შემდეგ თბილისში გამოვემგზავრე.
საგანგებო სასამართლომ, განიხილა რა საქმე, 9 ადამიანს სიკვდილით დასჯა მიუსაჯა, დანარჩენები კი მე ნაწილ-ნაწილ სხვა პოლკებში გადავიყვანე. ასე დასრულდა ეს მეორე ინციდენტი. ამ ორი ამბოხების მიუხედავად, ერთისა ხულოში, და მეორესი ლაგოდეხში, მე უნდა ვაღიარო, რომ საერთოდ არმიის ნაწილებში დისციპლინა ამ დროს შეუდარებლად უფრო მაღლა იდგა, ვიდრე წინა 1919 წელს ახალციხის ლაშქრობის დროს. ეს ორი ამბოხება არმიის მთელ ფონზე უმსგავსი გამონაკლისი გახლდათ, და სხვათა შორის რომ ახალციხის ლაშქრობის დროს მსგავსი მოვლენები თითქმის ყველა ნაწილში ხდებოდა. უნდა აღვნიშნო, რომ ამ ორივე მოვლენაში არმიისთვის ფატალური როლი გვარდიიდან წამქეზებლებმა შეასრულეს. აღვნიშნავ იმასაც, რომ დეზერტირობას, რომელიც ასე ძლიერად იყო წინა წლებში გავრცელებული, თითქმის ადგილი არ ჰქონია.
როცა ყველა ფრონტზე დამშვიდების გათვალისწინებით ზოგიერთი ასაკის გაწვეული სათადარიგონი ხანგრძლივ შვებულებაში იქნენ გაშვებულნი, მაშინ ჯარისკაცები მეუბნებოდნენ, რომ თუ სამშობლოს აქვს მათში საჭიროება, მაშინ ისინი დარჩებიან და სამსახურს გააგრძელებენ. როგორი განსხვავებაა გვარდიის შტაბის მუდმივი თხოვნებისგან რომ ისინი (სახლებში) გაგვეშვა. აი, როგორც მგონია, 1920 წლის კამპანიის ყველა ყველაზე უფრო დიდი მოვლენა ჩემი უფროსობის განმავლობაში. მკითხველისთვის, სავარაუდოდ, ძნელი არ ინება იმის მიხვედრა, რომ ჩემი დღეების ნახევარი მე მგზავრობებში გავატარე.
* * *
გვქოდა ჩვენ კიდევ ერთი ეგრეთ წოდებული ოპერაცია. აზერბაიჯანის საზღვრისპირა მცხოვრებლებმა, ისარგებლეს რა, ერთის მხრივ, მესაზღვრეების სისუსტით, ხოლო მეორეს მხრივ კი, აზერბაიჯანთან ჩვენი საზღვრის გაურკვევლობითა და ჩვენი ადმინისტრაციული აპარატის სისუსტით, ჯერ კიდევ რევოლუციის დაწყებიდან დაიწყეს ყარაიაზის ტყეებში გადმოსახლება, არ ცნობდნენ რა ჩვენს ხელისუფლებას. საჭირო იყო ისინი თავიანთ ტერიტორიაზე მიგვებრძანებია. ეს ოპერაცია ჯარების ამ ჯგუფის სარდალს გენერალ იოსებ გედევანიშვილს ჰქონდა დავალებული. თავიდან მოხდა შეიარაღებული შეტაკებანი. საჭირო იყო ისინი ამისთვის დაგვესაჯა, რისთვისაც ისინი ხელში უნდა ჩაგვეგდო. სამწუხაროდ, მე იქ ხელმძღვანელობისთვის პირადად არ გავმგზავრებულვარ. მე მივეცი საკმარისად ზუსტი მითითებები, მაგრამ გენ. გედევანიშვილმა მიცემული მითითებების ზუსტად შესრულება ვერ შეძლო (отвлекся от точного исполнения данных указаний) და მაცხოვრებლებმა მთელი თავიანთი ბარგითა და მთელი თავიანთი ცხვრების ფარებით გააღწიეს და საზღვარზე გადასვლაც მოასწრეს.
აგვისტოს თვეში დადგა დრო, დანიშნული უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ჯარისკაცების პოლკებში უნტერ-ოფიცრებად გაშვებისთვის. მაგრამ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში, შეშფოთებული იყვნენ რა თბილისში ბოლშევიკური გამოსვლის შესაძლებლობის გამო, მიიჩნევდნენ, რომ ეს ბატალიონი უნდა დატოვონ, რადგანაც ის ყველაზე უფრო ერთგულ და საიმედო ნაწილს წარმოადგენს, რომელზედაც მთავრობას ყოველთვის შეუძლია დაეყრდნოს. ამავე აზრისა გახლდათ ვ. ჯუღელიც, რომელმაც განაცხადა, რომ სამხედრო სკოლა ერთადერთი საიმედო ნაწილია. სხდომის შემდეგ მე არ შემეძლო არ შემენიშნა მისთვის, რომ უნტერ-ოფიცერთა ბატალიონის ჯარისკაცები ისეთივე ქართველები არიან, როგორც სხვა ნაწილებშიც, მაგრამ რომ აღზრდის სწორ ჩარჩოებში ჩაყენებულნი, წარმოადგენენ მისივე აზრით საიმედო ელემენტს, რომ ამას ჩვენ სულ 6–7 თვის მანძილზე მივაღწიეთ, რომ აღზრდის ჩვენეული მეთოდები, რომლებიც სამშობლოს წინაშე მოვალეობის გრძნობაზეა დაფუძნებული, უეჭველად, უფრო სწორია აღზრდის მისეულ, ჯუღელისეულ მეთოდებზე, რომელთა შედეგებიც არაერთხელ გვინახავს მის ორგანიზაციაში, გვარდიაში. საეჭვოა რომ იგი დამერწმუნებია.
სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო
ახლა შევეხები ერთ საკითხს; ეს გახლავთ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭო. ეს დაწესებულება ჩემი ინიციატივით იქნა შექმნილი. როცა ვთავაზობდი ამ ორგანოს დაარსებას, მე შორს ვიყავი იმისგან, რომ ეს დაწესებულება გადაქცეულიყო იმად, რადაც გადაიქცა. ამ დაწესებულებას უნდა განეკარგა ქვეყნის ზოგადი თავდაცვის საკითხები და, ბუნებრივია, არ უნდა ჩარეულიყო ოპერაციებში. ამასობაში იგი გადაიქცა ორგანოდ, რომელიც მთავარსარდლის თავზე იყო დაკიდებული, და საჭირო იყო ძლიერი ხასიათი, რათა ოპერაციების წარმოებაში მისი გავლენისგან თავი დაგეღწია. მთავრსარდალი ყოველ დღე დილაობით მოახსენებდა, თუ რა მოხდა გუშინდელ დღეს და რის გაკეთებას ვაპირებთ. ბუნებრივია, განხილვაში ღრმავდებოდნენ და ამა თუ იმ ღონისძიებებს სთავაზობდნენ, შესაძლოა, უკეთესი ღირსებისაც (ხარისხისაც), მაგრამ ისინი ყოველთვის ბევრი იყო, და კიდევ მსჯელობის დროს სულ უფრო ახალიდა ახალი აზრები ჩნდებოდა. მე ამ საბაბით როგორღაც საბჭოშიც კი განვაცხადე, ვამბობდი რა, რომ ყოველგვარი საბჭო საომარი მოქმედებების განხილვისთვის ძალზედ მავნე მოვლენაა და რომ, რაც უფრო ჭკვიანი არიან ამ საბჭოს წევრები, მით უფრო მავნენი არიან ისინი, ვინაიდან იმდენი ჭკვიანური აზრი ჩნდება, რომ ძნელია განისაზღვროს, თუ რომელს უნდა მიეცეს უპირატესობა. მე ვიბრძოდი საგანთა ასეთი შემობრუნების წინააღმდეგ, და საბჭო, გონს მოვიდა რა, რომ საომარ მოქმედებებში არ უნდა ერეოდეს, არ ადგენდა, რომ საჭიროა გაკეთდეს ესა და ეს, ან რომ საჭიროა შეტევაზე გადავიდეთ აქა და აქ; მაგრამ საბჭომ აირჩია სხვა ფორმა. ის ადგენდა „მივაქცევთ მთავარსარდლის ყურადღება ამა და ამ მიმართულებაზე“. და რადგანაც თანამიმდევრობით ყველა მიმართულებაზე ხდებოდა ყურადღების მიქცევა, აქედან ნათლად მომდინარეობდა, რომ თუ რაიმე არასასურველი მოხდებოდა, მაშინ საბჭო სწორი აღმოჩნდებოდა, ვინაიდან ის თავის დროზე მიაქცევინებდა მთავარსარდალს ყურადღებას. აქედან ნათელია, თუ როგორი ძნელი იყო მთავარსარდლისთვის არ დაქვემდებარებოდა ამ გავლენას და თავისი საქმიანობისთვის თავი სავსებით დამოუკიდებლად გაერთვა. იგი მუდმივად იმყოფებოდა ამ დამოკლეს მახვილის ქვეშ „მივაქცევთ ყურადღებას“ და სხვა. პირადად მე ყოველთვის ვისწრაფოდი მკაცრად გამომუშავებული გეგმის მიყოლისკენ და მივმართავდი ძალისხმევას, რათა ამ „ყურადღებას მივაქცევთ“-ებზე ყურადღება არ მიმექცია. ყოველ შემთხვევაში ეს დაწესებულება თანდათანობით მთავარსარდლის დამამუხრუჭებლად გადაიქცა, რომელიც მას ხელებსა და ფეხებს უბოჭავდა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სურდა ყველაფერი სცოდნოდა, ყველაფერი განეხილა, ყველაფერი გადაეწყვიტა და ასეთნაირად სახელმძღვანელო დირექტივების მომცემი დაწესებულებიდან ის დეტალების შემმუშავებელ დაწესებულებად გადაიქცა. მასთან განმეორდა იგივე ისტორია, როგორც მსხვილ სამხედრო უფროსთანაც, რომელმაც, გამოცხადდა რა უმცროსი მეთაურის საბრძოლო უბანზე, დაიწო ამ მეთაურის ამოცანების გადაწყვეტა, ხოლო საერთო მმართველობა კი დაივიწყა. შეუძლებელია ყველაფერი მოიცვა. მე უნდა დავუმატო, რომ ამ სხდომებზე ხშირად მოდოდნენ პირები, რომლებიც საბჭოს შემადგენლობას არ ეკუთვნოდნენ. ვ. ჯუღელს ხშირად მოჰყავდა ამ სხდომებზე გვარდიის შტაბის წევრები. ვხედავდი რა მათ გამოჩენას, მე ყოველთვის ვეუბნებოდი ვ. ჯუღელს: „როგორც ჩანს, დღეს გვარდიისთვის რაღაც მნიშვნელოვანი საკითხი უნდა დასვათ განსახილველად“. არ ვფიქრობ, რომ ჩვენი მთავრობის წევრები ვერ ხედავდნენ ამ დაწესებულების უარყოფით გავლენას. მათ თვალყური უნდა ედევნებიათ ყოველდღიური მოვლენისთვის სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს სხდომებზე, სადაც საბჭოს წევრები მუდმივად ორ ბანაკად იყოფოდნენ: ერთ ბანაკში იყო მთავარსარდალი, ხოლო მეორეში კი ყველა დანარჩენები. თანდათანობით ფსიქოლოგიურად იქმნებოდა მთავარსარდლის მოქმედებებისა და განკარგულებების რაღაცნაირი მუდმივი კრიტიკის, რაღაცნაირი ჩასაფრების ატმოსფერო. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მიიღებოდა ორი ბანაკი, ვინაიდან არასამხედროებს, როგორც ადამიანებს, რომელთაც სამხედრო საქმე არ ესმოდათ, არ შეეძლოთ სცოდნოდათ და გაეგოთ არა თავიანთი სპეციალობის საქმეები და ბუნებრივად განხილვისას ოპოზიციაში დგებოდნენ. თანდათანობით ეს ქმნიდა თავიდან ხორკლიანობებს (ურთიერთობებში), ხოლო შემდეგ კი მტრულ დამოკიდებულებასაც. მე არაერთხელ მიგრძვნია საკუთარი თავი ამ სხდომებზე დევნილი მხეცის მდგომარეობაშიც კი და არასოდეს მიგრძვნია დანარჩენი წევრების მხრიდან კეთილმოსურნეობა, საერთოდ, კეთილი, თანაგრძნობისა და თანადგომის დამოკიდებულება. ყოველთვის ვღებულობდი შთაბეჭდილებას, რომ მთავრობის წევრები მხოლოდ ელოდებიან, რათა რაიმესთვის შემომერდეონ და შემომებან. შეტაკებები ძალზედ ხშირად ხდებოდა, ვინაიდან სიფიცხეში უკმარისობა არა გვაქვს.
ერთხელ ასეთი შეტაკება მნიშვნელოვან ისტორიაში გადაიზარდა. მე უკვე მივუთითე, რომ ეს კამათები თანდათანობით პირად ურთიერთობებს აფუჭებდა. სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ სახელმწიფო თანხებიდან მიიღო 300 000 000 მანეთი საომარი მოქმედებების წარმოებისთვის, და აი ჯუღელმა შემოიტანა წინადადება გვარდიისთვის 147 მილიონის გაცემის შესახებ მის საჭიროებებზე, ე. ი. ფორმის ტანსაცმელზე, ფეხსაცმელზე, სურსათზე და სხვა. რა თქმა უნდა, არანაირი სმეტა წარმოდგენილი არ ყოფილა, თუ კი სამხედრო უწყება შემოიტანდა ასეთ მოთხოვნას, რისი შემთხვევები კიდეც ყოფილა, მაშინ იწყებოდა თითოეული მუხლის, თითოეული რუბრიკის დაწვრილებით განხილვა. ვ. ჯუღელმა ეს მოთხოვნა ფურცლის მეოთხედ ნაგლეჯზე წარმოადგინა, მახსოვს მას კუთზეც მოხეული ჰქონდა. ამთავრებდა რა მოკლედ თავის მოხსენებას, თქვა, რომ თუ ფული მიცემული არ იქნება, მაშინ გვარდია ბრძოლის ველზე არ გამოვა. ეს იყო ნათქვამი და რეაგირება არავის მოუხდენია. კამათის გარეშე დავიწყეთ ხმის მიცემა. მე ხმა მომხრედ მივეცი. ფორმას ყურადრებას არ ვაქცევდი. მჯეროდა გვარდიის შტაბისა და დარწმუნებული ვიყავი, რომ ეს ფული საქმეზე, საჭიროებებზე წავა, და თან დროც ისეთი იყო, რომ არ ზედმეტი ეკონომია არ უნდა გაგვეწია და ფულებს არ უნდა დავკანკალებოდით. თავმჯდომარეობდა გრ. სპ. ლორთქიფანიძე. მე მქონდა რიგი საკითხები, რომლებიც კამათებით და კამათების გარეშე ასე თუ ისე გადაწყვეტილ იქნა. მქონდა კიდევ ერთი საკითხიც.
საქმე იმაშია, რომ მთავრობამ, ერთ-ერთ სხდომაზე, ჩემი დასწრების გარეშე, დაადგინა, შეტყობინების გზების სამინისტროს მიერ წარმოდგენილი შუამდგომლობის თანახმად, მთავარსარდლისთვის დასავლეთის მიმართულებით მგზავრობისას ორთქლმავლის მოთხოვნის უფლება ჩამოერთმია. აღმოსავლეთისკენ შეიძლებოდა. ეს გამოწვეული იყო, როგორც ისინი ამბობდნენ, საწვავის უკმარისობითა და სურვილით, რომ რკინიგზების ექსპლუატაციის ხანგრძლივობა გაეზარდათ. ამასთან, თუ მთავარსარდალს წამოეჭრებოდა აუცილებლობა დასავლეთის მიმართულებით გამგზავრებულიყო, მას მთავრობისგან უნდა გამოეთხოვა ნებართვა რომ მიეღო ორთქლმავალი, ან კიდევ მისი ვაგონი სამგზავრო მატარებლისთვის მიებათ. ნათელია, ეს რამდენი დროის კარგვას გამოიწვევდა, რომ არაფერი ვთქვათ უკვე იმაზე, რომ მთავრობას შეეძლო ვერ დაენახა მოტივები მთავარსარდლის ცალკე მატარებლით გამგზავრებისთვის და ყოველ შემთხვევაში შეეძლო კამათები გამოეწვია და ეს, ბუნებრივია, მთავარსარდალს ხელ-ფეხს უბორკავდა. გარდა ამისა, მთავარსარდალი თბილისში არყოფნის შემთხვევაში, ნიშნავს, მთავრობას ტელეგრაფით უნდა დაკავშირებოდა და საკითხის გადაწყვეტისთვის ელოდა; ხდებოდა დროის გარდაუვალი კარგვა, რომელიც შეიძლებოდა კატასტროფული გამომდგარიყო; დავუმატებ, რომ მთავარსარდლის გამგზავრება, უეჭველად მნიშვნელოვანი მოვლენა, წინასწარ ხდებოდა ცნობილი ყველასა და თითოეულისთვის, და ეს ნიშნავს, ჯაშუშების მეშვეობით მტრისთვისაც. რაც მთავარია, მთავარსარდალი აღმოჩნდებოდა გადაადგილების თავისუფლება ჩამორთმეული. აღმოსავლეთისკენ მატარებლები იშვიათად დადიოდნენ, და ამიტომ მთავარსარდალს დაუტოვეს ამ მიმართულებით ორთქლმავლის მოთხოვნის უფლება; დასავლეთით კი, მათი აზრით, საკმარისად დადიოდნენ მატარებლები და ცალკე ორთქლმავლის საჭიროება არ იყო. ყველასთვის ნათელია, რომ მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლება სრული ზომით უნდა იქნას უზრუნველყოფილი. მე ამ დადგენილების შესახებ შემთხვევით გავიგე; დამჭირდა გავმგზავრებულიყავი და ცალკე ორთქლმავლის განწესში უარი მივიღე. ამ ნიადაგზე რკინიგზის უწყების ერთ-ერთ მოხელესთან, ვიღაც ბოკერიასთან, გათამაშდა მთელი ისტორია; მაგრამ ამის თაობაზე რამდენადმე უფრო დაწვრილებით შემდეგ ვიტყვი. მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების შეზღუდვის გარდა ეს დადგენილება მიმართული გახლდათ ასევე არსებითადაც (было неправильно и по существу). საქმე იმაშია, რომ თბილისიდან აღმოსავლეთისკენ მიდის რამდენიმე გზატკეცილი და მთავრსარდალი ორთქლმავალს არ საჭიროებდა, მაშინ როდესაც თბილისიდან დასავლეთისკენ გზატკეცილი მხოლოდ მცხეთამდე მიდიოდა. მე მოვახსენე, რომ მთავრობის ეს დადგენილება უნდა შეიცვალოს, ვინაიდან ის მთავარსარდალს შეუძლებელ მდგომარეობაში აყენებს. მე დაწვრილებით ავუხსენი, თუ სახელდობრ რაშია საქმე. ახლა უცნაურად მეჩვენება, რომ ასეთი ჭეშმარიტებების მტკიცება მიხდებოდა. ვეხებოდი რა საწვავის ხარჯვას, ფანქრით ხელში ვამტკიცებდი, რომ თუ მე ყოველ კვირას მოვითხოვ ორთქლმავალს, მაშინ ასეთნაირად მთელი ხუთი წლის განმავლობაში უნდა ვიმგზავრო იმისთვის, რათა მოძრაობის საერთო ხანგრძლივობა ორი კვირით ან ერთი თვით შევამცირო, ზუსტად არ მახსოვს. უნდა ვიფიქროთ, რომ ჩვენ ხუთ წელიწადს ალბათ არ ვიომებდით. მე მეპასუხებოდნენ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, არა არსებითად, არამედ უბრალოდ ამბობდნენ, რომ შედგა მთავრობის დადგენილება და მისი შეცვლა არ შეიძლება, არამედ უნდა აღესრულებოდეს. გაიბა კამათი. აიღო რა სიტყვა ვ. ჯუღელმა თქვა შემდეგი: „იმ დრომდე, სანამ გენერალ კვინიტაძეს არ მოვუსმინე, ვფიქრობდი, რომ მთავარსარდლისთვის ისე მნიშვნელოვანი არ არის გადაადგილების თავისუფლებით სარგებლობა, მაგრამ ახლა მისი მოხსენების შემდეგ მივიჩნევ, რომ მთავარსარდალი ნამდვილად სრული ზომით უნდა სარგებლობდეს ამ შესაძლებლობით. მაგრამ, – დაასრულა მან, – რადგანაც გენ. კვინიტაძე ამას ულტიმატიური ტონით მოითხოვს, მე ხმას წინააღმდეგ ვაძლევ“. ასე ამბობდა ადამიანი, სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს წევრი, ადამიანი, რომელსაც ჰქონდა მთავრობის სხდომებზე დასწრების უფლება. ამრიგად, არა არსი, არამედ ტონი, მომხსენებლის პიროვნება ახალისებდა მას საკითხის მომხრედ მიეცა ხმა თუ წინააღმდეგ.
კამათი გრძელდებოდა. მე არ მახსოვს ყველაფერი, რაც ამა თუ იმ პირის მიერ იყო ნათქვამი. ზოგადად, მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების მომხრე ვიყავი მხოლოდ მე. გენერალი ალექსანდრე გედევანიშვილი, რა თქმა უნდა, მხარს არ მიჭერდა. გენ. ოდიშელიძემ დაიწყო იმით, რომ მთავარსარდალს უნდა ჰქონდეს გადაადგილების თავისუფლება, მაგრამ შემდეგ მისი შემდგომი სიტყვიდან, როგორც ეს მას ყოველთვის მოსდის, შეუძლებელი იყო იმის გარკვევა, თუ რას უჭერს იგი მხარს. კამათმა ვნებათა ჭიდილის სახე მიიღო. მე მოვითხოვდი მთავრობის მიერ ამ საკითხის გადახედვასა და მის შეცვლას. გეგეჭკორი წინააღმდეგი გახლდათ. ვნებათა ღელვის გამო ესა თუ ის პირი რეპლიკებს ისროდა, რამაც კამათის მონაწილენი კიდევ უფრო მეტად გააფიცხა. იყო, მაგალითად, გენ. ოდიშელიძის ასეთი რეპლიკა: „ჩვენ ვიცით, რომ შენ და ვ. ჯუღელი ორივენი მამაცები ხართ, დუელში ებრძოლეთ ერთმანეთს“. ამ კამათში, ბოლოს, გეგეჭკორმაც მისაყვედურა, რომ მე ზედმეტად ულტიმატიური ტონით წარვადგენ ხოლმე ჩემს მოთხოვნებს. ასეთმა უსამართლობამ საბოლოოდ ამაფეთქა. შევნიშნე, რომ მე არავითარ ულტიმატუმებს არ წარვადგენ, ჩემს სიტყვებში არანაირი მუქარები არ არის, არამედ მხოლოდ ვამტკიცებ, რომ მთავრობის დადგენილება, რომელიც მთავარსარდლის მიმართებაში ამ საკითხს შეეხება, არასწორია და საჭიროა მისი გასწორება. მაგრამ რომ დღეს ამავე სხდომაზე ნამდვილად ჰქონდა ადგილი ულტიმატუმის წამოყენებას, მაგრამ არა ჩემი მხრიდან, არამედ ვ. ჯუღელის მხრიდან, რომელიც მოითხოვდა ფულის გაცემას და გამოაცხადა, რომ უარის შემთხვევაში გვარდია ბრძოლის ველზე არ გამოვა. რომ ამ ულტიმატუმის წამოყენებისას არავის ხმაც არ ამოუღია ამის შესახებ, და რომ რატომღაც მე თავს მახვევენ ულტიმატუმის წამოყენებას, რაც სრულებით არ გამიკეთებია. დავასრულე წინადადებით, რომ მოგვეხდინა რეაგირება ვ. ჯუღელის ულტიმატუმზე და დავუმატე, რომ ამის გაკეთებას ვერავინ გაბედავს. გეგეჭკორმა, როგორც ჩანს, იგრძნო ჩემი სამართლიანი საყვედური, წყობილებიდან გამოვიდა და ყვირილი დაიწყო, ამბობდა რა, რომ ის, როგორც მთავრობის თავმჯდომარის შემცვლელი, აცხადებს, მოითხოვს თავისი განცხადების ოქმში შეტანას და ჩემს ქცევას დაუშვებლად მიიჩნევს. იგი ამას იძახდა და თან კაბინეტში მიმოდიოდა. მე ავდექი, მივუახლოვდი მას და მშვიდად ვუთხარი: „თქვენ რატომ ყვირიხართ“. იგი მაშინვე დამშვიდდა და უკვე ძლიერ დაცემული ხმით ძლივს გასაგონად მიპასუხა: „მე არ ვყვირივარ“. „აი ასე ილაპარაკეთ კიდეც“, – შევუნიშნე მას. შემდეგ, როცა დამშვიდდა, მან მკითხა, მივიღე თუ არა ჩემს უკანასკნელ მგზავრობაში ორთქლმავალი დაუბრკოლებლად. მე ვუპასუხე, რომ მივიღე. „აი ხედავთ“, – მითხრა მან, – „არანაირი კამათი და დროის კარგვა არ ყოფილა, ვინაიდან ჩემს მიერ წინასწარ იქნა მიცემული განკარგულება, რომ თქვენთვის თქვენი მოთხოვნის მიხედვით ორთქლმავალი ყოველთვის მოეცათ, ჩემთვის კი მხოლოდ აღსრულების შემდეგ მოეხსენებიათ“. ეს, რა თქმა უნდა, საკითხის გადაწყვეტა არ ყოფილა, ვინაიდან თვითონ თავმჯდომარეს, ან ვინც შემდეგ იმას შეცვლიდა, შეეძლო ეს ბრძანება არ დაემტკიცებია გულმავიწყობის გამო, ან კიდევ, შესაძლოა, იმიტომ, რომ ამას საჭიროდ არ მიიჩნევდა და ევ. პ. გეგეჭკორის ბრძანებაც საკუთრივ არსებული დადგენილების კერძო გვერდის ავლა გახლდათ და შეეძლო შეტყობინების გზათა სამინისტროსთვის ქცეულიყო საბაბად, რომ საკუთრივ, ჩემთვის ორთქლმავლის დაუბრკოლებლად მოცემაზე არსებითად უკანონო დამატებითი ბრძანება არ შეესრულებიათ. და, ბოლოს, თუკი საჭიროდ მიიჩნიეს მთავრობის დადგენილებისთვის ფაქტიურად გვერდი აევლოთ და ამით დასტურდებოდა მთავარსარდლისთვის გადაადგილების თავისუფლების მიცემის აუცილებლობა, მაშინ რატომღა არ შეიძლებოდა ამ ყველას შემავიწროვებელი დადგენილების შეცვლა? არის ბევრი რატომ. პასუხი ყოველთვის იქნება: საიდუმლოა, საიდუმლოა და საიდუმლოა ან კიდევ ნათელია, ნათელია, ყველაფერი ნათელია.
მომხდარმა, უწოდეთ, კამათმა, შეტაკებამ, ყველას მძიმე შთაბეჭდილება დაუტოვა. მე სულში ძალზედ მწარედ აღვიქვამდი ასეთი არამეგობრულობის კონსტატირებას, თუ არა მტრობისა, ასეთი გრძნობისა ჩემი პიროვნების მიმართ. ვ. ჯუღელი უეჭველად აცნობიერებდა ამას, ვინაიდან, როცა მოისმინა ევ. პ. გეგეჭკორის მიერ სულ ახლახანს ნათქვამი სიტყვები, ისეთი ტონით, რომელშიც დიდი უკიდურესი სინანული იგრძნობოდა, მიმართა გეგეჭკორს და უთხრა: „და რატომ ეს ადრე არ თქვი; არ მოხდებოდა ის, რაც მოხდა“. დამახასიათებელია. ევგენი პეტრეს ძის სინდისზე ვტოვებ იმას, რომ თავიდანვე არ თქვა ის, რაც შემდეგ თქვა. მართალია, ეს საკითხს საბოლოოდ ვერ წყვეტდა, მაგრამ შეჯახება, ეს ყველასთვის მძიმე მოვლენა, არ მოხდებოდა. სხდომა დამთავრდა. მე ვგრძნობდი, რომ არ შემიძლია დავრჩე იმ გარემოში, რომლის მტრობაც ჩემდამი ასე მკვეთრად გამოვლინდა.
მეორე დღეს ვ. ჯუღელმა საბჭოს სხდომაზე შემოიტანა წინადადება ოქმიდან ყველაფერ იმის ამორიცხვის შესახებ, რასაც ითხოვდნენ წინა დღეს რომ ოქმში შეეტანათ. ყველა დაეთანხმა, და გადაწყვეტილ იქნა ოქმიდან ყველაფერი ამოერიცხათ. მე პატაკი მივეცი გადადგომაზე. ისევ დაიწყო ლაპარაკები, რომ ვქმნი არასაჭირო კრიზისს, რომ დრო ჯერ კიდევ კრიტიკულია (ეს იყო აგვისტოს დასაწყისში), რომ არსებითად ჩემი მოთხოვნა ორთქლმავალთან მიმართებაში (თითქოს და ეს შეიძლებოდა ყოფილიყო ჩემი გადადგომის მიზეზი) აღსრულებულია და სხვა. ყველაფერ ამას მეუბნებოდა სიმპათიური გრ. სპირ. ლორთქიფანიძე, სამხედრო მინისტრი. ბოლოს, მან დამიწყო ლაპარაკი, რომ ევგენი პეტრეს ძე უკიდურესად ნანობს, რომ თავს ნება მისცა ხმა აემაღლებია, რომ მან რწმუნება მომცა მე თქვენთვის ეს გადმომეცა და ა. შ. ეს საუბრები დიდხანს წარმოებდა, მგონი, ორ დღეს. ამასობაში მეც რყევა დამეწყო ჩემს გადაწყვეტილებაში რომ გადავმდგარიყავი. ჩვენთან ყველა ფრონტზე უკვე სრული სიმშვიდე იყო; ჩვენ უკვე გავუშვით შვებულებაში სათადარიგოთა ნაწილი და შეიძლებოდა მოლოდინი გვქონოდა, რომ დღეს თუ არა, ხვალ შევუდგებით დემობილიზაციას და მაშინ, კანონის თანახმად, მთავარსარდლის თანამდებობა გაუქმებულ უნდა იქნას. ჩემთვის ნათელი იყო, რომ მთავრობის წევრებს არ უნდოდათ ისეთი სკანდალი, რომ მთავარსარდალი თვითონ წავიდა, არამედ სურდათ დრო გაეწელათ და შემდეგ თანამდებობიდან გავენთავისუფლებიეთ. ამრიგად საკითხი ჩემი გაგადგომის თაობაზე წარმოადგენს მხოლოდ თავმოყვარეობის საკითხს, ე. ი. მე თვითონ წავედი თუ გამისტუმრეს. არსებითად კი, სულ ერთია მე ჩემი არსებობა უნდა დამემთავრებია; ეს გარდაუვალი გახლდათ. მე გადავწყვიტე ხელი ჩამექნია, რადგანაც სულ ერთი იყო მალე თადარიგში უნდა წავსულიყავი.
მე დავთანხმდი დავრჩენილიყავი. ისევ სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს დავუბრუნდები. ადრე უკვე აღვნიშნე, რომ ის ხშირად იყო დაკავებული არათავისი საქმით და ისეთ საკითხებსა და ისეთ დეტალებს განიხილავდა, რომლებითაც არ უნდა ყოფილიყო დაკავებული. როგორი საქმეებით იყო დაკავებული, ახლა ძნელია გავიხსენო ყველა წვრილმანი, მოკლედ იქნება, თუ ვიტყვი, თუ როგორი საქმებით არ გახლდათ იგი დაკავებული. იგი ყველაფერში შედიოდა (ერეოდა), უნდოდა ყველაფერი სცოდნოდა, როგორც მაგალითად, ვინ იქნება ასეთ მიმართულებაზე უფროსი, როგორია იგი, და რატომ არა ასეთი და სხვა; რომელი ნაწილი იგზავნება იქ და რატომ იქ, და სხვა. ეს საბჭო აღმოჩნდა ფარული სახით ორგანო, რომელიც თვალყურს ადევნებდა მთავარსარდლის საქმიანობას. საინტერესია გადავხედოთ სხდემოების ოქმებს და მაშინ ნათელი შეიქნება დაწვრილებით ამბებში თავდაცვის საბჭოს საქმიანობის სურათი. რა თქმა უნდა, იმის გამო, რომ თავდაცვის საბჭო დაკავებული გახლდათ არა იმ საკითხებით, რომლებითაც უნდა ყოფილიყო ის დაკავებული, მე ასეთ კრიტიკულ დროში არ მინდოდა საკითხის გამწვავება და მთელი ძალებით ვისწრაფოდი მხოლოდ მთავარსარდლის საქმიანობაზე მისი უარყოფითი გავლენის შემცირებისკენ. მე არაერთხელ მივუთითებდი იმ მუხლზე, რომელიც კრძალავდა მთავარსარდლის ოპერატიულ საქმიანობაში ჩარევას, რითაც ვაჩერებდი მათ „სამხედრო“ გზნებას. თუ ზოგჯერ როგორ მდგომარეობაში გახლდათ ხოლმე მთავარსარდალი, ამის დახასიათებისთვის აღვნიშნავ ერთ კიდევ ფაქტს.
როცა ჩვენ ვემზადებოდით ბათუმში შესასვლელად, წინა დღეს უეცრად ვ. ჯუღელმა ბათუმიდან განაცხადა, რომ იგი თვლის, რომ შესასვლელი ჯარების რიცხვში ცოტაა გვარდია და რომ საჭიროა სახლებში გაშვებული გვარდიის მობილიზაცია. მე ახლაც კი მეცინება, როგორც შეიძლებოდა ყოფილიყო მსგავსი საკითხებით დაკავებული ადამიანი, რომელიც ბედის ნებით ისეთი სერიოზული საქმისათვის იყო მოწოდებული, როგორიცაა ხალხის ხელმძღვანელობა. ეს გახლდათ არასერიოზული და სრულებით ზედმეტ ხარჯებსაც იწვევდა: საჭირო იქნებოდა გვარდიის ბატალიონების მობილიზაცია, რკინიგზით მათი ბათუმში ჩაყვანა, მათი კვება, შემდეგ ისევ უკან წამოყვანა და გაშვება, ვინაიდან აღლუმის შემდეგ, ეჭვი არ არის, ისევ შემოვიდოდა თხოვნები მათი გაშვების თაობაზე. ეს სრულებით არამწარმოებლური ხარჯები გახლდათ. მე უარვყავი. ამაზე საპასუხოდ ვ. ჯუღელმა თავდაცვის საბჭოში გაგზავნა ტელეგრამა, რომელშიც მიუთითებდა, რომ მე რაღაც მიზნებით არ მინდოდა, რომ ბათუმში შემსვლელი ჯარების რიცხვში ყოფილიყო ბევრი გვარდია. ლორთქიფანიძემ მიჩვენა ეს ტელეგრამა, თან იცინოდა და ამბობდა, რომ არ მიმექცია ყურადღება ამ ბავშვური გამოხტომისთვის. ეს, საკუთრივ, გახლდათ ჩემზე საჩივარი. ეს ტელეგრამა, რა თქმა უნდა, უჩემოდ მოხსენდა თავდაცვის საბჭოს, მაგრამ ყურადღების გარეშე იქნა დატოვებული. მთავარსარდლის დადანაშაულება, საკმაოდ მძიმე, რაღაც ჩანაფიქრში გვარდიის წინააღმდეგ, სახეზე გახლდათ, მაგრამ საქმე შეეხებოდა მთავარსარდალს და ყველანი გაჩუმდნენ. შეიძლება თქვან, თუ რატომ არ მოვახდინე მე რეაგირება. მე რეაგირება მხოლოდ ერთი ხერხით შემეძლო, სახელდობრ კი თანამდებობიდან წასვლით. ხოლო ამის ვ. ჯუღელის ისტერიულ ღაღადზე დამოკიდებულებაში დაყენება კი არ შეიძლებოდა. ბრალდებაც უნიადაგო იყო და კაპრიზს აყოლილი ქალის სულისკვეთებას უფრო შეესაბამებოდა, ვიდრე სერიოზული ადამიანისა. დაე მაპატიოს ვ. ჯუღელმა ეს სიტყვები. როგორც ადამიანი, როგორც პიროვნება, იგი ჩემთვის მუდამ სიმპათიური გახლდათ და ის ამაში დარწმუნებული უნდა იყოს, ვინაიდან მე არაერთხელ გამომიხატავს მისთვის ჩემი სიმპათიები, ყველა სხდომაზე ჩვენი მრავალრიცხოვანი შეტაკებების მიუხედავად. როგორც მოღვაწე, იგი იტანჯება (страдает) იმით, რომ სრულებით არ იყო მომზადებული და არ შეესაბამებოდა იმ უზარმაზარ როლს, რომელიც მას ხვდა წილად ჩვენი ხალხის ისტორიაში.
რამდენიმე დღის შემდეგ იმ სხდიომიდან, რომელზედაც ხდებოდა იმ საკითხის დებატირება, რომელმაც ევ. პეტრ. გეგეჭკორთან ჩემი შეჯახება გამოიწვია, ჯოტო შერვაშიძე აწყობდა ვახშამს ბაღ „ედემში“ ევ. პეტრ. გეგეჭკორისთვის, რომელიც ევროპაში ჩვენი სახელმწიფოს „დე იურედ“ ცნობის მისაღწევად მიემგზავრებოდა. მეც ასევე დაძახებული გახლდით. მოწვეული იყო 40 ადამიანი. მე ევგენი პეტრეს ძის გვერდით დამსვეს. ეს ჩვენი პირველი შეხვედრა იყო შეჯახების შემდეგ. დაე მაპატიოს ევგენი პეტრეს ძემ, მაგრამ მე მის ადგილზე ასე არ შევხვდებოდი გენ. კვინიტაძეს, რომელსაც ნათლად უნდა ჰქონოდა საკუთარ თავში მომხდარი სცენის უსიამოვნო გრძნობის დანალექი. იგი უბრალოდ მომესალმა, და ჩვენ ვახშამზე გვერდიგვერდ ვიჯექით, თუმცა კი ერთმანეთთან თითქმის არ გვისაუბრია. ჩვენ ამ დრომდე, როგორც მეჩვენებოდა, ძალზედ კარგ ურთიერთობებში ვიყავით, და მე გულში ძალზედ ვნანობდი მომხდარის გამო. მე მის ადგილზე მივიდოდი გენ. კვინიტაძესთან და გულწრფელად მოვუხდიდი ბოდიშს ჩემი სიფიცხისა და ჩემი ყვირილისთვის. ეს არ ამცირებს ადამიანს, პირიქით, ეს ამაღლებს ადამიანს. მაგრამ მას ეს არ გაუკეთებია. ამის შემდეგ ჩვენ ერთმანეთს მხოლოდ ბოლშევიკებთან ომის დროს შევხვდით მიხაილოვოში 1921 წელს და ამ დრომდეც მეტად ცივად ვხვდებით. მე არ შემიძლია (не умею) კარგ ურთიერთობებში ვიყო იმათთან, ვინც ჩემთვის არასიმპათიურია და ევგენი პეტრეს ძეს, არ შეუძლია არ იცოდეს ჩემი სიმპათიების შესახებ, დაწყებული 1917 წლიდან. რატომ გადაწყვიტა მან ასე მკვეთრად შეეცვალა ჩემდამი თავისი დამოკიდებულება?
თ ა ვ ი XIX
კიდევ ერთი გადადგომა
ორი კვირის შემდეგ მე გავემგზავრე ახალციხეში და იქიდან – აბასთუმანში მთავრობის თავმჯდომარესთან. ჩემი მგზავრობა გამოწვეული იყო მთავრობის თავმჯდომარის ტელეგრამით, რომელშიც იგი წერდა, რომ ახალციხეში ნაწილები ტანსაცმლისა და ფეხსაცმლის გარეშ არიან. ახალციხეში, ნამდვილად, თადარიგის ჯარისკაცები მე საშინელ მდგომარეობაში ვიხილე, მათ ჯერ კიდევ არ მიეღოთ სახაზინო ფორმის ტანსაცმელი. ეს ისევ იმავე სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტის ბრალი გახლდათ. მთავრობის თავმჯდომარესთან მე ორი საათი დავყავი. სხვადასხვა თემებზე ვსაუბრობდით. მე სრულებით არ ვიცოდი, რომ ამ დროს სახელმწიფო თავდაცვის საბჭომ, მთავარსარდლის არყოფნისას, დაადგინა არმიის დემობილიზაცია და მთავარსარდლის თანამდებობის გაუქმება. ეს მე თბილისში ჩამოსვლის შემდეგ გავიგე, როცა გაზეთში წავიკითხე.
არ ვიცი, იცოდა თუ არა ამის შესახებ მთავრობის თავმჯდომარემ, ვფიქრობ, რომ იცოდა. როცა სამხედრო საქმეებზე ვლაპარაკობდი, მთავრობის თავმჯდომარეს ვუთხარი, რომ ჩვენ ყოველთვის მზად უნდა ვიყოთ ომისთვის. რომ თუ ჩვენ ზაფხულის განმავლობაში ყველაფერს სასურველად დავასრულებთ, ეს არ ნიშნავს, რომ ჩვენ მომავალში გარანტირებული ვიქნებით უბედურებებისგან, რომ ჩვენ ომისთვის ჩვენი მზადყოფნა უკიდურეს ზღვრამდე უნდა განვავითაროთ, რათა არ ჩავვარდეთ ისეთ მდგომარეობაში, როგორიც ახლახანს გამოვცადეთ. ვეხებოდი რა სამხედრო მმართველობას, აღვნიშნე, რომ ჩვენს „კრებულში“ დიდი ნაკლოვანებაა ამ მიმართებით, რომ ჯერ კიდევ მშვიდობიანობის დროს არ არის ის პირი, რომელიც ომის გამოცხადებასთან ერთად აიღებს საკუთარ თავზე შეიარაღებული ძალების ხელმძღვანელობას; რომ აუცილებელია ასეთი პირი გვყავდეს ჯერ კიდევ მშვიდობიანობის დროს, რათა ამ ადამიანს შეეძლოს მოამზადოს ჯარები და თვითონაც მოემზადოს ომისთვის. ამასობაში ჩვენთან მხოლოდ საომარი მოქმედებების გამოცხადების შემდეგ ჩნდება ეს პირი და, როგორც გამოცდილებამ გვიჩვენა, ასეთად ის ადამიანი გვეცხადება, რომელიც განზე იმყოფება ქვეყნის თავდაცვის საკითხებისგან. რომ საჭიროა აღიარებულ იქნას, რომ ჩვენ ბედნიერების წყალობით გამოვაღწიეთ ძნელი ვითარებიდან და რომ შემდგომში ასე ყოველთვის არ შეიძლება იყოს. ამაზე მთავრობის თავმჯდომარემ დამისვა კითხვა: „და შეიძლება, რომ ეს პირი ერთდროულად განაგებდეს სამხედრო სკოლასა და არმიას“. მე ეს გავიგე, შეიძლება, მართალი არ ვიყავი, რომ ეს შემეხება მე, რადგანაც მთავარსარდლის თანამდებობაზე დანიშვნის წინ სამხედრო სკოლის უფროსი გახლდით.
აქ ერთი რამ უნდა ვთქვა. გენ. ოდიშელიძე ჯერ კიდევ ამ 1920 წლის იანვარში დანიშნულ იქნა სამხედრო მინისტრის მეორე თანაშემწედ. იგი იყო თანაშემწე სამწყობრო ნაწილში და მთელი არმია ექვემდებარებოდა მას ამ მიმართებით. ჩვენი „კრებულის“ მიხედვით ასეთი თანამდებობა არ არსებობდა და ეს გახლდათ ძირითად სამხედრო კანონდებულებათა დარღვევა; მაგრამ ამის შესახებ არ ზრუნავდნენ. გენ. ოდიშელიძე იმავე წლის მარტში იყო საზღვარგარეთ და აგვისტოს დასაწყისში თბილისში დაბრუნდა. მისი მდგომარეობა უცნაური გახლდათ. იგი იყო სამხედრო მინისტრის თანაშემწე, მას უნდა დაქვემდებარებოდნენ ჯარები, და ამასობაში კი ჯარებს მე ვსარდლობდი. ნათელია, ერთ-ერთი ჩვენგანი უნდა მოეშორებინათ. მე სულაც არ ვეჭვობდი, რომ არჩევანი ჩემს სასარგებლოდ არ იქნებოდა გაკეთებული. არასოდეს ვყოფილვარ ცხოვრებაში კარიერიზმის გრძნობით შეპყრობილი. ომში კავკასიის ფრონტზე, რომელშიც მონაწილეობას სულ დასაწყისიდანვე ვღებულობდი, ჩემი პირველი ორდენი მხოლოდ 1916 წლის ზაფხულში მივიღე, ე. ი. ომის დაწყებიდან ორი წლის შემდეგ. ჩვენთან დივიზიაში ოფიცრები, რომლებიც ომში სულ დასაწყისიდან მონაწილეობდნენ, ამ დროს უკვე მე-5 მორიგ ჯილდოს ღებულობდნენ, მე კი მხოლოდ პირველი მივიღე. ჩემს გავლენას, როგორც გენერალური შტაბის ოფიცერი, მე იმაში ვიყენებდი, რათა ჩვენი დივიზიის ოფიცრები და ჯარისკაცები ღირსეულად ყოფილიყვნენ დაჯილდოვებულნი თავიანთი საბრძოლო გმირობებისთვის, საკუთარ თავზე კი არ ვზრუნავდი; ჯილდოებსა და გამორჩევებს მეტად გულგრილად ვეკიდებოდი და მეზობელი ასეულის მეთაურის მიერ ხელის ჩამორთმევა რუსეთ-იაპონიის ომის დროს, რომელიც აღმოჩენილი დახმარებისთვის მიხდიდა მადლობას, ჩემთვის ორდენებსა და გამორჩევებზე შეუდარებლად უფრო მაღლა იდგა. ამიტომ მე სულაც არ მაინტერესებდა საკითხი, თუ ჩვენ ორიდან რომელი იქნებოდა მოცილებული, ოდიშელიძე თუ მე. გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი გახლდათ სამხედრო მინისტრის თანაშემწე სამეურნეო ნაწილში, ამასთან სამეურნეო კომიტეტი მას კი არ ექვემდებარებოდა, არამედ სამხედრო საბჭოს. ყველაფერი ეს იყო რთული, მძიმე (грузно), იწვევდა მასა კამათებსა და ურთიერთობების გაურკვევლობას. ჩემთვის რომ შემოეთავაზებინათ იმ როლში დარჩენა, რომელშიც შევდგებოდი, მე დავთანხმდებოდი მხოლოდ კაპიტალური რეფორმის პირობით უმაღლეს სამხედრო მმართველობაში და გვარდიული ბატალიონების თუ არა მოსპობით, მათი რიცხვის მინიმუმამდე შემცირებით მაინც და, ყოველ შემთხვევაში, მოვაცილებდი რა მათ საბრძოლო სამსახურს; შემდეგ მე პირობად დავაყენებდი სამხედროების სრულ დამოუკიდებლობას შეიარაღებული ძალების ორგანიზაციის საქმეში და შევუდგებოდი არსებული ორგანიზაციის რეფორმას.
მთავრობის თავმჯდომარის შეკითხვა სამხედრო სკოლის უფროსისა და მთავარსარდლის თანამდებობათა შეთავსების თაობაზე რაკი საკუთარ თავთან დავაკავშირე, ვუპასუხე, რომ არსებითად ასეთი რამ არ უნდა კეთდებოდეს, მაგრამ ჩვენი არმის მცირერიცხოვნებისა და მისი მოწყობის მხოლოდ დასაწყისის გათვალისწინებით, და სამხედრო სკოლის უფროსის ისეთი თანაშემწის ყოფნისას, როგორიც გენ. ჩხეიძეა, ეს სარგებელსაც კი მოიტანდა. გულახდილად რომ ვთქვა, მიღებული რომ ყოფილიყო ის პირობები, რომლებზედაც ზემოთ ვლაპარაკობდი, მე ვიტვირთებდი საკუთარ თავზე ამ ტვირთს და შემეძლო თავიც გამერთვა მისთვის, ვგულისხმობდი რა სამხედრო სკოლის იმ მშვენიერი სამეთაურო შემადგენლობის არსებობას, რომელიც ჩვენ გაგვაჩნდა და რომელიც მე გულმხურვალედ დამეხმარებოდა, რაშიც დარწმუნებული ვიყავი. როცა მთავრობის თავმჯდომარისგან მოვდიოდი, მან, ჩემი გამოცილებისას, უკვე კიბეზე მითხრა: „ესე იგი, გიორგი ივანეს ძევ, ჩვენ მოვილაპარაკეთ“. მე არ მიმიღია მისგან ამ ორი თანამდებობის შეთავსებაზე გარკვეული წინადადება, არ დამიყენებია ის პირობები, მხოლოდ რომელთა შესრულებისას ჩავუდგებოდი ჯარებს სათავეში, ამიტომ ქვემოდან მას ვუპასუხე: „პირიქით, ნოე ნიკოლოზის ძევ, მე წარმომიდგება, რომ ჩვენ სრულებითაც ვერ მოვილაპარაკეთ“. „არა, არა, მოვილაპარაკეთ“, – მომძახოდა ის ზემოდან და ჩვენ ერთმანეთს დავშორდით.
ამის შემდეგ ჩემი მასთან მომდევნო შეხვედრა იყო 1921 წლის 15 თებერვალს დაახლოებით შუაღამეს, როცა გაჩაღებული იყო ომი ბოლშევიკებთან. მე უნდა აღვნიშნო, რომ ამ საუბარსა და ჩემი თანამდებობის გაუქმებას შორის შუალედში სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში მოხდა ჩემი შეჯახება გეგეჭკორთან, რომელიც, საზღვარგარეთ წასვლის წინ იყო აბასთუმანში ჟორდანიასთან სწორედ უკანასკნელთან ჩემი აღწერილი საუბრის შემდეგ.
მე ბორჯომში დავბრუნდი და ერთი დღით შევყოვნდი: იქ იხსნებოდა სანიტარული სადგური და ინიციატორებმა და მომწყობებმა მთხოვეს ამ გახსნას დავსწრებოდი; სხვათა შორის ვალ. ჯუღელიც გახლდათ მიწვეული. მას შემდეგ, რაც დავიშალეთ, მე სადგურზე გავემართე ჩემს ვაგონში. ვ. ჯუღელმა მომმართა წინადადებით გავმგზავრებულიყავით ქვიშხეთში მისი ამხანაგის ქორწილში. მე სრულებით მეუხერხულებოდა ასეთი უდროო და უცნაური მიპატიჟების მიღება. უარვყავი ის, მისი დაჟინების მიუხედავად. მაშინ მან მთხოვა მებრძანა, რომ მათთვის ორთქლმავალი მიეცათ. გასაგებია, თუ რატომ მეპატიჟებოდა იგი ქორწილში. მე ვბრძანე მისთვის ორთქლმავალი მიეცათ. ადამიანი, რომელმაც მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლების წინააღმდეგ მისცა ხმა საწვავის ეკონომიის გამო, ამ საწვავს ქორწილში მგზავრობაზე ხარჯავდა. შემდეგ მე უცნაურად მომეჩვენა, თუ რატომ მთხოვს ვ. ჯუღელი მისთვის ორთქლმავლის შოვნას, როცა მან იცოდა, რომ უკვე აღარა ვარ მთავარსარდალი. იმავე ღამეს თბილისში გამოვემგზავრე, სადაც შევიტყე კიდეც ახალი ამბავი ჩემი თანამდებობის გაუქმების შესახებ. შემდეგ გაზეთში წავიკითხე, რომ ჩემი საქმიანობისთვის მთავრობამ მადლობა გამომიცხადა. იქვე ეცხადებოდა მადლობა სულაქველიძესა და გოგუაძეს. თუ მთავრობა აუცილებლად მიიჩნევდა მთავარსარდალთან ერთად ამ პირებისთვის მადლობის გამოცხადებასაც, არ ვიცი, რატომ არ ჩათვალა მან საჭიროდ მადლობა გამოეცხადებინა საერთოდ შეიარაღებული ძალებისთვისა და სხვა გენერლებისთვის, რომლებმაც სულაქველიძესა და გოგუაძეზე ნაკლებად არ იშრომეს. ჩემთვის ხელიც კი არავის ჩამოურთმევია; ჩემთვის არავის პირში მადლობა არ უთქვამს. არ ვკამათობ, შესაძლოა, მე არ ვიმსახურებდი, მაგრამ მაშინ არ იყო საჭირო გაზეთებში გამოცხადება; ჩემთვის ამის შესახებ დადგენილების ასლიც კი არ გამოუგზავნიათ. საერთოდ, არც ერთი ომისთვის მე მთავრობისგან მადლობა არ მიმიღია; მხოლოდ სომხეთ-საქართველოს ომში გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილმა, რომელიც შულავერის აღების შემდეგ ფრონტზე ჩამოვიდა, მაზნიაშვილი და მე გადაგვკოცნა, ხოლო შემდეგ კი თბილისში შემთხვევით შეხვედრისას მთავრობის თავმჯდომარემ მითხრა: „გილოცავთ“. მე კარგად ვერ გავიგე, თუ რას მილოცავდა. „ალბათ, ომის დასრულებას“, – გავიფიქრე. არც ახალციხე-არტაანის ლაშქრობის, არც ბოლშევიკებთან 1920 წლის ომის დამთავრების შემდეგ მე ეს „გილოცავთ“-იც კი არ მიმიღია.
მე სამადლობელი ბრძანება მივეცი ჯარებს და თადარიგში წავედი. ბრძანებაში განსაკუთრებით აღვნიშნე გვარდიის საქმიანობა, რომლის წილადაც მოვიდა მთავარი როლი ჩვენს ომში ბოლშევიკებთან. ჩემი ბევრი თანამოსამსახურე შემდეგ მეკითხებოდა, თუ რატომ ვმადლობდი გვარდიას უფრო მეტად, ვიდრე არმიას, და, როგორც ჩანს, ფიქრობდნენ, რომ მე ვეპირფერები გვარდიას, რაიმე გამოსარჩენს მოველი მისგან. მე ვუპასუხე, რომ ჩემს ცხოვრებაში ყოველთვის ვცდილობ ვიყო სამართლიანი და რომ გვარდიის წილად დიდი საბრძოლო სამუშაო მოვიდა და გვარდიის ჯარისკაცებმა შესაბამისი მადლობაც უნდა მიიღონ. გვარდიის ჯარისკაცები სულაც არ არიან დამნაშავენი იმაში, რომ მათი ორგანიზაცია არასწორადაა მოწყობილი. იმ პირობებში, რომლებშიც ისინი იქნენ ჩაყენებული, მათ გააკეთეს ყველაფერი, რაც შეეძლოთ, და სულაც არ არიან დამნაშავენი იმაში, რომ აღზრდისა და მტერთან ბრძოლის არანორმალურ პირობებში იყვნენ ჩაყენებულნი.
ჩემი გადადგომა, როგორც ყოველთვის, გაჭიანურდა. მთავრობის დადგენილების თანახმად, მე სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობას უნდა დაბრუნებოდი. რა თქმა უნდა, ჩემთან დაკავშირებით ბევრი დაეჭვებულია იმაში, რომ ეს მე ჩემი ღირსების რაღაცნაირ დამცირებად მიმაჩნდა და რომ მე იმდენად დიდი თანამდებობიდან, როგორიც მთავარსარდალია, უფრო დაბალ თანამდებობაზე წასვლა არ მინდოდა. ეს, რა თქმა უნდა, სწორი არ არის. და ამას აქვს თავისი მტკიცებულებებიც. როცა გაჩაღებულ იქნა ომი სომხებთან 1918 წელს, მე თადარიგში გახლდით, რომლის წინაც ყველაზე უფრო მაღალი სამხედრო პოსტები მეკავა. მე ვიყავი ამიერკავკასიის რესპუბლიკის, რომელიც საქართველოზე უფრო ვრცელია, სამხედრო მინისტრის თანაშემწე და მისი ჯარების მთავარსარდალი; შემდეგ იმავე თანამდებობებზე ვიყავი დამოუკიდებელ საქართველოშიც. ამ უმაღლესი თანამდებობების მიუხედავად, როგორც კი ომი დაიწყო, მე სამსახურს შევუდექი დივიზიის შტაბის უფროსად ჩემზე ჩინით უმცროსთან ძველი რეჟიმის მიხედვითაც და ახალი რეჟიმისაც. თუმც კი ამ თანამდებობასთან ერთად მთავაზობდნენ უფრო მნიშვნელოვან თანამდებობასაც გენერალ მაღალაშვილის მოხალისეთა კორპუსის შტაბის უფროსისა. და აქაც მე ვხელმძღვანელობდი არა თანამდებობით, არამედ რაღაც სხვით. შემდეგ, როცა გაჩაღებულ იქნა ახალციხის მოვლენები, მე ისევ წავედი შტაბის უფროსად იმავე გენერალ მაზნიაშვილთან. დაბოლოს, ახალციხის ფრონტის სარდლისა და ახალციხისა და ახალქალაქის გენერალ-გუბერნატორის თანამდებობიდან, იმ თანამდებობიდან, სადაც მე ფაქტიურად სახელმწიფოს თითქმის მთელი შეიარაღებული ძალები მექვემდებარებოდა, წავედი სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე, ანუ იმ საქმიანობაზე, რომელიც თავისი ფუნქციებით პოლკის მეთაურის საქმიანობის ტოლია და მხოლოდ ისეთი უფლებებით, რომლებიც დივიზიის მეთაურის უფლებებს უთანაბრდება, ე. ი. უფლებებით იმ დივიზიების უფროსებთან ვიქენი გათანაბრებული, რომლებიც ახალციხის ფრონტზე მე მექვემდებარებოდნენ.
სკოლის მეთაურობის დროის მანძილზე მე ვხედავდი, თუ როგორ მეხმარებოდნენ და ამ თანამდებობაზე დაბრუნება მას შემდეგ, რაც მქონდა შემთხვევა დავრწმუნებულიყავი საქართველოს უმაღლესი ხელისუფლების წარმომადგენელთაგან ჩემდამი არამეგობრულ დამოკიდებულებაში, უსარგებლო გახლდათ. ჩემთვის რომ შემოეთავაზებინათ ჩავმდგარიყავი სამხედრო უწყების სათავეში, მე მივიღებდი ამ თანამდებობას, მაგრამ ზემოთ ჩამოთვლილი ჩემი მოთხოვნების შესრულების პირობით. ზაფხულში ჯარების სარდლობის დროის განმავლობაში საბოლოოდ დავრწმუნდი, რომ ჩვენთან სამხედრო უწყებაში ყველაფერი როგორ კეთილსასურველად არ არის და რომ შემდეგ ომშივე ამას ჩვენში მოჰყვება კრახი. სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე კი მე არ შემეძლო ამ შეცდომების გამოსწორება და ჩემი მუშაობაც სამშობლოსთვის, რომლის თავზეც აღმართულიყო მუქარა, რომელიც 1921 წელს დაგვატყდა, ნულამდე დაიყვანებოდა. სკოლის მოწყობა, როცა სახელმწიფოს თავდაცვის საფუძვლები, მისი შეიარაღებული ძალები მხოლოდ ბანქოს ქაღალდებისგან შეკოწიწებილი პატარა სახლი გახლდათ, სასაცილო იყო და ჩემი მუშაობაც ბორბალში ციყვის მუშაობაზე იქნებოდა დაყვანილი. მე ძალზედ ვწუხვარ, რომ დამფუძნებელ კრებაში არ დასმულა შეკითხვა, თუ მთავარსარდალი რატომ წავიდა თადარიგში. მაშინ მე მომიწევდა მეპასუხა და, შესაძლოა, გამოირკვეოდა ჩვენი სამხედრო უწყების შეცდომები და შეიარაღებული ძალებიც 1921 წელს მტრის მოგერიებისთვის ჯეროვან სიმაღლეზე აღმოჩნდებოოდა.
არ შეიძლებოდა წინასწარ არ განგვეჭვრიტა ჩვენი ჩრდილოელი მეზობლის საქართველოზე შემოტევა. დენიკინის რუსეთმა გამოავლინა თავისი აგრესიული მისწრაფებები ამიერკავკასიაში, ბოლშევიკური რუსეთი 1920 წელს, თვით მაშინაც, როცა 1920 წლის 7 მაისს ჩვენთან სამშვიდობო ხელშეკრულებას აწერდა ხელს, ამასთან ერთდროულად შემოიჭრა ჩვენს ფარგლებში. საქართველოს დაუფლება გადაწყვეტილი იყო მოსკოვში. აი ნამდვილი მიზეზი ჩემი გადადგომისა, სურვილის არქონისა, რომ სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობაზე დავბრუნებულიყავი. შესაძლოა, მკითხველმა თქვას, რომ მე ეს ახლა მოვიფიქრე. არა, მკითხველო, მე ყოველთვის გულწრფელი ვარ.
1920 წლის შემოდგომაზე, ჩემი გადადგომიდან ერთი კვირის შემდეგ, სამხედრო სკოლის უფროსი კლასის იუნკრებმა სამახსოვროდ ძველისძველი ხანჯალი მაჩუქეს. საპასუხო სიტყვაში მე მათ ვუთხარი, რომ თადარიგში მივდივარ არა თავმოყვარეობის გამო, არა იმის გამო, რომ ჩემი მაღალი თანამდებობიდან ისევ დაბალ თანამდებობაზე მაბრუნებენ, არამედ რომ მიზეზები უფრო ღრმადაა, რომ მე ვხედავ მომავალი კრახის ნიშნებს და ეს მახალისებს რომ თადარიგში წავიდე. მე არ მითქვამს მათთვის, რა თქმა უნდა, ეს ნიშნები; რატომ დავამსხვრიო მათი იმედები. მე თადარიგში წავედი და ნაღვლიანად ველოდი კვანძის გახსნას. მან ჩემს მოლოდინს გადააჭარბა.
სამხედრო მინისტრი დღითი-დღე გადადებდა ბრძანებას ჩემი გადადგომის შესახებ, მეუბნებოდა რა, რომ დამეცადა, არ მეჩქარა. მე არ შემეძლო არ მეჩქარა. გენ. ოდიშელიძე არაერთხელ მუსულა შტაბში და თხოულობდა ბრძანების დაჩქარებას თანამდებობაზე მისი დანიშვნის შესახებ. როგორც ჩანდა, სამთავრობო სფეროებში წყდებოდა საკითხი, თუ ჩვენ ორიდან ვინ დაეტოვებინათ; და გრ. სპირ. ლორთქიფანიძე, როგორც ჩანდა, სულ მცირე მე ასე ვფიქრობ, ცდილობდა მე დავეტოვებინე იმ თანამდებობაზე, რომელიც გენ. ოდიშელიძეს ეკავა, ხოლო უკანასკნელისთვის კი რაიმე სხვა ადგილი მოეძებნა, რომელიც მას საწყენად არ დარჩებოდა. ეს ჩემი პირადი აზრებია, და მე შეიძლება ვცდებოდე.
ბოლოს, ლორთქიფანიძემ მე თავისთან მიმიწვია და შემომთავაზა ისევ სამხედრო სკოლის უფროსის თანამდებობა დამეკავებია; ამჯერად წინადადება მშრალად იყო გაკეთებული. მე უარვყავი. „მაშინ, შეიძლება, სამხედრო საბჭოს წევრის თანამდებობა მიიღოთ, გენ. ანდრონიკაშვილის ნაცვლად, რომელიც სკოლის უფროსად იქნება დანიშნული?“, – განაგრძობდა იგი იმავე ტონით. მე ვუპასუხე: „არა“. „რა ვქნათ, მოგვიხდება მივიღოთ თქვენი გადადგომა“, – დაასრულა მან და ბრძანებას ხელი მოაწერა. მე შთაბეჭდილება დამრჩა, რომ მან ეს ისე შეასრულა, როგორც ადამიანები ასრულებენ მათთვის უსიამოვნო, მაგრამ მათი ნების საწიანაღმდეგო მათთვის თავზე მოხვეულ დავალებებს.
თ ა ვ ი XX
მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა. – ხელისუფლება და ოფიცრობა. – გენერალური შტაბი. – გვარდიის შესახებ. – დამოკიდებულება ოფიცრობისადმი
მთავარსარდლის უფლებები და მისი მდგომარეობა
ახლა რამდენადმე შევჩერდები იმაზე, თუ რას წარმოადგენდა მთავარსარდლის თანამდებობა. „კრებულის“ მიხედვით მთავარსარდალი მთავრობის დეკრეტით ინიშნებოდა და მთავრობის თავმჯდომარეს ექვემდებარებოდა. აი ყველაფერი, რაც მასზე იყო ნათქვამი. დებულება მთავარსარდლის უფლებებისა და მოვალეობების შესახებ არ ყოფილა. საჭირო იყო მისი შედგენა. ის იქნა ჩემს მიერ შედგენილი რუსული დოკუმენტის „დებულება ჯარების საველე მართვის შესახებ ომის დროს“ თანახმად, და ჩვენი სახელმწიფოსთვის მისადაგებით. შემდეგ თავდაცვის საბჭო მას თავის სხდომებზე განიხილავდა; ეს რამდენიმე დღეს გრძელდებოდა. განსაკუთრებული შემოპასუხება და კამათები არ ყოფილა.
ამ დებულების მიხედვით სახელმწიფოს მთელი შეიარაღებული ძალები, ე. ი. არმიაცა და გვარდიაც მთავარსარდალს ექვებდებარებოდა. რაც შეეხება სამთავრობო და ადმინისტრაციულ ორგანოებს, ასეთები მას მხოლოდ იმ ადგილებში ექვემდებარებოდნენ, სადაც უშუალოდ საომარი მოქმედებები თამაშდებოდა, რომლებიც საომარ მოქმედებათა თეატრებად იყო გამოცხადებული; მისი განკარგულებები სრულდებოდა ისე, როგორც მთავრობის განკარგულებები. წინასწარ კი ზურგის რაიონი არ ინიშნებოდა. ასე, მაგალითად, 1920 წელს ბოლშევიკებთან ჩვენი ომის დროს თბილისი და მისი მიმდებარე რაიონი ამოღებულ იქნა მთავარსარდლის გამგებლობიდან და საომარ მოქმედებათა თეატრად მხოლოდ ფოილოსა* (* სომხეთ-საქართველოს საზღვარზე) და წითელი ხიდი – სადახლოს რაიონი იყო გამოცხადებული. ამრიგად, სახელმწიფო მმართველობის მთელი ორგანოები თვით საომარ მოქმედებათა თეატრზეც კი უწინდებურად თავიანთ შესაბამის სამინისტროებს ექვემდებარებოდნენ. ხელისუფლების გაორება გამოდიოდა. სამხედრო სასამართლო უკვე დიდი ხანია ამოღებული გახლდათ სამხედრო უწყების გამგებლობიდან და იუსტიციის მინისტრს ექვემდებარებოდა. მართალია, შეიძლებოდა საგანგებო სასამართლოების დაარსება, მაგრამ იყო ისეთი დანაშაულებებიც, რომლებისთვისაც ჩვეულებრივი სამხედრო სასამართლობით უნდა გაესამართლებიათ; ამ შემთხვევებში ამას იუსტიციის სამინისტრო განაგებდა. მთავრსარდალს სახელმწიფო კონტროლის ორგანოები არ გააჩნდა. ჩემმა ურთიერთობებმა სახელმწიფო კონტროლთან, დაწყებულმა ამ საქმის მოწესრიგების მიზნით, ვერანაირი შედეგები ვერ გამოიღო. სახელმწიფო მაკონტროლებელი კოტე ანდრონიკაშვილი არ დამეთანხმა, რომ თავისი სამმართველოს მაკონტროლებელი მოხელეები ჩემს დაქვემდებარებაში მოეცა; ჯარებზე კონტროლის უფლება თავისთან დაიტოვა, რაც იწვევდა შემთხვევით კონტროლირებას და გამორიცხავდა მუდმივი და ფაქტიური კონტროლის შესაძლებლობას, რაც ამდენად აუცილებელი გახლდათ არა მხოლოდ დანაშაულებათა გახსნის აზრით, არამედ იმ კმაყოფის ფაქტიური კონტროლისთვისაც, რომელსაც ჯარები სამხედრო-სამეურნეო კომიტეტისგან ღებულობდნენ. რეკვიზიციის უფლება მთავარსარდალს ასევე არ ჰქონდა; მას შეეძლო ამით მხოლოდ იმ რაიონში ესარგებლა, რომელიც სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოს მიერ საომარ მოქმედებათა თეატრად იყო გამოცხადებული. მაგალითად, წითელ ხიდთან საომარი მოქმედებების დროს, თბილისი საომარ მოქმედებათა თეატრად გამოცხადებული არ ყოფილა, რისი ძალითაც იმ ადგილობრივი მასალის რეკვიზირება, რომელიც აუცილებელი გახლდათ სამხედრო უწყებისთვის, არსად არ შეიძლებოდა და ამის შესახებ საგანგებო მოხსენებით უნდა შევსულიყავი სახელმწიფო თავდაცვის საბჭოში. თუ მხედველობაში მივიღებდით ჩვენი ტერიტორიის უმნიშვნელობასა და დედაქალაქთან საზღვრების სიახლოვეს, მთავარსარდალს დიდი უფლებები უნდა ჰქონოდა მიცემული. მაგრამ ჩვენი მთავარსარდალი სულაც ვერ ფლობდა იმ ძალმოსილებას, როგორიც მისთვის უნდა ყოფილიყო მიცემული. მთავრსარდლის ხელისუფლება შორს იყო იმ იდეალისგან, რომლისკენაც უნდა ვყოფილიყავით მისწრაფებულნი. თანამედროვე ომებში მთელი ხალხი მონაწილეობს; მთელი მისი ძალები და მთელი მისი საშუალებანი უნდა იყოს გაერთიანებული და ერთი მიზნისკენ, მტერზე გამარჯვებისკენ მიმართული. ხალხმა მთელი თავისი ძალები უნდა დაძაბოს. მთელი ეს ძალისხმევა ერთი პირის მიერ უნდა იქნას გაერთიანებული. ეს პირი არა მარტო თავისი ჯარების გულისცემის პულსს უნდა გრძნობდეს, არამედ მთელი ხალხისაც; მან უნდა იცოდეს მთელი ძალები და საშუალებანი, ხალხის დაძაბვის მთელი შესაძლებლობა და თავის პიროვნებაში, როგორც ფოკუსში, შეკრიბოს მთელი ძალები, საშუალებანი და საერთოდ ერის მთელი ბრძოლისუნარიანობა. არა მხოლოდ მატერიალური საშუალებები უნდა იყოს მის ხელში, არამედ მორალური საშუალებებიც; იგი უნდა ხელმძღვანელობდეს საზოგადოებრივ აზრსაც, და ნათელია, რომ პრესა მისდამი უნდა იქნას დაქვემდებარებული არა მარტო კონტროლის აზრით, არამედ მისი მართვისაც. მტერთან ბრძოლისთვის ხალხის მორალის შენარჩუნება და მხარდაჭერა მას უნდა ჰქონდეს ჩაბარებული. მხოლოდ ასეთი უფლებამოსილებების დროს შეუძლია ისეთ პატარა ქვეყანას, როგორიც ჩვენია, გამოავლინოს მთელი დაძაბულობა, ასე აუცილებელი ჩვენთვის, ყოველი მხრიდან მტრებით გარშემორტყმულებისთვის, რომელიც მათთვის აგრესიულ გულისთქმათა ქვეყანას წარმოადგენს. მაგრამ ეს ყველაფერი ოცნებაა და დემოკრატიული წყობილების მქონე თანამედროვე სახელმწიფოებში ამის ცხოვრებაში გატარება არ შეიძლება; ასეთი თანამედროვე სახელმწიფოები შორს დგანან რომის რესპუბლიკისგან მისი არჩევადი დიქტატორებით. თუმცა კი თანამედროვე დემოკრატიულ ქვეყნებში, ზოგჯერ თვით მშვიდობიანობის დროსაც, მთავრობები გამოითხოვენ ხოლმე პარლამენტისგან დიქტატორულ უფლებამოსილებებს. პრაქტიკულად ჩვენს მთავარსარდალს სულაც არ გააჩნდა ის ძალმოსილება, რომელიც მას თვით „დებულებითაც“ კი ეძლეოდა. მთავრობას არაფრად არ უღირდა გამოეტანა ესა თუ ის დადგენილება, რომელიც მთავარსარდლის ძალაუფლების ამა თუ იმ დარგის ანულირებას ახდენდა; საკმარისია აღვნიშნო შემთხვევა, რომელმაც მე გეგეჭკორთან შეჯახებამდე მიმიყვანა, როცა შეზღუდულ იქნა მთავარსარდლის გადაადგილების თავისუფლება. თვით ტელეფონიც კი, განკარგულებათა გადაცემის ამდენად ძალმოსილი საშუალება, შტაბის ხელში არ იმყოფებოდა და ქალაქის რაიონში მთელი განკარგულებების გაცემა ქალაქის ტელეფონით წარმოებდა. მუდამ ჭირდა დარეკვა, მუდამ შეეშლებოდათ ნომერი, მუდამ დაკავებული იყო; და ბოლოს, სამხედრო ხასიათის მთელი საუბრები ხალხისთვის ცნობილი ხდებოდა. ჩემს კაბინეტში მყოფ სატელეფონო ქსელის უფროსს პირადად მოუხდა გაეთავისუფლებია სამსახურიდან ერთი ქალიშვილი იმისთვის, რომ იგი გამოძახებებს ქრონიკულად არ პასუხობდა.
საკმარისია კიდევ ერთ დამახასიათებელ შემთხვევაზე მივუთითო, რომელიც ამტკიცებს მთავარსარდლის ძალაუფლების ფიქტიურობას. როცა მე თანამდებობას შევუდექი, მაშინ გვარდიაცა და არმიაც მე მექვემდებარებოდნენ, და არ შეიძლება სახეზე ღიმილი არ გამჩენოდა, როცა ვ. ჯუღელმა მომმართა თხოვნით, რომ თუ მე რამეს მივწერ გვარდიის შტაბში, არ გამოვიყენო გამოთქმა „გიბრძანებთ“, არამედ მივწერო „გთხოვთ“. ეს ჩემთვის ისეთი წვრილმანი ფორმალობა გახლდათ, რომ, რა თქმა უნდა, თავს უფლებას არ მივცემდი ამის გამო მასთან და მის შტაბთან ქედმაღლობა დამეწყო. ვუპასუხე, რომ მზად ვარ სამჯერ დავწერო „გთხოვთ“, ოღონდ კი მათ შეესრულებიათ ის, რასაც „ვთხოვდი“.
1921 წელს ქალაქის თვითმმართველობის ერთ-ერთი მოხელე ისე არათავაზიანად მელაპარაკებოდა ტელეფონით, რომ მე მასთან საუბარი შევწყვიტე და იმ დროს ჩემს კაბინეტში მყოფი მთავრობის თავმჯდომარე ჩაერია საუბარში და ყურმილი აიღო. ერთი წუთის შემდეგ ქალაქის თავმა, ჩხიკვიშვილმა, თავისი მოხელის გამო ბოდიში მომიხადა. საჩვენებელი შემთხვევაა. თუ ქალაქის თვითმმართველობის მოხელე თავს ნებას აძლევს არათავაზიანად ელაპარაკოს მთავრსარდალს, თუ იგი მთავარსარდლის ტელეფონს იკავებს და რაღაც „საქმის“ მისთვის გაგზავნის გამო პირადად მას მიმართავს და ეს მაშინ როცა თბილისთან ბრძოლა მიდის, ნათელია, თუ როგორი წარმოდგენა აქვს მას მთავარსარდლის თანამდებობაზე. კიდევ ერთი შემთხვევა. ერთ-ერთი ჩემი მგზავრობის დროს გამგზავრების დროდ დავნიშნე საღამოს 8 საათი; თბილისიდან გამგზავრების დროს ყოველთვის იმისდა მიხედვით ვნიშნავდი, თუ დანიშნულების ადგილზე როდის უნდა ჩავსულიყავი. ასე მოვიქეცი ამჯერადაც. როცა სადგურში მოვედი, გაკვირვებული ვიყავი, არანაირი ორთქლმავალი დანიშნული არ ყოფილა. ჩემი თანმხლები პოლკოვნიკი ნიკოლოზ გედევანიშვილი სამმართველოში გაემართა. ნახევარი საათის შემდეგ იგი ძლიერად აღელვებული დაბრუნდა. აღმოჩნდა, რომ იგი ბატონმა ბოკერიამ მეტად არათავაზიანად მიიღო და მას მკვეთრად ელაპარაკებოდა, მიუხედავად იმისა, რომ პოლკ. გედევანიშვილმა მას განუცხადა, რომ იგი მთავარსარდლის მიერაა გამოგზავნილი. ბოკერიამ მას განუცხადა, რომ მთავრობაში შეიტანს მოხსენებას იმის შესახებ, რათა მთავარსარდალს არ ეძლეოდეს ცალკე ორთქლამავალი და რომ ამ საკითხის გადაწყვეტამდე არ მოგვცემს ორთქლმავალს. თითქოსდა, პირიქით, ამ საკითხის გადაწყვეტამდე მას უნდა მოეცა ორთქლმავალი. მე არ ვიცი კამათების მთელი მსვლელობა. პოლკ. გედევანიშვილმა მომახსენა, რომ სულ ერთია ორთქლამავალი მოგვეცემა. მართლაც, ორთქლმავალი მოგვცეს. როცა მე აბასთუმანში მთავრობის თავმჯდომარესთან ვიყავი, მაშინ გარკვევით განვუცხადე, რომ მოვითხოვ, რათა ეს მოსამსახურე მოშორებულ იქნას. მთავრობის თავმჯდომარემ მიპასუხა, რომ იგი ამ საკითხს გამოიძიებს. მეჩვენებოდა, გამოსაძიებელიც არაფერი იყო, ვინაიდან ჩემს მიერ ორთქლმავლის მოთხოვნა არ იქნა აღსრულებული და მხოლოდ პოლკ. გედევანიშვილის დაჟინებული მოთხოვნების შემდეგ მოგვეცა ორთქლმავალი. სანამ იძიებდნენ, დრო გადიოდა და მე შემდეგ, ჩემი თანამდებობის გაუქმების დღეებში შევიტყე, რომ ბ-ნმა ბოკერიამ სიცრუით უჩვენა, სახელდობრ, რომ პოლკ. გედევანიშვილი იყო მთვრალი, უხეში და სხვა. მთელმა ამ ისტორიამ ბოკერიასთვის დაუსჯელად ჩაიარა და, უკვე რომ არაფერი ვთქვათ სამართლიანობაზე, უბრალოდ თვით მთავარსარდლის პრესტიჟსაც კი არ დაუჭირეს მხარი. ყველა ეს აღწერილი შემთხვევა ხაზს უსვამს იმ დამოკიდებულებას, იმ შეხედულებას, რომელიც მთავარსარდლის თანამდებობაზე ყველაში არსებობდა, მთავრობის თავმჯდომარიდან დაწყებული, რომელიც მთავარსარდლის მიერ მისი ბრძანებების აღსრულებაზე მეთვალყურეობას თავის პირად მდივანს აკისრებდა, და ქალაქის თვითმმართველობისა და რკინიგზების სამმართველოს მოხელეებით დამთავრებული.
ხელისუფლება და ოფიცრობა
ახლა შევაჯამებ ჩემს დაკვირვებებს 1919 წლის შემოდგომიდან 1920 წლის შემოდგომის ჩათვლით. ოფიცერთა კორპუსისადმი უარყოფითი დამოკიდებულება „კრეშჩენდო“ ზრდას განაგრძობდა.
ამ დროის მანძილზე დავკარგეთ ჩინებული საბრძოლო გენერალი თავადი მაყაშვილი, რომელიც იძულებული შეიქნა აზერბაიჯანის ჯარებში ემსახურა, ვინაიდან მისთვის სამშობლოში არ შეეძლოთ ადგილი მიეცათ, ხოლო ამასობაში კი უფრო ნაკლებად მცოდნენი სამსახურში იყვნენ დაძახებულნი. გენერალი მაზნიაშვილი, ჩინებული საბრძოლო და სამწყობრო უფროსი, თადარიგში იმყოფებოდა და ახალციხის ფრონტზე მოქმედებებისთვის სასამართლოშიც კი იყო გადაცემული. მთავარი ბრალდება იმაში შედგებოდა, რომ მან ახალციხის ფრონტზე მისდამი ჩაბარებული ფრონტის ჯარებით გაძლიერებაზე თქვა უარი, რასაც მას ვითომდა სთავაზობდნენ. სასამართლოში გამოირკვა, რომ გენ. ალექსანდრე გედევანიშვილი, როცა უკავშირდებოდა მას ჯარების გაძლიერების საკითხზე, მიუთითებდა გენ. მაზნიაშვილს, რომ, გააძლიერებს რა მის რაზმს, სახელმწიფო შეიძლება აღმოჩნდეს კრიტიკულ მდგომარეობაში, ვინაიდან დაბეჯითებით არის საჭირო გაგრის ფრონტის გაძლიერება. ეს ნახევრად ბრძანება გახლდათ, და გენ. მაზნიაშვილი უნდა დათანხმებოდა იმას, რომ მისი რაზმი არ გაეძლიერებიათ. ამაში სხვა პირის (გენ. გედევანიშვილის) აშკარა ბრალეულობის მიუხედავად, ეს პირი პასუხისმგებლობაში არ მიუციათ. რეაბილიტირებული გენ. მაზნიაშვილი ქალაქ თბილისის გარნიზონის უფროსად იქნა დანიშნული, თანამდებობაზე, რომელიც ჩვენი „კრებულის“ მიხედვით არ არსებობდა.
ოფიცრების მატერიალური მდგომარეობა აუტანელი შეიქნა. მრავალი შრომის, ზრუნვა-მეცადინეობისა და დაჟინებული მოთხოვნების შემდეგ მათ ჯამაგირს თანდათანობით უმატებდნენ და ამ მიმართებით ეს ჯამაგირი ცხოვრების გაძვირებას ძლიერად ჩამორჩებოდა. კურიზული იყო ის, რომ ამასთან ერთად, სამხედრო უწყებაში მოსამსახურეთა, მაგრამ არა სამხედროების, როგორებიც იყვნენ ზეინკლები, მემანქანეები, მძღოლები, მჭედლები და სხვა, ეგრეთ წოდებულ თავისუფლად დაქირავებულთა ჯამაგირები სატარიფო პალატის გადაწყვეტილებით ავტომატურად იზრდებოდა, რის შედეგადაც არაერთხელ ყოფილა შემთხვევები, როცა ოფიცრები ნაკლებ ანაზღაურებას ღებულობდბნენ, ვიდრე მათ ხელქვეით მყოფი თავისუფლად დაქირავებულნი. კიდევ ერთი გარემოებაა დამახასიათებელი. 1919 წელს უფროსი საჯარისო მეთაური, დივიზიის უფროსი, სამჯერ მეტს ღებულობდა, ვიდრე ლეიტენანტი? 1500 მან. 500 მან.-თან შედარებით. შემდეგ 1920 წელს იგივე ღებულობდა მხოლოდ 1 1/2-ჯერ მეტს, 9000 მან. 6000 მან.-თან შედარებით. ამას შედეგად მოჰყვა შემდეგი მოვლენა. ობერ-ოფიცრები უარს აცხადებდნენ შტაბ-ოფიცრების თანამდებობის მიღებაზე, ვინაიდან განსხვავება სულ რაღაც რამდენიმე ასეული მანეთი იყო, პასუხისმგებლობა კი უზარმაზარი. ამრიგად სამხედრო სამსახურში, სადაც გაუქმებული იყო ჩინები, ვინაიდან ჩინს თანამდებობასთან ერთად ღებულობდნენ, და არა სამსახურის მიხედვით, ხოლო ჯამაგირის მომატება სამსახურის წახალისებას უკვე აღარ წარმოადგენდა, სამხედრო მოსამსახურეთა შორისაც წარმოიშვა სამსახურში დაწინაურებისადმი ინდიფერენტული დამოკიდებულება; წახალისება, ინიციატივა და საერთოდ არმიაში მუშაობა სამხედრო მიმართებით ჩაკვდა და ეს იყო გაჩერება (დამყაყება,застой), ეს გახლდათ სამხედრო უწყების სიკვდილი, ჩვენი მმართველი წრეების მიერ ნაბრძანები (დავალებული). სამხედრო სკოლამ, რომელიც ჯერ კიდევ ვერ იყო ფეხზე დამდგარი, მაინც მოახერხა ზოგიერთი სიახლის შემოტანა, უმთავრესად სამწყობრო წესდებაში, თუმცა კი ეს ჩვენი გენერალური შტაბის ბიუროკრატიულ ტევრებში ჩაეფლო და ჩაიძირა.
გენერალური შტაბი
აქ უნდა აღვნიშნო, რომ ჩვენი გენერალური შტაბი მუშაობის შეუძლებელ პირობებში იყო ჩაყენებული. თავისი ხმამაღალი სახელწოდების მიუხედავად, ის ნაკლებად იყო თავისი პირდაპირი დანიშნულების საქმეებით დაკავებული. მობილიზაციის საქმეში იგი გადაიქცა სამმართველოდ, სადაც უშუალოდ მიმართავდნენ სამხედრო-სააღრიცხვო განყოფილებების უფროსები, სიტყვამ მოიტანა და, რომლებიც თავიანთ საქმიანობაში სამოქალაქო წესებითა და დებულებებით იყვნენ ხელებშეკრულნი; გენერალურ შტაბს უშუალოდ უნდა ეხელმძღვანელა ყველა ამ უფროსისთვის, რომელთა რიცხვიც, მგონი, 18-მდე ადიოდა. დაზვერვაზე ცოტა ფული გაიცემოდა, ის საკმარისო არ იყო, და ეს საქმეც ყველაზე უფრო პრიმიტიულ მდგომარეობაში გახლდათ. გენერალური შტაბის ნამდვილი მუშაობა კი არ ყოფილა; ჯარების სწავლებისა და აღზრდის ხელმძღვანელობის საქმე სრულებით არ არსებობდა. (გეგმების) შემუშავება და ომისთვის მომზადება არ ყოფილა; არ იყო არანაირი გეგმები არც ქვეყნის თავდაცვისა, არც შეიარაღებული ძალების გაშლის მომზადებაში, არც მანევრების ორგანიზებაში და სხვა. ამასობაში გენერალური შტაბის უფროსის მნიშვნელობა, რომელიც სამხედრო მინისტრის თანაშემწეს არ ექვემდებარებოდა, ძლიერ მაღლდებოდა. მისგან რჩევებს სამხედრო მინისტრის თანაშემწის თანაბრად ღებულობდნენ; იგი მუდამ დამფუძნებელი კრების კომისიაში გახლდათ და იყო შემთხვევები, როცა მთავრობის თავმჯდომარე პირადად ღებულობდა რჩევებს ამ პირისგან, სამხედრო მინისტრის თანაშემწეთა გვერდის ავლით, რომლებიც, თითქოსდა, ფაქტიურად სამხედრო უწყების სათავეში უნდა ყოფილიყვნენ.
გვარდიის შესახებ
ეს ორგანიზაცია, რომელიც ფართოვდებოდა და ძლიერდებოდა, თავის კულმინაციურ პუნქტამდე მივიდა და მას კიდეც გადააბიჯა. ძირითადი კანონდებულების თანახმად, გვარდია იმათგან უნდა დაკომპლექტებულიყო, რომლებსაც უკვე მოხდილი ჰქონდათ სამხედრო ვალდებულება. მაგრამ 1920 წლის შემოდგომაზე შენიშნულ იქნა, რომ გვარდიაში უკვე აღარ შედიოდნენ ეგრეთ წოდებული მოხალისენი. სატყუარები უკვე აღარ ხიბლავდათ. ჯერ კიდევ 1920 წლის ზაფხულის კამპანიაში გვარდიისთვის, მათი მთავარი შტაბის მოთხოვნით, ფულების მსხვილი თანხა იქნა გაშვებული. ეს თანხა გვარდიელებს შორის უნდა ყოფილიყო განაწილებული დაჯილდოვების სახით, თანხების კანონით გათვალისწინებულ გაცემებზე დამატებით, რათა ისინი სამსახურში შეეკავებინათ.
შევსების უკმარისობამ წაახალისა გვარდიის შტაბი, რომ გაწვევიდან თავისთვის რამდენიმე ათასი ადამიანი მოეთხოვა, რათა თავიანთი ორგანიზაცია დაეკომპლექტებიათ. შეიარაღებული ძალის მოწყობის ამ ხერხის გაკოტრება თვალნათლივ გამოვლინდა. უკვე დაიწყეს ლაპარაკები ამ სახის ჯარების არასაჭიროების თაობაზე. მაგრამ გვარდიელების 1920 წლის ყრილობამ ნათლად გვიჩვენა საწინააღმდეგო. ამ ყრილობის სხდომებზე დადგენილ იქნა ყოველმხრივ დაეჭირათ მხარი ამ ორგანიზაციისთვის და თვით მთელი შეიარაღებული ძალაც გვარდიის ნიმუშის მიხედვით მოეწყოთ. სხვანაირად რომ ვთქვათ, მზადდებოდა არმიის მოსპობა. საერთოდ არმიისა და გვარდიის მდგომარეობის ზოგადი ტონი ასეთი გახლდათ: გვარდია – ქვეყნის თავდაცვის მთავარი იარაღია; არმიას კი გარკვეულ დრომდე ითმენდნენ. გვარდიის უარყოფითმა თვისებებმა საკუთარი თავი მთელი ბრწყინვალებით ჯერ კიდევ 1918 წლის გაზაფხულზე აჩვენა. ბორჩალოს მაზრის ადგილობრივმა მცხოვრებლებმა მომმართეს უამრავი საჩივრით გვარდიელთა თავაშვებულობის გამო (на бесчинства Гвардии). 1920 წელს საბრძოლო მოქმედებების დროს დაპყრობილი რაიონიდან მთელი აღალებით გაჰქონდათ ყველაფერი ძვირფასი, განსაკუთრებით ხალიჩები, რომლებიც ადგილობრივ მცხოვრებლებს ეკუთვნოდა; ყველაფერი, რაც შეიძლებოდა გაზიდული ყოფილიყო იქიდან, რასაც გაქცეული მოსახლეობა ტოვებდა.
ამასთან ერთად გვარდიამ გვიჩვენა საბრძოლო მოქმედებებისადმი სრული უუნარობა. უმცირესი ნაწილობრივი უიღბლობის დროს მთელი ფრონტი გამორბოდა, თვით მაშინაც კი, როცა მათ უბნებზე მოწინააღმდეგე არც ინძრეოდა. თავიანთი უფროსებისადმი ურჩობა, უკანასკნელთა უსუსურობა იმაში, რომ მათ გამკლავებოდნენ, ჯართა ამ გვარეობის თანამგზავრები გახლდნენ. გვარდიის შტაბი, რათა დაქვემდებარებული ნაწილები შემდეგ ოპერაციაზე დაეყოლიებინა, ისეთ საშუალებას იყენებდა, როგორიცაა დაპირება, რომ ოპერაციის შემდეგ მათ სახლებში გაუშვებდნენ. შემდეგ, იმ გამხრწნელი გავლენის გარდა, როგორსაც გვარდია საერთოდ არმიაზე ახდენდა, ცალკეული პირები მათი გარემოდან ურჩობასა და უწესრიგობებზე არმიის წამქეზებლები გახლავან. ეს გარემოება იმ მოვლენასთან კავშირში, როცა მთელმა ბატალიონმა უარი განაცხადა 1920 წელს ჩვენს საზღვარზე გადმოსულ ბოლშევიკებთან ეომა, გვაიძულებს სერიოზულად დავფიქრდეთ იმ აზრებსა და შეხედულებებზე, რომლებიც სერიოზულადაა გამჯდარი ამ ორგანიზაციაში. ამასთან ერთად გვარდიის მთავარ შტაბს უკვე აღარ რცხვენოდა. იგი გრძნობდა თავის გავლენას სახელმწიფოებრივ ცხოვრებაზე და ულტიმატუმებს აყენებდა, თან იმუქრებოდა, რომ უარის შემთხვევაში ქვეყნის თავდაცვაში მონაწილეობაზე უარს იტყოდა.
ოფიცრობისადმი დამოკიდებულება
ოფიცრების მიმართ დამოკიდებულება კიდევ უფრო უარესი შეიქნა. მათზე არანაირი ზრუნვა არ ყოფილა. აემაღლებიათ ეს კორპუსი ზნეობრივი მიმართებით, შთაებერათ მისთვის საკუთარი ღირსების გრძნობა, ჩაებუდებიათ მასში საკუთარი თავისადმი ნდობა, მიეცათ მისთვის ნიადაგი რომ თავისი მოწოდების რწმენა ჰქონოდა, ჰქონოდა იმის რწმენა, რომ მის მიმართ სამართლიანობას გამოიჩენდნენ, ყოველივე ეს საჭიროდ არ ითვლებოდა და საკუთარ თავს მინებებულმა ოფიცრობამ დაიწყო ყოველდღიური პურის ნაჭრის მოპოვების წვრილმანებში, ურთიერთშორის ინტრიგებში ჩაფლობა. ოფიცრობა მორალურად ირყეოდა, და ეს კადრი, შეიარაღებული ძალის ეს ბურჯი იხრწნებოდა. მე სამსახურში დრო და დრო თადარიგიდან შევდიოდი და არ შემეძლო ეს მოვლენა არ შემემჩნია; ის მე თვალში მკვეთრად მხვდებოდა, ვინაიდან, ვიყავი რა განზე და მას ცნობილი პერიოდების გამოტოვებით ვაწყდებოდი, მე თვალს ვადევნებდი მის თანდათანობით დაცემას. ეს გახლდათ ბუნებრივი შედეგი იმისა, რომ ეს კორპუსი არა მხოლოდ საკუთარ თავს იყო მინებებული, არამედ თითქოსდა განგებ ცდილობდნენ იგი გაეხრწნათ. შესაძლოა, ეს იყო სწორად მოქცევის უნარის არქონა, არ ვკამათობ. მაგრამ ეს უნარის არქონა დანაშაულებრივია, როდესაც ეს სახელმწიფოსთვის ასეთ ძვირფას კორპორაციას, შეიარაღებული ძალის ამ საფუძველს შეეხება. საჭირო იყო მიეცათ მთელი სახსრები და მთელი უფლებამოსილებანი იმათთვის, ვინც თავისი მდგომარეობის მიხედვით და თავისი ცოდნის მიხედვითაც ბუნებრივი კარგი მცოდნე გახლდათ იმისა, თუ როგორ უნდა მოეწყო ეს კორპორაცია და მიეცა მისთვის შთაგონება. საქმით კი სამხედრო ხელისუფლების ავტორიტეტულობა არ ყოფილა და ისწრაფვოდნენ ამ ავტორიტეტულობისთვის ძირიც გამოეთხარათ. უმაღლესი სამხედრო ხელისუფლება არ იყო ერთიანი. იყვნენ სამხედრო მინისტრის ორი თანაშემწე და გენერალური შტაბის უფროსი, რომელიც ფაქტიურად თანაშემწეებზე უფრო მეტი გავლენით სარგებლობდა. სამხედრო მინისტრი ძალზედ გაძნელებულ მდგმარეობაში გახლდათ, ისმენდა რა ერთსა და იმავე საკითხზე ყველაზე უფრო განსხვავებულ მოსაზრებებს, მოსაზრებებს უმაღლესი სამხედრო იერარქიისა. განსაკუთრებულ ნდობას იჩენდნენ ოფიცერთა კორპუსის მხოლოდ ზოგიერთი პიროვნებისადმი. მხოლოდ ის ადამიანები იწვევდნენ ჩვენს ხელისუფალთა ნდობას, რომლებიც სოციალისტურ პარტიებს მიეკუთვნებოდნენ ან მათ თანაუგრძნობდნენ. მხოლოდ იმათთვის შეიძლებოდა მოესმინათ, ვინც თავის შეხედულებებს მათი სულისკვეთებით გამოხატავდა. დანარჩენები, ვისაც არ შეეძლო შერიგებოდა იმ ღონისძიებებს, რომლებიც მისი აზრით მავნე იყო, მთავრობისადმი არ მთანაგრძნობელებად ცხადდებოდნენ და მათ სინანულის გარეშე განიშორებდნენ, როგორ სასარგებლონიც არ უნდა ყოფილიყვნენ ისინი. ეს თვით მაშინაც კი ხდებოდა, როცა ისინი (ხელისუფალნი) მათ ღირსებებს თვითონვე აღიარებდნენ.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment