Thursday, October 20, 2016

ნიკოლოზ დუბროვინი – კავკასიაში ომისა და რუსების მფლობელობის ისტორია – ტომი III

(ნაწილი V) 

თავი XII 

(კოვალენსკისა და ლაზარევის პოლკთან ერთად ტფილისში მოსვლა. – პოლკის დახვედრა და ხალხის მისდამი დამოკიდებულება. – ჩვენი მინისტრის საზეიმო მიღება. – გიორგისთვის სამეფო ინვესტიტურის ნიშნების მირთმევა. – მეფის ფიცი. – ტფილისის ილუმინაცია. – ლაზარევსა და კოვალენსკის შორის წარმოქმნილი უკმაყოფილებანი. – ს.-პეტერბუტგში ელჩობის გამოგზავნა. – ქვეყნის სისუსტე და უთანხმოებანი (несогласiя) სამეფო ოჯახში. – ალექსანდრე ბატონიშვილის სპარსეთში წასვლა. – ტფილისის დატოვებაზე დარეჯან დედოფლის განზრახვა. – დედოფლის წერილი პავლე იმპერატორისადმი.)

1799 წლის მაისში სახელმწიფო მრჩეველი კოვალენსკი ს.-პეტერბურგიდან გაემგზავრა და ივლისის ბოლოს კავკასიის ხაზზე, სტანიცა ნაურში ჩავიდა, სადაც კავკასიის დივიზიის ინსპექტორი, გენერალ-ლეიტენანტი კნორინგი იმყოფებოდა, რომელიც თავად ურაკოვის ნაცვლად 1799 წლის მარტში იქნა დანიშნული (Рескриптъ Кноррингу на немецкомъ языке 2-го марта 1799 года. С.-Петербургскiй Арх. Инспект. Департ.).

თერგში წყლის მნიშვნელოვანმა მომატებამ კოვალენსკის შემდგომი მსვლელობა დროებით შეაჩერა. ნაურიდან მან გიორგის კავკასიის ხაზზე მისი ჩამოსვლის შესახებ შეატყობინა და სთხოვდა მეფეს როგორც მთების გავლით მისი გადასვლისთვის შეეწყო ხელი, ისე საქართველოში დანიშნული ეგერთა პოლკის მოძრაობისთვისაც (Рапортъ Коваленскаго Государю Императору 23-го iюля 1799 года. Письмо его къ графу Кочубею того же числа. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ). კნორინგი, ჰქონდა რა ხელმწიფის ბრძანება, რომ პოლკი ტფილისისკენ წასასვლელად მხოლოდ მოემზადებინა, ნაურში კოვალენსკის ჩამოსვლის შემდეგ, იმპერატორ პავლეს პოლკის საქართველოში გაგზავნაზე სთხოვდა ნებართვას და მისთვის იმის ახსნასაც, თუ ვის უნდა შეენახა ჯარები ტფილისში და საერთოდ საქართველოში ყოფნის მთელი დროის განმავლობაში; საიდან მოეთხოვა ფული, როგორც პოლკის ლაშქრობისთვის, ისე საამისოდ გზის აუცილებელი შეკეთებისთვისაც. ხაზის სარდალი იმავე დროს გიორგი მეფესაც ყაზბეგიდან ტფილისამდე გზის შეკეთებისა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 23-го iюля 1799 года. Московскiй Арх. Инспект. Деп.) და ჯარებისთვის პროვიანტის დამზადების შესახებ თხოვნას უგზავნიდა* (*პროვიანტი აუცილებელი იყო ყოველდღიურად: 65 ფუთი გამომცხვარი პური ან 38 ფუთი ორცხობილა; 6 ჩეტვერტი ხორბლის ან წიწიბურას ბურღულეული და ფურაჟი 100 ცხენისთვის. Письмо Кнорринга Георгiю 23-го iюля 1799 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

“გიბრძანებთ თქვენ, – წერდა იმპერატორი პავლე პასუხად კნორინგს (Въ рескрипте отъ 8-го августа 1799 года. С.-Петербургскiй Арх. Инспект. Деп. Книга № 14), – გამოუცხადოთ ჩემი სახელით მეფეს გიორგი ერეკლეს ძეს, რომ სანამ ის არ შეაკეთებს გზას, რომლის გავლითაც ლაზარევის ეგერთა პოლკმა საქართველოში უნდა გაიაროს, მანამდე ეს პოლკი იქ ვერ წავა, და თუნდაც ის უკვე იქ იყოს, მაგრამ მიუხედავობის გამო გზა ისევ გაფუჭებას დაიწყებს, მაშინ იმავე საათში პოლკი საქართველოდან იქნება გამოყვანილი. თუ თქვენ უკვე რამოდენიმე ხარჯი გასწიეთ გზის შეკეთებაზე, მაშინ გიბრძანებთ თქვენ ის თანხა მეფის გიორგი ერეკლეს ძისგან გამოითხოვოთ. ხოლო რაც შეეხება საქართველოში ლაზარევის პოლკის შენახვასა და პროვიანტს, ყველაფერი ეს თქვენს მზრუნველობაზე რჩება. ხოლო როგორც კი გზას შეაკეთებენ და დროც მთებზე გადასვლაში ხელს შეგიწყობთ, მაშინ დაუყოვნებლივ უბრძანეთ გენერალ-მაიორ ლაზარევს, მისდამი რწმუნებული პოლკით წავიდეს...”

საქართველოში რუსული ჯარების გაგზავნასთან მიმართებით იმპერატორ პავლეს განკარგულების შესახებ კნორინგის შეტყობინების შემდეგ (Письмо Кнорринга царю Георгiю 27-го августа 1799 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника), გიორგიმ გზის ქმედითად შეკეთება დაიწყო, რომელიც 12 ოქტომბრისთვის მთელ მანძილზე ტფილისიდან მოზდოკამდე კიდეც მზად იყო.

13 რიცხვში ლაზარევმა მიიღო ბრძანება, რომ 20 რიცხვიდან მდინარე თერგზე გადასვლა დაეწყო და, გადასვლის შემდეგ კი ტფილისისკენ წასულიყო. პოლკთან ერთად საკვარტერმაისტერო ნაწილის პორუჩიკი ჩუიკო იქნა გაგზავნილი, რომელსაც მოვალეობად ეკისრებოდა “შეედგინა გზის ნახაზი სიტუაციასთან ერთად და ტფილისის გეგმა ახლომდებარე ადგილებით”. ტფილისში მოსვლის შემდეგ, ლაზარევს გიორგი მეფისთვის (მუდმივად) მთელი იმ სამხედრო პატივი უნდა მიეგო, რომელსაც წესდების მიხედვით იმპერატორს მიაგებენ ( Предписанiе Кнорринга Лазареву 13-го октября 1799 года. Тифлисскiй Арх. Главн. Шт. Кавказской армiи), და ასეთივე საფუძველზე მასთან ყარაული უნდა დაეყენებინა (По прибытiи въ Тифлисъ, Лазаревъ долженъ былъ отдавать царю Георгiю всю военную почесть, какая отдаётся по уставу Императору, и содержать у него караулъ на такомъ же основанiи).

პოლკთან ერთად საქართველოში კოვალენსკიც გაემგზავრა.

მოზდოკიდან ტფილისამდე გზაზე ჯარებს ბევრი სიძნელე შეხვდათ, განსაკუთრებით მთებში მოძრაობისას. თოვლისა და სიცივის გამო, რომლებმაც კაიშაურში მოუსწრო, ჯარები გზა და გზა უნდა გაჩერებულიყვნენ ან აღალის საზიდრების შეკეთებისთვის, ან კიდევ ქარიშხლის დასრულებას დალოდებოდნენ. პროვიანტი მეტად არასაკმარისი იყო დამზადებული. ყაზბეგში პოლკმა 60 ფუთი დაობებული ორცხობილები ნახა, კაიშაურში კი მხოლოდ 16 ფუთი (Изъ письма Лазарева Кноррингу 22-го декабря 1799 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

ვახტანგ ბატონიშვილმა ამ შემთხვევაში პოლკის მოძრაობას მეტად ქმედითი დახმარება აღმოუჩინა. ლაზარევის მოთხოვნით, მან ჯარს 13 საპალნე ცხენით შოთის პურები მოუტანა. საქართველოს საზღვრამდე ორი გადასვლის მანძილზე, ბატონიშვილმა 80 წყვილი ხარები გამოუგზავნა და თითქმის თავად ტფილისამდე სადგურებიც მოაწყო, სადაც 50-მდე ცხენი დააყენა.

ლაშქრობის სიძნელეების მიუხედავად, ჯარებში დანაკარგები არ ყოფილა, ერთი უნტერ-ოფიცრის გარდა, რომელიც ქისტებმა სასიკვდილოდ დაჭრეს, და ერთი ოფიცრისა, რომელიც ავადმყოფობის გამო გზაში გარდაიცვალა (Рапортъ Лазарева Государю Императору 1-го декабря 1799 года. Московскiй Арх. Инспект. Деп.).

ოცდათექვსმეტ დღიანი გადასვლის შემდეგ ჯარი ტფილისში მოვიდა, რომელშიც უკვე კოვალენსკიც იმყოფებოდა, რომელიც აქ პოლკის მოსვლამდე თვრამეტი დღით ადრე ჩამოვიდა (Письмо Коваленскаго Кноррингу 2-го декабря 1799 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

26 ნოემბერს, ქალაქამდე სამ ვერსზე, მეფე გიორგი ჩვენი ჯარების დასახვედრად, ტახტის მემკვიდრის, მეფის ძეთა და სხვა სახელოვან პირთა თანხლებით გამოემგზავრა, როგორც საეროსი, ისე სასულიეროსიც, რომლებიც ტფილისში იმყოფებოდნენ. 10.000-ზე მეტი ადამიანი ქალაქგარეთ მოიჩქაროდა, რათა რუსული ჯარების შემოსვლა ეხილა. ტფილისის სახლების ყველა სახურავი, რომელსაც ამფითეატრის შესახედაობა ჰქონდა, ქალებით იყო ავსებული, რომლებიც, ერთგვაროვან თეთრ სამოსში და მზით განათებული მშვენიერი ცის ქვეშ, ქალაქში მიმოფანტული ბანაკის პოეტურ შესახედაობას წარმოადგენდნენ.

ქვემეხების სროლა, ყველა ეკლესიაში ზარების რეკვა ქართველ ხალხს დამდგარი ზეიმის შესახებ აუწყებდა. ხალხის მოძრაობა, მისი სიხარულიანი წამოძახილები ძმური მიღებისა (Изъ письма Коваленскаго Кноррингу 2-го декабря 1799 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника) და ჩვენდამი გულწრფელი ერთგულების გულისშემძვრელ სურათს ამთავრებდა.

მელიქის თანხლებით, რომელსაც მეფე ამალასთან ერთად მიჰყვებოდა, პოლკი ქალაქში შევიდა და იმ საათშივე იქნა მომარაგებული, შესაძლებლობათა მიხედვით, ყოველივე აუცილებლით. ლაზარეთი პოლკისთვის – მოახსენებდა კივალენსკი – გამოყოფილია “ჩინებული, ბუხრებით”, გასუფთავებული, თივით მომარაგებული, და ავადმყოფებისთვის საწოლებიც შეკვეთილია. შეშასა და სანთლებს პირველ ხანებში საკმარისად გამოჰყოფდნენ. ასეულებში ღუმელების მოსაწყობად გიორგიმ ბრძანა აგურები მისი უწინდელი სასახლიდან აეღოთ და თითოეული ღუმელი გობით მოემარაგებინათ. პოლკის მოსვლიდან მეორე დღეს, მეფემ დაბალ ჩინებს 600 ლიტრი ყურძნის ღვინო (ჩიხირი) და 80 ზურგიელი გამოუგზავნა. ოფიცრებს ქალაქში საუკეთესო ბინები გამოეყოთ. რათა თავისი დიდებულებისთვის მაგალითი მიეცა, მეფე შტაბ-ოფიცრებიდან თითოეულს თავის საკუთარ საცხოვრებელს სთავაზობდა, რაზედაც მათ, თუმცა კი, უარი თქვეს. პოლკის სურსათით მომარაგებისთვის საქართველოში წინდაწინ ერთი თვის პროვიანტის მარაგი იქნა დამზადებული. მეფემ შემდეგ გამოაცხადა, რომ იმპერატორ პავლეს ნების თანახმად, პროვიანტის ყიდვაზე ჯარებს თავად უნდა ეზრუნათ. კოვალენსკი სთხოვდა, რომ საქართველოს მთავრობას პროვიანტის საკმარისი რაოდენობით დამზადება განეკარგა და რომ ფასები მასზე “საშტატო” ყოფილიყო. გიორგი პასუხობდა, რომ ამ განკარგვებში იგი არ უნდა ჩარეულიყო, თუმცა კი მზად იყო დახმარება აღმოეჩინა იმაში, რომ ჯარებს უკმარისობა არ განეცადათ. მეფე დაპირდა მიეღო ზომები, რათა ყველა სასიცოცხლო მოთხოვნილებასა და მარაგებზე ფასები არ ამაღლებილიყო.

ჩვენი პოლკის მოსვლასთან ერთად ტფილისში ცერემონიები და დღესასწაულობანი დაიწყო...

5 დეკემბერს, საქართველოს მეფის აუდიენც-დარბაზში, მოწყობილ იქნა ბალდახინი და ადგილი ტახტის დასადგმელად, სამეფო ინვესტიტურის ნიშნების, ორდენებისა და იმპერატორ პავლეს მიერ გიორგისთვის გამოგზავნილი სხვა საჩუქრების განსათავსებლად. როცა ყველაფერი მომზადებული იყო, გიორგიმ კოვალენსკის თავისი საჯინიბოდან ცხენი გამოუგზავნა, აგრეთვე მოხელე ჩინოსანი ამალით, მეფესთან მისაღებ საჯარო აუდიენციაზე ჩვენი მინისტრის თანხლებისთვის.

საზეიმო პროცესია კოვალენსკის სახლიდან სასახლეში ასეთი წესრიგით მიდიოდა: 

ყველაზე წინ ცხენზე ამხედრებული ტფილისის პოლიცმაისტერი მიდიოდა, ხოლო მის უკან კი პოლიციის დაბალი ჩინები ფეხით რიგში ორ-ორი მიაბიჯებდნენ.

ერთი მეფის მოხელე და ერთიც კოვალენსკის ამალისა ცხენებით, უკანასკნელი პირველის მარჯვენა მხარეს.

ფეხით მიმავალ რუს მოხელეებს სინებზე მიჰქონდათ: დედოფალ მარიამ გიორგის ასულისთვის გამოგზავნილი კაბა, ბრილიანტის თაიგულით; ტახტი და სავარძლები; სამეფო ხმალი, პორფირა, სკიპტრა, გვირგვინი, ორდენები: წმ. ანასი, წმ. ეკატერინესი, წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულისა; შტანდარტი, რომელიც ერთერთ ობერ-ოფიცერს მიჰქონდა, და მას აქეთ-იქიდან ორი რუსი ასისტენტი მიჰყვებოდა, და შემდეგ კი უზენაესი სიგელი, რომლითაც გიორგი საქართველოს ტახტზე მტკიცდებოდა. მსვლელობას ორი მოხელე ასრულებდა, რომლებიც ცხენებზე ისხდნენ, ერთი მეფისა, მეორე კი – რუსი, ხოლო მათ უკან კი რამდენიმე პოლიციელი, რომლებიც ფეხით მიდიოდნენ.

სასახლის ზღურბლთან რეგალიებს ჩვენი საელჩოს მდივანი დახვდა, რომელმაც ისინი საგანგებო ოთახში შეიტანა, თავიანთ ადგილებზე განალაგა, განათავსა და შემდეგ ოთახი დაკეტა.

ტფილისის ციხესიმაგრიდან ქვემეხების ცხრა გასროლამ ხალხს ამცნო, რომ მინისტრის სასახლისკენ საპარადო მსვლელობა დაიწყო.

მეფის მთავარი ცერემონმაისტერი მაშინ კოვალენსკისკენ გაემართა, რომლის წინაც მუსიკოსები და ცხენენზე ამხედრებული მოხელენი შემდეგი წესით მიდიოდნენ: ტფილისის ორი ქალაქისთავი ამალით; მეფის მთავარი ცერემონმაისტერი, ამალით; ჩვენი საელჩოს მოხელე; მიდიოდა კოვალენსკის ათი ფეხოსანი მოსამსახურე, მდიდრულ ლივრეად, ორ-ორი რიგში.

შემდეგ ცხენზე ამხედრებული მიდიოდა საელჩოს მდივანი, რომელსაც ხელებში გიორგი მეფისადმი იმპერატორ პავლეს კრედიტიული სიგელი ეჭირა კოვალენსკის მინისტრის სახით მისაღებად. თავად კოვალენსკი “მდიდრულ ხიფთანში ცხენზე ამხედრებული (მგზავრობდა), რომელსაც თავისი ცხენის ორივე მხარეს თავისი ორი ლივრეის ლაქიები მიჰყვებოდნენ, ხოლო მის მარცხენა მხარეზე კი, ორი ნაბიჯით უკან, ცხენით საქართველოს მეფის პირველი ჩინოსანი მიდიოდა”.

კოვალენსკის უკან მისი ამალა მგზავრობდა; პოლიცის ოფიცერი რაზმით ამ მსვლელობას ამთავრებდა, რომელიც ქართველთა თვალისთვის უჩვეულო იყო, რომლებიც ცერემონიის სანახავად მრავლად შეკრებილიყვნენ.

მიუახლოვდა რა სასახლეს, კოვალენსკი პირველ სადარბაზოსთან ცხენიდან ჩამოვიდა და მას (სამეფო) კარის მოხელენი დახვდნენ, რომლებმაც იგი აუდიენც-დარბაზში მიაცილეს, სადაც მეფე გიორგი, მემკვიდრე, მეფის ძენი და სხვა დიდგვარიოვანნი და დიდმოხელენი იმყოფებოდნენ, როგორც საერო, ისე სასულიერო პირებიც, იქაური წეს-ჩვეულებით, მხოლოდ მამრობითი სქესისა.

როცა კოვალენსკი შევიდა, მეფე გიორგი თავისი ადგილიდან წამოდგა. მინისტრმა, ორჯერ თავის დაკვრის შემდეგ, მეფეს მისალმების სიტყვით მიმართა:

– მისმა უდიდებულესობამ სრულიად რუსეთის ხელმწიფე იმპერატორმა და თვითმპყრობელმა, ამ ქვეყნების მაღალმა მფარველმა, თავისი განსაკუთრებული წყალობის ყველას წინაშე გამოცხადებისა და თქვენთან საქმეთა ყველაზე უფრო მოხერხებულად წარმოებისთვის, რომლებიც ორმხრივ სარგებელსა და კეთილდღეობას ემსახურება, თქვენი უმაღლესობის კარზე თავისი მინისტრის შენახვა ისურვა. ღირსმყო რა მე როგორც ამ წოდებისა, ისე ამისთვის დამახასიათებელი რწმუნებისაც, მე შესაბამისი აკრედიტებით მინისტრის ხარისხში თავისი უზენაესი სიგელით დამნიშნა, რომელსაც ახლა მე მოგართმევთ”.

კოვალენსკიმ სიგელი გიორგი მეფეს გადასცა.

– შევუდგები რა ჩემს კუთვნილ მსახურებას, – აგრძელებდა იგი, – უპირველეს მოვალეობად საკუთარ თავს დავუსახავ თქვენსუმაღლესობას ჩემი უღრმესი მაღალპატივისცემა დავუმოწმო და განგიმარტოთ, რომ ჩემი ერთიანი და უწმინდესი საგანი არის და იქნება ყველაფერ იმას შევუწყო ხელი, რასაც შეუძლია თქვენს პიროვნებასა და თქვენს სამშობლოს არსებითი სიკეთე მოუტანოს, რამდენადაც ეს თქვენი უმაღლესობის ჩემი ხელმწიფე იმპერატორისადმი ერთგულებასა და გულმოდგინებასთან იქნება შეუღლებული, ვისი წყალობა და მფარველობა თქვენს უმაღლესობასა და თქვენს ერთგულ ქვეშევრდომებს არ წაერთმევათ (Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

– თქვენს მიერ საკუთარი თავის ახლანდელ საზეიმო გამოცხადებას – პასუხობდა გიორგი – ხელმწიფე იმპერატორის მინისტრის სახით, როგორც მონარქის ჩემდამი უეჭველი მოწყალების ნიშნისა, მე ყოვლადუმოკრძალესი მადლიერებით ვღებულობ. კიდევ უფრო მეტად აღვიგზნები ამ გრძნობით თქვენს პიროვნებაზე გაკეთებული არჩევანის გამო, რომელიც ჩინებული ნიჭიერებით, მოშურნეობითა და გულმოდგინებით ხართ შემკული უზენაესი სამსახურის სარგებლისთვის.

– დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ – აგრძელებდა გიორგი – რომ, თქვენი თანამდებობისა და პირადი ღირსებებისადმი სათანადო პატივისცემის შენარჩუნებით, ჰპოვებთ თქვენ ჩვენის მხრივ გულწრფელ მზადყოფნას ვიხელმძღვანელოთ თქვენი წინადადებებით, რომელსაც ყოველთვის თან ეხლდება ურყევი ნდობა, გულმოდგინება და ერთგულება მისი უდიდებულესობისადმი, ჩვენი მაღალი მფარველისადმი.

მეფე გიორგი, მიიპატიჟა რა კოვალენსკი მისთვის მომზადებულ ადგილზე დასაჯდომად, მას იმპერატორ პავლესა და მთელი საიმპერატორო სახლის ჯანმრთელობის შესახებ, ასევე თავად მინისტრის საქართველოში მოგზაურობის შესახებაც ეკითხებოდა.

არცთუ ხანგრძლივი გარეშე საუბრის შემდეგ ჩვენმა მინისტრმა უბრძანა თავის მდივანს აუდიენც-დარბაზში სამეფო ინვესტიტურის ნიშნები შემოეტანა და გიორგის ასეთი სიტყვებით მიმართა:

– ვდგავარ რა ახლა თქვენი უმაღლესობის წინაშე რუსეთის მინისტრის ხარისხში, პატივი მაქვს საზეიმოდ გაუწყოთ, რომ ყოვლადმოწყალე ჩემი ხელმწიფე, 1783 წელს დადებული ტრაქტატის საფუძველზე, განმტკიცებთ რა თქვენ სამეფოს მონაცვალედ (преемникомъ царства), როგორც კანონიერად ასულს მამაპაპისეულ მემკვიდრეობით ტახტზე, ხოლო თქვენს უფროს ვაჟიშვილს, უგანათლებულეს ბატონიშვილს დავით გიორგის ძეს, თქვენს მომავალ მემკვიდრედ, გამოგიგზავნათ რა ჩემი ხელით თავისი იმპერატორობითი დამამტკიცებელი სიგელი, სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებთან ერთად, ინებებს, რათა სამეფო ნიშნებით შემოსვის წმინდა წესი, დადგენილი წესრიგის მიხედვით, ჩემი თანდასწრებით იქნას აღსრულებული. ამასთან, სამეფო ინვესტიტურის ეს ნიშნები და უზენაესი დამამტკიცებელი სიგელი, რომლებიც თქვენს უმაღლესობას ეწყალობა, პატივი მაქვს წარმოგიდგინოთ.

კოვალენსკიმ გიორგის ნიშნები გადასცა და უბრძანა ჩამოეხსნათ ფარდა, რომელიც იმპერატორის მიერ მეფისთვის გამოგზავნილ ბალდახინსა და ტახტს ფარავდა.

მიიღო რა ნიშნები, საქართველოს მეფე ჩვენს მინისტრს პასუხობდა:

– აღვსებული ყოვლადუმოკრძალესი გრძნობებით მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისადმი მონარქის ჩემდამი წყალობათა თქვენს მიერ წარმოდგენილი ყველა ნიშნის გამო, მე საკუთარ თავს ვალდებულად ვთვლი სამეფო ინვესტიტურის ეს ნიშნები მივიღო არა სხვაგვარად, თუ არა ახლავე ფიცის დადებით ერთგულებაზე და ქართლისა და კახეთის მეფეებზე რუსეთის იმპერატორთა მფარველობისა და უმაღლესი ძალაუფლების აღიარებაზე, და ამას თან დავურთო უფალი ღმერთისადმი მხურვალე ლოცვის აღვლენა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა და მისი უავგუსტესი სახლის ჯანმრთელობისა და კეთილდღეობის თაობაზეც. მაგრამ რათა ეს წესი და მონარქის ჩემდამი ამდენად დიდი წყალობების მიმართ ჩემი მადლიერების უცხოველესი გრძნობის გამოხატვა საზეიმოდ ღვთის ტაძარში, ამ შემთხვევისადმი შესაფერისი დღესასწაულობითა და დიდებულებით იქნას აღსრულებული, ამიტომ მე ამისთვის საგანგებო დღის დანიშვნას არ დავახანებ და ამის შესახებ, ამ ცერემონიაზე მოპატიჟებით შეგატყობინებთ.

– თქვენი უმაღლესობის განკარგულება – პასუხობდა კოვალენსკი – როგორც რუსეთის ტახტისადმი მადლიერებისა და ერთგულების უეჭველი ნიშანი, რა თქმა უნდა, იმპერატორისთვის მეტად კეთილსასურველი იქნება. ჩემი მოვალეობა იქნება ამ წესის აღსრულებას დავესწრო და ამ შემთხვევის გამო თქვენს უმაღლესობას იმ ჯარების მხრიდან, რომლებიც მუდმივად ყოფნისთვის თქვენს დედაქალაქში მოვიდნენ, შესაფერისი პატივი მივაგო.

დაასრულა რა სიტყვა, კოვალენსკიმ გიორგის წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის ორდენი მიართვა იმპერატორის სიგელთან ერთად. გიორგიმ მკერდიდან წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი მოიხსნა და ანდრია პირველწოდებულის ორდენის ნიშნებით შეიმოსა. მიულოცა რა გიორგის, მინისტრმა საქართველოს (ტახტის) მემკვიდრეს, დავით ბატონიშვილს ორდენები მიართვა, და მეფეს ვიცე-კანცლერის წერილი გადასცა, რომელთან ერთადაც სამეფო სახლის სხვა პირებისთვის იყო საჩუქრები გამოგზავნილი.

მარიამ დედოფალმა, რომელიც აუდიენციაში არ მონაწილეობდა, კოვალენსკი თავის შიდა ოთახებში მიიღო. უარყო რა ამ შემთხვევაში აზიური წეს-ჩვეულება, რომლის მიხედვითაც იგი საფარველის ქვეშ უნდა ყოფილიყო, დედოფალი ჩვენს მინისტრს ბევრი ქალბატონის გარემოცვაში დახვდა, რომლებიც მდიდრულ კაბებში იყვნენ გამოწყობილნი. კოვალენსკიმ, მისალმების შემდეგ, მას წმ. ეკატერინეს ორდენის ნიშნები მიართვა და გიორგის თხოვნით ამ ნიშნებით იგი თავად შემოსა. მანვე გაუკეთა თითზე საჩუქრად გამოგზავნილი ბეჭედი მეფის უმცროს ქალიშვილს თამარს.

12 დეკემბერს, დილის ათ საათზე, სასახლეში დიდმოხელეებმა და ქართველმა თავადებმა დაიწყეს შეკრება; იქვე ჩვენი მინისტრიც გაემართა თავისი ამალით. გიორგი მეფე, რომელსაც წინ, სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებით ხელში, თავისი მოხელეები უძღოდნენ, დედოფლის თანხლებით ეკლესიაში გაემართა; დედოფალს მისთვის საჩუქრად გამოგზავნილი კაბა ემოსა. მათ შემდეგ, რამდენადმე უფრო უკან, მარჯვენა მხარეს კოვალენსკი მიდიოდა, მარცხენა მხარეს კი დავით ბატონიშვილი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრე. შევიდნენ რა ეკლესიაში და მოისმინეს რა ლიტურგია, გიორგიმ ერთერთ საპატიო პირს უბრძანა მქუხარე ხმით სიგელი წაეკითხა, რომელიც მას ტახტზე ამტკიცებდა, და, მისი მოსმენის შემდეგ, ფიცის თქმა დაიწყო.

– მე, ქვემოთ დასახელებული – წარმოთქვა მან მაღალი ხმით ხალხის წინაშე* (*ფიცის თარგმანი, წარდგენილი ხელმწიფე იმპერატორისადმი კოვალენსკის მოხსენებასთან /რაპორტთან/ ერთად 1800 წლის 17 თებერვალს. Моск. Арх. Мин. Ин. Делъ) – ყოვლისშემძლე ღმერთისა და მისი წმინდა სახარების წინაშე პირობასა და ფიცს ვდებ იმაზე, რომ მსურს და ვალდებულიც ვარ ვიყო სრულიად რუსეთის იმპერატორის პავლე პეტრეს ძისა და მისი ვაჟის მეფის ძის ბატონიშვილისა და დიდი მთავრის ალექსანდრე პავლეს ძისა და იმ ტახტის ყველა კანონიერი მონაცვალის ერთგული, გულმოდგინე და კეთილმოსურნე, ვაღიარებ რა ჩემი სახელითა და ჩემი სამეფოს ყველა ოლქის სახელით მარადიულად (მათ) უზენაეს მფარველობასა და უმაღლეს ხელისუფლებას ჩემზე და ჩემს მონაცვალეებზე, ქართლისა და კახეთის მეფეებზე. უარვყოფ რა ჩემზე და ჩემს სამფლობელოებზე, როგორი ტიტულისა და საბაბის ქვეშაც არ უნდა იყოს, სხვა ხელმწიფეთა და დერჟავების ყველანაირ ბატონობას ან ძალაუფლებას და პირს ვიბრუნებ რა მათი მფარველობისგან, ჩემი სუფთა ქრისტიანული სინდისით, ვალდებულებას ვკისრულობ, რუსეთის სახელმწიფოს მოწინააღმდეგეებს მივიჩნევდე ჩემს საკუთარ მოწინააღმდეგეებად; ვიყო მორჩილი და მზად ყველა შემთხვევაში, სადაც მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის სამსახურში საჭირო ვიქნები, და ამაში არაფერში არ დავზოგო ჩემი სიცოცხლე სისხლის უკანასკნელ წვეთამდეც. მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის სამხედრო და სამოქალაქო უფროსებთან ვიქცეოდე გულწრფელი თანხმობით, და თუ იმპერიის სარგებლისა ან დიდებისთვის რაიმე საზიანო საქმეს ან განზრახვას შევიტყობ, მაშინვე შევატყობინო; ერთი სიტყვით, ვიქცეოდე ისე, როგორც რუსეთის ხალხებთან ჩემი ერთმორწმუნეობისა და მფარველობისა და უმაღლესი ხელისუფლების მიმართებაში ჩემი ვალდებულების შესაფერისი და ჯეროვანი იქნება. 

შეიმოსა რა სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებით, გიორგი სასახლეში დაბრუნდა, სადაც, იჯდა რა ტახტზე, მიიღო მილოცვები ჩვენი მინისტრისგან, თავისი ჩინოსნებისა და განჯისა და შუშის ხანების, აგრეთვე ახალციხის ფაშის მიერ წამოგზავნილთაგან. 

“მინისტრს – წერს კოვალენსკი – მთელი ამ დროის მანძილზე მეფის მარჯვენა მხარეზე ეკავა პირველი ადგილი, მემკვიდრეს კი მარცხენა მხარეზე”.

გასროლები ციხესიმაგრის ზარბაზნებიდან, სასახლის წინ მოწყობილი რუსული ჯარები, ტფილისის ყველა ეკლესიაში მთელი დღის განმავლობაში ზარების რეკვა აუწყებდნენ ქალაქის მცხოვრებთ როგორც მეფის ვალდებულებისა და მის მიერ რუსეთის იმპერატორისადმი მიცემული ფიცის შესახებ, თავის მხრივ, რუსეთის ნამდვილი დახმარებაზე იმედის შესახებაც. ხალხი ხარობდა საკუთარი თავისა და თავის შთამომავალთა გამოც და, იმედოვნებდა რა მეზობლებისგან ძარცვა-რბევის თავიდან აცილებას, მთელი დღის განმავლობაში სრულ ქეიფს ეძლეოდა.

ქართველებმა იმავე საღამოს ქალაქში ილუმინაციის მოწყობა ვერ მოახერხეს, იმიტომ რომ 12 დეკემბერს მთელ დღეს ცუდი ამინდი იდგა. შემდეგ საღამოს ტფილისი “აზიური გემოვნების მშვენიერი ხელოვნებით” გახლდათ ილუმინებული. ილუმინაციის ყველაზე უკეთესი ნაწილი სავაჭრო დუქნების სხვადასხვა ფერის ცეცხლითა და ფანრებით განათება გახლდათ, რომლებითაც ქალაქი სავსე იყო. “თითოეული მათგანი, რომლებშიც საქონელი გარკვეული წესრიგით იყო გამოფენილი, სხვადასხვანაირად ილუმინებული, მასში მჯდომარე ადამიანებით ავსებული, პეკინური ილუმინაციის ვენეციურ კარნავალთან რაღაც ნარევს წარმოადგენდა” (Рапортъ Коваленскаго Государю Императору 17-го февраля 1800 г. Моск. Арх. Мин. Ин. Делъ).

გიორგი მეფე, ამალასთან ერთად, ასევე ქალაქში მგზავრობდა.

– ახლა – ამბობდა ის კოვალენსკისთან შეხვედრისას, – ჩვენი მიწის აოხრების შემდეგ, ეს ილუმინაცია ბევრი რამით არ არის საკმარისი და უწინდელი მაგალითებისგანაც შორსაა. 

– მე არაფერი უფრო სასიამოვნო ამგვარი რამ არ მინახავს: ადამიანთა სახეებზე გამოხატული საყოველთაო სიხარული და ამ დღესასწაულში თანამონაწილეობა ჩემთვის ყველაზე უფრო გულისშემძვრელი სურათია, პასუხობდა მინისტრი.

დასრულდა ცერემონიები, დღესასწაულობანი, და საქართველოს დედაქალაქში ყველაფერი ჩვეულებრივ, ძველი წესრიგით წარიმართა.

მოსულ პოლკს და საერთოდ რუსებს ქართველები როგორც თავიანთ მხსნელებსა და დამცველებს, ისე უყურებდნენ, რომლებიც თავად ღმერთის მიერ იყვნენ გამოგზავნილნი. მეფე უფრო მეტად, ვიდრე სხვა ვინმე, რუსეთისადმი ერთგული გახლდათ; მას სურდა მისი წარმომადგენლების რჩევებსა და მითითებებს სიტყვაშეუბრუნებლად მიჰყოლოდა, მისი ცხოვრებით ეცხოვრა.

გიორგის ახლა გვერდში რუსეთის ორი წარმომადგენელი ჰყავდა, ხასიათითა და ზნეობრივი თვისებებით ერთმანეთისგან სრულიად განსხვავებულნი. მეფის დასაცავად გამოგზავნილი ჯარის სათავეში იდგა გენერალ-მაიორი ლაზარევი, პირდაპირი, გულღია და პატიოსანი ადამიანი; ხოლო კოვალენსკი, პოლიტიკისა და სამეფოს საშინაო მართვის წარმომადგენელი, პატივმოყვარე და ძალაუფლების მოყვარე ადამიანი გახლდათ. პირველივე ცნობების შემდეგ, რომ ის მინისტრად მეფის კარზე იქნება დანიშნული, რომელიც რუსეთის მფარველობას ეძიებს და საკუთარ თავზე რუსეთის იმპერატორების ძალაუფლებას აღიარებს, კოვალენსკი უკვე პატივმოყვარული გეგმების დაწყობას შეუდგა. იგი საქართველოში არა როგორც შუამავალი მიემგზავრებოდა, არამედ როგორც გუბერნატორი ანუ ბატონ-პატრონი (хозяинъ). ქვეყნის სისუსტე, გიორგის რბილი ხასიათი კოვალენსკის ფიქრებს იმ კანვას (სარჩულს) აძლევდა, რომელზედაც ნახატების ამოქარგვას ის თავისი ნების მიყოლით გეგმავდა. იცოდა რა, რომ არ შეხვდება არანაირი წინააღმდეგობა იქაურთა მხრიდან თავისი პატივმოყვარული მიზნების აღსრულებაში მოსაყვანად, მას მხოლოდ რომელიმე სხვა პირის გარეშე გავლენისა ეშინოდა. მხოლოდ ჯარის უფროსს შეეძლო მისი შეუზღუდავი პატივმოყვარეობისა და ერთმმართველობისთვის ხელი შეეშალა. სწორედ ჯერ კიდევ ტფილისში თავის გამგზავრებამდეც ის ამ გავლენის მოსპობას ცდილობდა.

ჯერ კიდევ 1799 წლის თებერვალში, კოვალესკიმ, რომელმაც არც ქვეყნის საჭიროებანი და არც მისი მაცხოვრებლების ხასიათი იცოდა, უკვე თავისი პროექტი წარადგინა “საქართველოში რეგულარული ჯარის დაარსებისა და იქ საერთოდ სამხედრო საქმის მოწყობის აღდგენის შესახებ” (Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ). პროექტი არ ყოფილა მიღებული, მაგრამ მისი მიზანი კი უკიდურესად გასაგები და ნათელი იყო. რეგულარული ჯარების მოწყობა საქართველოში იქ რუსული ჯარების გაგზავნის აუცილებლობას მოხსნიდა. კოვალენსკის მაშინ შეეძლო მარტო გამგზავრებულიყო ტფილისში, გვერდიდან მზირალი თვალის გარეშე, და თავისი საქმეები ისე წაეყვანა, როგორც თავად მოისურვებდა. ეს სურვილი იყო კიდეც საბაბი პროექტის შესადგენად. არ ჰქონდა რა მისი განხორციელების იმედი და ეშინოდა რა, რომ ჯარების გაგზავნის შემთხვევაში ჯარების უფროსობასა და საქართველოს მთავრობას შორის შუამავლის არაშესაშური როლის დაკავება მოუხდებოდა (Письмо его къ канцлеру. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ), კოვაკლენსკი ჩვენს სამინისტროს იმ აზრს ჩააგონებდა, რომ ასეთ პირობებში მას მასზე დაკისრებული დავალების შესრულება ძნელად თუ შეეძლებოდა. ის ამბობდა, რომ იმ მხარის დაშორებულობისა და “სამხედრო ადამიანებისთვის უცხო მიწაზე ჩვეული ახირებულობის” გამო, მას სამ პირს: გიორგი მეფეს, ჯარების უფროსსა და თავად მას შორის წონასწორიბის დაცვა გაუძნელდება. პროექტის ავტორის აზრით, ყველაზე უკეთესი საშუალება და ყველაზე მეტი სარგებელი იქნებოდა მისთვის პოლკოვნიკის წოდება აღედგინათ და მინისტრის წოდებასთან ჯარების უფროსის წოდებაც შეეერთებინათ. “ვზომავ რა ჩემს შესაძლებლობებს, – წერდა იგი (Тамъ же), – მიდრეკილებასა და ხალისს სამხედრო სამსახურისადმი, თამამად შევძლებდი საქმის საიმედოდ აღსრულება საკუთარ თავზე ამეღო... ორივე წოდების ჩემი სახით გაერთიანება, მომცემდა რა მე მთელ მოხერხებულობას ჩემი პოლიტიკური მსახურების მოშურნეობით შესრულებისთვის, ბევრად შეძლებდა ხელის შეწყობას თავად სამსახურის არსებითი სარგებლისთვისაც. ხოლო წყალობა კი ჩემი დაწინაურებით ჩემს თანატოლებთან გათანაბრების მხრივ, რომლებიც ახლა უფროსი გენერლების წოდებებში შედგებიან, კიდევ უფრო მეტ სიმხნევეს მომცემდა”.

ასე ამბობდა და ფიქრობდა ჩვენი მინისტრი მაშინ, როცა ჯერ კიდევ არ იცოდა, თუ ჯარების მეთაურად დანიშნული ვინ იქნებოდა. კოვალენსკი, ეშინოდა რა საქართველოს მეფის კარზე მეტოქის ყოლისა, დავისა და უთანხმოებათა შესახებ უკვე წინასწარ ლაპარაკობდა.

მიზნად დაისახა რა პირველი როლის თამაში, მას სურდა პირველი პირი და წარმომადგენელი ყოფილიყო. ხალხისთვის უცხო, ის ფიქრობდა მეფე გიორგი თავისთვის დაემორჩილებინა და, ამოეფარებოდა რა მის სახელს, საქართველო თავად ემართა.

ასეთი არ ყოფილა გენერალ-მაიორი ლაზარევი, სამხედრო რაზმის უფროსი.

ლაზარევი საქართველოში პოლკის მეთაურის წოდებით მოვიდა, ქვეყნის საქმეებში ჩარევაზე ყოველგვარი პრეტენზიისა და საკუთარ პიროვნებაში რაღაცის წარმომადგენლის წარმოსახვის გარეშე.

თავიანთ მოვალეობებზე სხვადასხვანაირმა შეხედულებებმა წარმოშვეს კიდეც სხვადასხვანაირი შედეგები. კოვალენსკი წინ იყურებოდა, ცდილობდა რა ძალაუფლებისა და მნიშვნელობის შეძენას, ლაზარევი კი მხოლოდ თავის პოლკსა და ყოველივე აუცილებლით მის დაკმაყოფილებაზე ზრუნავდა. თავისი მიზნების მიღწევისთვის, კოვალენსკის სიცრუისა და ცილისმწამებლობისთვის უნდა მიემართა; ლაზარევს პირდაპირ და ღიად მოქმედება შეეძლო.

ვერ ღებულობდა რა პროვიანტს და ხედავდა რა, რომ ჯარისკაცები ექვსი დღის განმავლობაში შეშისა და ბურღულეულის გარეშე რჩებიან, და რომ უკანასკელის ნაცვლად ხან ცერცვს, ხან კაკალს და ხანაც ბრინჯს იძლევიან, ლაზარევი გიორგისთან გაემართა, რათა თავისი საჭიროებანი პირადად ეთქვა.

იცოდა რა, რომ იქაური თარჯიმნები თავიანთ მოვალეობას არაკეთილსინდისიერად ასრულებენ და მეფეს სულაც არ უთარგმნიან იმას, რის შესახებაც მათ ეუბნებიან, ლაზარევმა, მორიდების გარეშე, თან კაპიტანი ტაგანოვიც წაიყვანა. გამოუცხადა რა გიორგის, რომ პოლკი ბინების, შეშისა და ფაფის გარეშეა, მან არ დამალა, რომ იცის მეფის ბრძანების შესახებ ყოველივე აუცილებლის მიწოდებაზე, მაგრამ მისი ეს ბრძანებები არ სრულდება.

– ჩვენს თუმნიანებს (червонцы) აქ ოთხ მანეთად იღებენ, – ამბობდა ლაზარევი, – ჩვენ კი მათ ხუთ მანეთად ვღებულობთ. ჩვენი თითოეული რიგითი მანეთზე ოცდაექვს კაპიკს კარგავს.

– მე გავიგებ ამის შესახებ, – პასუხობდა მეფე, – მაგრამ ვერანაირ მოგებას ვერ ვხედავ, იმიტომ რომ ვაჭრები მაშინ საქონელზე ფასს დაამატებენ.

– თუ თქვენ საკვებზე ფასების დამატებას აკრძალავთ, მაში ჯარისკაცი არაფერს დაკარგავს. ის სხვა საქონელს არ ყიდულობს. თუ ჩვენ ზედმეტს გადავუხდით ჩაის, შაქრისა და მაუდისთვის, მაინც უფრო ნაკლები დაგვიჯდება, ვიდრე გადაცვლით გადახდაა; ჯარისკაცი კი მაშინ თავის ფულს სრულად მიიღებს.

ლაზარევის პირდაპირი და გულახდილი სიტყვის განმარტებას კოვალენსკი ცუდი მხრიდან ცდილობდა. იგი ლაზარევს უმეცრებასა და მეფის მიმართ არადელიკატურობას საყვედურობდა. გიორგის ის ურჩევდა არც ერთი საკითხის გამო ლაზარევისთვის არ მიემართა და ყველა ბრძანება მისი, მინისტრის მეშვეობით გადაეცა; ლაზარევს კი გადასცემდა, რომ ვითომ გიორგი უკმაყოფილოა მისი საქციელით და მისი გულცივობაც აკვირვებს. ლაზარევმა, როგორც გულღია და პირდაპირმა ადამიანმა, დაუჯერა რა ამხანაგს, შიკრიკი გაუგზავნა მეფეს იმის სათქმელად, რომ თუ მას იგი არ მოსწონს, შეუძლია სხვა (გენერლით) მისი შეცვლა ითხოვოს.

კოვალენსკი მოითხოვდა, რათა მისთვის, როგორც რუსეთის წარმომადგენლისთვის, ყარაული გამოეძახათ, ლაზარევი კი პასუხობდა, რომ წესდებით სამოქალაქო ჩინებისთვის სამხედრო პატივის მიგება არ შეიძლება, “და მის ჩინსაც ასეთი არაფერი შეეფერება” (Изъ письма Лазарева Кноррингу отъ 4-го августа 1800 г. Акты Кавк. Археогр. Ком., т. I, 125).

კოვალენსკის ქცევების არაგულწრფელობა მალევე გამოვლინდა. მან დაარწმუნა გიორგი, რომ ლაზარევი არაფერს არ ნიშნავს და მის სრულ დამოკიდებულებაში იმყოფება, რომ მინისტრს თვით ჯარების სურსათის მომარაგებასა და მათ კეთილდეობაზე ზრუნვაც კი აქვს დავალებული. მეფემ თავისი ბრძანებებისა და განკარგულებათა გადაცემა კოვალენსკის მეშვეობით დაიწყო. ლაზარევი არ ღებულობდა მათ და სთხოვდა კნორინგს დაერწმუნებინა გიორგი, რომ ის კაპრალი არ არის, “თორემ მას, – წერდა ლაზარევი, – არ ვიცი ვისი ნალაპარაკევის გამო ჩემთან არანაირი საქმის დაჭერა არ უნდა. მე არ შემიძლია მისი დარწმუნება, რომ მინისტრზე დამოკიდებული სულაც არა ვარ...”

კეთილი ურთიერთობანი წარმომადგენლებს შორის დაირღვა. ინარჩუნებდნენ რა თავიდან პაემნებისა და შეხვედრებისას ერთმანეთისადმი გარეგნულ პატივისცემას, ლაზარევი და კოვალენსკი დაუსწრებლად ერთი-მეორის წინააღმდეგ მოქმედებდნენ და იქამდეც მივიდნენ, რომ საბოლოოდ იჩხუბეს.

მალევე პოლკის ტფილისში მოსვლის შემდეგ, კოვალენსკიმ მოახერხა პოლკის ჩინების დახმარებით ტფილისის პოლიციის გარდაქმნის აუცილებლობაში გიორგი დაერწმუნებინა. მხარეში შინაგანი სიმშვიდის შენარჩუნებისთვის კი, კოვალენსკის სურდა, რათა პოლკს დრო და დრო გარკვეული გადაადგილებები მოეხდინა. პირველ ჯერზე ის ლაზარევისგან მოითხოვდა, რომ მას ორი ან სამი ასეულით გორის ციხესიმაგრე დაეკავებინა, რომელიც ტფილისიდან 70 ვერსის დაშორებით, მდინარე მტკვრზე მდებარეობს.

არ ჰქონდა რა არანაირი განკარგულება და არ მიუღია რა ბრძანება, ძალზედ ბუნებრივია, რომ ასეთი მოთხოვნების შესრულებაზე ლზარევი არ თანხმდებოდა. თუ ჯარების გამოსაკვებად ტფილისში არაფერი იყო, მაშინ გორში მათ ყველაფერში კიდევ უფრო მეტ გასაჭირი უნდა განეცადათ.

ლაზარევის უარის შედეგად კოვალენსკისთან მისი კიდევ უფრო მეტი გაურკვევლობები მოჰყვა. უკანასკნელი სთხოვდა კნორინგს, რომ ერთმანეთთან მათი ურთიერთობებისთვის საზღვრები დაედგინა (Письма Коваленскаго Кноррингу отъ 23-го декабря, за №№ 125 и 126 и отъ 24-го декабря 1799 г. Акты Кавк. Археогр. Ком., т. I, стр. 103 и 104).

ლაზარევი ღიად და პირდაპირ გამოთქვამდა კოვალენსკიზე თავის უკმაყოფილებას და არც თავის ქცევებს მალავდა. კოვალენსკის პირიქით, დაიწყო რა პირველივე ნაბიჯიდან არაგულწრფელი მოქმედება, საკუთარი თავი ასევე სიცრუით უნდა დაეცვა. თავისი მოქმედებების დასაფარად მინისტრი ლაზარევს ცილს სწამებდა და ცდილობდა ყველაფერში ის დაედანაშაულებინა.

კოვალენსკი შესჩიოდა კნორინგს, რომ ლაზარევის მისდამი არაკეთილგანწყობა იქამდე მივიდა, რომ ის იმ ოფიცრებს დევნის, რომლებიც მისი (მინისტრის) სახლში იყვნენ მიღებულნი; რომ იმ საბაბით, თითქოს და პოლკოვნიკი კარიაგინი ერთხელ მოწყობაზე არ იყო, ლაზარევმა ის ერთი თვის ჯამაგირის გამოქვითვით დააჯარიმა; რომ მას არ სურდა პირველი სწვეოდა ვიზიტით გიორგი მეფეს და პროვიანტმაისტერსაც იმაზე სთხოვდა პასუხს, რომ ის თავის საჭიროებათა გამო პირდაპირ მეფეს არ მიმართავდა. 

გიორგიმ ჯარისკაცებს ღვინო და ზურგიელი გამოუგზავნა. ლაზარევმა ისინი მიიღო, მაგრამ თქვა, რომ ეს ცოტაა, რომ ჯარისკაცებს პროვიანტი და ბურღულეული სჭირდებათ. კოვალნელსკიმ მაშინვე შეატყობინა ვისაც ჯერ არს, რომ ლაზარევი მეფის საჩუქრების მიღებას აძნელებს.

“ეს ადამიანი თავის სულიერ განწყობილებებში სრულიად შეიცვალა, – წერდა შემდეგ კოვალენსკი კნორინგს ლაზარევზე, – მას ეჩვენება, რომ მე სურსათის თაობაზე ზრუნვაში, ჩემი მსახურების მოვალეობის საქმეში უფლების გარეშე ვერევი და ისე, რისთვისაც, თითქოს და, იგი ჩემი მადლიერი უნდა ყოფილიყო”.

ლაზარევი, რომელმაც ცოლი და ქალიშვილი დაკარგა, თანაც კოვალენსკისგან ცილდაწამებულიც იყო, არ თვლიდა აუცილებლად რომ თავი ემართლებინა. ის მხოლოდ თადარიგში მის განთავისუფლებას ითხოვდა.

“გთხოვთ თქვენო აღმატებულებავ, – წერდა იგი კნორინგს (Отъ 30-го декабря 1799 года. Тамъ же), – იყავით მოსე და გამოიყვანეთ ხალხი მტრების ხელში მუშაობისგან”.

მალე ლაზარევისა და მისი პოლკის მდგომარეობა კიდევ უფრო გაძნელებული და მძიმე შეიქნა. ჯარებში მუნის ავადმყოფობა გამოვლინდა და ოფიცრებსა და დაბალ ჩინებს შორის სიყვითლის ციებ-ცხელება დაიწყო. ლაზარევი სთხოვდა კნორინგს ნება მიეცა მისთვის პოლკი ტფილისიდან გაეყვანა და ის ქალაქის მახლობლად ბალაგანებში ან უახლოეს სოფლებში განელაგებია (Рапорты Лазарева Кноррингу отъ 17-го января и 9-го iюня 1800 года. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 105).

ჯარები ბურღულეულში, პროვიანტში, შეშასა და სხვა სასიცოცხლო მოთხოვნილებებში უკიდურეს უკმარისობას განიცდიდნენ. გიორგი ბრძანებას იძლეოდა დაეკმაყოფილებინათ; მას მოახსენებდნენ, რომ ყველაფერი შესრულებულია, მაგრამ არაფერს კი არ აკეთებდნენ.

საქართველოს მთავრობის მიერ ყველა სასიცოცხლო მოთხოვნილებაზე გამოცემულმა ტაქსამ ჯარების მდგომარეობა ვერ გააუმჯობესა. ვაჭრები ან სულაც არაფერს არ ყიდდნენ და დუქნებს კეტავდნენ, ან კიდევ მარაგებს მხოლოდ თავიანთ ნაცნობებზე ჰყიდდნენ და ისიც გაცილებით უფრო მაღალ ფასად. ლაზარევი სთხოვდა გიორგის განეკარგა, რომ მარაგები ყოველგვარი დამალვის გარეშე, დადგენილ ფასად გაეყიდათ (Письмо Лазарева Георгiю 23-го ноября 1800 года, № 70); მაგრამ ეს თხოვნაც, როგორც ბევრი სხვა, შეუსრულებელი დარჩა.

ჯარების მეთაურმა საუბარში უთხრა მეფის ადიუტანტს, თავად ჭავჭავაძეს, რომ თუ პოლკი უზრუნველყოფილი ვერ იქნება, მაშინ გიორგი შეიძლებოდა მის გარეშე დარჩენილიყო. მეფემ გამოგზავნა ეთქვათ, რომ მთელ ძალებს გამოიყენებს ლაზარევის დაკმაყოფილებისთვის, თუნდაც საამისოდ საკუთარი ძის დაგირავება მოუხდეს.

– ჩემი სულიერი ნაღვლიანობის მხიარულებად გადაქცევა, – პასუხობდა ლაზარევი, – მის უმაღლესობას არ ძალუძს. ჩემს შესახებ მე ერთი სიტყვაც არ მითქვამს, მე ვთქვი, რომ პოლკში უკმარისობის გამო ჩემი ხელმწიფოს წყალობის დაკარგვით ვრისკავ. პირადად მე გასაჭირი არაფერში არ გამაჩნია, ხელმწიფისგან ჯამაგირს ვღებულობ და ჩემი სოფლებიც მაქვს. ჩემი ერთადერთი პრეტენზია იმაში შედგება, რომ ჩემდამი რწმუნებული პოლკი ღებულობდეს ყველაფერს, რაც მას ეკუთვნის (что ему следуетъ). იმ დრომდე, სანამ ის დაკმაყოფილებული არ იქნება, მე ჩემს მოთხოვნებს თავს არ დავანებებ. მაგრამ, რადგანაც მე ვხედავ, რომ მის უმაღლესობას დაკმაყოფილება არ ნებავს, ამიტომ მას მეტად აღარ შევაწუხებ, არამედ (კავკასიის) ხაზზე ჩემს უფროსობას მოვახსენებ.

იმავე დღეს გაგზავნილ იქნა ბრძანება პოლკის ყოველივე აუცილებლით დაკმაყოფილების შესახებ; მაგრამ ისიც, ჩვეულებრივ, აუსრულებელი დარჩა.

– თუ თქვენ პოლკი გჭირდებათ, მაშინ გაუფრთხილდით მას, ეუბნებოდა ისევ ლაზარევი თავად ჭავჭავაძეს.

მეფემ ლაზარევს თავისი მემკვიდრე ძე გამოუგზავნა თხოვნით მოეთმინა და კნორინგისთვის არ მოეხსენებინა.

– თქვენი ხელმწიფე და თქვენც ქრისტიანები ხართ, მეც ასევე, ამბობდა დავით ბატონიშვილი. – მოიღეთ მოწყალება, მოითმინეთ და არ მოახსენოთ. მე ვიცი, რომ თუ თქვენ მოახსენებთ, მაშინ პოლკს წაიყვანენ და ჩვენ დავიღუპეთ.

– ერთი კვირა კიდევ შემიძლია მოვითმინო – პასუხობდა ლაზარევი – მაგრამ შემდეგ უკვე ვეღარ გავჩუმდები. მისი უმაღლესობა პოლკის გარეშეც მეფედ დარჩება, მე კი ვრისკავ რომ დასჯილ ვიქნე.

ეს საუბარი მაინც საუბრად დარჩა: ჯარისკაცების მდგომარეობა ოდნავადაც არ გაუმჯობესებულა.

“აქ ყველაფერი ისე მიდის, როგორც ჩვენთან დაწესებულებებში – მოახსენებდა ლაზარევი – იქ ყველა ამბობს ხვალ (завтра), აქ კი იქნება (икнеба), т. е. будетъ, მაგრამ ამით არაფერი არ არის ხოლმე (но отъ этого ничего не бываетъ)”.

ასეთ მდგომარეობაში იყო საქმეები ჩვენი ჯარების საქართველოში შესვლის სულ დასაწყისშივე. ამ ქვეყნის მდგომარეობა ისე მოშლილი იყო, ყველაფერში უკმარისობა ისე საგრძნობი, რომ, მთელი თავისი სურვილის მიუხედავად, გიორგის არ შეეძლო სავსებით დაეკმაყოფილებინა ისინი, რომლებიც მის დასაცავად იყვნენ გამოგზავნილნი.

“მეფემ ოფიცრების ყველა ცხენის გამოკვება თავად იკისრა, – წერდა ლაზარევი, – და კვირაში ერთ დღეს აბანოში ნება მისცა ჯარისკაცებს უფულოდ იბანდნენ; აი მთელი მისი წყალობა პოლკისთვის. ყოველივე ამასთან ერთად, მას ძალიან უნდა, რათა პოლკი ყველაფერში დაკმაყოფილებული იყოს; მაგრამ მისი ბრძანებები ცუდად სრულდება, და, ერთი სიტყვით რომ ვთქვათ, არავინ მას არ უსმენს (Изъ донесенiя Лазарева Кноррингу 22-го декабря 1799 года. Акты Кавк. Арх. Комм., стр. 101).

ლაზარევი, რომელიც საქმეს უბრალოდ, ქვენა ფიქრების გარეშე უყურებდა, გიორგის სამართლიანად მიაგებდა და მასზე რაიმე-ნაირი ბრალდებების აღძვრას არც ფიქრობდა. სრულებით ამის საწინააღმდეგოდ იქცეოდა კოვალენსკი. ხელმძღვანელობდა რა საიდუმლო მიზნებით, იგი ცრუ გზას უწინარეს ყოვლისა იმით დაადგა, რომ პეტერბურგში უსამართლო და წინააღმდეგობრივ მოხსენებებს აგზავნიდა. მინისტრი წერდა ფრიად ჩინებული მიღების შესახებ, განსაკუთრებული პატივისცემის შესახებაც, რომელსაც მას გიორგი აღმოუჩენდა და სხვა. ხოლო როცა დაინახა, რომ წინასწარ შედგენილი ფოიერვერკული მოხსენებები საქმით ვერ მართლდება, რომ ლაზარევი, რომელიც პროვიანტსა და სადგომს ვერ ღებულობს, იძულებული იქნება ამის შესახებ კნორინგს მოახსენოს და ამით მისი მოხსენებების უსამართლობა გამოავლინოს, კოვალენსკის, რათა საკუთარი თავისგან ბრალდება მოეხსნა, სხვა გამოსავალი არ ჰქონდა, თუ არა ლაზარევის დადანაშაულებისთვის მიემართა.

თავად მეფემ რუსეთის ამ ორი წარმომადგენლის ღირსებები მალევე განსაზღვრა. ერთში მან ჭეშმარიტების, სიმართლის, ღია და პირდაპირი ადამიანი ჰპოვა; მეორეში კი – არაგულწრფელობა და პატივმოყვარული ჩანაფიქრები. მეფის სულიერი თვისებები და მისი კეთილგანწყობა ლაზარევისკენ იხრებოდა. კოვალენსკიმ მნიშვნელობა მაშინვე დაკარგა. გიორგიმ, რომლის შესახებაც ჩვენი მინისტრი წერდა, რომ იგი მის ყველა დარიგებას ასრულებს და ყველაფერში მას უჯერებს, რჩევებისთვის კოვალენსკისადმი მიმართვას თავი ანება, და, ამის საპირისპიროდ, ლაზარევის აზრს მეტად ხშირად კითხულობდა.

გიორგისა და კოვალენსკის შორის გაუგებრობანი ტფილისში მისი ჩამოსვლის შემდეგ მალევე დაიწყო. ყველა წესის დასრულებისა და საქართველოს ტახტზე გიორგის დამტკიცების შემდეგ მეფეს თავის მხრივ უნდა დაენიშნა სრულუფლებიანი (წარმომადგენლები) აქტის ხელმოწერისთვის, რომელიც საქართველოს რუსეთზე დამოკიდებულების შესახებ 1783 წლის ტრაქტატის პირობებს დაამტკიცებდა (Акты, собранные Кавказскою Археографическою Комиссiею. Тифлисъ. 1866 года, т. I, стр. 95). მეფე, სხვადასხვა საბაბით, ამ აქტის ხელმოწერას აყოვნებდა და გამოთქვამდა სურვილს, რომ თავის საჭიროებათა შესახებ თხოვნით ს.-პეტერბურგში ელჩობა გამოეგზავნა (Рапортъ Коваленскаго Государю Императору 17-го февраля 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ)

კოვალენსკი ცდილობდა მეფისთვის ასეთი გამოგზავნა გადაეთქმევინებინა და კნორინგს ეკითხებოდა, როგორ მოქცეულიყო და რა გაეკეთებინა.

გიორგი თავის სურვილს თავს არ ანებებდა, კოვალენსკი კი ცდილობდა დაემტკიცებინა, რომ მისი სურვილები შეუთავსებელია, რადგანაც მასთან აკრედიტებული მინისტრი იმყოფება, და სთხოვდა აქტის ხელმოწერისა და პეტერბურგში გაზავნისთვის სრულუფლებიანი წარმომადგენლები დაენიშნა. გიორგი კოვალენსკის თხოვნის შესრულებას აყოვნებდა და სრულუფლებიან პირებს არ ნიშნავდა. მინისტრი წერდა მეფეს (Въ письме отъ 25-го января 1800 года. Тамъ же), რომ ყველაფერ ამის გამო მან შეიძლება იმპერატორისგან სასჯელი მიიღოს, და ამიტომ იძულებულია სთხოვოს მეფეს მას ტრაქტატის ხელმოწერაზე სურვილის არქონის მიზეზის შესახებ წერილობით შეატყობინოს. გიორგი იმავე დღეს წერილობით პასუხობდა, რომ ის ს.-პეტერბურგში აგზავნის ელჩებს, და სანამ მისი თხოვნა იმპერატორამდე არ მივა, იმ დრომდე აქტი ხელმოწერილი ვერ იქნება. მინისტრს უკვირდა, რომ მეფეს შეეძლო წინასწარ მასთან ურთიერთობისა და შეთანხმების გარეშე უზენაეს კარზე თხოვნა გაეგზავნა, რომ ასეთი საქციელი, შეურაცხჰყოფდა რა მას, როგორც მინისტრს, შესაძლოა თავად მეფისთვისაც მეტად საძრახისი ყოფილიყო. კოვალენსკი გიორგის იმაზე მიუთითებდა, რომ მასთან, მინისტრთან წინასწარი ურთიერთობების გარეშე, მეფეს უფლება არ ჰქონდა რაიმენაირი თხოვნის შესახებ იმპერატორისთვის მიეწერა. გიორგი თავის აზრზე დაჟინებით იდგა. 

კოვალენსკი ეკითხებოდა, თუ როგორი თხოვნით ფიქრობს იგი ელჩების გაგზავნას. მეფემ, შეიტყო რა მინისტრის ზნეობრივი თვისებების შესახებ, თავის წარგზავნილთა მივლინების ნამდვილ მიზეზს მას არ ეუბნებოდა და თავის სურვილს გულდასმით მალავდა.

“თქვენ მეკითხებით, – წერდა მეფე გიორგი კოვალენსკის (Отъ 27-го января 1800 года. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), – როგორი მოხსენებებით იგზავნება ჩვენგან სათხოვარი, ისე როგორც უწინ სიტყვიერად იქნა ჩვენს მიერ გამოცხადებული, ახლა მას წერილობით გიხსნით.

1) მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის 3.000-კაციანი ჯარის მუდმივად ყოფნისთვის დანიშვნის შესახებ.

2) ჩვენს სამფლობელოებსა და ადერბაიჯანს შორის საზღვრების დადგენის თვალსაზრისით ბაბა-ხანთან ურთიერთობის შესახებ.

3) რათა ახალციხის ფაშა არ აძლევდეს თავისთან ლეკებს თავშესაფარს და არ აძლევდეს მას ჩვენი სამფლობელოების რბევის ნებას, ვისთანაც საჭიროა, ურთიერთობის შესახებ.

4) დაღესტნელი მფლობელებისთვის დადასტურების თაობაზე, რათა საქართველოს ასევე თავს არ ესხმოდნენ და მის წინააღმდეგ არ ბოროტმოქმედებდნენ.

5) განსვენებული მეფის, ჩემი მშობლისთვის ნაწყალობევი არტილერიის ჩვენთან ჩამოტანის შესახებ, რაკი ამაზე უკვე მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ნებაც არის.

6) ახლა აქ მყოფი ჯარებისა და მომავალში ჩამოსულის რუსი მოხელეების ზრუნვით სურსათით მომარაგების შესახებ, პროვიანტისა და ფურაჟის ყიდვით по справочнымъ ценамъ.

სიტყვიერად კი ჩემგან დავალებულია ჩვენი ძმებისთვის: კათოლიკოს ანტონისა და მეფის ძის ვახტანგისთვის და ჩემი ძის იოანესთვის ორდენები ითხოვონ.

ზემონათქვამი პუნქტების მიხედვით შუამდგომლობის თაობაზე ჩვენ ჩვენს წარგზავნილებს ინსტრუქციაში ვუბრძანეთ, ხოლო თხოვნაში კი არ მოგვითავსებია. სხვა მხრივ, თქვენდამი პატივისცემით ვიმყოფებით”.

კოვალენსკი თანხმდებოდა ელჩობის გამოგზავნაზე, მაგრამ მხოლოდ ისეთ შემთხვევაში, თუ მას ერთი მიზანი ექნებოდა – მადლობის მირთმევა იმპერატორისთვის მისი წყალობისა და ქართველ ხალხზე ზრუნვის გამო. მინისტრი ეკითხებოდა მეფეს, თუ სახელდობრ ვინ არის დანიშნული ელჩობაში. გიორგი პასუხობდა, რომ ნიშნავს თავის სრულუფლებიან მინისტრსა და დიდ სარდალს თავად გარსევან ჭავჭავაძეს, საიდუმლო მრჩეველს თავად გიორგი ავალიშვილსა და სახელმწიფო მრჩეველს მდივან-უფროსს (мдиванъ-начальника) თავად ელიაზარ ფალავანდიშვილს.

კოვალენსკი პასუხობდა (Отъ 16-го января 1800 года. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), რომ უძნელდება გაგზავნა, იმიტომ რომ წარსაგზავნ პირებს მიცემული აქვთ ისეთი ჩინები, როგორიც მათ ამ დრომდე არ ჰქონიათ; რომ საიდუმლო და სახელმწიფო მრჩევლების ჩინები, რომლებიც მათ მეფემ უწყალობა, ამ დრომდე საქართველოში არ არსებობდა; რომ საიდუმლო მრჩეველი თავადი ავალიშვილი მანამდე რამდენიმე თვით ადრე აქაური მინისტრის ამალის თარჯიმანი ანუ მდივანი იყო.

სურდა რა მეფისთვის ესაყვედურა, კოვალენსკი უმატებდა, რომ პეტერბურგის კარს “აქაურ წესრიგსა და აქ წარმოებულ საქმეთა მიმდინარეობაზე” მეტად არამომგებიანი აზრი შეექნება.

გიორგი ასე არ ფიქრობდა: არ უკითხავს რა კოვალენსკისთვის, მან პეტერბურგში ელჩობა გამოგზავნა. კავკასიის ხაზზე წარმოგზავნილნი კნორინგის მიერ იქნენ გაჩერებულნი, რომელიც კოვალენსკისგან მოითხოვდა, რათა მას მათთვის მგზავრობაზე თანხმობა მიეცა. კოვალენსკიმ უარით უპასუხა, და ელჩობა, ჩვენს დედაქალაქში გამომგზავრებისთვის უზენაესი ნებართვის მიღებამდე, იქ გაჩერდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 28-го января 1800 года. Моск. Арх. Инспект. Департ.).

აპრილის ბოლოს თავადი ჭავჭავაძე, ამალით, მოზდოკიდან ს.-პეტერბურგში იქნა გამოგზავნილი (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 25-го апреля 1800 года. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 105).

ელჩობის უმთავრესი საბაბი, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, წარმოგზავნილთათვის საიდუმლო დავალებაში მდგომარეობდა, რომ იმპერატორ პავლესთვის საქართველოს სრულ ქვეშევრდომობაში მიღების შესახებ ეთხოვათ. (Главнейшiй поводъ посольства, какъ увидимъ ниже, заключался въ тайномъ порученiи посланникамъ просить Императора Павла о принятiи Грузiи въ совершенное подданство Россiи.) ხილული და ყველასთვის გასაგები საბაბი კი როგორც მეფის, ისე ქართველოს ხალხის ნამდვილი შიში გახლდათ სპარსელთა ახალი შემოსევისა და ქვეყნის აოხრების შესახებ ხმების გამო, რომლის კვალიც საქართველოში ყოველ ფეხის ნაბიჯზე კიდევ მოჩანდა.

ტფილისში მყოფი ჩვენი რაზმის უმნიშვნელობა, დაურწმუნებლობა იმაში, რომ კიდევ უფრო მეტი დახმარება იქნება მოცემული, და, თავად მდინარე თერგის ადიდებისა და რუსეთთან შეტყობინების შეწყვეტის გამო, თავის დროზე და სწრაფად მისი გამოგზავნის შეუძლებლობაც, ქართველებს შორის ანგარიშმიუცემელ შიშსა და გულგატეხილობას ბადებდა.

ახალი და ღრმა ჭრილობები ხალხის გადაჭარბებული შიშის მიზეზი შეიქნა. ღრმად ვუკვიდრებით რა საქართველოს მდგომარეობას, ჩვენ უნდა ვახსენოთ, რომ ტფილისი, თავისი ადგილმდებარეობით, თავად ბუნების მიერ იმდენად იყო გამაგრებული, რომ რეგულარული ჯარების უმნიშვნელო ძალებით შეეძლო აზიელი ხალხების მოუწყობელ ურდოებს (полчища) წინ აღდგომოდა.

ამასთან, მცირედ დასახლებულ, გაძარცვულ და გაღატაკებულ ქვეყანაში, სადაც მოსახლეობის თითქმის ერთი მესამედი გამარჯვებულთა მიერ ტყვედ იყო წაყვანილი, აზიურ ბაზრებზე გასაყიდად, ახალი მოწინააღმდეგისთვის თავისი ჯარების გამოკვება ძნელი იქნებოდა, და ის ციხესიმაგრის ალყაზე მნიშვნელოვანი დროის გამოყენებას ვერ შეძლებდა.

მიუხედავად იმისა, რომ მთელი ეს გარემოებები თითოეულ ქართველს თვალწინ ჰქონდა, ცოტა თუ მოიძებნებოდა ისეთი, ვინც სპარსელთა ან ლეკების ახალ შემოსევაზე ყოველგვარი, თუნდაც ცრუ ხმების შემთხვევაში, სასოწარკვეთილებას არ მიეცემოდა. 

ვაჟკაცობამ და უშიშობამ, უწინდელ ქართველთა ხასიათის განმასხვავებელმა ნიშნებმა, ახლა ისინი სრულიად მიატოვეს. სამხედრო მეცადინეობანი და დიდება დავიწყებულ იქნა და სახელოვან წინაპრებზე მოთხრობების მონაპოვრად იქცა. შეინარჩუნეს რა ხასიათში მეომრულობისადმი ამთვისებლობა, ქართველებს ხელმძღვანელები არ ჰყავდათ და ამიტომ სულის სიმხნევე დაკარგეს (Сохранивъ въ характере воспрiимчивость въ воинственности, грузины не имели руководителей и потому утратили бодрость духа). ხალხში ერთიანობა და საკუთარი ძალის შეგნება არ იყო.

მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის, კოვალენსკი კავკასიის ხაზიდან კიდევ ერთი პოლკის გამოგზავნას ითხოვდა. მისი აზრით, საქართველოსა და მომიჯნავე მხარეში რუსეთის იმპერატორის უმაღლესი ძალაუფლების შენარჩუნებისთვის, პოლკი აუცილებელიც კი გახლდათ (Рапорть Коваленскаго Государю Императору 17-го февраля 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

“აქაური მთავრობის საკუთარ სიკეთეზე სრული უდარდელობის გამო, – მოახსენებდა კოვალენსკი იმპერატორ პავლეს, – საქართველოში თქვენი უდიდებულესობის უმაღლესი ძალაუფლების შენარჩუნება, მასში ყველა აქაურის მიერ ერთსულოვნად მონატრებული კეთილმოწყობის აღდგენა, და ამ მხარის მომიჯნავე ხალხებში თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფლობელობისადმი პატივისცემის თავად დამკვიდრებაც ვერ შეიძლება მტკიცედ აღწევდეს თავის მიზანს სხვანაირად, თუ არა, ჯერ ერთი, აქ ჯარების შენახვით, მეორე, მეფის კარზე კეთილმოწყობის შემოღების ნაწილში ცნობილ პირთაგან საბჭოს დაარსებით, რომელიც აქ თქვენი უდიდებულესობის რწმუნებული პირის ზედამხედველობის ქვეშ და მისგან წახალისებით იღვაწებდა, და, ბოლოს, ამ უკანასკნელი (პირისთვის) უვრცელესი ძალაუფლების მინიჭებით, და ამ ძალაუფლებისთვის დამახასიათებელი პატივისცემითაც”.

უკანასკნელი ფრაზა კოვალენსკის მოხსენების მთელ არსს, მთელ მიზანს შეადგენდა. ძნელი არ არის დავინახოთ, რომ ჩვენი მინისტრი უწინარეს ყოვლისა ძალაუფლებასა და პატივს მილეტვოდა, და არ შეიძლება არ დავეთანხმოთ ლაზარევს, რომელიც წერდა, კოვალენსკის მთელი საქართველოს მართვა უნდაო.

ჩაფიქრებული მიზნის წარმატებით მიღწევისთვის, კოვალენსკი ხშირად არა გულწრფელად უნდა მოქცეულიყო. ამის გამო მის მოხსენებებში უკიდურესი წინააღმდეგობები გვხვდება. იგი ხან მოახსენებდა, რომ საქართველოში ყველაფერი დაწყნარდა, ხან კი მმართველობაში უკიდურესი უწესრიგობის შესახებ მოწმობდა. ერთ მოხსენებაში ის წერს, რომ გიორგი მას პატივისცემის ყველა ნიშანს აღმოუჩენს, მის ყველა რჩევას ასრულებს, სხვაში – რომ გიორგის აქტზე ხელის მოწერა არ უნდა და კოვალენსკის რჩევას არ კითხულობს; ხან წერს, რომ მეფეში წესების სიმყარე, მსჯელობის სიჯანსაღე, თვინიერება და ღვთისმოსაობა ჰპოვა, ხან კი მოახსენებს, რომ მეფე სუსტია და არანაირ საქმეში არ ერევა. არ მოქმედებდა რა ღიად, კოვალენსკიმ ყველასთან მოახერხა წაჩხუბება და გააკეთა ის, რომ, როგორც ქვემოთ დავინახავთ, ჩვენმა მთავრობამ აუცილებლად მიიჩნია იგი გამოეწვია და საქართველოს მეფის კარზე მინისტრის პოსტიც მოესპო... 

მიზეზები, რომლებიც გიორგის ახალისებდა რუსეთის ქვეშევრდომობა ეძია, სამეფოს მმართველობის მთელი მექანიზმის სრული მოშლილობიდან და საგარეო უძლურებიდან მომდინარეობდა. (Причины, побудившiя Георгiя искать подданства Россiи, проистекали отъ совершеннаго разстройства всего механизма управленiя и внешняго безсилiя царства.) შეგნებული ჰქონდა რა თავისი ჯანმრთელობის სისუსტე, თავისი სიცოცხლის მცირე ხანგრძლივობა, გიორგის იმ ხვედრის გამო ეშინოდა, რომელიც მის საკუთარ დაუცველ ოჯახს ელოდებოდა, ასევე მთელი მისი სამეფოსა და ქართველი ხალხის გამოც.

სივრცის მიხედვით უმნიშვნელო საქართველო, ინტრიგებისა და ურთიერთ მტრობის მსხვერპლი, ამასთან ერთად თითქმის ყველა მხრიდან მაჰმადიანური რჯულის ხალხებით იყო გარშემორტყმული, რომლებიც ქვეყნის რბევა-აწიოკებას თავს არ ანებებდნენ – ხან აშკარა თავდასხმებით, ხან მტაცებლობით, ხან კი იმ პირთა საიდუმლო გადაბირებით (тайными подговорами лицъ), რომლებიც არცთუ იშვიათად მმართველობის სათავეში იდგნენ, “რის გამოც ხდება ის, – მოახსენებდა ლაზარევი (Замечанiе Лазарева о тогдашнихъ обстоятельствахъ Грузiи 24-го января 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместн.), – რომ ადრე თუ გვიან (საქართველოს სამეფო) უბედური უნდა შეიქნას”.

ქვრივმა დედოფალმა დარეჯანმა, გიორგის დედინაცვალმა, “მეტად მკაცრი” ზნე-ხასიათის ქალმა, განიცადა რა ერთხელ წარუმატებლობა, ძალაუფლების მოყვარული სურვილები გულში ჩაიმალა და გიორგისთვის ცუდის გაკეთებას თავს არ ანებებდა. შეურაცხყოფილი იმით, რომ მმართველობა თავის ხელში არა აქვს და რომ გიორგი რჩევებისთვის მას არ მიმართავს, იგი საიდუმლო ინტრიგებს მიმართავდა.

იმპერატორ პავლეს მიერ დავით ბატონიშვილის საქართველოს ტახტის მემკვიდრედ აღიარება და ტახტის გიორგის შთამომავლობაში შენარჩუნება დარეჯან დედოფლისა და მისი შვილების მიზნებსა და სურვილებს ეწინააღმდეგებოდა. გიორგი და დავითი რუსეთის იმპერატორისადმი ერთგულების ფიცს დებდნენ, ხალხს უხაროდა და მხიარულებდა, დარეჯან დედოფალი კი თავის თანამზრახველებს გარშემო იკრებდა და უკმაყოფილოთა პარტიის გაზრდას ცდილობდა.

მისი უფროსი ვაჟი, იულონ ბატონიშვილი, რომელსაც ზემო საქართველოში ჰქონდა მამულები და, ერეკლეს ანდერძის მიხედვით, გიორგის სიკვდილის შემდეგ ტახტის მემკვიდრეობაზე პრეტენზიას აცხადებდა, მისი ქმედითი დამხმარე გახლდათ. იულონი თავის თავად უნებისყოფო ადამიანი იყო. ყველა მისი საქციელი მისი დედის, დარეჯან დედოფლისა, და ცოლის, რომელიც მას ვნებიანად უყვარდა, რჩევების შედეგს წარმოადგენდა. თუმცა კი მათაც ის მხოლოდ მაშინ უსმენდა, “როცა იზომოდ თვრება, რაც მას ყოველ დღე ემართება; ხოლო რათა ის სინანულში არ მოვიდეს და ჭეშმარიტ გზაზე არ დაბრუნდეს, მას ალექსანდრე და ფარნაოზი ჰყავს მიჩენილი, რომლებიც უკვე უდრეკნი არიან” (Изъ письма Лазарева Кноррингу отъ 8-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

მფარველობდა რა უკმაყოფილოებს, და აღვივებდა რა ხალხის ვნებებს, თავად იულონი მეფის ნებისადმი უკვე აშკარა ურჩობას იჩენდა. გიორგის ბრძანებების მიუხედავად, მას თავისი მამულებიდან არც ერთი ჯარისკაცი არ გამოჰყავდა და არც იმ პროვიანტს იძლეოდა, რომელიც, განაწილების მიხედვით, მის წილად მოდიოდა.

ვახტანგ ბატონიშვილი, ბუნებით მეტად ეშმაკი ადამიანი, გარეგნულად რუსეთისადმი ყოველთვის მეტად გულმოდგინე იყო, ჩვენი ჯარისთვის ზრუნავდა, საიდუმლოდ კი ძმების მხარე ეჭირა და გიორგის მომხრეებთან ყოველგვარ ურთიერთობას თავს არიდებდა. ალექსანდრე ბატონიშვილს, რომელიც აზიელი ხალხების ზნე-ჩვეულებათა ერთგული იყო და აზიურ წეს-ჩვეულებებსაც (ადათებსაც) კი ასრულებდა, საქართველოს გარემომცველ ხალხებს შორის ბევრი თანამზრახველი ჰყავდა. ალექსანდრე, თავის ძმასთან, ფარნაოზთან ერთად, ჯერ კიდევ გარდაცვლილი ერეკლე II-ის სიცოცხლეში, მამის მიმართ ურჩობას იჩენდა და ხალხს აშფოთებდა. “ფარნაოზ ბატონიშვილის შესახებ, – მოახსენებდა ლაზარევი, – მე არაფრის თქმა არ შემიძლია, ვინაიდან ის არც ერთი საკითხის გამო არ ჩნდება, იმ რბევა-აწიოკებათა გარდა, რომლებსაც ის მეფის ძალაუფლების ქვეშ მყოფთა და მის მომხრეებს ატეხს თავზე”.

სიცივე, რომელიც გიორგის ტახტზე ასვლის დროს ძმებსა და ნათესავებს შორის არსებობდა, მალევე აშკარა მტრობად და ბატონიშვილთა ღია წინააღმდეგობად შემობრუნდა.

ალექსანდრე და ფარნაოზ ბატონიშვილებმა, საუფლისწულო მამულებად საქართველოს საერთო დაყოფის დროს, მამისგან სამემკვიდრეოდ დარეჯან დედოფლის მამულები მიიღეს, მაგრამ იმ პირობით, რომ მათი მფლობელობა მხოლოდ დედის სიკვდილის შემდეგ შეეძლებოდათ.

ერეკლე II-ის სიკვდილის წინ, დარეჯანმა მოახერხა ქმრისგან ნებართვა გამოეთხოვა, რომ იმხანად რუსეთში მყოფი მირიანისთვის დანიშნული მამულის ნაწილი ფარნაოზისთვის მიეცა. დაბრუნდა რა პეტერბურგიდან საქართველოში, მირიანმა ფარნაოზისგან თავისი ნაწილის მოთხოვნა დაიწყო, რომელიც, ძმისთვის მამულის დაბრუნების ნაცვლად, სურამის ციხესიმაგრის გამაგრებას შეუდგა და თავდაცვით მდგომარეობაში დგებოდა. ამ საქციელმა დავის დაწყებისთვის საბაბი წარმოშვა.

მეფე, რომელიც ძმებს შორის ყველაზე უფრო მეტად მირიანის მიმართ იყო კეთილად განწყობილი, იმის გამო, რომ საქართველოს მეფედ გიორგის დამტკიცების შესახებ მან ხმა პირველმა მისცა, უკვე მზად იყო ფარნაოზის წინააღმდეგ ჯარი გაეგზავნა და ძალით აეძულებინა იგი ფარნაოზისთვის მამული მიეცა. ფარნაოზის მხარეზე დარეჯან დედოფალი გამოვიდა. გიორგი დედინაცვალს წაეჩხუბა, მაგრამ ჯარის გასაგზავად თავის განზრახვაზე კი ხელი აიღო. ფარნაოზი თავის სამფლობელოებში დარჩა. მაშინ ალექსანდრე ბატონიშვილმა, ერთადერთმა, რომელსაც საუფლისწულო მამული არ ჰქონდა, დაიწყო მოთხოვნა, რათა მისთვის ყაზახი მიეცათ, რომელიც, ქართული წეს-ჩვეულების მიხედვით, არავისთვის არ შეიძლებოდა ყოფილიყო მიკუთვნებული, მეფის გარდა. მიიღო რა უარი თავის მოთხოვნებში, ალექსანდრე გიორგის შეურიგებელ მტრად და თავისი დანარჩენი ნათესავების არამოკეთედ გადაიქცა. თავისი უფლებების დასაცავად იგი უცხოური დახმარების ძიებას შეუდგა...

1800 წლის ივნისის პირველ რიცხვებში, ალექსანდრე ბატონიშვილმა, რომელიც თავის სოფელ შულავერში ცხოვრობდა, თურქეთის საზღვრისკენ გადაინაცვლა (откочевалъ). ეს გააზრებულად იყო გაკეთებული თუ რაიმე წინასწარი განზრახვის გარეშე – უცნობია, მაგრამ ტფილისში კი ეს საქციელი ბატონიშვილის განზრახვად მიიჩნიეს, რომ სამეფოს ფარგლებს გარეთ გასულიყო. გიორგიმ მაშინვე გაგზავნა მასთან სულიერი მოძღვარი და ადიუტანტი დავალებით, რომ ბატონიშვილი დაერწმუნებიათ ტფილისში დაბრუნებულიყო. კოვალენსკიმ, რომელმაც ამაში მიიღო მონაწილეობა, მეფის მიერ წარგზავნილებთან ერთად, თავისი სახელით მაიორი კოლონტაროვიც მიავლინა.

16 ივნისს ისინი ტფილისიდან გაემგზავრნენ, მაგრამ, შულავერში მისვლის შემდეგ, იქ ბატონიშვილი უკვე ვეღარ ნახეს. აქ მათ შეიტყვეს, რომ ვითომ ალექსანდრე, თავის ამალასთან და თავისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ 500 თათართან ერთად, მათი ოჯახებით, დროებით მთებში ავიდა. ისინი ამბობდნენ, რომ დამდგარმა სიცხეებმა აიძულა ბატონიშვილი სიგრილე მთებში ეძია; სხვები კი ირწმუნებოდნენ, რომ მან საზღვარგარეთ წასვლის მიზნით გადაინაცვლა. გაგზავნილები ბატონიშვილისკენ გაემართნენ, მას 17 ივნისს, საღამოს, სომხითში დაეწიენ და მასთან პაემანიც ჰქონდათ. უკმაყოფილოდ და მეტად ცივად მიიღო ალექსანდრემ გიორგის წერილი და ასეთივე უკმაყოფილებით ისმენდა შეგონებებსა და თხოვნებს ტფილისში დაბრუნებულიყო (Рапортъ Колонтарова 16-го iюня 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Намкстника).

– არა ერთხელ, – ამბობდა ის, – როგორც მე, ისე დედოფალს, ჩემს დედასაც, მოგვისმენია მსგავსი დაიმედებანი, და იმდენჯერვე დაპირებათა დარღვევებიც გვინახავს, შევიწროვებებიც განგვიცდია, ამასთან სამხედრო ძალაც კი ყოფილა ჩემი ძმების წინააღმდეგ გამოყენებული; მათ და ჩემს ძმებს მათი კუთვნილი უფლებები და უპირატესობანი წართმეული აქვთ. ჩემს დედას ის მამულები და შემოსავლები ჩამოერთვა, რომლებითაც იგი არსებობდა. თავად მეც, ვისაც სათანადო სამართლიანობით არ მომექცნენ, ყველაფერ ამას ამ დრომდე მოთმინებით ვიტანდი. არ მაქვს იმედი, რომ მეფე მომავალში თავის მოცემულ დაპირებას შეასრულებს და ამიტომ მისი მიპატიჟებით ტფილისში ჩამოსვლა არ შემიძლია.

მაიორმა კოლონტაროვმა ბატონიშვილს კოვალენსკის წერილი გადასცა. ალექსანდრემ, წაიკითხა რა წერილი, თუმცა კი გამოხატა იმაში დარწმუნება, რომ რუს მინისტრს გულწრფელად სურს მათ საერთო მწარე ხვედრს შეეწიოს, მაგრამ ამბობდა, რომ კოვალენსკის ღონისძიებათა წარმატებაში ეჭვი ეპარება. კოლონტაროვმა მისი დარწმუნება დაიწყო ტფილისში დაბრუნებულიყო, ჰპირდებოდა რა კოვალენსკის თანადგომასა და ძმების შერიგებაში მის მონაწილეობას.

– კოვალენსკის ჩემს მიმართ კეთილგანწყობაში მე დარწმუნებული ვარ – პასუხობდა ბატონიშვილი – და ძმებს შორის კეთილი თანხმობის დაბრუნებაზე მის სურვილშიც; მაგრამ თუ ამ დრომდე მან ამ საქმეში ვერაფერი მოახერხა, მაშინ მე არ შემიძლია იმედი მქონდეს, რომ მის ახალ შუამავლობასაც უკეთესი შედეგები ექნება, მით უმეტეს, რომ ერთხელ მისი მეშვეობით წარდენილი უმნიშვნელო თხოვნა ორი თათრის შესახებ მეფის მიერ ყოველგვარი ყურადღების გარეშე იქნა დატოვებული.

– საქართველოში რუსეთის მინისტრი რომ არ ყოფილიყო, – ამბობდა ალექსანდრე, – მაშინ მე უკვე დიდი ხანია გამოვძებნიდი ჩემთვის და ჩემი ძმებისთვის ყველა გადატანილი წყენის გამო დაკმაყოფილებას.

წარგზავნილები ბატონიშვილის დაყოლიებას განაგრძობდნენ.

– თუ მე გადავწყვეტ ტფილისში ჩამოსვლას, – პასუხობდა იგი, – ამას ერთადერთი კოვალენსკის მიერ მიპატიჟებისადმი პატივისცემის გამო გავაკეთებ, დავამყარებ რა მასზე მთელ ჩემს იმედებს.

ასე ამბობდა, მაგრამ ასე არ ფიქრობდა ბატონიშვილი. მან ბრძანა მეფისგან წარმოგზავნილები კარავში მიეყვანათ, რომელიც მისი ბანაკიდან მეოთხედ ვერსზე უფრო მეტ მანძილზე იმყოფებოდა, მიუგო რა, რომ მისგან მათ სხვა პასუხის მოლოდინი არ უნდა ჰქონოდათ; კოლონტაროვს კი სთხოვა ღამე მასთან გაეთენებინა, რათა მასთან ერთი-ერთზე ელაპარაკა და გადამწყვეტი პასუხი მიეცა. ეშინოდა რა თავისი ამხანაგების მხრიდან ეჭვებისა, კოლონტაროვმა ბატიონიშვილს წინადადებაზე უარი უთხრა და სთხოვა ღამის გასათევად ისიც იმავე კარავში გაეშვა.

წარმოგზავნილთა წასვლის შემდეგ, საღამოს ათ საათზე, ბატონიშვილმა თავის ამალას მის მიერ მიღებული ცნობის შესახებ გამოუცხადა, რომ მეფის სიმამრი, თავადი ციციშვილი, ჯარით ბატონიშვილის დასადევნებლად არის დანიშნული და, თუ შესაძლებელი იქნება, მის ცოცხლად შესაპყრობად და ძალით ტფილისში ჩასაყვანადაც. ალექსანდრემ გამოუცხადა, რომ გადაუდებლად საზღვარგარეთ წასვლა აქვს განზრახული.

ღრმა შუაღამეს ცხენების დარაჯთა ყვირილმა გააღვიძა წარგზავნილები: აღმოჩნდა, რომ მათი სამივე ცხენი მოპარულია, და რომ ბატონიშვილი თავისი თანამგზავრებით აიყარა და გაიქცა. შორიდან მოღწეული ხმაური მოსმენილის სამართლიანობას ადასტურებდა. ყოველი მხრიდან თათრებით გარშემორტყმულთ, რომელთაგან ბევრი ალექსნადრეს ერთგული იყო, წარგზავნილებს არ შეეძლოთ რაიმე სხვა ეღონათ, თუ არა მოფერებითა და ნაწილობრივ კი მუქარებით დაერწმუნებინათ თათრები, რომ ბატონიშვილს არ გაჰყოლოდნენ.

დარჩენილთა ჩვენებებით, ალექსანდრესთან ერთად 65 ქართველი და თათარი და ერთი მღვდელმსახურიც წავიდა (Показанiе дворянина Турманидзева. Тифл. Арх. Канц. Наместника. თურმანიძე ამბობდა, რომ ბატონიშვილთან ერთად მხოლოდ 40 თუ 50 ადამიანი გაიქცა).

დილით, როცა უკვე გათენდა, მართლაც გიორგისადმი ერთგული 200 თათარი მოვიდა. თურქეთის საზღვრის მახლობლობაში, რომლის ფარგლებშიც ბატონიშვილი წავიდა, მათი დევნა ამაო აღმოჩნდა.

ჩამოვიდა რა ყარსში, ალექსანდრე ფაშის მიერ მეტად კარგად იქნა მიღებული, რომელიც მას სამი დღის განმავლობაში მასპინძლობდა. აქედან ის უფრო შორს გაემართა, მდინარე არაქსი გადალახა და მეოთხე დღეს სპარსულ ბანაკში მივიდა, სადაც აბას-მირზა და სულეიმანი. 8.000- თუ 9.000-იანი ჯარით იმყოფებოდნენ.

ბატონიშვილის მოსვლის შესახებ წინასწარი ცნობების მქონე აბას-მირზამ მის შესახვედრად თავისი მოხელეები და, თავად ბატონიშვილის სიტყვებით, 6.000-იანი ჯარი გაგზავნა; ბრძანა მისთვის საგანგებო კარავი დაედგათ, მას ცხენი და 400 მანეთი ფული აჩუქა. მომდევნო დღეს მან კიდევ 600 მანეთი, ორი ხიფთანი, ორი შალი და ორი ხალათი გამოუგზავნა. ალექსანდრემ ბანაკში ორთვენახევარი დაჰყო, “და ხმა გავრცელდა, რომ აბას-მირზამ ამ ხანებში მამისგან ბრძანება მიიღო ისე მოქცეულიყო, როგორც მას შუშელი (ყარაბარელი) იბრაჰიმ-ხანი და ალექსანდრე ბატონიშვილი ურჩევდნენ” (Показанiе дворянина Турманидзева. Тифл. Арх. Канц. Наместн.).

ყველა სპარსელ ხანს ებრძანა ბატონიშვილს გამასპინძლებოდნენ და ყოველ ღამე “ბანკეტები მოეწყოთ”. შაჰის ძემაც ასევე ორჯერ დაპატიჟა თავისთან ალექსანდრე, რომელიც მის ხანებთან სტუმრობდა, და მისი საკუთარი სიტყვებით, დროს მეტად მხიარულად ატარებდა (Изъ письма царевича матери 30-го iюля 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместн.).

“მე ისეთი პატივით მიმიღეს, – წერდა ალექსანდრე დედას, – რომ უკეთესის მოლოდინი არც შეიძლება მქონოდა. არ შემიძლია აღვწერო ყველა პატივი, რომლებსაც მე აღმომიჩენენ... ბანაკში ჩემთვის ჩვეულებრივ ერთი კარგი, დიდი, კარგი ფოჩებითა და კარგად მორთული კარავი იდგმება; ჩემს მსახურებს კი ყველთვის სხვა შვიდ კარავს უდგამენ. სწორედ ამ კარვებში განგვათავსეს ჩვენ აქ მოსვლის პირველი დღიდანვე. ერთი სიტყვით, მე მათთან ისეთ დიდებულ მდგომარეობასა და პატივში ვიმყოფები, რომ მეტის თქმა არ შეიძლება...”.

ალექსანდრეს დედა, დარეჯან დედოფალი, შეიტყო რა ვაჟიშვილის გაქცევის შესახებ, თავადაც ფიქრობდა ტფილისი დაეტოვებინა და თავის ვაჟებს იულონს, ვახტანგსა და ფარნაოზს შეერთებოდა. ინტრიგების შეწყვეტისთვის მისი დედაქალაქში გაჩერება იყო აუცილებელი. გიორგიმ სთხოვა ლაზარევს ყველა საშუალება გამოეყენებინა იმისთვის, რათა დედოფლის ტფილისიდან გამგზავრება არ დაეშვა. მეფემ ლაზარევის განკარგულებაში 12 ცხენოსანი ქართველი და ერთი მოხელე დანიშნა (Секретныя письма Коваленскаго Лазареву 7-го и 20-го iюля 1800 года. Тамъ же).

ავლაბარში, სადაც დარეჯან დედოფალი ცხოვრობდა, ლაზარეთის ყარაულის გარდა, არანაირი ყარაული არ ყოფილა. ამიტომ ლაზარევმა, რათა დედოფლისთვის დაეჭვების საბაბი არ მიეცა, რომ მას უთვალთვალებდნენ, ავლაბარში მიმავალ ყველა გზაზე ღამის საიდუმლო პიკეტები დააყენა, ხოლო ავლაბრის მთელ გარეუბანში კი ხშირ პატრულებს აგზავნიდა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 31-го iюля, № 136. Георгiевскiй Арх. Комен. Правленiя).

24 ივლისს ლაზარევმა შეიტყო, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი ჯარით, ტფილისიდან 12 ვერსზე, სოფელ ავჭალაში მოვიდა. 26 ივლისს ქალაქს ჯარებით ასევე იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები მოუახლოვდნენ. მათი მოსვლის მიზანი იყო ტფილისიდან დარეჯან დედოფალი წაეყვანათ, სპარსელთა შემოსევის გამო საფრთხის საბაბით. სინამდვილეში კი, ჰქონდათ რა მიმოწერა ძმასთან, ალექსანდრესთან, ბატონიშვილები სპარსეთის მფარველობას ეძიებდნენ, და ამიტომ გიორგი მეფესთან თავიანთი მტრობის გამო, ყოველგვარი შემთხვევითობისგან თავიანთი დედის გარიდება უნდოდათ.

“მე ვფიქრობ, – წერდა გიორგი კნორინგს (Тифлисскiй Арх. Канц. Раместника), – რომ ისინი, თუ ასეთი რიცხვის (3.000-მდე) ჯარით იქნებოდნენ, როცა მოწინააღმდეგე მათ მიუახლოვდებოდა, ჩვენგან ხალხის ჩამოშორებასა და მის აღშფოთებას დაიწყებდნენ, და მოწინააღმდეგესთან ერთსულოვანნი შეიქნებოდნენ (и сделались бы единогласными съ непрiятелемъ)”.

სამი დღის შემდეგ, 27 რიცხვში, ლაზარევმა კოვალენსკის წერილი მიიღო, რომელშიც მინისტრი მას ატყობინებდა, რომ მომავალ ღამეს დედოფალი ტფილისის დატოვებას ფიქრობდა. ზედამხედველობის სიფხიზლე გაზრდილ იქნა. გიორგიმ თავის ადიუტანტს უბრძანა ავლაბარში 1.000 ადამიანი ჩაეყენებინა; ლაზარევმა, თავის მხრივ, პიკეტები და პატრულები გააძლიერა. როცა დედოფლის სახლის მახლობლად მგზავრობდა, ლაზარევმა შენიშნა, რომ ცხენები და ეკიპაჟები მზად იყვნენ, ხოლო სახლი კი ჩვეულებრივზე უფრო მეტად იყო განათებული.

სახლის მახლობლად ხშირმა პატრულებმა და ცხენოსანი რაზმების (разъезды) მოძრაობამ საბაბი მოსცა დედოფალს ამისთვის ყურადღება მიეცია და თავისი სურვილები დაემალა. სახლში ცეცხლი ჩააქრეს, ხოლო ცხენებს კი უნაგირები და აღკაზმულობა მოხსნეს. 

გიორგი მეფემ კოვალენსკის დაავალა მოლაპარაკებების წარმოებაში საკუთარ თავზე შუამავლის როლი აეღო (Письмо Георгiя Коваленскому 25-го iюля 1800 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ). კოვალენსკიმ ბატონიშვილებთან ურთიერთობები დაიწყო და, თავდაპირველი სვლის სახით, იმედოვნებდა ისინი ან თავის სახლში, ან კიდევ ქალაქის გარეუბანში გაეეერთიანებინა. “და სწორეს ეს იყო კიდეც საჭირო, რათა მის უმაღლესობას (მეფეს) შესაძლებლობა ჰქონოდა ისინი ძალით აეყვანა” (Письмо Коваленскаго Кноррингу 4-го августа 1800 г., № 285. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

ბატონიშვილებმა კოვალენსკის მოპატიჟებით ქალაქში ჩამოსვლაზე უარი განაცხადეს, და ის თავად გაემგზავრა მათთან პაემანზე ხუთ ვერსზე, სადაც ისინი თავიანთი ჯარებით მოვიდნენ. კოვალენსკი მათ არწმუნებდა მეფე-ძმას შერიგებოდნენ; მაგრამ ბატონიშვილები მხოლოდ ნებართვას ითხოვდნენ, რათა ქალაქიდან თავიანთი დედა, დარეჯან დედოფალი გაეყვანათ. კოვალენსკიმ მათ ამ თხოვნაზე უარი უთხრა. დედოფალი ჩიოდა, რომ დარჩებოდა რა ქალაქში, იგი მიხედვისა და საკვების გარეშე იქნებოდა. ჩვენი მინისტრი პასუხობდა, რომ იგი მის სრულ მზრუნველობას შეიძლება დაეყრდნოს და იმაზეც, რომ იგი შეეცდება გიორგისთან დედოფლის შესაფერისად შენახვის თაობაზეც იშუამდგომლოს. დარეჯანი არ თანხმდებოდა.

29 რიცხვში ნაშუადღევის სამ საათზე გიორგიმ გამოგზავნა ლაზარევისთვის სათქმელად, რომ დარეჯან დედოფალი უკვე მზად არის გამგზავრებისთვის და თავისი ეკიპაჟის ნაწილი უკვე შვილებთან ბანაკში გაგზავნა; ამის კვალდაკვალ კოვალენსკის მიერ წარგზავნილმაც ამბავი მოუტანა, რომ ქალაქის მახლობლად ჯარით მდგარ იულონ, ვახტანგ და ფარნაოზ ბატონიშვილებს განზრახული აქვთ მის გაქცევას ხელი შეუწყონ. კოვალენსკის წარგზავნილმა ლაზარევს შეატყობინა, რომ გიორგის სურს, რათა რუსული ჯარების ერთი ბატალიონი ქვემეხით მზად იყოს ავლაბარში მისი ჯარების გაძლიერებისთვის. ლაზარევი გიორგისთან გაემგზავრა და სასახლეში კოვალენსკის შეხვდა. მეფე და მინისტრი მას იმის შესახებ ეუბნებოდნენ, რომ დედოფლის სასახლიდან ყველა გამოსასვლელთან ყარაულები ყოფილყო დაყენებული.

ბატალიონი ავლაბარში იქნა თავმოყრილი და მთელი ღამე დილის შვიდ საათამდე იქ იდგა; მაგრამ დედოფალი სახლიდან არ გამოსულა. დილით ის მეორე ბატალიონმა შეცვალა, და რამდენიმე დღის განმავლობაში დედოფლის სახლთან ყარაული იდგა, “ბატალიონები კი ღამ-ღამობით სამორიგეოდ ყოველ დღე რიგ-რიგობით დადიოდნენ”. 

მომდევნო დღეს კოვალენსკი დედოფალთან გაემართა და მის სახლში ყველაფერი გამგზავრებისთვის მომზადებული იხილა. იგი მისი გამგზავრების მიზეზის შესახებ ეკითხებოდა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ საამისოდ იგი აიძულა მხოლოდ სურვილმა თავის შვილებს შორის და უსაფრთხოებაში ყოფილიყო, და ცხოვრების კარგი პირობებიც ჰქონოდა (и съ приличнымъ содержанiемъ). დაპირდა რა მფარველობასა და დაცვას, კოვალენსკიმ მოახერხა დაეყოლიებინა დედოფალი, თითქოსდა თავისი კეთილი ნებით დარჩენილიყო (остаться какъ бы по добровольному желанiю). ეშმაკი ქალი, კოვალენსკისადმი განსაკუთრებული კეთილგანწყობის გარეგნული სახით, ტფილისში დარჩენას დაპირდა.

ამრიგად, დარეჯან დედოფლის განზრახვა (покушенiе) წარმატებით ვერ იქნა დაგვირგვინებული: იგი იძულებული შეიქნა ქალაქში დარჩენილიყო, თუმცა კი თავის ინტრიგებსა და ხრიკებს თავს არ ანებებდა.

“მეფის გიორგი ერეკლეს ძის, ჩემი გერის საქართველოს სამეფო ტახტზე ასვლის შემდეგ, – წერდა იგი იმპერატორს, სურდა რა თავისი ქცევები გაემართლებინა, – მისგან მეც და ჩემს შვილებსაც კუთვნილი უფლებები, პატივი და სარგებელიც ჩამორთმეული გვაქვს, რათა სამეფო ტახტზე მემკვიდრეობა ძმებს რიგის მიხედვით ჰქონდეთ, რაც გარდაცვლილი მეფის, ჩემი მეუღლის წერილობითი დადგენილებით იქნა ჩვენთვის განსაზღვრული. ამის თანაბრად ის წერილობითი პირობაც, რომელიც ჩვენ გიორგი მეფისგან, ყოვლისშემძლე ღმერთის სახელით, ჩვენი უფლებების დასამტკიცებლად მოგვეცა, მისი მხრიდან დარღვეული რჩება”.

როგორც კი შეიტყო დარეჯან დედოფალმა, რომ კოვალენსკიმ გიორგის დამამტკიცებელი სიგელი ჩამოუტანა, რომ იმპერატორმა პავლემ ტახტი გიორგის სახლში მემკვიდრეობითად აღიარა და გიორგის ძის, დავით ბატონიშვილის საქართველოს ტახტის მემკვიდრედ ცნობით აქეთკენ მნიშვნელოვანი ნაბიჯიც გადადგა, მან მაშინვე ჩვენს მინისტრს თხოვნით მომართა მისი და მისი შვილების კანონიერი დაკმაყოფილებისთვის შუამდგომლობა გაეწია.

კოვალენსკი ცდილობდა ერთმანეთზე მტრად გადაკიდებული ბატონიშვილები შეერიგებინა და სამეფოშიც სიმშვიდე აღედგინა. მან თავის მიზანს ვერ მიაღწია. ბატონიშვილები მშვიდობას თავს არ არიდებდნენ, მაგრამ გამოუცხადეს, რომ სადავო საკითხებისა და გაუგებრობათა გადაწყვეტისთვის მხოლოდ კოვალენსკის შუამავლობა, სახელმწიფოს ყველაზე უფრო მაღალი ჩინების კრების გარეშე, საკმარისი არ იყო. პატივმოყვარე კოვალენსკის, რომელსაც მეფისა და მთელი სამეფის შეუზღუდავად მართვა უნდოდა, ამ კრების ჩატარება არ სურდა. ის არც მეფე გიორგის ეწადა, რომელსაც ტახტის მემკვიდრეობის შესახებ საკითხის წამოწევა აშინებდა.

მეფე, თუმცა კი დაპირდა ძმებსა და ნათესავებს შერიგებოდა, მაგრამ საქმით ხშირად სხვანაირად იქცეოდა. იმავე ნათესავების მიერ ჯერ კიდევ მამის სიცოცხლეში შეურაცხყოფილი, იგი ძალზედ არაკეთილად იყო მათ მიმართ განწყობილი, რათა წინასწარგრძნობებს არ აჰყოლოდა და ბევრ შემთხვევაში უსამართლოდ არ მოქცეულიყო. 

დარეჯანი გიორგიზე ჩიოდა, რომ მეფემ მას მამულები და სარჩო-საბადებელი ჩამოართვა, რომ ის თავის ძმებსა და მის შვილებს ავიწროვებს, რომ მის სახლს, როგორც მოღალატის სახლს, ყოველი მხრიდან ჯარებით ალყა შემოარტყეს.

ქვრივი დედოფალი სთხოვდა პავლე იმპერატორს იგი ასეთი უსამართლობებისგან დაეცვა.

“ჩემი გერი, – წერდა იგი, – მეფე გიორგი, ახლა მძიმედ ავად არის, და თუ მოხდება, ღვთის ნებით, ვინც მე ჩემი ცოდვების გამო განმირისხდა, რომ მეფეს რაიმე მოუვიდა, მაშინ ვეჭვობ, რომ სამეფო ტახტი მის მიერ არჩეულმა მემკვიდრემ, მისმა ძემ დავითმა არ მიიღოს, ხოლო ჩემი შვილები კი იმ უფლებაში მონაწილეობის გარეშე არ დარჩნენ, რომელიც მშობლისგან აქვთ მათ დატოვებული.

თუ სხვა სამეფო პირთათვის მათი მშობლების მიერ დატოვებული უფლება არ უნდა იქნას მოსპობილი, მაშინ ინებეთ ერეკლე მეფის მიერ თავისი შვილებისთვის დატოვებული უფლებაც მიიღოთ”.

დარეჯან დედოფალი იმპერატორს არწმუნებდა კოვალენსკისთვის დაევალებინა გარდაცვლილ მეფესთან დაახლოებული პირებისგან განსვენებული ერეკლე II-ის ანდერძის სამართლიანობისა და ნამდვილობის შესახებ შეეტყო და, გიორგის სიკვდილის შემდეგ სამეფოს მართვა იმისთვის ჩარბარებინა, ვისაც ანდერძის მიხედვით ერგებოდა. 

კოვალენსკისთან შეხვედრისას, დარეჯანმა სურვილიც კი გამოთქვა რუსეთში გამომგზავრებულიყო და ამით მასზე გაჩენილი ყოველგვარი ეჭვი გაექარწყლებინა. კოვალენსკი სთხოვდა მას მისი ძის ალექსანდრეს საქართველოში დაბრუნებისთვის ყველა მცდელობა გამოეყენებინა, ჰპირდებოდა რა, რომ ზუსტად იგივეს თავის მხრიდანაც იღონებდა. ბატონიშვილებს ის წერდა, რომ მათ თავიანთი ჯარი დაეშალათ და ქალაქს განშორებოდნენ, თუ არ სურდათ, რომ მეფის მოპატიჟებას დაჰყოლოდნენ და მასთან ტფილისში ჩამოსულიყვნენ. ბატონიშვილები წავიდნენ და კოვალენსკის წერდნენ, რომ მეტად სწუხან, რომ მათი საქციელი, “რაზედაც ისინი სხვას არაფერს წაუხალისებია, მშობელთა მიმართ ბუნებრივი კანონის მიხედვით უწმინდესი მოვალეობის გარდა”, შესაძლოა რუსეთისადმი ერთგულების უკმარისობით იქნას მღებული და ახსნილი, რომ, ამის საპირისპიროდ, ისინი მზად არიან თავიანთი ერთგულება თავად სიცოცხლის შეწირვით დაამტკიცონ და მხოლოდ მითითებას ელოდებიან, თუ რაში შეიძლება სასარგებლონი იყვნენ (Письмо Коваленскаго Кноррингу 4-го августа 1800 г., № 285. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

დარეჯან დედოფლის ტფილისში დატოვებას საქართველოსთვის მეტად კარგი შედეგები ჰქონდა. “ის რომ წასულიყო, – წერდა კნორინგს ლაზარევი, – ბევრ სატკივარს გაგვიჩენდა: მაშინ იმერეთი, სპარსეთი და შინაგანი ამბოხებაც – ყველაფერი საწყალი საქართველოს წინააღმდეგ აღიმართებოდა” («Если бы она ушла, – писалъ Лазаревъ Кноррингу, – то наделала бы каши: тогда бы Имеретiя, Персiя и внутреннiй бунтъ – всё возстало бы на бедную Грузiю»).

ძნელი იყო ძმების შერიგების შესაძლებლობის იმედი ჰქონოდათ. ყოველ საათობით მათ შორის მტრობა სულ უფრო და უფრო მეტად ჩაღდებოდა. გიორგის ერთერთ წერილში მათ შორის ურთიერთდამოკიდებულებანი ყველაზე უფრო უკეთ ჩანს.

“ჩვენ შენი წერილი მივიღეთ – წერდა გიორგი მეფე ოთარ ამილახვარს (Отъ 21-го сентября 1800 года. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 153 и 154) – რომლითაც შენ იმ შევიწროვებათა და ძარცვა-რბევის შესახებ გვატყობინებ, რომლებსაც ფარნაოზ ბატონიშვილი სოფლებს ატეხს თავზე, აგრეთვე მისი გორში მოსვლისა და მანდაურ მცხოვრებთა მიმართ მუქარების შესახებაც... თუ გსურს ჩვენი ერთგული იყო, მაშინ შენს გულმოდგინებას დაგვიმტკიცებ, თუ ფარნაოზსა და მის ხალხს გორში არ შემოუშვებ და მათ არაფერს დაუთმობ; ხოლო თუ ფარნაოზსა და მის ხალხს გორში შემოუშვებ, მაშინ ჩვენს ქვეშევრდომობაზე უარი უნდა თქვა. ფარნაოზის ხალხი არანაირად არ დაინდო: გაქვს უფლება მათთვის არც ჯოხები დაიშურო, არც კეტები, არც ქვა, არც იარაღი, არც თოფი, არც ხმალი, არც დამბაჩა, არაფერი მათ წინააღმდეგ არ დაიშურო და ისინი არ შემოუშვა. თუ მათ შეიპყრობ და ტყვეებად ჩვენთან გამოგზავნი, ეს უკეთესი იქნება. ვინც არ უნდა გამოცხადდეს გორში, მას არაფერი დაუთმო არც ერთი ფლურისა – შენ ასე უნდა იცოდე...

....გორის მამასახლისო და მცხოვრებნო! თუ თქვენ ამ საქმეში ამილახვარს არ დაეხმარებით და ფარნაოზის ხალხის არშემოშვებასა და მათ მიმართ სასტიკ მოპყრობაზე მის სიტყვებს ყურს არ დაუგდებთ, მაშინ ჩვენს წინაშე სისხლის ბრალს დაიდებთ, და ჩვენც თქვენ ამისთვის პასუხს გაგებინებთ. ნუ თვალთმქცობთ და ნუ ყბედობთ, არამედ გულმართალნი და გულმოდგინენი იყავით, დაეხმარებით რა ამ საქმეში ამილახვარს. შენ, ამილახვარო, თუმცა კი ამას წინათ წერილობით აქ ჩამოსვლა მოგთხოვეთ, მაგრამ უკვე ნუ გამოემგზავრები, არამედ მანდაურ მხარეს მიხედე, და შენს შესახებ და მანდაური სიახლეების შესახებაც ჩვენ მოგვწერე”.

თავი XIII

(მოვლენები სპარსეთში აღა-მაჰმად-ხანის სიკვდილის შემდეგ. – ბაბა-ხანი. – იმპერატორ პავლე I-ის შეხედულება სპარსეთთან ჩვენს საქმეებზე. – კოვალენსკის მიერ თეირანში დესპანის /посланникъ/ გაგზავნა. – ხმები სპასელთა განზრახვაზე საქართველოში შემოსაჭრელად. – ტფილისში სპარსეთის დესპანის მოსვლა. – ბაბა-ხანის ფირმანი გიორგი მეფისადმი. – ჩვენი დესპანის თეირანიდან დაბრუნება. – იბრაჰიმ-ხანის წერილი კოვალენსკისადმი. – საქართველოში ახალი ჯარების მივლინება. – გენერალ-მაიორ გულიაკოვის პოლკის ტფილისში მოსვლა და მისთვის მოწყობილი დახვედრა. – უთანხმოებანი /раздоры/ სამეფო ოჯახში. – კოვალენსკის გამოწვევა და საქართველოს მეფის კარზე მინისტრის თანამდებობის მოსპობა.)

აღა-მაჰმად-ხანის მოკვდინების შემდეგ, სპარსეთის ტახტზე მისი ძმისწული ბაბა-ხანი ავიდა.

– მე მთელი ეს სისხლი იმისთვის დავღვარე, – იტყოდა ხოლმე აღა-მაჰმად-ხანი, თავის სისასტიკეთა გასამართლებლად, – რათა ბაბა-ხანმა მშვიდად იმეფოს.

მკვლელის ხელით დაღუპული სპარსეთის მბრძანებელი მთელი თავისი ცხოვრების მანძილზე ორ მიზანს ისახავდა: მისი პირველი და ყველაზე მთავარი მიზანი იყო საკუთარი ძალაუფლების დამკვიდრება, მეორე კი – ამ ძალაუფლების საკუთარ საგვარეულოში, უკეთ რომ ვთქვათ, საკუთარ ტომში დამტკიცება.

სპარსეთში ახლა ტახტს იმ თურქების შთამომავლები ფლობენ, რომლებმაც შაჰ-აბას დიდის დროს თავიანთი სამშობლო დატოვეს და სპარსეთში გადმოსახლდნენ, რომელმაც მათ ყაჯარები უწოდა.

ყაჯარები ორ საგვარეულოდ იყოფიან: პირველი დევანლუს სახელითაა ცნობილი, ხოლო მეორე კი – კოვანლუსი. აღა-მაჰმად-ხანიც უკანასკნელი საგვარეულოდან წარმოდგებოდა.

დანიშნა რა თავის მონაცვალედ ძმისწული ბაბა-ხანი (რომელიც შემდგომში ფეჰთ-ალი-შაჰის სახელით მეფობდა), აღა-მაჰმად-ხანი მას ყველაზე უფრო ადრეული წლებიდან სახელმწიფო საქმეებში იყენებდა და ჯერ კიდევ ჭაბუკი ფარსისის მმართველის მნიშვნელოვან თანამდებობაზე დანიშნა.

ჰყვებიან, რომ ადერბაიჯანზე გამოლაშქრების წინ მკითხავები ანუ ორაკულები აღა-მაჰმად-ხანს სწრაფ აღსასრულს უწინასწარმეტყველებდნენ. თავიდან იგი ამაზე იცინოდა, მაგრამ შემდეგ თეირანში მმართველად ერთერთი მისდამი ყველაზე უფრო ერთგული კაცი დატოვა და უბრძანა, რომ მისი აღსასრულის შემთხვევაში ქალაქში არავის არ შემოეშვა, ბაბა-ხანის გარდა, რომელიც მემკვიდრედ იყო დანიშნული (Рукопись Буткова въ Императорской Академiи Наукъ, № 3, стр. 1544 и № 14, стр. 405. ბაბა-ხანი მაჰმად-ხანის უმცროსი ძმის ჰუსეინ-ყული-ხანის ვაჟიშვილი გახლდათ. მისი ნამდვილი სახელი იყო ფეჰთ-ალი; ბაბა-ხანი კი მას აღა-მაჰმად-ხანმა მისი მცირეწლოვანების დროს შეარქვა)

აღა-მაჰმად-ხანმა თავისი საკუთარი გამოცდილებით იცოდა, თუ როგორ ძნელი იყო ისეთ ქვეყანაში ხელისუფლების განმტკიცება, როგორიც მაშინ სპარსეთი გახლდათ, და ამიტომ სურდა თავისი მონაცვალისთვის საბოლოოდ განმტკიცებული ტახტი და ისეთი სახელმწიფო გადაეცა, რომელიც მოწყობილი და ახალი საგვარეულოს შაჰების ძალაუფლებისადმი სავსებით დაქვემდებარებული იქნებოდა.

ყოფილი შაჰი ასეთი მიზნების მისაღწევად საშუალებების არჩევაში არ ირცხვენდა (не смущался). მისი ძმებიდან სამმა სპარსეთი დატოვა, ხოლო ერთი კი დაბრმავებულ იქნა. მხოლოდ ჯაფარ-ყული-ხანი გადარჩა, და ისიც იმიტომ, რომ თავად აღა-მაჰმად-ხანი ტახტის მიღებაში მისგან დავალებული გახლდათ.

იცოდა რა ჯაფარის გერგილიანი და გაბედული ხასიათის შესახებ, აღა-მაჰმად-ხანი არ ენდობოდა, რომ ის თავის იმ ძმიშვილს ადვილად დაემორჩილებოდა, რომელიც შაჰს ირანის მომავალ მმართველად ჰყავდა არჩეული.

ჯაფარი, რომელიც სთხოვდა ძმას მისთვის ისპაჰანის მმართველობა ჩაებარებინა, ამის ნაცვლად მაზანდერანში ერთერთი ოლქის მმართველად იქნა დანიშნული. უარით შეურაცხყოფილი ჯაფარი, თავისი ხელმწიფის ბრძანებების მიუხედავად, შაჰის კარზე დიდხანს არ ცხადდებოდა. აღა-მაჰმად-ხანი ასეთი შეუპოვრობით შეშფოთებული იყო. მას თავისი ძმის სიმამაცისა ეშინოდა და ასევე ურთიერთობების აშკარად გაწყვეტისაც იმ ადამიანთან, რომლის მიმართაც თავისი ტომის ჯარისკაცები უსაზღვროდ ერთგულნი იყვნენ. საჭირო იყო მბრძანებლის ნების ამ ერთადერთი მოწინააღმდეგისთვისაც ბოლო მოეღოთ.

შაჰმა თავის დედას სიტყვა ჩამოართვა, რომ ის მაზანდერანში გაემგზავრება, ვაჟიშვილს დაამშვიდებს და ისპაჰანის მმართველად მის დანიშვნას დაპირდება. სპარსეთის მბრძანებელი ერთს მოითხოვდა – რათა ძმას ისპაჰანის გზაზე მასთან თეირანში შეევლო. ჯაფარ-ყული-ხანი ამაზე მხოლოდ მაშინ დაეთანხმა, როცა ძმისგან მის პირად უსაფრთხოებაში საზემო დარწმუნება მიიღო და ყურანზე ფიცით განმტკიცებული დაპირებაც, რომ თეირანში ერთ ღამეზე მეტი ხნით გაჩერებული არ იქნება.

შაჰმა ჯაფარი ძმური გულწრფელი სიყვარულის მთელი ნიშნებით მიიღო, და ღამემაც მშვიდად ჩაიარა.

– მე ვფიქრობ, – ეუბნებოდა დილით აღა-მაჰმად-ხანი თავის ძმას, – რომ შენ ახალი სასახლე ჯერ არ გინახავს. წადი იქ ბაბა-ხანთან ერთად, ხოლო შემდეგ, როცა დაათვალიერებ, ისევ ჩემთან შემოდი.

ჯაფარი დაეთანხმა, რადგანაც ღალატის ეჭვი არ ჰქონდა. როგორც კი სასახლის პორტიკის ქვეშ შეაბიჯა, მაშინვე იქ წინასწარ მიმალული მკვლელების მიერ მოკლულ იქნა.

– ეს შენთვის არის გაკეთებული, – ეუბნებოდა შაჰი ბაბა-ხანს, როცა ჯერ კიდევ გაუციებელ გვამზე მიუთითებდა. – დიდი სული, რომელიც ამ სხეულს აცოცხლებდა, შენს თავზე გვირგვინს არასოდეს მშვიდად არ დატოვებდა. სპარსეთი შინაომებისგან დაინგრეოდა, და უბედურებათა თავიდან ასაცილებლად მე სამარცხვინო უმადურობით მოვიქეცი, ჩავიდინე რა ღვთისა და ადამიანთა წინაშე ბოროტმოქმედება.

ცრუმორწმუნე მაჰმად-ხანმა ბრძანა თავისი მოკლული ძმის გვამი საჩქაროდ ქალაქიდან გაემგზავრებინათ, რათა ფიცი არ დაერღვია და ერთ ღამეზე მეტ ხანს ის თეირანში არ დაეტოვებინა.

როგორ არ ცდილობდა აღა-მაჰმად-ხანი მსგავსი საქციელითა და დანაშაულით ტახტი თავისი მენაცვალისთვის განემტკიცებინა, თავის მიზანს სავსებით მაინც ვერ მიაღწია. 

შუშაში მისმა მოკვდინებამ (1797 წელს) სპარსულ ჯარებში დიდი დაბნეულობა მოახდინა. შეკაკელი სედიკ-ხანი, რომელმაც შაჰის იმ საგანძურის დიდი ნაწილი ჩაიგდო ხელში, რომელიც შუშაში მას თან ჰქონდა, თავის ტომთან ერთად წავიდა და ბაბა-ხანს მბრძანებლად არ აღიარებდა. ჯარების ბევრმა უფროსმაც მის მაგალითს მიჰბაძა. ბაქოს, განჯისა და ერევნის ხანები, რომლებიც ასევე შუშაში იმყოფებოდნენ, თავ-თავიანთ სახლებში წავიდნენ; ყარაბაღელი იბრაჰიმ-ხანიც შუშაში დაბრუნდა, რომელიც მანამდე სპარსელებმა თავისი სამფლობელოებიდან განდევნეს.

ტახტის მემკვიდრის ერთგულნი მხოლოდ გარდაცვლილი შაჰის პირველი ვეზირი ჰაჯი-იბრაჰიმი და სარდალი სულეიმან-ხანი დარჩნენ. ისინი ურჩევდნენ ბაბა-ხანს თეირანში წასვლა ეჩქარა, სადაც მას იქაური ქალაქის თავიც იწვევდა. თეირანში სახელმწიფოს მთელი ხაზინა ინახებოდა; იქვე მთავარი მოხელეები (ჩინოსნები) ქალაქში ტახტის მემკვიდრის მისვლას ელოდნენ (Рукопись Буткова въ Импер. Акад. Наукъ, № 3, стр. 1546).

შეკრიბეს რა მნიშვნელოვანი ჯარი, სარდალი და მინისტრი დედაქალაქში გაემართნენ. იქ ბაბა-ხანი შაჰად იქნა გამოცხადებული, რომელიც მაშინ 27 წლისა გახლდათ. იბრაჰიმის მიერ შეკრებილი ჯარი ბაბა-ხანის პირველი და დასაწყისში ერთადერთი ძალა იყო, რომლის დახმარებითაც მან თავისი ძალაუფლების დამკვიდრება დაიწყო. 

თანამედროვეთა სიტყვით, სპარსეთის ახალი მბრძანებელი თავის წინამორბედს არ ჰგავდა.

ბაბა-ხანი საშუალო ტანისა და მშრალი აგებულებისა იყო. ფერმკრთალი სახე, რუხი თვალები და შავი წარბები მას მიმზიდველობას უკარგავდა. სამაგიეროდ ფართო და ხშირი შავი, გრძელი წვერი ისეთი შესანიშნავი ჰქონდა, “რომ მთელ სპრსეთში მასზე უფრო ლამაზი წვერი არავის ჰქონია” (Записка царевича Парнаоза, поданная графу Румянцеву въ марте 1811 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ, 1-9, 1802-1813 гг., № 5).

იყო რა ავხორცი, იგი მეტად ფუფუნებიან ცხოვრების წესს მისდევდა. მშიდობისმოყვარე ხასიათისა, ბაბა-ხანი სულში პოეტი იყო, სპარსულ და არაბულ ენებზე ლექსებს კარგად წერდა, მუსიკა, სიმღერა და ცეკვები უყვარდა. უსაქმურობისადმი მიდრეკილი, მაგრამ ამასთან ერთად პატივმოყვარე, ამაყი მბრძანებელი დილას აუდიენციებში ატარებდა, რომლებსაც ყოველ დღე თავისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ აძლევდა. სასახლის ფუფუნებით მოწყობილ აზიურ ოთახებში იგი ქვეშევრდომებს ღებულობდა, და ამასთან ერთად, როგორც საკუთარ თავს, ისე თავის სამეფო ნიშნებსაც მარგალიტებითა და ძვირფასი თვლების კაზმავდა. დღის დანარჩენ საათებში მბრძანებელი, “ლამაზ და რჩეულ” ცოლებს შორის, ჰარამხანაში იჯდა. აქ თავაშვებულობა, სიშიშვლე, ექსტაზი მეფობდა, და სწორედ რომ აქ ბაბა-ხანი იმ მხიარულებითა და ტკბობით, რომლებიც ჭეშმარიტი მუსლიმანისთვის უპატიებელი იყო, დროის დიდ ნაწილს ატარებდა, და ხშირად სპირტიან სასმელებსაც ზომაზე მეტად ღებულობდა.

შემოიკრიბა რა სხვადასხვა სპარსული საგვარეულოებიდან სამასი ცოლი, იგი მათ საჭურისების გულმოდგინე მეთვალყურეობის ქვეშ ინახავდა. სანადიროდ ან ლაშქრობაში გამგზავრებისას ბაბა-ხანს თან ჰარამხანის ნაწილიც მიჰყავდა. თუმცა კი სპარსეთის ახალი მბრძანებელი საკუთარი თავის მოყვარული იყო და სამხედრო დიდებასაც ეძიებდა, მაგრამ საერთოდ ცუდი მეომარი და საომარ ღონისძიებებში უმეტეს წილად უიღბლო გახლდათ. ბაბა-ხანს რაიმე მნიშვნელოვანი ღონისძიებების უნარი არ გააჩნდა და ამიტომ მოხელეთა (ჩინოსანთა) მხარდაჭერას საჭიროებდა (Сведенiя, доставленныя Коваленскимъ 24-го октября 1800 года. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

გამოაცხადა რა საკუთარი თავი მთელი სპარსული სახელმწიფოს შაჰად, მაშინვე თავისი ბიძის სიკვდილის შემდეგ, ბაბა-ხანი ცდილობდა დიდგვაროვანი და მნიშვნელოვანი პირები თავისთან მჭიდროდ დაეკავშირებინა. გაუზარდა რა სამხედრო მოსამსახურეებს ჯამაგირი, მან ამით თავისი ჯარების რიგებში ბევრი მიიზიდა, სამაგიეროდ ახალი ხარკი და გადასახადები ხალხს მნიშვნელოვან ტვირთად დააწვა. საგანგებო ხარჯებმა საგანგებო ზომებით მათი შევსების აუცილებლობაც გამოიწვია. ხალხისგან ხარკი და გადასახადები გაიზარდა და მისთვის იმდენად მძიმე ტვირთად შეიქნა, რომ უღარიბესი ადამიანისთვის “სიცოცხლე სამძიმო ხდებოდა, რადგანაც მის საყელოში ას ტირანს ჰქონდა ხელი ჩავლებული” (Письмо Джафаръ-Кули-хана хойскаго Кноррингу. См. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 677).

აერთებდა რა მჭერმეტყველებასთან ალერსიან და სასიამოვნო ტონს, უფრო მეტად თვინიერი, ვიდრე მძვინვარე ზნე-ხასიათისა, ბაბა-ხანმა, მალევე ტახტზე ასვლის შემდეგ, ქვეყნის მართველობა თავისთან დაახლოებულ პირთა ხელში გადასცა, რომელთა რიცხვში მისი დედაც გახლდათ.

არ ჰქონდა რა თავისი წინამორბედის ნიჭი და ნებისყოფა, ბაბა-ხანმა ვერ შეძლო თავისი ახლო გარემოცვის თვითნებობათა შეჩერება და ხელისუფლებას იმ განძეულისა და ფულის დარიგებით ინარჩუნებდა, რომლებიც მისმა ბიძამ დააგროვა და სხვათა ძარცვით იშოვა. იყო რა ბუნებით ძუნწი, იგი მაინც ხედავდა ფულების დარიგების აუცილებლობას, როგორც თავისი კეთილდღეობის საშუალებისა.

მიუხედავად იმისა, რომ მასთან დაახლოებული პირები თვითნებობდნენ, რომ ხალხს ახალი გადასახადები ტვირთად აწვებოდა, სპარსელები, რომლებმაც აღა-მაჰმად-ხანის სისასტიკეებისგან ბევრი რამ გადაიტანეს, თავიდან თავიანთი მბრძანებლის ქცევით ძალზედ კმაყოფილნი იყვნენ. დროთა განმავლობაში კმაყოფილება ჩვევად გადაიქცა, ხოლო მმართველობის შედარებით თვინიერება კი – თავაშვებულობად. სპარსელები, რომლებიც ამდენი წლის განმავლობაში, ერთი მმართველისგან მეორის ხელში გადადიოდნენ, ყოველგვარი მღელვარებებისადმი განსაკუთრებით მიდრეკილნი შეიქნენ. ბაბა-ხანი ხალხს მორჩილებაში თეირანში, როგორც თავის სამფლობელოთა შუაწერტილში, მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარების შენახვით ინარჩუნებდა. საუკეთესო ჯარი ცხენოსნებისგან შედგებოდა; ქვეითი ჯარი ცოტა იყო, ხოლო არტილერია კი – თუმცა სასახლის წინ 70-მდე ზარბაზანი იყო დაყენებული, მაგრამ “მოქმედებებისთვის ვარგისი ცოტაა, და ძნელად თუ მოიძებნება სპარსელებს შორის ისეთი, ვინც მათ მართვას შეძლებდა”... (Изъ донесенiй Завалишина кн. Цицiанову 12-го декабря 1803 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ, 1-9, 1802-1813 гг., № 5).

შაჰის წყალობებით უხვად დაჯილდოვებულმა ჯარებმა თვითნებობები დაიწყეს და მასთან ერთად მხნეობაც დაკარგეს, ხოლო ძალით ერთ მთლიანობაში შეკრული სხვადასხვა ტომების გერგილიანმა მეთაურები კი შაჰის ძალაუფლებისგან გამოყოფასა და თავიანთთვის დამოუკიდებლობის შეძენაზე ფიქრს შეუდგნენ.

ყანდაჰარში თავისი მფლობელობის გავრცელება ავღანელმა ზამან-შაჰმა დაიწყო; ბაბა-ხანს თავისი ღვიძლი ძმაც ჩამოშორდა და მის ძალაუფლებას არ აღიარებდა; ხორასანში სპარსეთის მბრძანებლისადმი დაქვემდებარებული ხანების ერთერთი ვაჟიშვილი ჯარებს აგროვებდა (Письмо царевича Давида Лошкареву 21-го iюля 1798 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ). საქართველოს მხრიდან ბაბა-ხანის ძალაუფლება კიდევ დაღესტანსა და ადერბაიჯანშიც ვერ დამკვიდრდა; ის თავრიზისა და ხოის პროვინციების აქეთ ვერ ვრცელდებოდა.

დააწყნარა რა სახელდახელოდ მღელვარებები სპარსეთში და დაუქვემდებარა რა თავის ძალაუფლებას ურჩი ხანები, ბაბა-ხანმა ყურადღება საქართველოს მოაპყრო, რომელსაც უძველესი დროიდან სპარსეთისადმი კუთვნილად თვლიდა.

1798 წლის ივნისში, როგორც ჩვენ ვნახეთ, სპარსეთის მბრძანებელმა თავისი წარმოგზავნილი ტფილისში მოავლინა. შაჰი გიორგი მეფეს ატყობინებდა, რომ, ავიდა რა სპარსთის ტახტზე და თავზე დაიდგა რა სახელმწიფო გვირგვინი, იგი ადერბაიჯანში თავისი ძალაუფლების დასამკვიდრებლად მიანში მოვიდა. ხოლო რადგანაც საქართველო საუკეთესო სამფლობელოა ადერბაიჯანში, რომლის ბეგლარ-ბეგებიც მის ყოვლად უგანათლებულეს კარზე უკვე “მიწისკენ დახრილი სახეებით მოვიდნენ”, ამიტომ ბაბა-ხანი მოითხოვდა, რათა გიორგის შაჰის კარზე და სპარსულ სამსახურში მუდმივად ყოფნისთვის თავისი ერთი რომელიმე ძე გაეგზავნა.

ეს ყოფნა, ბაბა-ხანის სიტყვებით, იმისთვის იყო აუცილებელი, რათა “მისი წყალობის მზეს” შეძლებოდა მთელ საქართველოზე გავრცელებულიყო, რათა ამის შესახებ მის თითოეულ მცხოვრებს სცოდნოდა და ქართველებს შეძლებოდათ ყოფილიყვნენ ისეთ “სიმშვიდეში, როგორსაც საკუთარი თავისთვის თავად ისურვებენ”.

გიორგის მხრიდან სპარსეთის მბრძანებლის მოთხოვნის შესრულებაზე უარის შემთხვევაში, შაჰი დაპირდა საქართველოში თავისი ძლევამოსილი დროშებით მოსულიყო, ის ხელმეორედ აეოხრებია და ხალხი თავისი მრისხანებისთვის მიეცა (Фирманъ Баба-хана отъ 5-го iюля 1798 г. Тамъ же).

საქართველოს მეფე ჩვენს მთავრობას რჩევას ეკითხებოდა, თუ ბაბა-ხანის მოთხოვნებთან მიმართებით როგორ მოქცეულიყო. პეტერბურგის კაბინეტი პასუხობდა, რომ თავის ურთიერთობებში სპარსეთის მბრძანებელთან მას შეუძლია 1783 წლის ტრაქტატზე მიუთითოს, რომლის მიხედვითაც საქართველოს მეფებმა “საკუთარი თავის სრულიად რუსეთის იმპერიის ვასალებად აღიარეს”, და რომ ამიტომ მას ბაბა-ხანის მოთხოვნების შესრულება არ შეუძლია.

პეტერბურგში მყოფი სპარსული ელჩობა უკანვე იქნა გაგზავნილი დიდი საჩუქრებითა და სპარსეთთან მიმართებაში ჩვენი მთავრობის ყველაზე უფრო მშვიდობისმოყვარე განზრახვებში დარწმუნებით. პავლე I-ის სიგელი ბაბა-ხანისადმი მას რუსეთთან კავშირისა და მეგობრობისკენ მოუწოდებდა.

გიორგის (წინადადება) ეძლეოდა სპარსეთთან, როგორც რუსეთისადმი მშვიდობასა და მეგობრობაში მყოფ სახელმწიფოსთან “კარგი თანხმობა და კეთილი დამოკიდებულება” დაეცვა (Рескриптъ гр. Маркову 23-го августа 1798 г. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).

ასეთი პასუხი გიორგის ვერ აკმაყოფილებდა. თუმცა კი საქართველოს მეფემ იცოდა, რომ ბაბა-ხანს თავისი მუქარების სწრაფად აღსრულება და საქართველოში შემოჭრა არ შეეძლო, მაგრამ ხმები იმის შესახებ, რომ იგი ერევნის ხანისგან 300.000 მანეთსა და 12 დიდგვაროვან მძევალს მოითხოვდა და რომ მას გაზაფხულზე თავად აქვს განზრახული გოქჩის ტბაზე მოსვლა, რომელიც საქართველოსა და ერევნის ოლქს შორის მდებარეობდა, გიორგის აშფოთებდა.

ამასთან ცნობილი იყო, რომ ყარაბაღელი (შუშელი) იბრაჰიმ-ხანი წერდა ბაბა-ხანს, ვითომ გიორგი მეფე და მთელი საქართველო რუსეთის დაცვას სპარსეთის მბრძანებლისგან საკუთარი თავის გამოხსნისთვის ითხოვენ. ოდესღაც ერეკლე II-ის მეგობარი და მოკავშირე, ახლა კი საქართველოს მოწინააღმდეგე, იბრაჰიმ-ხანი ცდილობდა შაჰი საქართველოს წინააღმდეგ აემხედრებინა. მისი წერილები და ცილისწამებანი იყო ნაწილობრივ იმის მიზეზი, რომ სპარსეთის მბრძანებელმა გადაწყვიტა საქართველოზე დაძრულიყო და იგი თავისი ძალაუფლებისთვის დაემორჩილებინა.

საქართველოს მეფემ ისევ ჩვენს მთავრობას მომართა თხოვნით, რომ იგი ახალი აოხრებისგან დაეცვათ.

გზავნიდა რა ტფილისში ჯარებსა და თავის მინისტრს, პეტერბურგის კაბინეტმა კოვალენსკის სპარსეთთან საქმეებში რწმუნებულის წოდება მიანიჭა, მას იქაური საქმეების მოწყობა დაავალა და ამით გიორგის თხოვნები ნაწილობრივ დააკმაყოფილა. 

იმპერატორ პავლე I-ს, ტახტზე თავისი ასვლის პირველი ხანებიდანვე არ სურდა სპარსეთის საქმეებში ჩარეულიყო, და საერთოდ ყველა იმ ხალხის საქმეებშიც, რომლებიც კავკასიის ხაზისა და საქართველოს მეზობლად ცხოვრობდნენ. ამ შეხედულებას ის თავის აღსასრულემდე ინარჩუნებდა. როცა კნორინგი მას ყაბარდოსა და ოსეთს შორის დავის შესახებ მოახსენებდა, დავისა, რომელიც მტრულ მოქმედებებამდე მივიდა, პავლე I ურჩევდა მას მათ საქმეებში იმ დრომდე არ ჩარეულიყო, სანამ ისინი ჩვენს საზღვრებს არ შეეხებოდა. “ვინაიდან, – წერდა იმპერატორი (Рескриптъ Кноррингу 28-го мая 1800 года. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 581), – ეს ხალხები უფრო მეტად ჩვენს ვასალობაში იმყოფებიან, ვიდრე ქვეშევრდომობაში”.

ჩაურევლობის ასეთი სისტემისას, საზღვრებზე ჩვენი ჯარების მხოლოდ სადარაჯო და დაცვითი მდგომარეობის დროს, რუსეთის ინტერესები მოითხოვდა, რათა სპარსეთში არასოდეს ყოფილიყო შესაძლებელი “შაჰის სახელის ქვეშ” რაიმენაირი მყარი მფლობელობის დამყარება. მივაღწევდით რა ამას, ჩვენ უკვე აღარ შეიძლებოდა ძლიერი მეზობელი გვყოლოდა, რომელიც თუ თავად არ დაიწყებდა კიდეც ჩვენს შეწუხებას, შეეძლო რუსეთისადმი ერთგული წვრილი მფლობელებისთვის მავნებლობა მიეყენებინა.

(При такой системе невмешательства, сторожеваго и охранительнаго только положенiя нашихъ войскъ на границе, интересы Россiи требовали, чтобы въ Персiи никогда не могло установиться какое-либо твёрдое владычество «подъ наименованiем шаха». Достигнувъ этого, мы не могли уже иметь сильнаго соседа, который если и не сталъ бы самъ насъ безпокоить, то могъ вредить мелкимъ владельцамъ, преданнымъ Россiи.)

მიანიჭა რა კოვალენსკის სპარსეთთან საქმეებში რწმუნებულის წოდება, იმპერატორმა მას იმ ხანებთან ურთიერთობების შენარჩუნება დაავალა, რომლებიც ან საქართველოსთან კავშირის მეშვეობით, ან კიდევ თავის თავად რუსეთისადმი ერთგულნი იყვნენ. გააძლიერებდა რა ასეთებს რუსეთის მფარველობაში დარწმუნებით, საქმეებში რწმუნებულს დამაკმაყოფილებელი და სასურველი შედეგებისთვის მხოლოდ მშვიდობიანი გზებით უნდა მიეღწია. არ ჩართავდა რა ჩვენს მთავრობას დიდ საზრუნავებში, კოვალენსკის უნდა ეცადა, რათა ჩვენი გავლენა იმ ქვეყნებში “ყოველგვარი ხარჯების გარეშე ან, ყველზე მეტი, სულ მცირე ხარჯებით არსებულიყო”, და რათა საქმე არავითარ შემთხვევაში ჯარების გაგზავნამდე არ მისულიყო “ისეთი უხერხულობებით, რომლებიც (იმ) მხარის მოშორებულობასთანაა შეუღლებული”.

აი ჩვენი ქცევის მთავარი საფუძვლები სპარსეთის ხანებთან და მთიელ მფლობელებთან მიმართებაში.

არ აღუძრავდა რა ეჭვებს ჩვენი განზრახვების შესახებ ოტომანის პორტას, რომელსაც აზიაში თავისი გავლენის შენარჩუნება ყოველთვის სურდა, კოვალენსკის განსაკუთრებული ყურადღება ბაბა-ხანის ქცევებისთვის უნდა მიეპყრო.

“თქვენთვის ცნობილია, – წერდა იმპერატორი პავლე კოვალენსკის (Въ рескрипте отъ 16-го апреля 1799 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника), – რომ მისგან (ბაბა-ხანისგან) ჩვენს კარზე იყო გამოგზავნილი ელჩი ჩვენდამი მეგობრული ურთიერთობების გამოთქმის სურვილით. ჩვენ გულწრფელად გვაქვს განზრახული ამის დაცვა, და ამიტომ გავალებთ მათთან თქვენი შეტყობინებების დაწესებას, გამოთქვამთ რა, თუმცა კი, ჩვენი სურვილის შესახებ, რათა აღა-მაჰმად-ხანის მაგალითის მიხედვით, არ იფიქროს ხელის აღმართვა საქართველოს ფარგლებზე, როგორც ამის შესახებ ხმები დადის. ამ დაღუპვისგან ეცადეთ რამდენადაც შესაძლებელია მის (საქართველოს – ი. ხ.) გადარჩენას (Отъ гибели сея стараться должно сколь возможно её спасти). სხვა მხრივ, როგორც ბაბა-ხანს, ისე ყველა სხვა სპარსელ მფლობელსაც შეიძლება არწმუნებდეთ ჩვენს სურვილში, რომ სპარსულმა ვაჭრობამ რუსეთში ყველანაირი მატება მიიღოს, და რომ მათი ქვეშევრდომები ჩვენს ფარგლებში ყოველთვის ძლიერ მფარველობას ჰპოვებენ...”

სამინისტროს მიერ კოვალენკისთვის მიცემული ინსტრუქციის მიხედვით, მას ურთიერთობები უნდა დაეწყო ბაბა-ხანთან (Рапортъ Коваленскаго министерству 17-го февраля 1800 г., № 51. Москов. Арх. Мин. Иностр. Делъ) მაშინვე გიორგის მიერ ტრაქტატზე ხელის მოწერის შემდეგ, როგორც საფუძვლისა, რომელზედაც უნდა დამყარებულიყო მთელი ურთიერთობები სპარსეთთან და ქცევები, რომლებიც ჩვენს მთავრობას საქართველოსთან მიმართებაში ჰქონდა მიღებული.

ტრაქტატის ხელმოწერა შეყოვნდა, და ამიტომ კოვალენსკიმ, ეშინოდა რა ხანგრძლივი დუმილით სპარსელთა მხრიდან ჩვენს მიმართ მტრული მოქმედებებისთვის საბაბი არ მიეცა, იჩქარა შაჰთან ტფილისში თავისი ჩამოსვლის შესახებ შეტყობინება გაეგზავნა. 

პეტერბურგის კაბინეტმა საქართველოში გამოგზავნილ მინისტრს მოვალეობად დააკისრა ბაბა-ხანისთვის ჩაეგონებინა, რომ ქართლისა და კახეთის მეფესთან 1783 წელს დადებული ტრაქტატის ძალით, რომლებიც “ყველა სამეფო კარისა და ხელმწიფის მიერაა აღიარებული”, იმპერატორმა პავლე I-მა, დაამტკიცა რა მეფის ერეკლე II-ის სიკვდილის შემდეგ მენაცვალედ მისი ძე გიორგი XII, გამოთქვა საზეიმო თანხმობა როგორც მისი, ისე საქართველოს მთელი სამეფოს “თავისი უმაღლესი ძალაუფლებისა და მფარველობის ქვეშ” მიღებაზე. კოვალენსკი გამოთქვამდა იმედს, რომ ბაბა-ხანი, რუსეთისადმი მეგობრობისა და კეთილგანწყობის გამო, განზე გადასდებს ყველა პრეტენზიას არა მარტო საქართველოზე, არამედ სხვა მთიელ მფლობელებთან მიმართებაშიც, რომლებიც რუსეთის მფარველობის ქვეშ იმყოფებიან, და რომ ხანი არ ჩაერევა მათ საქმეებში, “დაანებებს რა თითოეულს სასურველი სიმშვიდითა და სიწყნარით სარგებლობდეს” (Прибавленiе къ инструкцiи, данной Коваленскому отъ 31-го мая 1799 г. Письмо его къ Баба-хану 16-го февраля 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

ბაბა-ხანისადმი წერილთან ერთად კოვალენსკიმ წერილი გაგზავნა მისი საქმეების მმართველთან ჰაჯი-იბრაჰიმ-ხანთანაც (Письмо его къ хаджи-Ибраимъ-хану 16-го февраля 1800 г. Тамъ же), რომელშიც სთხოვდა თანადგომას ორ დერჟავას შორის მეგობრული ურთიერთობების შენარჩუნებაში. განჯისა და ყარაბაღის ხანებმაც ასევე მიიღეს კოვალენსკის წერილები. მათთან ურთიერთობებს მიზნად ჰქონდა ხანების კეთილგანწყობაში დარწმუნებულიყვნენ, რომლებმაც ქვეშევრდომობის თხოვნით ტფილისში თავიანთი მოხელეები გამოგზავნეს, აგრეთვე იმისთვისაც, რათა მათი დახმარებით ამაზევე შირვანის, შექისა და ერევნის ხანებიც დაეყოლიებინათ, აგრეთვე ავარელი ომარ-ხანიც, რომელმაც თავისი სიმამაცით სახელი მოიხვეჭა (Рапортъ Коваленскаго Государю Императору 17-го февраля 1800 г. Тамъ же). გადამდგარი პორუჩიკი მერაბოვი იქნა გაგზავნილი წერილებით სპარსეთში. ტფილისში მოარული ცნობები იმის შესახებ, რომ სპარსელები იკრებენ თავიანთ ძალებს საქართველოში შემოსაჭრელად, სპარსეთის მბრძანებლისგან პასუხის უსწრაფესად მიღებას მოითხოვდა. პასუხის დაგვიანებისა და საომარი მოქმედებებისთვის შესამჩნევი მზადების შემთხვევაში, მერაბოვს სპარსეთის მთავრობისთვის უნდა ჩაეგონებინა, რომ იმ ხალხის წინააღმდეგ მტრული მოქცევა, რომლის შესახებაც მიდის მოლაპარაკებები, სამართლიანობისა და ხალხის უფლებებისადმი საწინააღმდეგო იქნებოდა, რომლებსაც ყველგან წმინდად იცავენ; რომ რუსეთის შეურაცხყოფას შესაძლოა უსიამოვნო შედეგები ჰქონდეს სპარსეთისთვის, და რომ ოტომანის პორტა, რომელიც რუსეთთან კავშირში იმყოფება, ამ შემთხვევაში ნეიტრალური ვერ დარჩება, “თვლის რა ჩვენს მოწინააღმდეგეებს თავის მოწინააღმდეგეებად” (Изъ инструкцiи Мерабову 16-го февраля 1800 г. Тамъ же). ყველანაირი გართულებების თავიდან აცილებისა და ბაბა-ხანის განზრახვების შესახებ ცნობების უსწრაფესად მიღებისთვის, კოვალენსკიმ გილანის გავლით მზვერავი გაგზავნა, რომელიც, ვაჭრის სახით, თეირანში უნდა ჩასულიყო და, მიიღებდა რა იქ მერაბოვისგან ყველა აუცილებელ ცნობას, საჩქაროდ ტფილისში დაბრუნებულიყო.

წარგზავნილები გაემართნენ. პასუხი ჯერ კიდევ არ ყოფილა მიღებული, ხოლო ხმები კი მალე სპარსელთა შემოსევის შესახებ სულ უფრო და უფრო მეტად იზრდებოდა.

რაღაც დროიდან ბაბა-ხანის ჯარების ყარაბაღისკენ მოძრაობანი შესამჩნევი შეიქნა, სადაც, როგორც ხმები მოდიოდა, 12.000-იანი კორპუსი უნდა გამოსულიყო. ასეთი მტრული მოქმედებების საბაბი გახლდათ ბაბა-ხანის დაჟინებული მოთხოვნა ყარაბათელი იბრაჰიმ-ხანისადმი, რომ უკანასკნელს მისთვის თავისი ქალიშვილი მიეთხოვებინა, რის შესახებაც შვიდ თვეზე უფრო მეტ ხანს წარუმატებელი მოლაპარაკებები მიდიოდა. ყარაბაღის ხანი წერდა კოვალენსკის და, არწმუნებდა რა მას რუსეთისადმი თავის ერთგულებაში, ეკიხებიდა მას თუ ბაბა-ხანთან მიმართებაში როგორ მოქცეულიყო, რომელმაც იქაურ სახანოებზე უკვე თავისი პრეტენზიები გამოაცხადა, მოითხოვდა რა მათ მორჩილებას და უკვე მათ მმართველობაშიც კი ერეოდა. ასე, ერევანში ახალი შაჰის ერთერთი მომხრე დაინიშნა. ხოელი ჯაფარ-ყული-ხანიც თავის ღირსებიდან გადაყენებულია, და მის ადგილზე ახალი ხანია დანიშნული. თავრიზში მყოფი ბაბა-ხანის ძე, მცირეწლოვანი აბას-მირზა* (*მირზა, დასმული სიტყვის აბასის წინ ნიშნავს, რომ უკანასკნელს მდივნის წოდება ჰქონდა; აბასის შემდეგ დასმული სიტყვა მირზა კი ხანის ან საერთოდ მფლობელის წოდებას ნიშნავს), რომელიც სპარსეთის ტახტის მემკვიდრედ იყო გამოცხადებული და მთელ ადერბაიჯანს მართავდა, თავის ბიძა სულეიმანთან ერთად თეირანში იქნა გაწვეული, როგორც ვარაუდობდნენ, იმ მხარის თაობაზე შემდგომი ბრძანებების მიღებისთვის (Рапортъ Коваленскаго 17-го февраля 1800 г., № 51. Московскiй Арх. Мин. Иност. Делъ).

ბაბა-ხანს ბევრი ვაჟიშვილი ჰყავდა, მაგრამ მათგან უსაყვარლესი აბას-მირზა გახლდათ. დიდი ტანის, ლამაზი, ენერგიული, მართლმსაჯული, კაცთმოყვარე და მხედრული შემართების მქონე აბას-მირზა ჭკვიანი იყო, თავის მეომრებს შიშში ამყოფებდა და ხალხის ძარცვის ნებას მათ არ აძლევდა. ცდილობდა რა ჯარებში ევროპული დისციპლინა შემოეტანა, აბას-მირზას უფრო მეტად დიდება უყვარდა, ვიდრე სიმდიდრე. ის უსაქმურობას, ფუფუნებას, მუსიკას, ცეკვებსა და სხვა გასართობებს ვერ იტანდა. მისი საყვარელი საქმიანობა იყო: ნადირობა და ჭკვიან ადამიანებთან საუბარი. იგი დამსახურებებს გულუხვად აჯილდოვებდა და უცხოელი ოსტატების სპარსეთში მოზიდვასაც ცდილობდა, “რათა სპარსეთის ხალხს შეეძლოს ყველაფერი საჭირო თავისთან ჰქონდეს. ის ლაპარაკობს მოკრძალებულად, იცის თურქული და არაბული ენები, სასულიერო წოდებისადმი ერთგულია და მიცემულ სიტყვას მყარად ასრულებს” (Записка царевича Парнаоза, поданная графу Румянцеву въ марте 1811 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ. 1-9 1802-1813 гг., № 5).

ბაბა-ხანი აბას-მირზაზე დიდ იმედებს ამყარებდა და მომავალი მოქმედებების შესახებ სათათბიროდ თავისთან მოუწოდა.

მთელი ხმების მიხედვით, რომლებიც სხვადასხვა მხრიდან მოდიოდა, შეიძლებოდა არც თუ უსაფუძვლოდ, ტფილისში გაბატონებული საერთო აზრის თანახმად ევარაუდათ, რომ ბაბა-ხანის ყველა ღონისძიება საქართველოზე მის ჩანაფიქრებს ამჟღავნებდა. სულ მცირე, გიორგი მეფე და საქართველოს ხალხი სპარსელთა განზრახვებთან მიმართებაში ასეთი აზრისანი იყვნენ, თუმცა კი თავდაცვისთვის არანაირ გადამჭრელ ზომებს არ ღებულობდნენ.

კეთილგონიერება მოითხოვდა, რათა ყოველგვარი ხმების მიმართ ფხიზლად და ფრთხილად ყოფილიყვნენ, მით უმეტეს, რომ, სულეიმან-ხანის თავრიზიდან ბაბა-ხანთან გაწვევის შემდეგ, ცნობები სპარსელთა სავარაუდო შემოსევის შესახებ არ წყდებოდა და ხან დამამტკიცებელი იყო, ხანაც უარმყოფელი. შემდგომში მიღებულ იქნა ახალი ცნობა ერევნიდან, რომ 1-ლ მაისს იქ ბაბა-ხანისგან წარმოგზავნილი ერევნის ხანთან საჩუქრით მოვიდა, რომელიც ხალათსა (ჩვეულებრივ განსხვავების ნიშნად იგზავნებოდა) და შეკაზმულ ცხენში შედგებოდა; რომ ბაბა-ხანი მნიშვნელოვანი ჯარით ყანდაჰარში ავღანელთა წინააღმდეგ მიემართება; რომ სულეიმანი ბაბა-ხანის ვაჟთან ერთად, ჯარების 12.000-იანი კორპუსის თანხლებით, თავრიზში დაბრუნდა, და რომ აბას-მირზა ადერბაიჯანის მართვას შეუდგა. ცნობილი იყო, რომ ტახტის მემკვიდრისთვის მიცემულ დარიგებაში ნაბრძანები იყო იმ მფლობელთა დასასჯელად, რომლებიც მბრძანებელს ეწინააღმდეგებოდნენ, და მისი მომხრეების გაძლიერებისთვისაც ჯარების რიცხვი გაეზარდათ (Рапортъ Коваленскаго министерству 24-го мая 1800 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

თუმცა კი ეს ხმები გაზვიადებული იყო. კოვალენსკის მიერ ბაბა-ხანთან წერილით წარგზავნილი, ყაზვინიდან თეირანში მიმავალ გზაზე, აბას-მირზასა და სულეიმანს შეხვდა, რომლებიც ქვეითი ჯარისა და კავალერიის თანხლებით მოდიოდნენ, რომელთა საერთო რიცხვიც 4.000 ადამიანს არ აღემატებოდა. არტილერია აქლემებზე აკიდებული ექვსი ფალკონეტისგან შედგებოდა. ეს ჯარი, კავალერიის გამოკლებით, საერთოდ ცუდ მდგომარეობაში გახლდათ.

ადერბაიჯანში მყოფმა სპარსული ჯარების რაზმმა მიიღო ბაბა-ხანის ბრძანება ურჩი ხანების წინააღმდეგ შემტევად ემოქმედა. ეშინოდა რა ზურგში მოწინააღმდეგის, ხოელი ჯაფარ-ყული-ხანის დატოვებისა, რომელიც ჯერ კიდევ თავის ციხე-სასახლეში იყო გამაგრებული და ბაიაზეთის ფაშის დახმარების იმედიც ჰქონდა, აბას-მირზამ ხოას ალყა შემოარტყა. ავადმყოფობის გამო ადამიანებში დანაკარგებმა და ხოის ხანის შეუპოვარმა წინააღმდეგობამ აიძულეს იგი არა მარტო უკან დაეხია, არამედ პირობაც დაედო, რომლის მიხედვითაც ჯაფარისთვის ხოის მთელი სახანო დაბრუნებულ იქნა (Донесенiе Кнорринга Государю Императору 23-го იюля 1800 г. Арх. Главн. Штаба въ С.-Петербурге). უზრუნველყვეს რა ასეთნაირად თავიანთი ზურგი, სპარსულმა ჯარებმა ნახჭევანთან არაქსი გადმოლეხეს და ერევნისკენ სვლას ვარაუდობდნენ; ხოლო შემდეგ კი, გამოყოფდნენ რა ჯარების ნაწილს ყარაბაღისა და განჯის ხანების გაძლიერებისთვის, ორი რაზმით წინ წამოვიდოდნენ. ერთი მათგანი შემახელი მუსტაფა-ხანის დასასჯელად იყო გაკნუთვნილი, რომელმაც ბაბა-ხანს აშკარა შეურაცხყოფა მიაყენა. შუშელმა ანუ ყარაბარელმა იბრაჰიმ-ხანმა, ბაბა-ხანის მოთხოვნით, თავისი ქალიშვილი თეირანში გაგზავნა, სადაც მასზე სპარსეთის მბრძანებელს უნდა ექორწინა. გამოვიდა რა გზაზე მნიშვნელოვანი რიცხვის შეიარაღებული ხალხით, შემახელმა მუსტაფა-ხანმა იბრაჰიმ-ხანის ქალიშვილი მოიტაცა, რომელიც ყარაბაღს ხანს უფრო ადრე მიცემული პირობით მისთვის უნდა მიეთხოვებინა.

მეორე რაზმს ერევნიდან თალიშის ხანის წინააღმდეგ უნდა ემოქმედა, რათა მას მისი მოკავშირის შემახის ხანისთვის დახმარების აღმოჩენის შესაძლებლობა არ ჰქონოდა.

ყველა ამ მოქმედების გარდა, ბაბა-ხანი ბაქოს დაკავებასაც ფიქრობდა, როგორც სავაჭრო ქალაქისა, რომელიც ასევე ნავთობისა და მარილის (საბადოებისგან) შემოსავლებითაც ასარგებლებდა. ბაქოს ხანზე თავდასხმის საბაბად მან სპარსელი ვაჭრების საჩივრები წამოაყენა იმის შესახებ, რომ ხანმა მათი საქონელი მიიტაცა რუსული გემიდან, რომელიც მუშთაგის ნაპირებთან დაიღუპა (Изъ рапорта консула въ Персiи Скибиневсакаго Коваленскому 8-го марта, № 48. Георг. Военный Арх.).

ამ დროს სპარსელთა ბანაკში საქართველოდან გაქცეული ალექსანდრე ბატონიშვილი მივიდა და სპარსელები დააიმედა, რომ თავის სამშობლოში ძლიერი პარტია ჰყავს და რომ მთავრობით ყველა უკმაყოფილოა და მის მხარეს სიხარულით დაიჭერენ (Константиновъ, ч. II, стр. 107 /рукопись/. Арх. Главн. Шт.).

აღასრულებდნენ რა წარმატებით თავიანთი მბრძანებლის ყველა ვარაუდს, სპარსულ ჯარებს, ბატონიშვილის თხოვნის თანახმად, საქართველოს საზღვარზე გოგჩის ტბასთან უნდა მოეყარათ თავი, სადაც ყარაბაღისა და განჯის ხანებსაც თავიანთი ჯარებით მოსვლა ევალებოდათ, თათბირებისა და საქართველოს წინააღმდეგ ბაბა-ხანის შემდეგ ღონისძიებებში დახმარებისთვის.

ალექსანდრე ბატონიშვილი დედას ივლისში ატყობინებდა (Письмо царевича Александра матери отъ 30-го iюля 1800 года. Тифл. Арх. Канц. Наместника), რომ სპარსული ჯარის ნახევარი ერევნის ციხესიმაგრის გარშემო დგას, ხოლო მეორე ნახევარი კი ხანის ქარავან-სარაის მახლობლადაა განლაგებული; რომ შვიდი დღის შემდეგ იგი ამ ჯარებით გოგჩის ტბასთან მოვა, “ხოლო შემდეგ კი, თუ ღმერთი შემეწევა”, (ღვთისმშობლის) მიძინებისთვის ტფილისამდეც მოაღწევდა. დადიოდა ხმები, რომ სულეიმან-სარდალი, მოვა რა ერევანში, დაიწყებს ურთიერთობებს მეფესთან გიორგი XII-თან, და მისგან სპარსეთის შაჰის ძალაუფლების აღიარებას, რუსეთის მფარველობაზე უარის თქმასა და ყარაბაღიდან გამოსული სომხების დაბრუნებას მოითხოვს (Рапортъ Коваленскаго отъ 24-го мая 1800 г., № 201. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

ყარაბარელმა იბრაჰიმ-ხანმა, ცდილობდა რა გიორგიში რუსეთისადმი ერთგულება შეერყია, მას ბაბა-ხანისგან მიღებული ფირმანი შეატყობინა, რომელიც მისი ძალაუფლების მიმართ ურჩებისადმი მუქარებით და ამ ძალაუფლების ამღიარებლებისადმი წყალობის დაპირებებით იყო აღსავსე. ზუსტად ასეთივე დავალებით მოვიდა ტფილისში განჯელი ჯავად-ხანისგან წარმოგზავნილიც.

სპარსეთის მხრიდან მიღებული ცნობები თუმცა კი საკმარისად სერიოზული მოჩანდა, მაგრამ სინამდვილეში კი ძნელი იყო იმის ვარაუდი, რომ ბაბა-ხანს, რომელიც აღმოსავლეთში თავისი ძალაუფლების დამკვიდრებით გახლდათ დაკავებული, რაიმე სერიოზული შეეძლებოდა საქართველოს მიმართაც ეღონა. მთელ ამ ცნობებს უფრო მეტად მუქარის სახე ჰქონდა და სპარსეთის მბრძანებლის მომავალ განზრახვებზე მეტყველებდა. ბაბა-ხანის მხრიდან უფრო მეტად იყო მცდელობა, ხომ არ მოხერხდებოდა უბრალო მუქარებით რუსეთისადმი გიორგი მეფის ერთგულება შეერყია ან, ისარგებლებდა რა მეფესა და მის ძმებს შორის უთანხმოებათა გამო საქართველოში განწყობების გაყოფით, თავისადმი ერთგული ადამიანები შეეძინა. უკანასკნელ შემთხვევაში ბაბა-ხანი იმედოვნებდა, რომ რუსული ჯარების არცთუ დიდ ნაწილს, რომელიც მტრულად განწყობილი მოსახლეობით იქნებოდა გარშემორტყმული და ვერც გაძლიერების სწრაფად მიღების შესაძლებლობას დაინახავდა, საქართველო უნდა დაეტოვებინა. მეორეს მხრივ, მოარული ხმები იძლეოდა ვარაუდის საფუძველს, რომ თუ ბაბა-ხანი მზადებებით იყო დაკავებული და საქართველოს მეზობლად ჯარებს თავიც მოუყარა, ამას მხოლოდ ჩვენი ჯარების შეტევისგან საკუთარი თავის უზრუნველყოფისთვის აკეთებდა, რადგანაც არ სჯეროდა, რომ ჩვენ საქართველოში ერთადერთი მიზნით შემოვედით, რათა ქვეყანა გარედან მტრული თავდასხმებისგან დაგვეცვა.

მირზა-ბაბა, რეშტის მმართველი, ამ დროს თეირანში მიემართებოდა, რათა შაჰს სპარსეთის ელჩის ვაჟიშვილის საჩუქრებით წარდგომოდა, რომელიც პეტერბურგში იყო და ჩვენს დედაქალაქში გარდაიცვალა. მისი გამგზავრებისას, ჩვენი კონსული სპარსეთში ცდილობდა იმ ნამდვილ მიზეზზე მიეთითებინა, რომლის გამოც საქართველოში რუსული ჯარები იყო გამოგზავნილი, და შემდეგ კი მიიღო ცნობები, რომ მისი რჩევები და ახსნა-განმარტებანი უნაყოფოდ არ დარჩენილა. მირზა ეუბნებოდა ბაბა-ხანს, რომ საქართველოში მეტად მცირე რიცხვის რუსული ჯარები მოვიდნენ, და რომ მხოლოდ იქ ცნობილი მოხელის (კოვალენსკის) თანხლებისთვის; რომ საქართველოში კოვალენსკის მოსვლის შემდეგ, მეფემ მეზობელ ხანებთან ურთიერთობები უნდა იქონიოს არა სხვანაირად, თუ არა მხოლოდ მისი რჩევების მიხედვით; რომ კოვალენსკის დავალებული აქვს შეიტყოს იმის შესახებ, თუ საით დაიძვრებიან ფრანგები დამასკოდან, და თუ თურქეთის სულთანს არ შეეძლება ანატოლიაში მათი მოძრაობის შეკავება, მაშინ სულთნის დასახმარებლად მნიშვნელოვანი რიცხვის რუსული ჯარები იქნება გამოგზავნილი.

ბაბა-ხანი ამ ცნობებით დამშვიდდა და ბრძანა რუსეთის იმპერატორის მიერ მისთვის გამოგზავნილი საჩუქრები მის წინაშე საზეიმოდ წარმოედგინათ.

ბაბა-ხანის ქალიშვილის სულეიმანის ვაჟთან დაქორწინების დღეს, სახელოვანი ხანებისა და სხვადასხვა ქალაქებისა და ოლქების მმართველთა შეკრების დროს, წარგზავნილის ვაჟმა ბაბა-ხანს საჩუქრები მიართვა. იმპერატორ პავლეს უზენაესი სიგელი კი საჯაროდ წაკითხული არ ყოფილა, როგორც ჩანს იმიტომ, რომ ბაბა-ხანი მასში შაჰად არ იყო წოდებული.

სანამ ბაბა-ხანი საჩუქრებს ღებულობდა და თავის ქალიშვილს ათხოვებდა, მისი ძე აბას-მირზა, ამასობაში, მამის ბრძანებებს ადერბაიჯანში აღასრულებდა. თავრიზსა და ერევანს შორის დაცემული თავისი ბანაკიდან მან, ივნისის დასაწყისში, ტფილისში გიორგი მეფესთან დესპანები გამოგზავნა, რომელთაც მამის ფირმანი, თავისი წერილობითი ბრძანება (предписанiе) და მისი ზოგიერთი მოხელის საქართველოს მეფისადმი წერილები გამოატანა.

გიორგიმ არ იცოდა, თუ წარმოგზავნილი როგორ მიეღო. კოვალენსკისთან თათბირის შემდეგ მეფემ გადაწყვიტა ის ჩვენი მინისტრის სახლში მიეღო და ამით სპარსელისთვის რუსეთის იმპერატორისადმი თავისი სრული ერთგულება ეჩვენებინა.

14 ივლისს, წარმოგზავნილთა ტფილისში მოსვლის მეოთხე დღეს დანიშნულ იქნა აუდიენცია. წინა დღეს მათთან ორი მოხელე მიავლინეს: ერთი მეფის სახელით, მეორე კი ჩვენი მინისტრისა, რათა მათთვის მშვიდობით ჩამოსვლა მიელოცათ და გამოეცხადებინათ, რომ მეორე დღეს მეფესთან აუდიენცია კოვალენსკის თანდასწრებით იქნებოდა.

აუდიენციისთვის მომზადებულ ოთახში იმპერატორ პავლე I-ის პორტრეტი (როგორც გიორგიზე უმაღლესი ძალაუფლების ნიშანი) და სავარძლები იქნა დაგმული, ასევე დასვენებულ იქნა გვირგვინი და სამეფო კვერთხი, ხოლო აქეთ-იქიდან კი ქართველ მოხელეებს პორფირა და სამეფო შტანდარტი ეჭირათ. იმ ოთახში შეიკრიბნენ: გენერალ-მაიორი ლაზარევი და ეგერთა პოლკის ყველა შტაბ და ობერ-ოფიცერი; სახლის ახლოს ეგერთა ასეული იდგა.

მინისტრის მდივანმა და გიორგის ადიუტანტმა დესპანები “მოსასვენებელ ოთახში” მიიღეს. შემდეგ ისინი აუდიენც-დარბაზში იქნენ მიწვეული, სადაც იმავე პირთა თანხლებით შევიდნენ, და თან აქეთ-იქიდან ორი თარჯიმანიც ჰყავდათ.

თავიდან მეფე, ხოლო შემდეგ კი კოვალენსკიც მიესალმენ წარმოგზავნილებს. გიორგიმ მათ დაჯდომა შესთავაზა, ხოლო კოვალენსკი, როგორც სახლის პატრონი, გამასპინძლების საქმეს უძღვებოდა. სპარსელმა ელჩმა გიორგის ფირმანი და წერილები მიართვა.

მეფე პასუხობდა, რომ როგორც კი მათ წაიკითხავდა და განიხილავდა, პასუხის გაცემასაც არ დააყოვნებდა* (*აზიურ წეს-ჩვეულებათა მიხედვით ფირმანი საჯაროდ უნდა წაკითხულიყო. გიორგიმ ამ წესზე უარი თქვა იმის შიშით, რომ მის შინაარსს კოვალენსკის, როგორც რუსეთის წარმომადგენლის კომპრომეტირება არ მოეხდინა)

ელჩი საქართველოს მეფესთან საიდუმლო და პირად მოლაპარაკებას ითხოვდა; მაგრამ გიორგი პასუხობდა, რომ არანაირ საიდუმლო მოლაპარაკებებში რუსეთის მინისტრის გარეშე ჩართვა არ შეუძლია და არც სურს. მოხერხებულმა სპარსელმა შენიშნა, რომ კოვალენსკის დასწრებით ახსნა-განმარტებას განსაკუთრებულ პატივად მიიჩნევს, მაგრამ მხოლოდ იმ პირობით, რომ ყველა დანარჩენი იქ მყოფი ოთახიდან გავა.

დარჩა რა მათთან, სპარსელმა გიორგის გრძელი “და განსაკუთრებული ოსტატობით წარმოთქმული” სიტყვით მიმართა. შევიწროვებული იყო რა რუსეთის წარმომადგენლის დასწრებით, იგი ცდილობდა გიორგი მეფისთვის ბაბა-ხანის მუქარები და მისი მრისხანების ცუდი შედეგები ყველაზე უფრო დელიკატური და შეუმჩნეველი სახით გამოეთქვა. თავისი მბრძანებლის სახელით წარმოგზავნილი ჰკვირობდა, რომ მეფემ, მისთვის უცნობი მიზეზით, სპარსეთთან ყოველგვარი შეტყობინება შეწყვიტა და უკვე ორი წელია შაჰს არაფრის შესახებ არ მიმართავს; რომ ბაბა-ხანი, როგორც უწინ, ისევე ახლაც, გიორგის მიმართ მოწყალედაა განწყობილი. ელჩმა გამოთქვა იმედი, რომ შეიტყობს რა ფირმანის შინაარსს და მასში დაპირებულ წყალობებს, მეფე უარს არ იტყვის რომ სპარსეთის მბრძანებლის სურვილები და მოთხოვნები აღასრულოს.

გიორგიმ პასუხისთვის კოვალენსკის მიმართა.

– მე, – პასუხობდა მეფე ჩვენს მინისტრთან თათბირის შემდეგ, – ვინახავ რა წმინდად გარდაცვლილი მეფის ჩემი მშობლის აღთქმას, რომელმაც, სრულიად რუსეთის იმპერიასთან 1783 წელს დადებული საზეიმო ტრაქტატის ძალით, საკუთარი თავი მთელი თავისი ოლქებით სრულიად რუსეთის იმპერატორების მფარველობისა და უმაღლესი ძალაუფლების ქვეშ შეიყვანა, არ შემიძლია არც ერთი სხვა გარეშე დერჟავის მოთხოვნების დაკმაყოფილება, ამაზე მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის, ჩემი მაღალი მფარველის ნების გარეშე.

– სპარსეთის სახელმწიფოსთან ურთიერთობისთვის მისი უდიდებულესობის მხრიდან რწმუნება მინიჭებული აქვს მინისტრს, – აგრძელებდა გიორგი, მიუთითებდა რა კოვალენსკიზე, – ამიტომ ყველა საქმის შესახებ, რომლებიც მე სპარსეთთან შეიძლება მქონდეს, ჩემს მოვალეობად მოვიჩნევ მხოლოდ მისი, მინისტრის მეშვეობით გიპასუხოთ.

– ვასრულებდი რა ჩემი ხელმწიფის ბრძანებებს, – ამბობდა კოვალენსკი – მე ძალმოსილი მფლობელის ბაბა-ხანის წინაშე ჩემი საგანგებო წარგზავნილის მივლინებისას, ჩემი ხელმწიფის სახელით მეგობრულ შეხმიანებასთან ერთად, არ დავახანე, როგორც მისი მაღალღირსებისთვის, ისე მისი ძის აბას-მირზათვის და მათდამი დაახლოებული სხვა დიდგვაროვნებისთვისაც მეგობრული განწყობის შესახებ მომეხსენებინა. მაგრამ რადგანაც ამ შეხმიანებებზე არანაირი პასუხი არ მიმიღია, ამიტომ თუ თქვენ გაქვთ რწმუნება, რომ ისინი შემატყობინოთ, მათთან მეგობრულ ახსნა-განმარტებებში მეც ხალისით ჩავერთვები.

– ასეთი რწმუნება მე არ გამაჩნია, – პასუხობდა წარმოგზავნილი, – მთელი დავალება, რომელიც მე აბას-მირზამ მომცა, საქართველოს მეფესთან დეპეშების მოტანასა და მისდამი გამოცხადებული ბრძანებების მოხსენებაში შედგება. თუმცა კი, მინისტრისგან გამოგზავნილი მოხელის შესახებ ჩემთვის ცნობილია, რომ ის სათანადო პატივისცემითა და ღირსებით იქნა მიღებული და ასევე იმყოფებოდა; რომ შაჰმა თეირანიდან ყანდაჰარში სალაშქროდ თავისი გამგზავრებისას, ის თავისი პასუხით უკანვე გამოუშვა და ამიტომ მალე უნდა კიდეც დაბრუნდეს.

– ბაბა-ხანის აღმატებული ძალებისგან საფრთხე ერევნისა და საქართველოსთვის გარდაუვალია, – ეუბნებოდა გიორგის ერევნის ხანის მიერ წარმოგზავნილი, თითქოსდა რჩევისა და მეგობრობის სახით. – მხოლოდ ერთი საიმედო საშუალება რჩება – შაჰის ძალაუფლებისადმი დამორჩილება და სწორედ იმ მოთხოვნების აღსრულება, რომლებიც ახლა თქვენ შემოგთავაზეთ, რათა უწინდელზე უფრო მწარე ხვედრი არ გერგოთ. ამასთან საქართველო ყველა უფლებით სპარსეთის შაჰს ეკუთვნის, და ამიტომ ყოველგვარი წინააღმდეგობა შეუთავსებელი იქნებოდა.

ერევნელი წარმოგზავნილის თავხედურმა სიტყვამ და რჩევამ ისე შეაშფოთა გიორგი, რომ მას არანაირი სიტყვის თქმა არ შეეძლო.

– არ შემიძლია არ გამიკვირდეს თქვენი რჩევებისა – პასუხობდა მეფის ნაცვლად საუბარში ჩართული კოვალენსკი – და თქვენს მიერ ნათქვამი მთელი სიტყვისა, მით უმეტეს, რომ თქვენ თითქოსდა რუსეთის იმპერატორის მიერ მეფის მფარველობის შესახებ სრულებით დაივიწყეთ. გირჩევთ გაიხსენოთ ამის თაობაზე და დარწმუნებული ბრძანდებოდეთ, რომ რუსეთის ხელმწიფე ასე ადვილად არ თმობს თავის მფარველობას. 

– მე იმაში ვარ დარწმუნებული, – პასუხობდა წარმოგზავნილი, – რომ ჩემს რჩევებს ერთადერთი მეფისადმი გულმოდგინების გამო ვაძლევ და იმიტომაც, რომ მოწინააღმდეგე აღმატებული ძალებით უკვე მისი სამფლობელოების საზღვრებს უახლოვდება.

– რუსეთს, – პასუხობდა კოვალენსკი, – აქაურ ქვეყნებში არანაირი მოწინააღმდეგე არ გააჩნია და თავადაც არავის თავს არ ესხმის. ხოლო მათთან გამკლავების ძალებს კი, რომლებიც მისი მფარველობის ქვეშ მყოფი ხალხების წინააღმდეგ ამხედრებაზე გათავხედდებიან, გამონახავს. წარმოგზავნილი თავის აზრზე რჩებოდა. თუ გიორგი ბაბა-ხანის მოთხოვნების დაკმაყოფილებას არ იჩქარებდა, იგი სპარსელთა აუცილებელი შემოსევის შესახებ აფრთხილებდა.

– მოდი და აიღე! პასუხობდა ყველაფერ ამაზე კოვალენსკი წარმოგზავნილს.

– მხოლოდ მას ერთს ვაღიარებ ჩემს ხელმწიფედ და მფარველად, – თქვა გიორგიმ, მიუთითა რა იმპერატორ პავლეს ჩამოკიდებუოლ პორტრეტზე – და არანაირი სხვა ბრძანებების შესრულებას არ ვაპირებ.

აუდიენციის დასრულებისა და სპარსელი წარმოგზავნილების წასვლის შემდეგ ბაბა-ხანის ფირმანი, აბას-მირზას ბრძანება და მისი მოხელეების წერილები წაკითხულ იქნა. 

სპარსეთის მბრძანებელი წერდა, რომ დაიმორჩილა რა ბევრი ოლქი, მან თავისი “თვალის ჩინი და შუბლის ახალი მთვარე”, აბას-მირზა, ადერბაიჯანში გამოგზავნა 30.000 მამაცი მეომრითა და ბრძანებით, რომ ამ მხარის მთელ საქმეებს განაგებდეს.

“როგორც ნიჟარა, რომელიც საკუთარ თავში ძვირფას მარგალიტს ინახავს, და როგორც ნათელი ვარსკვლავი თორმეტ ციურ ნიშანს შორის”, ისე აბას-მირზაც, შაჰის პირველი მინისტრის სიტყვებით, დაღესტანში, სომხეთსა და ადერბაიჯანში გამოცხადდება ჯარით, იმისთვის, რათა აჯილდოვებდეს გულმოდგინეებს და “მამაცი სპარსელი მხედრების” ცხენთა ფლოქვებით თელავდეს იმათ, ვინც სპარსეთის მბრძანებლის ძალაუფლებას შეეწინააღმდეგება.

სპარსეთის პრინცს უნდა გაენადგურებინა მოწინააღმდეგენი და, “გაწმენდს რა ყველა მოხსენიებულ ადგილს მათგან, როგორც ეკლებისა და უსარგებლო ნაფოტებისგან, დაამყაროს ყველგან წესრიგი და ყველაფერი კეთილმოწესეობის წითელი სამოსით შემოსოს” (Акты Кавк. Археогр. Комм. 1866 г., т. I, стр. 97).

ბაბა-ხანი უწინდებურად მოითხოვდა, რათა გიორგის თავისი უფროსი ძე, დავით ბატონიშვილი, აბას-მირზასთან გაეგზავნა, “რომელიც მასზე თავისი უკიდეგანო წყალობის მოფენასა და სხვებისგან მის გამორჩევას არ დაახანებს”.

“თქვენ, – წერდა ბაბა-ხანი (Фирманъ Баба-хана. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ) – სამსახურისა და ერთგულქვეშევრდომული გულმოდგინების დამტკიცებისთვის, ეს ბრძანება ყოველგვარი გამოტოვების გარეშე უნდა აღასრულოთ, რისი მეშვეობითაც ქების ღირსი შეიქნებით, და თქვენი საიმედო вертоградъ-ი ჩვენს იმპერატორობით წყალობათა ღრუბლებისგან აყვავდება”.

იგივეს, ან თითქმის იგივეს, წერდნენ გიორგის აბას-მირზა* და სულეიმან-ხანიც (*“მაღალხარისხოვანო, – წერდა აბას-მირზა, – მაღალადგილოვანო, ბედნიერო, დიდებულო, ჩვენდამი ერთგულ-გულმოდგინევ, დიდ თავადთა თავადო, საქართველოს მეფეთაგან უნატიფესო, გიორგი, საქართველოს მეფევ! ჩვენი უთვალავი და უსაზღვრო წყალობებისგან, რომლებიც მზესავით ბრწყინავენ, დაიმშვიდებთ რა გულს და ამაღლდებით, დაე თქვენთვის ცნობილი იყოს, რომ რადგანაც ახლა უბედნიერესი დროა, და მე ძლევამოსილი ჯარებით, ღვთისმსგავსი მონარქის, უძლევამოსილესი ხელმწიფის ბრძანებით, რომელსაც დროშად მზე აქვს და მთელი სამყაროს მფლობელია, ადერბაიჯანის ოლქის განკარგვისა და შირვანისა და დაღესტნის საქმეების მოქმედებაში მოყვანისთვის ვარ დადგენილი, ამიტომ ჩემი სულიერი თვალების მზერა, რომლებიც მზის სხივების მსგავსია, განწყობილია, რათა სპარსეთის მარადიულად არსებული იმპერიის მსახურნი მრავალი წყალობით დააჯილდოვოს, ხოლო უარისმყოფელნი კი ჩვენი მამაცი ჯარების ფეხით გათელოს...”).

ერევნის ხანი გიორგისადმი თავის წერილში გამოთქვამდა იმედს, რომ როგორც “აქამდე სპარსეთის იმპერიასა და საქართველოს შორის არანაირი გაყოფა და განსხვავება არ ყოფილა, ამიტომ ყოვლადუზენაესის ნებით მომავალშიც ეს არ იქნება”. ხანი ურჩევდა საქართველოს მეფეს თავის ძმასთან ან ვაჟიშვილთან ერთად ბაბა-ხანისთვის ძვირფასი საჩუქრები გაეგზავნა და ეშინოდა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში ამას “არ მოჰყვეს აოხრება, რომლის გამოც თქვენ თავადაც ინანებთ”.

ტფილისში სპარსელი ელჩების მოსვლამ, ბაბა-ხანის ფირმანის შინაარსმა და არაქსის ნაპირებზე მნიშვნელოვანი რიცხვის სპარსული ჯარების შეკრების შესახებ ცნობამ აიძულეს გიორგი ზომები მიეღო და თავდაცვისთვის მომზადებულიყო.

(მოსახლეობის) განწყობათა გაყოფა, ხელისუფლებისადმი დაუმორჩილებლობა და უუფროსობა საქართველოში სპარსელთა შემოსევის შესახებ პირველივე ხმებისას გამოვლინდა. (Разделенiе умовъ, неповиновенiе власти, безначалiе обнаружились въ Грузiи при первомъ слухе о нашествiи песiянъ.) ერევნის ოლქში მათი მოსვლის შესახებ ცნობამ, კოვალენსკის სიტყვებით, თითქმის საყოველთაო ძრწოლა და განგაში მოახდინა. დედაქალაქი, რომელიც ყველასთვის მაგალითს წარმოადგენდა, მზად იყო საკუთარი გადარჩენა გაქცევაში ეძია; საზღვრისპირა სოფლებში კი, რომლებიც უმეტეს წილად მაჰმადიანთაგან შედგებოდა, გარკვეული რყევა და ყოყმანი შეიმჩნეოდა (Изъ письма Коваленскаго гр. Ростопчину 4-го августа 1800 года, № 288. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ). დედაქალაქში სამხედრო და საკვები მარაგების უკმარისობა, თითქმის არანაირი სამხედრო ძალის არარასებობა, ყველაფერი ეს მთლიანობაში საყოველთაო შიშსა და სასოწარკვეთილებას ავრცელებდა. გარედან თავდასხმისგან გარდაუვალ საფრთხეში მცხოვრებთა დარწმუნებულობას იმ შინამტრობის შიშიც უნდა მოვუმატოთ, რომელიც მეფესა და მის ძმებს შორის უთანხმოებიდან მოდიოდა.

კოვალენსკის თავმჯდომარეობით საბჭო იქნა დაარსებული, რომელსაც სამეფოს ნავარაუდევი თავდაცვისთვის ზომები უნდა მიეღო და მოსაზრებები შეედგინა. ამ საბჭოს შემადგენლობაში იოანე ბატონიშვილი იქნა დანიშნული.

გიორგი ქვეყნის საკუთარ საშუალებებზე, როგორც საბრძოლო, ისე ფინანსური მიმართებითაც, ნაკლებ იმედებს ამყარებდა, ამიტომ თავისი სამეფოს ერთადერთ და უკეთეს თავდაცვად გარეშე, რუსეთის საგარეო დახმარებას მიიჩნევდა (Рапортъ Коваленскаго министерству 18-го iюня 1800 г., № 228. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ). მეფე ითხოვდა, ტფილისში მხოფი ლაზარევის ეგერთა პოლკის გაძლიერებისთვის კიდევ თუნდაც უმნიშვნელო რიცხვის ჯარები გამოეგზავნათ და ამით საქართველოს მეფის დასახმარებლად რუსული ჯარების მოსვლის თაობაზე მეზობლებს შორის ხმების გავრცელებისთვის საბაბი მიეცათ.

კოვალენსკი ამავე საკითხზე კნორინგსა და სამინისტროს წერდა, და ითხოვდა დარიგებებს, თუ რა გაეკეთებინა. გიორგი სთხოვდა კნორინგს საქართველოში ჯარები გამოეგზავნა, ხოლო კნორინგი კი ამის შესახებ პავლე იმპერატორს მოახსენებდა (Донесенiе Кнорринга Государю Императору 24-го iюня 1800 г. Тамъ же).

“აქ შინაგანი უწესრიგობაა, – წერდა ლაზარევი (Изъ письма Лазарева Кноррингу 4-го августа 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – ყველაფერი ამბოხებულია, ქალაქიდან ყველფერი გარბის; მაგრამ ახლა ჩვენი ყარაულები არ უშვებენ”.

საქართველოს ახალი საფრთხის შესახებ პეტერბურგში პირველი ცნობების მიღებისას მაშინვე გაეგზავნა ბრძანება კნორინგს (Рескриптъ Кноррингу 10-го iюля 1800 г. Тамъ же) საქართველოში ლაშქრობისთვის პუშკინისა და ობრეზკოვის დრაგუნთა პოლკებიდან ხუთ-ხუთი ესკადრონი მოემზადებინა, უპირატერსად კი ისინი, რომლებიც მათ მიერ დაკავებული ხაზის ცენტრში იყვნენ განლაგებულნი; რაზმის შემადგენლობაში ორი ქვეითი პოლკი დაენიშნა იმათგან, რომლებიც კავკასიის ხაზის შუა ნაწილში იყვნენ განლაგებულნი, გრენადერთა ორი შეერთებული ბატალიონი და ლიხაჩოვ 1-ლის ეგერთა პოლკის ერთი ბატალიონი. ამრიგად, რაზმი დრაგუნთა ათი ესკადრონისა და ქვეითი ჯარის ცხრა ბატალიონისგან უნდა ყოფილიყო შემდგარი, შესაბამისი რიცხვის არტილერიით, როგორც საპოლკოსი, ისე საბატარეოსიც, და მისთვის განკუთვნილი მომსახურე პერსონალითაც.

ცნობების მიღებისთანავე იმის შესახებ, რომ (სპარსელთა) თავდასხმისგან საქართველოს ნამდვილი საფრთხე ელოდება, კნორინგს თავად უნდა მიეღო მთავარი უფროსობა ამ რაზმზე და ბაბა-ხანის ბოროტი განზრახვები ქვეყნისგან აეცილებინა.

კავკასიის ხაზის სარდალმა თავად გასცა ყველა აუცილებელი განკარგულება ჯარების სურსათით მომარაგების შესახებ, როგორც გზაში მსვლელობისას, ისე საქართველოში ყოფნის დროსაც, არ ჰქონდა რა საქართველოს მეფის დახმარებისა და თანადგომის იმედი. კნორინგს უნდა შეეტყობინებია გიორგისთვის იმპერატორის განზრახვის შესახებ მფარველობა გაეწია და დაეცვა მეფე ბაბა-ხანის ყოველგვარი პრეტენზიებისგან.

“ამ წინასწარმა ხმამ, – წერდა იმპერატორი პავლე (Кноррингу отъ 10-го iюля 1800 г., № 458. Арх. Глав. Штаба, книга № 19), – საქართველოს დასაცავად ჩვენი მზადებების შესახებ, შესაძლოა აიძულოს ბაბა-ხანი თავი ანებოს თავის განზრახვებს, ხოლო საქართველოს მეფე კი გააგრძელებდა მოლაპარაკებებს აბას-მირზასთან, რათა შეიტყოს, თუ რაში შედგება მათი ნამდვილი მოთხოვნები, იმიტომ რომ, თუ ბაბა-ხანს მათი დამორჩილება კი არ სურს, არამედ მხოლოდ, რათა მას საქართველოს მეფის მეზობლებთან ომში ეხმარებოდნენ, ამის შეთანხმება ჩვენი მხრიდან საომარი მოქმედებების გარეშეც იქნება შესაძლებელი”.

იმპერატორის ბრძანება კნორინგის მიერ მაშინ იქნა მიღებული, როცა კოვალენსკის მიერ ბაბა-ხანთან წარგზავნილი ტფილისში დაბრუნდა.

გაემგზავრა რა ტფილისიდან 16 თებერვალს, მერაბოვი 17 აპრილს თეირანში ჩავიდა.

აქ ის ბაბა-ხანის კარზე ყველაზე უფრო მეტი ნდობით აღჭურვილი პირის, მირზა-რეზა-ყული-ნაზირის წინაშე წარსდგა, რომელმაც იგი კეთილგანწყობით მიიღო და ბრძანა თავის სახლში მისთვის ბინა მიეცათ. მირზა ეკითხებოდა მერაბოვს, თუ ვისგან და რისთვის არის იგი გამოგზავნილი. წარგზავნილმა მას უზენაესი სიგელის ასლი ჩააბარა, რომლის წაკითხვის შემდეგაც მირზამ მისგან ყველა წერილი და ქაღალდი მოითხოვა და, გახსნა რა ისინი, წაიკითხა, ხოლო შემდეგ კი ბაბა-ხანს წაუღო.

იმ დროიდან მერაბოვს მირზა მეტად უკვე აღარ უნახავს. იმავე ღამეს იგი უკანა ეზოში იქნა გადაყვანილი, ისეთ ოთახში, რომლიდანაც არაფრის დანახვა მას არ შეეძლო და მასთანაც არავის უშვებდნენ. ასეთ პატიმრობაში ის ცხრა დღეს რჩებოდა.

პატიმრობის მესამე დღეს იმავე ოთახში მრისხანე სახის მქონე სპარსელი შემოვიდა.

– თქვენ ვინ ხართ და რატომ მოხვედით? ჰკითხა მერაბოვმა.

– მე შაჰის ჯალათი ვარ, პასუხობდა სპარსელი. – ნაბრძანები მაქვს აქ ვიჯდე.

თეირანიდან გამომგზავრების წინა დღეს ჩვენს წარგზავნილს იბრაჰიმ-ხანის მიერ კოვალენსკისადმი მოწერილი წერილი მოუტანეს და 15 იმპერიალი აჩუქეს.

მერაბოვმა თეირანი 27 აპრილს დატოვა. მისი გამომგზავრებიდან მეორე დღეს ბაბა-ხანი 50.000-იანი ჯარით ხორასნისკენ გაემართა, რომელშიც 20.000 რჩეული ცხენოსანი ჯარი გახლდათ; ხოლო დანარჩენი “ნაძირლებისგან შედგებოდა, რომელსაც თავად სპარსელებიც კი არ აქებდნენ”. პროვიანტში სპარსულ ჯარებს დიდი უკმარისობა ჰქონდათ. მათი არტილერია იმ რვა ზარბაზნისგან შედგებოდა, რომელთა აღებაც აღა-მაჰმად-ხანმა ტფილისში ამ ქალაქის აოხრების დროს მოახერხა. იმ კარისკაცებიდან, რომლებიც ბაბა-ხანს გარს ერტყნენ, იგი ყველაზე უფრო მეტად თავის მაზანდერანელ ყაჯარებს ემყარებოდა; სხვებს კი, “როგორი კარგი ადამიანებიც არ უნდა იყვნენ”, არ ენდობოდა. გამცილებელი, რომელიც მერაბოვს ხოის ხანმა მისცა, მასთან ერთად თეირანიდან გამოემგზავრა, თუმცა კი მერაბოვი, მის ცუდ ჩანაფიქრებზე ეჭვობდა და სთხოვდა მას თან არ გამოჰყოლოდა.

მერაბოვის უნდობლობა მალევე გამართლდა. როცა ისინი გზაზე ჯორებს აჭმევდნენ, ერთი მათგანი ნაკადულში შევიდა და მასზე აკიდებული ჩანთები წყალში ჩავარდა. ბიჭმა ისინი წყლიდან ამოიტაცა და ჩანთების გაწურვამდე იქიდან ქაღალდები ამოალაგა, რომლებიც მერაბოვმა აიღო. დაინახა რა მათ შორის ერთი საეჭვო, მან სხვა გამცილებელს სთხოვა ის წაეკითხა. აღმოჩნდა, რომ ეს ბაბა-ხანის საგანგებო ბრძანება გახლდათ – მერაბოვი ხოის ხანთან მიეცილებინათ, რომელსაც იგი თავისთან უნდა დაეკავებინა, სანამ სულეიმანისგან შემდეგ ბრძანებებს არ მიიღებდა. ეშინოდა რა ხოის გავლით გზის გაგრძელებისა, მერაბოვი გილანში გაემართა და გამცილებლისგან მხოლოდ იმით დაიხსნა თავი, რომ მას ცხენი და 40 მანეთი ფული აჩუქა. გამცილებელმა ის რეშტში დატოვა, ხოლო ჩვენი წარგზავნილი კი ენზელში გაემგზავრა, სადაც 8 მაისს კიდეც მოვიდა. აქედან ბაქოს, შემახის, ნუხისა და განჯის გამოვლით მან საქართველოს ივლისის თვის შუა რიცხვებში მოაღწია.

მერაბოვმა ვეზირ იბრაჰიმისგან წერილი მოიტანა, რომელშიც იგი საქართველოში რუსული ჯარების შემოსვლასთან მიმართებით შაჰის აზრს გამოთქვამდა.

“ეს საქმე მოლოდინზე უფრო მაღლაა! წერდა იბრაჰიმი (Переводъ письма визиря, представленный при рапорте Мерабова Коваленскому 27-го iюля 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ). – როგორც მზის სინათლე იღვრება დედამიწაზე, ისე თანაბრად არის ყველასთვის ცნობილი ჭეშმარიტება, რომ სწორედ იმ დროიდან, როცა მთელი დედამიწა ოთხ ნაწილად იყო დაყოფილი, საქართველო, კახეთი და ტფილისი ირანის სახელმწიფოში იმყოფებოდნენ. მათი მცხოვრებნი უწინ მყოფი სპარსელი შაჰების ხანაში სამსახურითა და მორჩილებით ყოველთვის მათ ბრძანებებს მიეკუთვნებოდნენ, ხოლო რუსეთის მფლობელობაში კი არასდროს ყოფილან, იმ შემთხვევის გარდა, როცა ერეკლე მეფემ, ნეტარხსენებული თვითმპყრობელი ხელმწიფის აღა-მაჰმად-ხანის თანამედროვემ, ჩაიფიქრა, ჩამოშორდებოდა რა თავისი მარადიული მფლობელების ძალაუფლებას, სპარსელთა წინააღმდეგ მტრული გზით წასულიყო. ყველასთვის, რა თქმა უნდა, უცნობი არ არის, თუ მან ამაზე როგორი საზღაური მიიღო, ჩავარდა რა დიდ უბედურებაში და ხელმწიფის სასტიკი მრისხანების ქვეშ, როცა ერთნი აჩეხეს, სხვები ტყვედ წამოსხეს, დანარჩენები კი საფუძვლამდე ააოხრეს. აქ ყველასთვისაა ცნობილი, რომ სრულიად რუსეთის მონარქმა თავისი მეფობის დასაწყისი მთელი მსოფლიოს წინაშე სიბრძნისა და მშვიდობისმოყვარეობის მაღალი ტალანტებით აღნიშნა. მაგრამ მისი უდიდებულესობის სურვილი მოსპოს საუკუნეების მიერ დაბეჭდილი უფლებები და უპირატესობანი (მათთან ერთად) დამყარებული სახალხო წეს-ჩვეულებებით (съ установленными народными узаконенiями) სახელმწიფოსთვის პატივისა და ღირსების შენარჩუნებას არ ეთანხმება და მისგან შორსაა.

ერეკლე მეფის პირობები რა სარწმუნოობის ღირსია? მის ხელმოწერას როგორი პატივისცემა გააჩნია? მაგალითად, რუსეთში მყოფი ერთ-ერთი ხალხი თავისი ნებით რომ სპარსეთის მფლობელს დამორჩილებოდა, მასთან ტრაქტატი და სხვა პირობები დაედო, აქვს კი ძალა ასეთ გარიგებებს? ის სპარსული მფლობელობის ქვეშ არანაირად არ შეიძლება ჩარიცხულ იქნას. დავუშვათ, რომ ერეკლე მეფის დროს სპარსეთში უმაღლესი მფლობელი არ ყოფილა და ამ, ასე რომ ვთქვათ, ორი დღის მანძილზე იმ მეფემ, თავისი სიცოცხლის გადასარჩენად, სრულიად რუსეთის დიდი თვითმპყრობელის მფარველობას მიმართა, ნუთუ ამ მიზეზით არის ტფილისი სპარსეთის ძალაუფლებისგან მოკვეთილი და რუსეთის სამფლობელოებში ჩარიცხული? ეს არ შეიძლება იყოს!

ახლა, მადლობა ღმერთს, სპარსეთის ტახტის ძალაუფლება სრულად არის განმტკიცებული, ვინაიდან ყველა ხანმა, მფლობელმა და მხედართმთავრმა მოიდრიკა ქედი მის (ბაბა-ხანის) წინაშე, ხოლო ურჩთა სამფლობელოები კი მისი უდიდებულესობის ჯარების ძალით აოხრებულია, ასე რომ დღითი-დღე მისი მფლობელობა ვრცელდება, და ისიც კი არ გაითვალისწინება, რომ ათასობით წლების შემდეგაც კუთვნილი სამფლობელო სხვისთვის იქნას მიცემული”.

დასასრულს იბრაჰიმი ამბობდა, რომ აუცილებელია დადგენილ იქნას, რათა საზღვრები რუსეთსა და სპარსეთს შორის ურღვევი რჩებოდეს, რათა მტრობის, ამაო სისხლისღვრისა და ხალხთა რბევა-აწიოკების თავიდან აცილებისთვის უწინდელ კანონებს, უფლებებსა და უპირატესობებს იცავდნენ. ერთი სიტყვით, რათა მშვიდობა არ იქნას დარღვეული. 

პირველი ვეზირი მეგობრობასა და თანხმობას ეძიებდა, ხოლო 7.000-დან 10.000-მდე რიცხვის სპარსული ჯარი კი აბას-მირზისა და სულეიმანის უფროსობით არაქსის მარცხენა ნაპირზე გადმოვიდა და მისი მეწინავე რაზმი ერევანს ბლოკადაში ამყოფებდა. გაჩერდა რა მთელ თვეს ერთ ადგილზე, აბას-მირზა, პირველივე ცნობების შემდეგ იმის შესახებ, რომ რუსეთს განზრახული აქვს საქართველო დაიცვას და იქ გამოსაგზავნად ახალ ჯარებს ამზადებს, ისევ უკან არაქსის მარჯვენა ნაპირზე გადავიდა. იქვე იქნა გაყვანილი ბლოკადის განმახორციელებელი კორპუსიც ერევნიდან.

აქედან სულეიმანმა და ბას-მირზამ დააგზავნეს ფირმანები ადერბაიჯანში, ხოისა და სხვა ოლქებში ბრძანებით, რომ საქართველოს წინააღმდეგ ერთობლივი მოქმედებისთვის ახალი ჯარები შეეკრიბათ.

“მთელი ამ ნაძირლებისა, – წერდა ლაზარევი კნორინგს (Въ письме отъ 4-го августа. Акты. Кавк. Археогр. Комм.), – არ უნდა გვეშინოდეს, მაგრამ გულწრფელად ვაღიარებ, მათი ცემა-ტყეპისგან ხელები დაგვეღლება, ქართველების იმედი კი არ უნდა გვქონდეს: მათ 10 ადამიანზე ორი თოფი აქვთ, ხოლო სხვები კი შინდის ხის გამომწვარი ჯოხებით არიან შეიარაღებულნი; და ამას კიდევ ის უნდა მივუმატოთ, რომ აქ შინაგანი უწესრიგობაა. სომხები, რომლებზდაც ასეთ მყარ იმედს ამყარებენ, ჩემთვის მეტად საეჭვონი არიან”.

(«Всей сей сволочи, – писалъ Лазаревъ Кноррингу, – бояться нечего, но чистосердечно признаюсь, что руки устанутъ их бить, а на грузинъ надеяться нечего: у нихъ на 10 человекъ два ружья, а прочiе вооружены кизиловыми обожжёнными палками; да и къ тому же присовокупить должно, что здесь внутреннiй безпорядокъ. Армяне, на которыхъ такую твёрдую надежду полагаютъ, для меня весьма подозрительны».)

კნორინგმა, ჰქონდა რა იმპერატორის ბრძანება საქართველოსკენ დაძრულიყო, ამის შესახებ კოვალენსკის შეატყობინა, რომელიც, ვერ ხედავდა რა ამდენად ძლიერი დამხმარ ძალების გამოგზავნის აუცილებლობას, პასუხობდა, რომ სპარსელთა შემოჭრა ისეთი საშიშიც არ არის და ზედმეტად გაზვიადებულია.

გიორგი მეფეს კი კნორინგი წერდა, რომ მას აბას-მირზასთან მოლაპარაკებები გაეგრძელებინა და ეცადა მისგან სპარსელთა ნამდვილი მოთხოვნები შეეტყო.

“ბაბა-ხანისა და მისი ძის აბას-მირზას მოთხოვნა, – წერდა მეფე გიორგი კნორინგს, – იმაში მდგომარეობს, რომ მათ ჩემი უფროსი ძე დავითი გავუგზავნო; შემდეგ იოანეს მოითხოვენ, შემდეგ ბაგრატს, შემდეგ თეიმურაზსა და ბოლოს კი თავად ჩვენც.

ისინი მოითხოვენ, რომ ჩვენ მათ ჩვენი სამფლობელო მივცეთ, რათა ისე გვექცეოდნენ, როგორც უწინ, ისე არბევდნენ და აოხრებდნენ ჩვენს მიწა-წყალს.

მათი სურვილი იმაში შედგება, რომ ჩვენ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობაზე უარი ვთქვათ და მათ ქვეშევრდომობასა და მონობაში ვიმყოფებოდეთ. 

მაგრამ ჩვენ, რამდენადაც არ უნდა გვაიძულებდნენ, რამდენადაც არ უნდა გვტანჯავდნენ, ვიმედოვნებთ რა ღვთის მოწყალებაზე და მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობასა და დახმარებაზე, სპარსელთა მონობაში სულაც არ მივცემთ თავს.

თქვენ მწერთ, რომ, შესაძლოა, ისინი ჩვენგან დახმარებას მოითხოვენ მათ მიმართ გაურჩებული იმ ხალხების წინააღმდეგ, რომლებიც ჩვენი მეზობლები არიან; მაგრამ ისინი ამას არ მოითხოვენ. ჩვენ ბაბა-ხანისა და მისი ძის აბას-მირზასგან ზუსტად გამოგვეცხადა, რომ ისინი საქართველოს დაუფლებასა და მონობაში მის ჩაგდებას ცდილობენ. ამის გარდა მათ ჩვენი არანაირი დახმარება არ სჭირდებათ” (Письмо Георгiя Кноррингу 6-го августа 1800 г. Тифлис. Арх. Канц. Наместгика).

ამასობაში, გიორგის მიერ კოვალენსკის თავმჯდომარეობით დაარსებული ტფილისის თავდაცვის მოწყობის კომიტეტი თავის საქმიანობას აგრძელებდა. კოვალენსკი მეზობელ მფლობელებს დაბეჯითებულ (დამარწმუნებელ) წერილებს წერდა და მათ საქართველოს მტრებთან აშკარა თანამონაწილეობისგან თავის შეკავებას თხოვდა.

მთელი ჯარი, რომელიც ქალაქში იყო, ჩვენი მინისტრისა და იოანე ბატონიშვილის განკარგულებაში გახლდათ ჩაბარებული. მცხოვრებთა დიდი ნაწილი ქალაქში იქნა შეკრებილი და მის გარნიზონს შეადგენდა. კახელები საქართველოში საუკეთესო ჯარად ითვლებოდნენ. ქალაქი გაამაგრეს, ირგვლივ დიდი თხრილი შემოავლეს, “რომლისთვისაც ციცაბო კედლების გამო სანგარი უფრო შეიძლებოდა გეწოდებინათ, ვიდრე ქალაქის დაცვა”.

ლაზარევი ასეთ სამუშაოებში ვერანაირ წარმატებასა და საჭიროებას ვერ ხედავდა. მისი აზრით, საქართველოს უკეთესი და ერთადერთი დაცვა ახალი ჯარების გამოგზავნა გახლდათ, რომლებიც როგორც მეფის მოწინააღმდეგეთათვის ლაგამის ამოსადებად იყო აუცილებელი, ისე “მისი მტრების მოთოკილ მდგომარეობაში შენარჩუნებისთვისაც” (необходимыхъ какъ для обузданiя противниковъ царскихъ, такъ и для «содержанiя непрiятелей его въ узде»).

საქართველოს მთა-გორიანი და დასერილი ადგილმდებარეობა, რომელიც სავსე იყო სხვადასხვა გვარი დაბრკოლებებით, იმის მიზეზიც გახლდათ, რომ იმპერატორ პავლეს მიერ დანიშნული დრაგუნების გამოგზავნას ლაზარევი ზედმეტად და ამაოდ მიიჩნევდა. ის უმჯობესად კაზაკებით მათ შეცვლას და საქართველოში ეგერთა ერთი პოლკისა და სახაზო ქვეითი ჯარის სამი ან ოთხი ბატალიონის შესაბამისი არტილერიით გამოგზავნას მიიჩნევდა. კოვალენსკი საკმარისად თვლიდა, რომ ეგერთა მხოლოდ ერთი პოლკი გამოეგზავნათ.

“მინისტრი (კოვალენსკი), მოვისმინე, გწერთ თქვენ, – მოახსენებდა კნორინგს ლაზარევი, – რომ ეგერთა კიდევ ერთი პოლკი საკმარისია; მაგრამ ამაშია მისი საგანიც, რათა თქვენ აქ არ ჩამოხვიდეთ. ეს მას ძალიან არ უნდა, მე კი, პირიქით, მინდა რომ თქვენ ჩამოხვიდეთ...”

კოვალენსკი ზრუნავდა, რათა საქართველოში ჩვენი ჯარების მოძრაობის შემთხვევისთვის ხიდები და გზები შეკეთებული ყოფილიყო, ხოლო პროვიანტი და ფურაჟი კი დამზადებული, როგორც გზაში ჯარების დაკმაყოფილებისთვის, ისე ადგილზე მათი საკვებით უზრუნველყოფისთვისაც. ტფილისში მთავარი მაღაზია იყო მოწყობილი, ხოლო ქალაქ გორში ქართლში და ქალაქ სიღნაღში კახეთში კი, მეორეხარისხოვანი მაღაზიები (Письмо Коваленскаго Кноррингу 3-го августа 1800 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ. /სიტყვა магазин მაშინდელ ტექსტებში ნიშნავდა არა იმას, რასაც ჩვენ დღეს ვართ მიჩვეული, არამედ საკვების, ფურაჟის, საბრძოლო მასალების ან ამუნიციის საწყობს ჯარებისთვის. ეს მე წლების წინ შემხვდა ასეთი ფორმით, რაც ჩემთვის ახალი და უცნაური იყო. ამ ბოლო ხანებში, სწორედ ამ ტომზე მუშაობისას წავაწყდი ამ სიტყვის სხვა ფორმას – магазеiн, რაც იმის მიმანიშნებელი იყო, რომ ის რუსულ ენაში გერმანულიდან არის შემოსული. ვინაიდან ჩემი მეუღლე გერმანისტია, ამიტომ მას ვკითხე აზრი ამ სიტყვის წარმომავლობის თაობაზე და გავარკვიეთ, რომ აქ საფუძველში უნდა იყოს გერმანული გამოთქმა “mag sein” /“მაგ ზაინ”/ რაც ქართულად ნიშნავს “შეიძლება იყოს”. როგორც ჩანს, ვინაიდან რუსულ არმიაში პეტრე I-ის დროიდან ბევრი გერმანელი მსახურობდა, როცა ჯარის ნაწილები საკვების ან სხვა საჭირო მარაგების მიღებისთვის ასეთი საწყობებისკენ მიდიოდნენ, და საეჭვო იყო, დახვდებოდათ თუ არა მათ ადგილზე ეს მარაგი, გერმანელი ჯარისკაცები და ოფიცრები ამბობდნენ mag sein – შესაძლოა იყოსო, და აქედან გაჩნდა კიდეც ეს სახელწოდება. – ი. ხ./).

თუმცა კი მაღაზიები მოწყობილი იყო, პური მათში მაინც არ ყოფილა. გიორგი მეფემ ბრძანა პურით თავიდან ტფილისის მაღაზია შეევსოთ, ხოლო შემდეგ კი ორი დანარჩენიც, სიღნაღსა და გორში.

ტფილისის მაღაზიას, თავისი მოცულობით, 300.000 ფუთამდე ფქვილისა და 3.000 ფუთამდე ხორბლის დატევა შეეძლო. მოქმედი წისქვილების უკმარისობის გამო, პურს მარცვლის სახით კრებდნენ და ინახავდნენ. ამავე მაღაზიიდან წარმოებდა გაცემა ქართული ჯარებისა და იმ ლეკებისთვისაც, რომლებიც მეფის სამსახურში იმყოფებოდნენ. სიღნაღსა და გორში მაღაზიები ცარიელი იდგა. ივლისის თვეში პრივიანტის შეგროვებისთვის კახეთსა და ქართლში გაგზავნილებმა აგვისტოს ბოლომდე ტფილისში ვერც ერთი მარცვალი ვერ ჩამოიტანეს. წარმატება არც მომავალში იყო მოსალოდნელი, ასე რომ ლაზარევს თავისი პოლკისთვის პური ბაზარში უნდა ეყიდა და მარაგებიც გაეკეთებინა, არ ჰქონდა რა იმედი, რომ მას მაღაზიებიდან მიიღებდა (Рапортъ Лазарева Кноррингу 20-го августа 1800 г., № 49). ძნელი იყო ასეთ პირობებში იმის იმედი ჰქონოდათ, რომ საქართველო შეძლებდა რუსული ჯარის კიდევ ათასი ადამიანი თავისუფლად გამოეკვება.

მიწათმოქმედება საქართველოში თუმცა კი განვითარებული იყო, თუმცა კი პური მოსახლეობას ამ დროს საკმარისი ჰქონდა, მაგრამ საერთოდ მას სოფლის რაიმენაირი ნაწარმი ბაზარში ხალისით არ მოჰქონდა, რადგანაც იცოდა, რომ არცთუ იშვიათად საქარველოს მთავრობა მცხოვრებთ პროდუქტებს ძალით ართმევდა. “ხშირად პატრონი, რომელმაც ქალაქში, ბაზარში, გასაყიდად რაღაც ჩამოიტანა, იძულებულია ხოლმე, დაუტოვებს რა საქონლით დატვირთულ საკუთარ ურემს ნადავლად იმათ, ვინც ამას მეფის სახელით მოითხოვენ, სახლში მხოლოდ ცარიელი ხელით თავისი საწყალი საქონელი გაირეკოს” (Рапортъ Лазарева 25-го августа 1800 г.). ფურაჟს ცხენებისთვის საერთოდ არ ამზადებდნენ, და მის რაიმენაირ მარაგებზე იმედიც არ უნდა ჰქონოდათ. 

ემყარებოდა რა ასეთ მონაცემებს, ლაზარევი სთხოვდა კნორინგს, რათა მას საქართველოში ჩვენი ჯარების მოძრაობის შესახებ იგი წინასწარ გაეფრთხილებინა, თორემ, – წერდა იგი, – “შესაძლოა პროივიანტის, ფურაჟის, შეშისა და ბინების გარეშე დარჩეთ...” ლაზარევი ურჩევდა მთების გამოვლით ძნელი გადმოსვლისთვის მარტუღელები (хомуты) მოემარაგებინათ, “და სპილენძის ფულებიც, რომლებიც აქ ისეთივე მიმოქცევაშია, როგორც ვერცხლი”.

ასეთი მზადებების დროს, აგვისტოს დასაწყისში, ქართველები ისევ შეაშფოთა ცრუ ხმებმა, რომ სპარსელებს თავდასხმის მოხდენა აქვთ განზრახული, ალექსანდრე ბატონიშვილის ჩაგონებით, რომელიც აბას-მირზას ბანაკში იმყოფებოდა. ბატონიშვილის დაჭერილი წერილები, როგორც ჩანდა, ხმების სამართლიანობას ადასტურებდა (Коваленскiй Кноррингу отъ 16-го августа 1800 г.). ხელში ჩაგდებულ წერილებს შორის იყო აბას-მირზას ფირმანიც, რომელიც ალექსანდრეს ერთგულ ქართველებს აქებდა და არწმუნებდა, რომ ჯარით საქართველოს ტახტზე მის ასაყვანად მოდის.

სინამდვილეში ხმების წყარო და დასაწყისი მეტად უმნიშვნელო გარემოებები გახლდათ. კოვალენსკის მიერ ბატონიშვილ იოანე გიორგის ძესთან ერთად ჩატარებული გამოძიების შედეგად აღმოჩნდა, რომ დაჭერილ ქაღალდებს შორის იყო ალექსანდრე ბატონიშვილის ორი წერილი: ერთი სომეხთა მელიქის აბოვისადმი, ხოლო მეორე კი ქართველი თავადის თამაზ ორბელიანისადმი.

აღა-მაჰმად-ხანის მიერ ყარაბაღის აოხრების შემდეგ იქაური სომეხი მელიქები თავიანთთვის უსაფრთხო თავშესაფარს ეძიებდნენ. ორი მათგანი თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ხალხებით საქართველოში გადმოესახლა და რუსეთის ქვეშევრდომობას ეძიებდა. მალევე ამის შემდეგ მათ კიდევ ორი მელიქიც შეუერთდა. მათ რიცხვში იყო მელიქი აბოვიც, რომელსაც, კოვალენსკის ტფილისში მოსვლის შემდეგ, ერთი ეჭვის გამო პატიმრობაში ამყოფებდნენ. ჩვენი მინისტრის შუამდგომლობით, აბოვი განთავისუფლებულ იქნა და კოვალენსკიმ იგი, საზღვრის დაცვისა და ყოველგვარი ცნობების მოწოდებისთვის, სპარსეთის საზღვარზე გაგზავნა.

ყარაბაღის ერთერთი უძლიერესი მელიქი აბოვი იშვიათი ვაჟკაცობის მქონე ადამიანი გახლდათ, რომელიც თავისი გერგილიანობით, სამხედრო ნიჭით, მამაცობითა და მისი ქვეშევრდომების ერთსულოვნებით იყო სახელგანთქმული, რომელთაც შეეძლოთ საკუთარი გარემოდან იმ მხარეთა მიხედვით 1.000 ყველაზე უფრო უკეთესი მეომარი გამოეყვანათ. მოწინააღმდეგის მხარეზე თავისი გადასვლით აბოვს, რა თქმა უნდა, კოვალენსკისთვისაც და მთელი საქართველოსთვისაც, ბევრი საზრუნავის გაჩენა შეეძლო. ამიტომ პირველივე ცნობები იმის შესახებ, რომ ალექსანდრე ბატონიშვილი მასთან მიმოწერაში იმყოფება, ხალხსაც და თავად საქართველოს მეფესაც უკიდურესად აშფოთებდა.

მეორეს მხრივ ჩნდებოდა ეჭვი, რომ ეს სიმართლე ყოფილიყო. საქართველოში მაშინ არსებული უწესრიგობებისას, როცა სხვა მესაზღვრე უფროსები თავიანთი ნება-სურვილით ტოვებდნენ თავიანთ პოსტებს (სადარაჯო უბნებს), საქართველოს საზღვრის სადარაჯოზე მხოლოდ მელიქი აბოვი რჩებოდა. იგი ბევრად უწყობდა ხელს სიმშვიდის შენარჩუნებას, მღელვარებათა და უუფროსობის შეწყვეტას, და როგორც კოვალენსკის, ისე საქართველოს მთავრობასაც სპარსელებისა და მათი ჩანაფიქრების შესახებ ყოველთვის ყველაზე უფრო სწორ ცნობებს ატყობინებდა.

შეიძლებოდა კი ეფიქრათ, რომ მსგავს ადამიანს შეეძლო ღალატის ხარისხამდე დაცემულიყო და ბატონიშვილთა განზრახვებში თანამონაწილედ ქცეულიყო? ორპირი ქცევა, რომელიც ბევრ აზიელ მკვიდრში ძალზედ ხშირად ვლინდებოდა, აიძულებდათ აბოვზეც მისი საქციელის არაგულწრფელობაში ეჭვი შეეტანათ.

კოვალენსკიმ იგი თავისთან მოითხოვა. აბოვი, მისი ავადმყოფობის მიუხედავად, პირველივე მოთხოვნაზე ტფილისში ჩამოვიდა, რათა მის წინააღმდეგ წამოყენებული ცრუ ბრალდებებისგან თავი ემართლებინა. ორი ადამიანი, რომელთაც ჩამოართვეს (ზემოთ ხსენებული) ქაღალდები, მოიყვანეს და აბოვს დაუპირისპირეს, ხოლო მათ კი თავიანთი მონათხრობით ყველასგან პატივცემული მელიქი, თავიანთი ბატონი, სრულიად გაამართლეს. საქმე ასე იყო:

გიორგის ბრძანებითა და კოვალენსკის დარიგებით, აბოვის მიერ სპარსულ ბანაკში ორი ადამიანი იქნა გაგზავნილი. იქ ისინი იცნეს და ერთმა მათგანმა, რომელსაც თავისი სიცოცხლის დაკარგვისა ეშინოდა, განუცხადა, რომ აბოვის მიერ ალექსანდრე ბატონიშვილთანაა გამოგზავნილი მოლაპარაკებებისა და გიორგის წინააღმდეგ ზომებზე სიტყვიერად შეთანხმებისთვის. ისინი მაშინვე სპარსული ჯარების მთავარ ბანაკში ბატონიშვილთან მიაცილეს. ალექსანდრემ ისინი მოწყალედ მიიღო, დაასაჩუქრა და მეტად კარგად ინახავდა. იცხოვრეს რა სპარსულ ბანაკში ჩვიდმეტი დღე, წარგზავნილები ფირმანებითა და წერილებით საქართველოში იქნენ გამოგზავნილნი. ბამბაკის პროვინციაში ისინი ამ პროვინციის მმართველის მიერ იქნენ შეპყრობილნი, რომელიც თავად გიორგი ციციშვილის რწმუნებული პირი გახლდათ, ვინც აბოვს უკვე დიდი ხანი იყო ემტერებოდა. დაჭერილებმა მაშინვე გამოუცხადეს, რომ ისინი სპარსულ ბანაკში გიორგი მეფის ბრძანებით იყვნენ წარგზავნილნი; მაგრამ ისინი მაინც გააჩერეს, გაძარცვეს, ხოლო ჩამორთმეული ქაღალდები კი თავიანთი კომენტარებით ტფილისში გამოგზავნეს. ქალაქში გავრცელებული ცნობა იმის შესახებ, რომ აბოვი ალექსანდრე ბატონიშვილთან მიმოწერაშია, ბევრს აშინებდა და მცხოვრებთა შორის შიშს თესდა, სანამ საქმე საბოლოოდ არ გაირკვა. აღმოჩნდა, რომ საფრთხე ისე დიდი არ ყოფილა, როგორც ვარაუდობდნენ, და ყველანი დამშვიდდნენ, მით უმეტეს, რომ წარგზავნილებმა აბას-მირზისა და სულეიმანის ბრბოების შესახებ ყველაზე უფრო არამომგებიანი ცნობები მოიტანეს.

არაქსს იქით უკანდახეული ჯარების რიცხვი 12.000 ადამიანამდე აღწევდა, ძალზედ ცუდად შეიარაღებულებისა, ისე რომ ბევრის ხელში მთელ იარაღს მხოლოდ კომბალი თუ შეადგენდა. მთელ რაზმში მხოლოდ ოთხი ფალკონეტი იყო, რომლებიც აქლემებზე ჰქონდათ აკიდებული. ჯარებს პროვიანტი სრულებით არ ჰქონდათ და ერევნის სახანოს სოფლებში ნაპოვნი პურით კმაყოფილდებიდნენ, რომლს მცხოვრებნიც ყველანი მიმოიფანტნენ. აბას-მირზისა და სულეიმანის მეომრები, დაეუფლნენ რა მიტოვებულ მინდვრებს, მათ თავად ამუშავებდნენ და პურს თესავდნენ.

ასეთი ჯარით საქართველოზე წამოსვლა და წარმატებაზე დაიმედება ძნელი იყო, მით უმეტეს, რომ მათი მთავარსარდალი, აბას-მირზა, მხოლოდ თორმეტი წლისა გახლდათ, ხოლო მისი ბიძა სულეიმანი კი, ლაზარევის ნათქვამით, ლოთი და ბაბა-ხანით მეტად უკმაყოფილო (იყო), ვინაიდან მას იგი გასულ წელს შეპყრობილი ჰყავდა”. ალექსანდრე ბატონიშვილი თუმცა კი აქეზებდა სულეიმანს, რადგანაც მეზობელთა დახმარების იმედი ჰქონდა, მაგრამ სპარსელი უფროსი მხოლოდ იმაზე ფიქრობდა, თუ როგორ დაეხია უკან და თავრიზს მიახლოებოდა, რისთვისაც ყველა სამზადისს მიმართავდა.

თუმცა კი სპარსული ბანაკიდან ცნობები დამამშვიდებელი იყო, მაგრამ საქართველოს შინაგანი მდგომარეობა კი დამამშვიდებელი სულაც არ ყოფილა.

ქვრივი დედოფალი დარეჯანი და მისი ვაჟები სპარსელთა მფარველობას ეძიებდნენ, და ალექსანდრე ბატონიშვილის გაქცევაც ამ მიზნის მისაღწევად გადადგმული ნაბიჯი გახლდათ. მეფე გიორგი, თავისი ჯანმრთელობის სისუსტის გამო, ხალხს იშვიათად ენახვებოდა, და იმ ადამიანებით გარშემორტყმული, რომლებიც თავიანთ ბედნიერებასა და გამდიდრებას ხალხის მოშლილობასა და ძარცვაში ეძიებდნენ, თავის წინააღმდეგ ხალხის უკმაყოფილებას სულ უფრო და უფრო მეტად აღაგზნებდა.

მეფის ძმები, რომლებიც თავიანთ საუფლისწულო მამულებში ცხოვრობდნენ და “თავიანთი უფროსობის დამკვიდრებისთვის უღირსი სიხარბით იტანჯებოდნენ”, თავიანთ გარშემო მთავრობით უკმაყოფილოთა პარტიებს იგროვებდნენ, მათ ამბოხებისკენ, შფოთისა და უწესრიგობისკენ მიმართავდნენ, “იმ განზრახვით, რათა თავიანთი ბოროტი ჩანაფიქრების აღსრულება მოახერხონ. ვერ ხედავენ რა ვერანაირ წინააღმდეგობას ამაში მათი მხრიდან, ვისიც ერთადერთისა უნდა ეშინოდეთ, თავად ასეთი ღონისძიებისკენ მიისწრაფვიან. ასეთმა გარემოებებმა შემდგომში მისცეს საბაბი ქვრივ დედოფალ დარეჯანს მისთვის იმ სამფლობელოთა ჩამორთმევა, რომლებიც ამ დრომდე მას ეჭირა, ხოლო აქაური სამართლის ძალით კი ახლანდელ დედოფალს, მეფის მეუღლეს უნდა ეკუთვნოდეს ზომაზე მეტად სწყენოდა, და ბაბა-ხანის ეშმაკური ხრიკებისკენ შეუმჩნევლად წასულიყო” (Рапортъ Лазарева Кноррингу 25-го августа 1800 г., № 14. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

ალექსანდრე ბატონიშვილმა ბაბა-ხანისგან ფირმანის მიღება მოახერხა “ყველაზე უფრო ალერსიანი გამონათქვამებით”. იწონებდა რა მის საქციელს, სპარსეთის მბრძანებელი მას დახმარებას, მხარდაჭერასა და საქართველოს ტახტზე მისი მოჩვენებითი უფლებების დაცვას დაპირდა (Донесенiе его же 31-го августа 1800 г. Тамъ же). ბაბა-ხანმა ალექსანდრე ბატონიშვილი ხანის ღირსებით დააჯილდოვა, საჩუქრად მდიდრული ქურქი და, ავარელი ომარ-ხანის დახმარებით, ორი მხრიდან ტფილისზე შემოტევისა და იერიშის გეგმა გაუგზავნა; ომარ-ხანი (იმ დროს) ბელაქანში, საქართველოს საზღვრებთან უახლოეს ლეკურ სოფელში იმყოფებოდა. შედგენილი გეგმის მიხედვით ნავარაუდევი იყო სამი მხრიდან ემოქმედათ: იმერლები ახალციხის ფაშის ჯარებთან ერთად ქართლს უნდა დასხმოდნენ თავზე, ავარელი ომარ-ხანი – კახეთს, ალექსანდრე ბატონიშვილი კი სპარსული ჯარების რაზმით ყაზახელებსა და თათრებს, მეფის ყველაზე უფრო უკეთეს პროვინციებს. წარმატების შემთხვევაში ეს სამივე რაზმი ტფილისზე უნდა დაძრულიყო. 

“მე დარწმუნებული ვარ, – წერდა ლაზარევი (Кноррингу 8-го сентября 1800 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 150), – რომ ეს გეგმა მხოლოდ ქაღლდზე იარსებებს, მაგრამ, ვიცი რა აქაური ხალხის მფრთხალობა (зная трусость здешняго народа), ასევე დარწმუნებული ვარ, რომ თუ მოწინააღმდეგის ყველაზე უფრო მცირე პარტიაც კი გამოჩნდება, ისინი თავიანთ სახლებს დატოვებენ და ხეობებში წავლენ, რითაც ამდენად თავხედი, მაგრამ არანაირი მნიშვნელობის არმქონე მოწინააღმდეგის გამხნევება შეუძლიათ”.

დარეჯან დედოფალმა, მისმა ვაჟებმა ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილებმა ალექსანდრესგან წერილები მიიღეს, რომლებშიც იგი, სთხოვდა რა კიდევ ცოტაც მოეთმინათ, ანუგეშებდა, რომ მალე გამოიხსნის მათ იმ წყენისგან, რომლებიც გიორგი მეფისგანა აქვთ მიყენებული.

ყველა ეს მიზეზი აიძულებდა საქართველოს მეფეს ეთხოვა საქართველოში მუდმივად ყოფნისთვის მისთვის კიდე 6.000-იანი რუსული ჯარები გამოეგზავნათ (Письма Георгiя Кноррингу 29-го и 31-го августа).

“ჩვენ ძალზედ გვჭირდება 6.000-იანი რეგულარული ჯარი მივიღოთ, – წერდა მეფე, – ისე რომ სხვანაირად თავს ვერ გავართმევთ, ხოლო მათი შენახვა კი ჩვენთვის არანაირად ძნელი არ არის... და თუ ჩვენი ასეთი თხოვნა შესრულებული არ იქნება, მაშინ ვერც ჩვენს საგარეო და ვერც შინა მოწინააღმდეგეთა განზრახვებს წინ ვერ აღვუდგებით”.

გიორგი ფიქრობდა თავისი სამფლობელოები მხოლოდ რუსული ჯარებით უზრუნველეყო და თავისი საკუთარი ჯარები კი სრულებით არ შეენახა. კნორინგი სთხოვდა ლაზარევს ჩაეგონებინა გიორგისთვის, რომ თუ რუსული ჯარები იქნება კიდეც გამოგზავნილი საქართველოში, მხოლოდ დროებით მისი მტრების მოგერიებისთვის; და რომ მეფემ უნდა იზრუნოს თავისი ჯარების ჩამოყალიბებაზე, რომელთა 5.000 ადამიანამდე შეკრება და შენახვა საქართველოს ადვილად შეუძლია (Предписанiе Лазареву 9-го сентября 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника. Письмо Кнорринга Георгiю 31-го августа. Тамъ же).

კნორინგი წერდა გიორგის, რომ მიიღო იმპერატორის ბრძანება საქართველოში რაზმით წამოვიდეს მხოლოდ მაშინ, როცა მისი ნამდვილი საფრთხის შესახებ შეიტყობს; მაგრამ ახლა, როცა მან გაიგო, რომ აბას-მირზის მეთაურობის ქვეშ მყოფი ჯარები უკვე არაქსს იქით წავიდნენ, საკმარისად თვლის საქართველოში 3.000-იანი ქვეითი ჯარის გამოგზავნას.

“თქვენ გვატყობინებთ, – წერდა ამაზე გიორგი (Письмо Георгiя Кноррингу 8-го сентября, № 17. Тамъ же), – რომ თითქოსდა ჩვენთვის 3.000 ჯარი საკმარისია, რადგანაც მოწინააღმდეგის არანაირი თავდასხმა არ არის. მოწინააღმდეგენი ჩვენს გარეთ მრავალრიცხოვანნი არიან, და თავად ჩვენშიც, რომლებიც მათ შეუთანხმდნენ, და რამდენადაც შეუძლიათ ჩვენი აოხრებისთვის მუდამ მზად არიან. ამიტომ გთხოვთ კიდეც ჯარების რიცხვის 6.000-მდე შევსებას”.

ამრიგად გიორგი, ლაზარევი და კოვალენსკი, სამივენი ტფილისში ახალი ჯარის გამოგზავნის აუცილებლობას ერთხმად აღიარებდნენ.

ჯარების სწრაფად გამოგზავნა იყო აუცილებელი. სპარსელები მთელ თავიანთ შემოჭრებს უმეტეს წილად ივნისიდან სექტემბრამდე დროის შუალედში ახდენდნენ, მაშინ როდესაც ეს დრო კავკასიის ხაზიდან საქართველოში ჯარების გადმოსვლისთვის ყველაზე უფრო მოუხერხებლად ითვლებოდა. საჭირო იყო ჯარები წინასწარ გამოეგზავნათ, არ დაელოდებოდნენ რა ცნობებს მოწინააღმდეგის ნამდვილი შემოჭრის შესახებ.

1800 წლის აგვისტოში კავკასიის ხაზიდან საქართველოში გამოგზავნისთვის დანიშნულ იქნა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის ერთი პოლკი კაზაკთა ასეულითა და პოლკის კუთვნილი არტილერიით. მოამარაგა რა პოლკი ლარსამდე ყოველივე აუცილებლით, კნორინგი სთხოვდა ლაზარევს (Предписанiе Лазареву 14-го августа 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника) მისი შემდგომი უზრუნველყოფუისთვის ეზრუნა და გიორგისაც წერდა (Письмо Кнорринга Георгiю 14-го августа 1800 г. Тамъ же), რომ დანარჩენი ჯარებით თავად წამოვა, როცა ამის ნებას დრო მისცემს და ამას გარემოებებიც მოითხოვენ. 

ლაზარევმა პოლკის დასახვედრად ათი დღის პროვიანტი გაგზავნა და ლარსში, ყაზბეგში, კაიშაურში, ანანურსა და დუშეთში მისთვის სურსათის დამზადებასაც ჩქარობდა (Рапортъ Лазарева 20-го августа, № 50. Тамъ же).

25 აგვისტოს გენერალ-მაიორ გულიაკოვის პოლკი მოზდოკიდან საქართველოსკენ გამოემართა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 24-го августа 1800 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), ხოლო 23 სექტემბერს კი ტფილისშიც მოვიდა (Рапортъ Гулякова Государю Императору 23-го сентября. Моск. Арх. Инсп. Департамента).

ავადმყოფობის მიუხედავად, გიორგის სურდა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის რაზმს პირადად დახვედროდა.

23 სექტემბრის გამთენიისას მეფე სახაზო ეტლით (въ линейке) პოლკის შესახვედრად გაემგზავრა. მას თან მეუღლე, მარიამ დედოფალი ახლდა, რომელიც ქართული წეს-ჩვეულების მიხედვით, “პორტშეზით” მოჰყავდათ (несли въ «портшезе»). მემკვიდრე დავით ბატონიშვილი, მეფის სხვა ძენი, დიდგვაროვნები და დიდმოხელენი, უბრალო ხალხი ქალაქიდან ბრბოდ გამოვიდა. აქვე იმყოფებოდა სპარსელი წარმოგზავნილიც, რომელმაც გიორგის ბაბა-ხანის ფირმანი და მისი ძის აბას-მირზას წერილი ჩამოუტანა. 

ქალაქიდან სამ ვერსზე ორი სამეფო კარავი იქნა დადგმული: ერთი გიორგი მეფისთვის, მეორე კი მარიამ დედოფლისთვის. ამომავალმა მზემ თვალწარმტაცი ჯგუფი და ხალხის მასა გაანათა, რომელიც პოლკის მოსვლას ელოდებოდა. შორს ჩვენი რაზმიც გამოჩნდა. გიორგი ამალით მის შესახვედრად გაემართა. კარავში მხოლოდ მარიამ დედოფალი დარჩა, რომელიც მომავალ ჯარებს შორიდან უყურებდა.

გიორგის მოახლოებამ გულიაკოვი აიძულა რაზმი გაეჩერებინა, და ჯარებმა პატივი მიაგეს მეფეს, რომლის დასაცავადაც ისინი ტფილისში მოდიოდნენ. ტფილისის ციხესიმაგრიდან სალუტი დაიწყო, ხოლო მთელ ქალაქში კი საეკლესიო ზარების რეკვა ისმოდა. რაზმი ქალაქისკენ დაიძრა. ხალხი სიხარულის შეძახილებით გარეშემოერტყა ჩვენს ჯარებს და თავად ქალაქის მოედნამდეც კი მიაცილებდა (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу 25-го сентября 1800 г., № 24. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

ქუჩების სივიწროვემ აიძულა (ჯარები) მწყობრით მოძრაობა და წესრიგი დაერღვიათ. დატოვეს რა დროშა სახლში, რომელიც გულიაკოვისთვის იყო გამოყოფილი, ჯარები იმ ბინებზე იქნენ გაშვებულნი, რომლებიც ნაწილობრივ ქალაქში დაინიშნა მათთვის, ნაწილობრივ კი ავლაბრის გარეუბანში.

გიორგის არ შეეძლო პოლკთან ერთად ევლო: იგი ქალაქის მახლობლად სოფელ კუკიაში დარჩა იმ დრომდე, სანამ ძლიერი და გამჭოლი ქარი ჩადგებოდა.

მეორე დღეს გენერალ-მაიორი გულიაკოვი და ყველა ოფიცერი მეფეს წარუდგნენ, საღამოთი ქალაქი ილუმინებული იყო, და “მაშინ მოქალაქენი სრულ მხიარულებას მიეცნენ”. – “აქაური სასტუმრო ეზო, – მოახსენებდა ლაზარევი, – უკვე სავაჭრო ადგილი კი არ იყო, არამედ მოზეიმე და მხიარულებას მიცემული ადამინების ხმაურისა და სახეთა აღტაცების მომგვრელი სურათი, რომელშიც მონაწილეობდნენ როგორც სამეფო სახლი, ისე სამეფოს უგამოჩინებულესი მოხელენიც, პატარა ბავშვებიდან მოხუცებამდე”.

6.000-იანი რუსული ჯარის მოსვლისთვის მზრუნველი გიორგი მეფე ერთი პოლკის მოსვლის შემდეგ სრულიად დამშვიდდა.

როგორც ადამიანი, რომელიც “ყოველთვის შიშით იყო გულდამძიმებული, ზოგჯერ უსაფუძვლოთიც”, საგარეო და საშინაო საქმეებთან მიმართებით, გიორგი ხშირად გულგატეხილობას და სასოწარკვეთილებასაც კი ეძლეოდა. სწორედ ასეთ გარემოებებში იგი იმას ჩაეჭიდებოდა ხოლმე, “რაც მისი გადარჩენისთვის პირველად ხელში მოხვდებოდა, და ამიტომ ამ დრომდე დაჟინებით მოითხოვდა იმ რიცხვის ჯარებს, რომელშიც აუცილებელ საჭიროებას ვარაუდობდა. ახლა, თავისი ჯანმრთელობის ძალების აღდგენასთან ერთად, მშვიდად რჩება” (Рапортъ Лазарева Кноррингу 25-го сентября 1800 года, № 25. Тифл. Арх. Канц. Наместника).

გიორგი დამშვიდდა, მაგრამ მისი ძმები და ნათესავები კი ვერ დამშვიდდნენ. გიორგის ავადმყოფური მდგომარეობა მის ძმებში აღძრავდა იმის შიშს, რომ მეფის სიკვდილის შემდეგ მისი ძე დავითი დაეუფლება ტახტს, რისი უფლებაც მას ერეკლეს ანდერძის მიხედვით არ გააჩნია.

ახალი ჯარების საქართველოში მოსვლა გიორგის ძალებსა და საშუალებებს ზრდიდა და, ამასთან ერთად, მის ძმებს აშინებდა.

“როცა იგი (საქართველოს მეფე) მცირე რიცხვის ჯარებზე დაიმედებით, ჩვენ ამდენ წყენას გვაყენებდა – წერდა ვახტანგ ბატონიშვილი კნორინგს (Письмо царевича Вахтанга Кноррингу 22-го сентября 1800 года. Тифл. Арх. Канц. Наместника) – მაშინ ახლა, როცა თავისი მფარველობისთვის მათზე კიდევ დამატებითი ძალები მიიღო, განა მისგან უფრო მეტ შევიწროვებებს არ უნდა ველოდეთ?”

ბატონიშვილი გიორგის იმას საყვედურობდა, რომ მან ჯარის გამოგზავნა ქვეყნისა და ხალხის სიმშვიდისთვის კი არ ითხოვა, არამედ საკუთარი, პირადი მფარველობისთვის და იმისთვისაც, რათა მისი დაცვის ქვეშ ძმებს კიდევ უფრო მეტი უსამართლობანი და შევიწროვებანი მიაყენოს.

მეფის ყველა ძმას ეშინოდა, რომ რუსულ ჯარს გიორგის სიკვდილის შემთხვევაში საქართველოს მეფედ, როგორც უკვე ტახტის მემკვიდრედ აღიარებული, დავით ბატონიშვილი არ გამოეცხადებინა.

დუშეთის გავლით გრაფ მუსინ-პუშკინის მგზავრობისას, რომელიც საქართველოში იქაური მადნების მოძიებისთვის იმყოფებოდა, ვახტანგ ბატონიშვილმა გამოთქვა სურვილი მასთან ერთი-ერთზე ელაპარაკა. გრაფმა მუსინ-პუშკინმა წინადადება მიიღო და ბატონიშვილისგან იმ შევიწროვებებზე, რომლებსაც გიორგი მას და მის ოჯახს, განსაკუთრებით კი დარეჯან დედოფალს აყენებდა საჩივარიც მოისმინა (Изъ донесенiя графа Мусина-Пушкина. Арх. Мин. Внутр. Делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I).

– გახლავართ რა არათუ სხვა ვინმე, თუ არა მოგზაური, რომელიც საქართველოში მხოლოდ ერთმა ცნობისმოყვარეობამ მომიზიდა, – პასუხობდა გრაფი მუსინ-პუშკინი, – მე ვერ ვბედავ ვთქვა რაიმე იმ საქმეებზე, რომლებიც ჩემთვის არ დაუვალებიათ. გირჩევთ ყველაფერი, რაც მე მითხარით, იმპერატორის წინაშე ახსნათ.

ვახტანგმა ისარგებლა ასეთი რჩევით და თავიდან გრაფ მუსინ-პუშკინს სთხოვა წერილი პავლე იმპერატორისთვის მიეტანა; მაგრამ როდესაც მან ამაზე უარი განუცხადა, მაშინ ბატონიშვილებმა, შეთანხმდნენ რა ურთიერთ შორის, ყველას სახელით პეტერბურგში წერილი გამოგზავნეს.

ისინი თხოვნით მიმართავდნენ ჩვენს მთავრობას, სთხოვდნენ რა მათი უფლებები დაეცვათ, და მიუთითებდნენ იმაზე, რომ მთელ ქართველ ხალხს სურს, რათა ტახტი, ერეკლეს ანდერძის თანახმად, გვარში უფროსობის და მიხედვით, მორიგეობით ძმებზე გადადიოდეს (Письмо царевичей Государю Императору 7-го октября 1800 года. Тамъ же). ხედავდა რა მეფის ძეთა უთანხმოებებსა და მტრობას და ეშინოდა რა მეფის გარდაცვალების შემთხვევაში გაურკვეველ მდგომარეობაში არ დარჩენილიყო, კნორინგი იმპერატორ პავლე I-ს ეკითხებოდა, თუ როგორ უნდა მოქცეულიყო და ამ შეთხვევაში ტფილისში მყოფ ჯარებს რა უნდა გაეკეთებინათ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 7-го октября 1800 года. Тифл. Арх. Главн. Шт. Кавк. Армiи).

პასუხად მან მიიღო ბრძანება შეეტყობინებინა ლაზარევისთვის, რათა ჩვენს ჯარებს, ძმებს შორის ღია მტრობის დაწყებისთანავე ტფილისი დაეტოვებინათ და კავკასიის ხაზზე დაბრუნებულიყვნენ (Рескриптъ Кноррингу 29-го октября. С.-Петербургскiй Арх. Инспект. Деп. Книга повеленiй, № 19).

ამასთან ერთად, წინასწარ ჭვრეტდა რა მტრობას სამეფო ოჯახში და იმ გაუგებრებობს, რომლებიც გიორგი მეფესა და მინისტრ კოვალენსკის შორის არსებობდა, ჩვენმა მთავრობამ აუცილებლად მიიჩნია კოვალენსკი ტფილისიდან გამოეწვია.

“ვერ ვხედავთ რა საჭიროებას, – წერდა იმპერატორი პავლე (Въ указе коллегiи иностран. делъ 11-го iюля 1800 года. Арх. Мин. Иностр. Делъ, 1-7б 1800-1805 гг., № 1), – ვიყოლიოთ საქართველოში ჩვენი მინისტრი, გიბრძანებთ გამოიწვიოთ სახელმწიფო მრჩეველი კოვალენსკი მასთან მყოფ მოხელეებთან ერთად. ხოლო იმ მხარეში ჩვენი ქვეშევრდომების კომერციის საქმეები ჩვენს გენერალურ კონსულს სპარსეთში კარის მრჩეველ სკიბინევსკის დაავალოთ. საქართველოს მეფე ყველა საქმეში, მასა და ჩვენს კარს შორის რომ გვხვდება, ამიერიდან ურთიერთობას იქონიებს კავკასიის ხაზზე ჩვენი ჯარების მთავარ უფროსთან ან იმ ჯარების მეთაურთან, რომლებიც მისი უმაღლესობის საფლობელოებში იმყოფებიან”.

ჩააბარა რა მიმდინარე საქმეები გენერალ-მაიორ ლაზარევს, ხოლო მთელი ინსტრუქციები, ბრძანებულებები და ფული კი კნორინგს, კოვალენსკიმ დატოვა საქართველო (Грамата Георгiю 3-го августа 1800 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ. Рескриптъ Коваленскому 3-го августа. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ყოფილ მინისტრს თავისი გაწვევა მის კრიტიკულ მდგომარეობაში საუკეთესოდ მიაჩნდა.

ტოვებდა რა ქვეყანას, იგი მაინც მოახსენებდა, რომ საქართველოში კიდევ ჯარების გაგზავნაა აუცილებელი “საგარეო ურთიერთობათა დამკვიდრებისთვის, რომლებიც უფრო ქმედითად დამყარდება, როცა ჯარები იქნება, ვიდრე მხოლოდ პოლიტიკის წარმოებით, იქ, სადაც მას (პოლიტიკას) ხელში ხიშტის გარეშე სულ მცირეოდენ პატივსაც კი არ სცემენ” (Письмо Коваленскаго Лошкареву 21-го августа 1800 года. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

(Оставляя страну, онъ доносилъ однако, что въ Грузiю необходимо послать ещё войска «для утвержденiя внешныхъ сношенiй, которыя учредятся деятельнее, когда будутъ войска, нежели при одной политике, тамъ, где оная безъ штыка въ рукахъ нимало не уважаема».)

(გაგრძელება იხ. ნაწილი VI)

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

No comments:

Post a Comment