რუსი ისტორიკოსების ხედვა რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებისა გასულ საუკუნეებში

(ნაწილი I) 

2014 წელს მოსკოვში გამომცემლობა «Древнехранилище»-ს («სიძველეთსაცავი») მიერ გამოცემულ იქნა წიგნი (765 გვერდის მოცულობით) «Из истории российско-грузинских отношений /К 230-летию заключения Георгиевского трактата/» («რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობების ისტორიიდან /გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების 230-ე წლისთავისადმი/»). წიგნი წარმოადგენს ძირითადად ისტორიული საარქივო დოკუმენტების კრებულს, რომელშიც 92-დან 609 გვერდის ჩათვლით სულ 400 დოკუმენტია გამოქვეყნებული. მათ წინ უძღვის ვრცელი შესავალი ნაწილი, ხოლო ბოლოში კი შენიშვნებია მოთავსებული.

თავფურცელზე ჩამოთვლილია ის ორგანიზაციები, რომლებიც ამ კრებულის გამოცემაში მონაწილეობდნენ. ესენია: ფედერალური საარქივო სააგენტო; რუსეთის სახელმწიფო სამხედრო-ისტორიული არქივი; ძველი აქტების რუსეთის სახელმწიფო არქივი; რუსეთის იმპერიის საგარეო პოლიტიკის არქივი; რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის რუსეთის ისტორიის ინსტიტუტი; რუსეთის ისტორიული საზოგადოება.

შემდეგ ნათქვამია, რომ გამოცემის მომზადება განხორციელდა ფედერალური მიზნობრივი პროგრამის «Культура России» («რუსეთის კულტურა») ფარგლებში, რომ პასუხისმგებელი რედაქტორი გახლავთ ა. ნ. არტიზოვი. სარედაქციო კოლეგია: ა. ნ. არტიზოვი (თავმჯდომარე), ი. ო. გარკუშა, ი. ვ. ზაიცევი, ე. გ. მაჩიკინი, იუ. ა. პეტროვი, ი. ვ. პოპოვა, მ. რ. რიჟენკოვი, ვ. ვ. ტრეპავლოვი, ა. ვ. იურასოვი. შემდგენლები: ი. ვ. ზაიცევი, ი. ვ. კარპეევი, ი. ვ. პოპოვა, მ. რ. რიჟენკოვი, ს. ა. ხარიტონოვი.

მცირე ანოტაციაში ნათქვამია: «კრებულში ქვეყნდება რუსეთის არქივების ფონდებში დაცული დოკუმენტები რუსეთის იმპერიასა და აღმოსავლეთ-საქართველოს სამეფოს შორის 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატის მომზადებისა და დადების შესახებ, კავკასიასა და ამიერკავკასიაში (რუსულად იმიერკავკასია – Закавказье) 1769-1796 წწ. მიმდინარე პოლიტიკური და სამხედრო მოვლენების შესახებ, რომლებიც წინ უძღოდა ამ ხელშეკრულების დადებას და მის შედეგად მოგვევლინა, რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობათა შემდგომ ისტორიაზე ამ შეთანხმების გავლენის შესახებ». ასევე ნათქვამია, რომ «კრებული განკუთვნილია სპეციალისტ-ისტორიკოსებისთვის, აგრეთვე მკითხველთა ფართო წრისთვისაც».

როგორც აღვნიშნეთ, კრებულს წინ უძღვის ვრცელი შესავალი (3-56 გვერდები), რომელშიც მისი ავტორები (ვ. ვ. ტრეპავლოვი და ლ. ს. გოტაგოვა) გადმოგვცემენ რუსეთ-საქართველოს ისტორიული ურთიერთობების იმ ხედვას, რომელიც შესაბამის რუსულ სამეცნიერო წრეებშია დამკვიდრებული. ქვემოთ ჩვენს მკითხველს ვთავაზობთ სწორედ ამ შესავალი წერილის თარგმანს.

რუსეთი და საქართველო: 

მართლმადიდებლური სოლიდარობიდან 
იმპერიული მფარველობისკენ 

2013 წელს შესრულდა 230 წელი 1783 წლის 24 ივლისს გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების დღიდან – ხელშეკრულებისა ქართლ-კახეთის მეფის ერეკლე II-ის მიერ რუსეთის იმპერიის უმაღლესი ძალაუფლებისა და მფარველობის აღიარების შესახებ. ეს იუბილე არცთუ მარტივ პოლიტიკურ და იდეოლოგიურ ვითარებაში აღინიშნება. სსრკ-ის დაშლის შემდეგ ახალ სახელმწიფოებში – ყოფილ მოკავშირე რესპუბლიკებში არსებითი, ზოგჯერ კი რადიკალური გადააზრება (переосмысление) მოხდა იმ ისტორიული მოვლენებისა, რომლებიც ხალხებისა და რეგიონების რუსეთის შემადგენლობაში შემოსვლასთანაა დაკავშირებული. დსთ-ის ქვეყნების, საქართველოსა და ბალტიისპირეთის თანამედროვე ისტიოგრაფიაში არცთუ იშვიათად ყალიბდება წარმოდგენა მის შესახებ როგორც ტიპიური კოლონიური სახელმწიფოს, აგრესიული და ეგოისტური იმპერიის შესახებ, რომელიც ისწრაფვოდა უფრო სუსტი მეზობლები დაექვემდებარებინა, მათ თავის წყობილებასა და ცხოვრების წესს თავზე ახვევდა. «რუსული მფლობელობის» პერიოდს ხშირად წარმოადგენენ როგორც ოკუპაციის ან კოლონიური ჩაგვრის ხანას.

თავის დროზე საბჭოთა ისტორიულ მეცნიერებაში გაბატონებული იყო იდეა რუსეთის იმპერიის როგორც ჭეშმარიტად «წყეული წარსულის» შესახებ – თვითმპყრობელურ-ბატონყმური დესპოტიის, ტირანიისა და რეაქციის მკაცრი ციტადელის, «ხალხთა საპყრობილის» შესახებ და ა. შ. ასეთი მიდგომის მიერ ნაშობად იქცა «უმცირესი ბოროტების» ცნობილი კონცეფცია, რომლის თანახმადაც «მეფის რუსეთის» შემადგენლობაში შემოსვლას ნაკლებად ნეგატიური შედეგები ჰქონდა ხალხებისთვის, ვიდრე სხვა დერჟავების (ოსმალური იმპერიის, სპარსეთის, ჩინეთის, რეჩ პოსპოლიტასა და სხვათა) შემადგენლობაში ყოფნას. როგორ პარადოქსულიც არ უნდა იყოს, ახლა ზოგიერთ პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოში ამ თეორიამ ახალი ცხოვრება მიიღო, მაგრამ უკვე როგორღაც საპირისპირო ნიშნით: მიდის იმის მტკიცება, თითქოსდა რუსეთის შემადგენლობაში შემოსვლა უფრო მეტი ბოროტება აღმოჩნდა.

კერძოდ, საქართველოში ეჭვის ქვეშ აყენებენ რუსეთის როლს თურქული და სპარსული მფლობელობისგან სამხრეთ კავკასიის ხალხების გამოხსნაში. რუსეთ-საქართველოს XVI-XVIII სს. კონტაქტების ისტორიას გამოხატავენ როგორც ქართული სამეფოების გულწრფელ მისწრაფებას მეგობრობისკენ და მათ მიერ მეზობელ მუსლიმანურ სახელმწიფოებთან ბრძოლაში მოკავშირის ძიებისკენ, იმ დროს როცა რუსეთი ხედავდა მათში მხოლოდ პლაცდარმს კავკასიაში შემდგომი დაპყრობებისთვის. 1783 წლის გეორგიევსკის ტრაქტატს რუსეთის მფარველობის შესახებ გამოხატავენ როგორც იმპერიული ექსპანსიის საშუალებას. ქართველი ისტორიკოსების აზრით, საქართველოს რუსეთის შემადგენლობაში ყოფნა მუსლიმანურ მმართველობაზე უარესი აღმოჩნდა, რადგანაც შაჰები და სულთნები საშინაო საქმეებში თითქმის არ ერეოდნენ, ქართულ სამეფოებს გუბერნიებად არ გადააქცევდნენ და კანონიერ დინასტიებს ძალაუფლებას არ ართმევდნენ. აბსოლუტურ მიუღებლობას იწვევს იმპერატორ პავლე I-ის 1800 წ. 18 დეკემბრის მანიფესტი «საქართველოს სამეფოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ», აგრეთვე ალექსანდრე I-ის 1801 წ. 12 სექტემბრის მანიფესტი «საქართველოში საშინაო მმართველობის დაარსების შესახებ», რომელმაც ქართლისა და კახეთის შემოერთება დაასრულა. (იხ. Анчабадзе Ю. Д. Национальная история в Грузии: мифы, идеология, наука // Национальные истории в советском и постсоветских государствах. М., 2003. С. 160-162; Гатагова Л. С. Проблема присоединения Грузии к России в зеркале политики и истории // Россия – Грузия: альтернатива конфронтации – созидание /Проблемы российско-грузинских отношений. XIX-XXI вв./. М., 2011; საქართველოში რუსეთის კოლონიური პოლიტიკის ნარკვევები. წიგ. 1–2. თბილისი, 2007–2008 /ქართული გამოცემები ტექსტის შენიშვნებში რუსულად მოყვანილია მინიშნებით – на грузинском языке. მე ისინი ქართულად ვთარგმნე, რის გამოც შესაძლოა ჩემი თარგმანი კონკრეტული წიგნის სახელწოდებას ზედმიწევნით არ ემთხვეოდეს, რის გამოც მკითხველებს ბოდიშს ვუხდი. თუმცა კი შინაარსობრივად, ცხადია, ეს სახელწოდებები ზუსტადაა გადმოცემული/.) უკანასკნელ ხანებში ქართულ ისტორიოგრაფიასა და პუბლიცისტიკაში ანტირუსეთული განწყობების გაღვივებისთვის სტიმულად იქცა სამხედრო კონფლიქტი სამხრეთ ოსეთში 2008 წ. აგვისტოში.

მსგავსი მიდგომა განსაცვიფრებლად განსხვავდება XVIII ს. მეორე ნახევრის მოვლენების უწინდელი ინტერპრეტაციისა და შეხედულებებისგან როგორც რუსეთ-საქართველოს ურთიერთობებზე, ისე გეორგიევსკის ციხესიმეგრეში დადებულ ხელშეკრულებაზეც. ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის მფარველობაში შემოსვლა განიხილებოდა (მათ შორის საბჭოთა ხანის ქართველი ისტორიკოსების მიერაც) როგორც უმნიშვნელოვანესი პოზიტიური ეტაპი (ნიშანსვეტი) საქართველოს ისტორიაში, როგორც ქართველი ხალხის ხსნა უცხოური თავდასხმებისგან (პრეტენზიებისგან) და მისი მშვიდობიანი განვითარების გარანტია ძლევამოსილი დერჟავის შემადგენლობაში.

აშკარაა, რომ ტრაქტატის დადების იუბილესთან დაკავშირებით აზრი აქვს ხელახლა მივუბრუნდეთ XVIII ასწლეულის გარემოებებს (აგრეთვე მათ წინაისტორიასაც), ვაჩვენოთ ობიექტური, ისტორიულად განპირობებული მიზეზები, რომლებმაც წაახალისა მეფე ერეკლე II იმისთვის, რათა ეთხოვა რუსეთის მფარველობა, ხოლო იმპერატრიცა ეკატერინე II კი – დაეკმაყოფილებინა ეს თხოვნა. რამდენადაც გეორგიევსკის ტრაქტატის ეპოქა კავკასიაში სპარსეთის (ირანის), ოსმალეთის იმპერიისა (თურქეთის) და რუსეთის მწვავე მეტოქეობის ხანა გახლდათ, საჭიროა ასევე ნათელი გავხადოთ ქართული სამეფოების ადგილი დერჟავების ამ დაპირისპირებაში.

* * *

ქართლ-კახეთის სამეფოს რუსეთის მფარველობის ქვეშ გადმოსვლის ისტორიული წინაპირობები (წანამძღვრები) რამდენიმე ასწლეულის მანძილზე მწიფდებოდა. XV ს. ბოლოსთვის მტრების შემოსევებმა და ძმათა შორის ომებმა ოდესღაც ერთიანი სახელმწიფოს ადგილზე დამოუკიდებელ პოლიტიკური წარმონაქმნების – ქართლისა და კახეთის აღმოსავლეთ-ქართული სამეფოებისა და იმრეთის დასავლეთ-ქართული სამეფოს წარმოქმნა გამოიწვია. მათში ბაგრატიონთა უძველესი დინასტიის სხვადასხვა შტოს წარმომადგენლები მეფობდნენ. შემდგომში იმერეთის შემადგენლობიდან რამდენიმე დამოუკიდებელი სამთავრო გამოეყო.

გვიან შუასაუკუნეებში სამხრეთ კავკასია ორი მეზობელი ძალმოსილი მუსლიმანური სახელმწიფოს – სპარსეთისა და ოსმალთა იმპერიის დაპირისპირების არენად იქცა. გააფთრებული ბრძოლა მათ შორის პერიოდულად სამშვიდობო ხელშეკრულებების დადებით წყდებოდა (прерывалась). ყველაზე უფრო მნიშვნელოვნად მათ შორის 1555 წ. ამასიის ხელშეკრულება იქცა, რომლის მიხედვითაც თურქებმა შაქი, შირვანი, ყარაბაღი, აღმოსავლეთ სომხეთი, აღმოსავლეთ ქურთისტანი, სამხრეთ აზერბაიჯანი, აღმოსავლეთ საქართველო (ქართლი და კეხეთი) სპარსულ სამფლობელოებად აღიარეს; ოსმალეთის იმპერიას გადაეცა არაბული ერაყი, დასავლეთ სომხეთი, დასავლეთ ქურთისტანი და დასავლეთ საქართველო. შემდგომში ამ შეთანხმებების არაერთხელ დარღვევისა და თურქულ-სპარსული კონფლიქტების განახლების მიუხედავად, ქართლისა და კახეთის სამეფოები XVII ს.-ში და XVIII ს.-ის უმეტესი ნაწილის განმავლობაში მთლიანობაში სპარსეთის გავლენის სფეროში რჩებოდნენ (თურქული ოკუპაციის რამდენიმე შედარებით მოკლე პერიოდის გამოკლებით). ეს ირან-თურქეთის 1619, 1639 და 1746 წწ. ხელშეკრულებებით მტკიცდებოდა.

ოსმალეთის იმპერია ქართული მიწების დასავლეთ ნაწილში დაემკვიდრა. მის მიერ დამორჩილებულ იქნა იმერეთი, აჭარა და სამხრეთ ქართლის სამთავრო სამცხე-საათაბაგო. სპარსეთთან და რუსეთთან ურთიერთობებში სამხედრო დაძაბულობის გაძლიერებისას, ადგილობრივი მოსახლეობის მასობრივი უკმაყოფილების მიუხედავად, თურქებს თავისუფლად შეეძლოთ დასავლეთ საქართველოში ჯარები შემოეყვანათ. სამცხე-საათაბაგოში მთავრებმა (ათაბაგებმა) ხელისუფლება შეინარჩუნეს, მაგრამ სულთნის მოხელეებად გადაიქცნენ. 1628 წ. ეს სამთავრო ოსმალურ პროვინციად – ახალციხის საფაშოდ იქნა გადაქცეული. აჭარის ტერიტორიაზე ბათუმისა და აჭარის ადმინისტრაციული ოლქები (სანჯაყები) იქნა დაარსებული. იმერეთის მეფეები და ათაბაგები მოვალენი იყვნენ სტამბულში ყოველწლიური ხარკი ეგზავნათ, როგორც წესი, მოზარდი მონების სახით. XVIII ს. ქართველი ისტორიკოსი ამ სიტუაციის შესახებ წერდა: «სულთანმა ჩვენ გვიწყალობა ათაბაგობა, არ მოითხოვდა რა ქრისტიანობაზე უარი გვეთქვა. ჩვენ ყველა [მიწა] დავიპყარით. მაგრამ ოსმალები ძალადობას სჩადიოდნენ და მათგან დიდი ჭირი გვქონდა» (Вахушти Багратиони. История царства грузинского. Тбилиси, 1976. /http://vostlit.narod.ru/Texts/rus6/Wachuschti/text8.htm/). მათი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ტერიტორიებზე («გურჯისტანის ვილაიეთში») თურქებმა აღწერეს ყველაფერი, რაც ხარკის დადებისთვის ვარგისი იყო, და სპეციალურ რეესტრში შეიტანეს (ოსმალური დოკუმენტური წყაროები საქართველოსა და ამიერკავკასიის შესახებ /XVII-XVIII სს./ თურქული ტექსტი ქართული თარგმანით, შესავალი, ფაქსიმილე, მაჩვენებლები. ა. ტ. ვოლკოვა, ნ. ნ. შენგელია, წიგნი II. თბილისი, 1989; გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთარი / თურქული ტექსტის გამოცემა, თარგმანი ქართულ ენაზე, გამოკვლევა, კომენტარები ს. ს. ჯიქია. წიგნი I: ტექსტი. თბილისი, 1947). იმერეთის მეფემ სოლომონ I-მა თავის ბეჭედზე მოათავსა წარწერა: «მონა ღვთისა, ქვეშევრდომი სულთნისა სოლომონი» (Пурцеладзе Д. П. Грузинские дворянскин грамоты /Материалы для пятого Археологического съезда/. Тифлис, 1881. С. 45).

სპარსეთის ბატონობა აღმოსავლეთ საქართველოზე 1555 წ. ამასიის ზავის დადებამდე გაცილებით უფრო ადრე დაიწყო. მისი დაყოფა ორ ვასალურ სახელმწიფოდ დიდი ხნით გადაიქცა კავკასიაში სპარსული პოლიტიკის ერთერთ დოგმატად. ჯერ კიდევ 1518 წ. ქართლისა და კახეთის მეფეებმა აღიარეს საკუთარ თავზე სეფევიდების დინასტიის შაჰების უფროსობა (главенство), ეს დინასტია სპარსეთში 1502-1722, 1729-1736 წწ. მმართველობდა. ამ მეფეების მიერ მართულმა მიწებმა შაჰების სამფლობელოთა შემადგენლობაში მულქ-ი მოურუს-ის რანგი შეიძინეს, ე. ი. ტერიტორიებისა, რომლებიც ადგილობრივი დინასტიების მემკვიდრეობით მფლობელობაში იმყოფებოდა. ამგვარი მმართველების ტახტზე ასვლა შაჰის ინვესტიტურის სპეციალური რიტუალებით ხორციელდებოდა ფირმანის (ბრძანების), ხალათის, ხმლისა და სპეციალური ცერემონიული მუსიკალური ინსტრუმენტების მიცემის სახით.

ღმერთმა ამამაღლა მე ნადირ-შაჰის დახმარებით,
გამხადა რა კახეთის მფლობელი, შემდეგ ქართლისა.

(თეიმურაზ II. თხზულებათა სრული კრებული. თბილისი, 1939. გვ. 104. Цит. по: Блиядзе Е. А. Грузинское политическое мышление второй половины XVIII в. /проблемы внешней ориентации/. М., 2001. С. 22).

– ასე ასახა ეს სიტუაცია მეფე თეიმურაზ II-მ თავის ლექსში «ქება სასახლეს». სპარსულ პოლიტიკურ კულტურაში ითვლებოდა, რომ შაჰისადმი ერთგული საქართველოს მმართველი უცვლელად «ჰუმას (სამოთხის ფრინველის) კეთილმოწყალების ჩრდილქვეშ» იმყოფებოდა (Берадзе Г. Г., Смирнова Л. П. Материалы по истории ирано-грузинских взаимоотношений в начале XVII в. /Сведения «Ихйа ал-мулк» о Грузии/. Тбилиси, 1988. С. 44). წყალობის დასახელებული ნიშნებით დაჯილდოვებული ქართლისა და კახეთის მეფეები ვალდებულნი იყვნენ შაჰის ბრძანებით საომარ ლაშქრობებში გამოსულიყვნენ, აგრეთვე ყოველწლიურად ეგზავნათ შაჰის კარზე ბაჯ ო ხარაჯი (бадж о харадж) – გარკვეული ფულადი თანხა ძღვენის სახით.

საგანგებო ფირმანებით მტკიცდებოდნენ თანამდებობაზე კათოლიკოს-პაქტრიარქებიც – საქართველოს ეკლესიის წინამძღოლები.

ზოგჯერ (XVI-XVII სს. მიჯნაზე და 1740 წ.) შაჰები საგადასახადო ჩაგვრას ამსუბუქებდნენ, იყვნენ რა დაინტერესებულნი ქართველების აქტიური ბრძოლით თურქებთან. მაშინ ქართლისა და კახეთისგან უფრო მსუბუქი ხარკი – სავარი (савари) აიღებოდა ტყვეების (მონების), ცხენების, შევარდნებისა და ღვინის სახით. მაგრამ პერიოდულად დახარკვა ძალზედ მძიმე ხდებოდა, და საქმე იქამდეც მიდიოდა, რომ ხარკის გადახდისთვის მშობლები იძულებული ხდებოდნენ შვილები მონობაში გაეყიდათ (Пурцеладзе Д. П. Грузинские дворянские грамоты. С. 23 /грамота царевичей Георгия, Левана и Юлона Ираклиевичей дворянину Джараеву/).

ამრიგად, სპარსეთთან მიმართებაში აღმოსავლეთ საქართველო ვასალურ სამფლობელოს წარმოადგენდა. მისი არადამოუკიდებლობის თვალით შესამჩნევი მაჩვენებელი გახლდათ ქართლისა და კახეთის დედაქალაქებში ტფილისსა და თელავში სპარსელი მოხელეების ყოფნა ადგილობრივი მონარქების პოლიტიკაზე კონტროლისთვის, ხოლო ზოგჯერ კი ციხესიმაგრეებში სპარსული გარნიზონების დაბინავებაც. სამხრეთ კავკასიელი მმართველების მორჩილებაში შენარჩუნებისთვის შაჰები მიმართავდნენ აღმოსავლეთში გავრცელებულ საშუალებას – დიდგვაროვანი მძევლების აყვანას. თუმცა კი ამას ყოველთვის არ შეიძლება ვაფასებდეთ როგორც ტყვეობას. ლოიალობისა და მორჩილების პირობებში ქართველ ბატონიშვილებს მაღალ თანამდებობებს აძლევდნენ (გვარდიის უფროსის, უმაღლესი მოსამართლისა და ა. შ.).

სპარსული მონარქიის სტრუქტურაში ქართველ მეფეებს საკმარისად შესამჩნევი მდგომარეობა ეკავათ და დროდადრო მნიშვნელოვან თანამდებობებზეც ინიშნებოდნენ. ასე, გიორგი XI (1676-1688, 1703-1709 წწ.), რომელიც ფლობდა ტიტულებს «ქართლის მეფე, ირანის ჯარების სპასალარი, ყანდაჰარისა და ქერმანის ბეგლარბეგი», შაჰის არმიის მთავარსარდალი გახლდათ და ავღანეთის საქმეებს მართავდა (Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России. СПб., 1901. С. 39). საქართველოსთან მიმართებით ქართლის მეფე სპარსულ ნომენკლატურაში გურჯისტანის ვალიდ ითვლებოდა, ე. ი. ადგილობრივ დინასტად, რომელსაც სამფლობელო საკუთრივ სპარსეთის ფარგლებს გარეთ ჰქონდა. (მის გარდა სახელმწიფოში იყვნენ არაბისტანის, ქურთისტანისა და ლურისტანის ვალიები. მაგრამ ამასთან «გურჯისტანი» მაინც განიხილებოდა როგორც სპარსული დერჟავის /სამპყრობელოს/ განუყოფელი ნაწილი. ნადირ შაჰის /1736-1747/ გვირგვინს ალმასებით მოოჭვილი ოთხი ფრთა ამკობდა, რომლებიც მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ ოთხ ქვეყანას შეესაბამებოდა: ირანს, ავღანეთს, ინდოეთსა და შუა აზიას – ბუხარისა და ხივის სახანოებს /Потто В. А. Кавказская война в очерках, эпизодах, легендах и биографиях. Т. I: От древнейших времён до Ермолова. СПб., 1887. С. 276/. კავკასიური სამფლობელოები, ამრიგად, იმ ტერიტორიებს მიეკუთვნებოდა, რომელთა სიმბოლიზაციასაც «ირანული» ფრთა ახდენდა.) მოცემული სტატუსი მთელ რიგ ბრწყინვალე წოდებებსა და საქებარ ეპითეტებში აისახებოდა, რომლებსაც შაჰის კანცელარია საქართველოს მმართველებს ანიჭებდა, კერძოდ კი ქართლის მეფეს XVIII ს. ვახტანგ VI-ს: «ხელისუფლების, მმართველობისა და ძალის თავშესაფარი, რომელიც საკუთარ თავში სიდიადესა და დიდებას აერთიანებს, სახელოვანი და გმირი, მაღალდარბაისელი, დიდი სულთნების შთამომავალი, მეფის წყალობათა ღირსეული... ჰუსეინ ყული-ხანი (ვახტანგ VI-ის მუსლიმანური სახელი – ავტ./), გურჯისტანის, ქართლის მმართველი და ძლევამოსილი ჯარების უფროსი, მეფის წყალობით განდიდებული» (Броссе М. /И./ Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими государями от 1639 по 1770 г. СПб., 1861. С. 145). როცა წარმოიქმნებოდა აუცილებლობა, რომ ქართლელებისა და კახელების მხარდაჭერისა და სამხედრო ძალით დახმარების დაპირება მიეღოთ, შაჰები პირფერობასაც არ ერიდებოდნენ: «...ჩემდამი სიყვარულის გამო მთელი შენი ჯარი შეკრიბე და მთიელთა ჯარიც, ვინაიდან თურქებს ეშინიათ ქართველებისა და შენი, თეიმურაზ მეფისა», – გადასცემდა რუსეთის მეფეს მიხეილ თეოდორეს ძეს შაჰის სეფი I-ის სიტყვებს კახეთის მეფე თეიმურაზ I (იქვე. გვ. 32).

მაგრამ შაჰების კეთილგანწყობა შეიძლებოდა შეცვლილიყო საქართველოს მეფეთა პოლიტიკით უკმაყოფილების გამო, მათი ნათესავ-მეტოქეების ინტრიგებისა და დაბეზღებათა (ცილისწამებების) მიზეზით, ან სამხედრო დამარცხებათა გამოც. 1712 წ. ვინმე «ცოდვილმა მონაზონმა» გერმანემ ერთი საეკლესიო წიგნის თავფურცელზე დაწერა: «მეფე ვახტანგი შაჰთან ისპაჰანს გაემგზავრა. ვნახოთ, მოწყალე იქნება თუ არა უფალი საქართველოს მიმართ» (Натрошвили Т. Г. От Машрика до Магриба. Тбилиси, 1978. С. 159). წყალობასა და ჯილდოს ხომ არც თუ ყველა მსგავსი ვიზიტი ჰპირდებოდა. აღმოსავლური დესპოტიების სასტიკი ზნე-ჩვეულებანი სპარსეთის მმართველების ქართველი ვასალებისადმი დამოკიდებულებაშიც სრული ზომით ვლინდებოდა. შაჰის კარზე მიპატიჟების უგულვებელყოფა შეუძლებელი იყო. არა თუ სამხედრო ექსპედიციაზე, არამედ შაჰის ნადირობაში მონაწილეობაზე უარის თქმაც კი ამბოხების დარად ფასდებოდა (Берадзе Г. Г., Смирнова Л. П. Материалы по истории ирано-грузинских взимоотношений. С. 82).

XVII ს. დასაწყისიდან ქართლისა და კეხეთის ტახტები უწინდებურად ბაგრატიონთა დინასტიის წარმომადგენლებს ეკავათ, რომლებიც იძულებულნი იყვნენ ისლამი მიეღოთ. «გურჯისტანის» სტატუსის შეცვლაში გადამწყვეტ ფაქტორად იქცა სპარსეთის შაჰის აბას I-ის (1587-1629 წწ.) სახელმწიფო პოლიტიკა. კახეთი პრივილეგირებული ოლქიდან მულქ-ი მოურუსი (მემკვიდრეობითი სამფლობელო) სპარსეთის ჩვეულებრივ პროვინციად გადაიქცა, რომელსაც მართავდა მეფე, რომელიც ხანის რანგში და სახაზინო ჯამაგირზე მყოფი მოხელის მდგომარეობაში შედგებოდა (ხოლო ეს ჯამაგირი კი მას აკრეფილი ხარკიდან ეძლეოდა). ქართლის მეფე, რომელმაც მულქ-ი მოურუსის სტატუსი შეინარჩუნა, ახლა შაჰის ნაცვალი (ვალი) გახლდათ. ამ თანამდებობაზე მისი ყოფნის აუცილებელი პირობები იყო: შიიტური წესის ისლამის აღიარება; სიუზერენის მოთხოვნით სამხედრო ლაშქრობაში გამოსვლა; გადასახადის – სავერის – აკრეფა; ტანისამოსში სპარსული არისტოკრატიული ატრიბუტების – მაღალი გვირგვინისა და ხმლის – არსებობა (Алексидзе Л. Взаимоотношения Грузии с Россией в XVI-XVIII вв. /международно-правовое исследование/ // Труды Тбилисского государственного университета. Т. 94. Серия юридических наук. Тбилиси, 1963. С. 11, 13). ქართლის ერთერთი ასეთი პირველი მეფის როსტომის ბეჭედი შეიცავდა წარწერას: «როსტომი შაჰის ფერხთა მტვერი» (Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России. С. 37). როგორც აღნიშნავდა XIX ს. დასაწყისში თავის ისტორიულ ნაშრომში ბატონიშვილი ვახტანგ ერეკლეს ძე, როსტომმა «შემოიღო სპარსულ წოდებები და წეს-ჩვეულებანი, როგორებიცაა წვერის მოშვება და არავის წინაშე ქუდის არმოხდა...» (Вахтанг, царевич. Обозрение истории грузинского народа. СПб., 1814. С. 51).

ისლამის მიღება აუცილებელ პირობას წარმოადგენდა არა მხოლოდ სამეფო ინვესტიტურისთვის, არამედ არამედ მაღალ სახელმწიფო პოსტებზე დანიშვნისთვისაც. წარმატებული კარიერისთვის ქართველი არისტოკრატები არ მიიჩნევდნენ სათაკილოდ ისლამის მიღებას. მოგზაურსა და ბუნებისმეტყველს ი. ა. გიულდენშტედტს 1770-იან წლებში საქართველოში სტუმრობისას შთაბეჭდილებაც კი შეექმნა, თითქოს «ყველა თავადი და აზნაურთა დიდი ნაწილიც» მუსლიმანები არიან (Географическое и статистическое описание Грузии и Кавказа из путешествия г-на академика И. А. Гильденштедта чрез Россию и по Кавказским горам в 1770, 71, 72 и 73 годах. СПб., 1809. С. 162).

ბევრი ბატონიშვილი (მაგრამ არა ყველა), რომლებიც მართლმადიდებლურ კულტურულ ტრადიციაზე იყვნენ აღზრდილნი და ქრისტიანული ქართული დერჟავის დიადი წარსული ახსოვდათ, სპარსელთა სარწმუნოებას მხოლოდ ფორმალურად ღებულობდა, რჩებოდა რა სულით ქრისტიანად. იერუსალიმის პატრიარქი დოსითეოზ II ნოტარა ქართლის მეფეს ერეკლე I-ს (ნაზარ ალი-ხანს) XVII ს. ბოლოს წერდა: «გარემოებებმა გაიძულეს წინაპართა სარწმუნოებაზე უარი გეთქვა, ეს შენ ცუდი განზრახვით კი არ გააკეთე, არამედ გარკვეული მიზნით: გამოიყურებოდე გარეგნულად მუსლიმანად, დარჩები რა სულით ქრისტიანი, და ასეთი ხერხით ურჯულოებთან საქმეს რწმენის სასარგებლოდ და ეკლესიის სასარგებლოდ გადაწყვეტ» (Блиадзе Е. А. Грузинское политическое мышление второй половины XVIII века. С. 12). მაშინვე ფრანგმა მოგზაურმა ჟ. შარდენმა კავკასიასთან თავისი ნაცნობობიდან ასეთი შთაბეჭდილება გამოიტანა: «თავად საქართველოს მეფე გულით ქრისტიანია, მაჰმადიანობის გულწრფელი დამკვიდრება არ უნდა» (Иоселиани П. Исторический взгляд на состояние Грузии под властью царей-магометан. Тифлис, 1849. С. 45 /აქ ლაპარაკია ქართლის მეფე ვახტანგ V – შაჰ-ნავაზზე/). ხდებოდა შემთხვევები, როცა სპარსეთიდან სამშობლოში დაბრუნებული ახლად დანიშნული მონარქები ისევ მართლმადიდებლობაში მოექცეოდნენ.

იძულებით მჭიდრო კავშირი სპარსეთთან, ქართლისა და კახეთის პოლიტიკური ბედ-იღბლის გადახლართვა ამ სამხრეთელ მეზობელთან არ შეიძლებოდა ქართული ელიტის მსოფლმხედველობასა და გეოპოლიტიკურ განწყობებზე (მითითებებზე) არ ასახულიყო, რომელიც რამდენიმე ასწლეულის მანძილზე თავის ქვეყანას აღიქვამდა როგორც აღმოსავლეთის სამყაროს შემადგენელ ნაწილს. 1589 წ. კახეთის მეფის ალექსანდრე II-ის კარისკაცებმა რუს ელჩებს განუცხადეს: «ამაზე უწინ (ე. ი. საქართველოზე თურქების მორიგ შემოტევამდე. – ავტ.) ივერიის სამეფო (საქართველო. – ავტ.) ყიზილბაშურ სახელმწიფოსთან (სპარსეთთან. – ავტ.) შეერთებული იყო და თურქეთის მეფისა და სხვა სახელმწიფოების მიმართ (მათ წინააღმდეგ) ერთად ვიდექით» (Белокуров С. А. Сношения России с Кавказом. Вып. I: 1578-1613 гг. М., 1889. С. 173). ხოლო 1803 წ. კი ქართველი ბატონიშვილი ალექსანდრე ერეკლეს ძე გრაფ ვ. ა. ზუბოვს წერდა: «საქართველო აზიის ნაწილია, და ჩვენ ყოველთვის სპარსეთის ხელმწიფის ძალაუფლების ქვეშ ვიყავით» (Акты, собранние Кавказской археографической комиссией /далее: АКАК/. Т. III. Тифлис, 1969. С. 157).

მაგრამ საჭიროა ვითვალისწინებდეთ, რომ ქართლისა და კახეთის არისტოკრატიის სპრსეთის მმართველებთან სხვადასხვანაირი თანამშრომლობის დროს ორივე სამეფოს მოსახლეობის ძირითად მასას სძულდა ისინი, აღიქვამდა მათ როგორც სამშობლოს ამაოხრებლებს, მჩაგვრელებსა და ქრისტიანობის მდევნელებს. დროდადრო ქართველები მუსლიმანური მფლობელობისგან განთავისუფლებას ცდილობდნენ და შეიარაღებულ ბრძოლას იწყებდნენ. შაჰები ურჩებს სასტიკად უსწორდებოდნენ. 1615 წ. კახეთის მეფემ თეიმურაზ I-მა დაამარცხა სპარსელი მხედართმთავარი ალი ყული-ხანი, რომელიც ბრძოლის ველიდან გაიქცა. გამძვინვარებულმ შაჰ აბას I-მა უხეირო მხედართუფროსი აიძულა სამხედრო ბანაკში მთელ დღეს ქალის კაბით ევლო და დაიფიცა ყველა ქართველი მონად ექცია (Натрошвили Т. Г. От Машрика до Магриба. С. 82). შემდეგ წელს შედგა აბას I-ის საშინელი შემოსევა აღმოსავლეთ საქართველოში (არა ერთადერთი ამ შაჰის მასთან კონფლიქტების დროს), რომლის მსვლელობისას აოხრებულ იქნა თბილისი, ხოლო ქართლისა და კახეთის მრავალი ათასი მცხოვრები კი ტყვეობაში გრეკილი. 

ქართველების მასობრივად სპარსეთის ტერიტორიაზე გადასახლების გეგმები ასი წლის შემდეგ ჰქონდა ნადირ შაჰსაც (1736-1747 წწ.). მან სასახლის კარზე გამოიძახა და დაატყვევა ქართლისა და კახეთის ორივე მეფე და ყველა თავადი, მაგრამ, როცა გაიგო, რომ ამ სამეფოების მოსახლეობა მზად არის პარტიზანული ომის დასაწყებად, თავისი გეგმები შეცვალა (/Бутков П. Г./ Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год. Ч. 1. СПб., 1869. С. 137).

* * *

სხვა ხასიათს ატარებდა ქართულ-რუსული კავშირები. საქართველოს (ივერიის) შესახებ ჯერ კიდევ მონღოლების შემოსევებამდე იცოდნენ რუსეთში. გვიანდელ შუასაუკუნეებში რუსულ ენაში ვრცელდება ეთნონიმი «грузины» (ამ ხალხის აღმოსავლური სახელწოდებიდან – გურჯი) (Паичадзе Г. Г. Название Грузии в русских письменных исторических источниках. Тбилиси, 1989. С. 62-64).

პირდაპირი დიპლომატიური დიალოგის დაწყება დაკავშირებულია კახეთის მეფის ალექსანდრე II-ის საგარეოპოლიტიკურ აქტიურობასთან. 1586 წ. ოქტომბერში რუსეთის მეფემ თეოდორე ივანეს ძემ მიიღო მისი ელჩები: მღვდელმსახური იოაკიმე, მონაზონი კირილე და ჩერქეზი ყურშიტა. მათ გადასცეს თხოვნა კახეთის რუსეთის მფარველობაში მიღებისა და ალექსანდრე II-ის დაცვის ქვეშ აყვანის შესახებ (...о принятии Кахетии под русское покровительство и взятии Александра II «в оборонь»). შემდეგი წლის სექტემბერში კახელებმა დადეს ფიცი იმ ტექსტზე, რომელიც თელავში რუსმა წარგზავნილებმა ჩაიტანეს. მასში იყო იმ დროისთვის სტანდარტული ვალდებულება ყოფილიყვნენ მეგობრები თეოდორე ივანეს ძის მეგობრებისთვის და მტრები მისი მტრებისთვის; ერთგულების ნიშნად გაითვალისწინებოდა საჩუქრების გაგზავნა (მოსაკითხებისა /поминков/, უმთავრესად ქსოვილების და ხალიჩების) (Алексидзе Л. Взаимоотношения Грузии с Россией в XVI-XVIII вв. С. 29, 60; Броневский С. М. Исторические выписки о сношениях России с Персиею, Грузиею и вообще с горскими народами, в Кавказе обитающими, со времён Ивана Васильевича доныне / Подг. текста, предисл., примеч., словарь малоизв. слов, указат. И. К. Павловой. СПб., 1996. С. 36). აშკარაა, რომ ეს გახლდათ ერთერთი პირველი ხელშეკრულება მფარველობის შესახებ, რომელიც რუსეთის მთავრობამ დადო უცხო სახელმწიფოსთან. იმ დროიდან რუსი მონარქის დიდ ტიტულში ჩნდება ფორმულა «ივერიის მიწების საქართველოს მეფეთა ხელმწიფე» («государь Иверские земли Грузинских царей») (როგორც ჩანს, პირველად ფიქსირდება 1589 წ. აგვისტოში რიგაში ფსკოველი ვოევოდის სიგელში /იხ.: Пчелов Е. В. Кабардинская земля в царском титуле и русской государственной геральдике XVI – начала XX века. Нальчик, 2007. С. 40/).

შემდეგი ასწლეულის დასაწყისში გაიბა რუსულ-ქართლური კონტაქტებიც. მეფემ გიორგი X-მ ფიცი დადო რუსეთის მეფის ბორის თეოდორეს ძე გოდუნოვის ერთგულებაზე და შესთავაზა შეთანხმება დინასტიური საქორწინო კავშირით განემტკიცებიათ, მიათხოვებდა რა თავის ქალიშვილს ელენეს მეფისწულს თეოდორე ბორისის ძეს, ხოლო თავის ძმისწულს კი დააქორწინებდა მეფის ასულ ქსენია ბორისის ასულზე (Броневский С. М. Исторические выписки о сношениях России. С. 53, 54). მაგრამ ორივე მეფის სიკვდილმა, ხოლო შემდეგ კი რუსეთში დატრიალებულმა არეულობამ ამ გეგმების განხორციელებას ნება არ მისცა.

რუსეთის მფარველობაში შემოსვლისას ქართული ინიციატივების მიზანი იყო სამხედრო დახმარების მიღება სხვადასხვაგვარი მტრების წინააღმდეგ. კერძოდ, კახეთის მეფის ალექსანდრე II-ისა და მისი უახლოესი მონაცვალეებისთვის ყველაზე უფრო აქტუალური იყო ტარკის შამხალთან – ჩრდილოეთ დაღესტნის ერთერთ მმართველთან დაპირისპირება. იმ დროს რუსული სახელმწიფოს საზღვრები ვოლგის მხრიდან ჩრდილოეთ კავკასიას მიუახლოვდა და ფაქტიურად საშამხლოს მიებჯინა, ამიტომ რუსული ხელისუფლებისგან მოელოდნენ დახმარებას (ციხესიმაგრეთა აშენებასა და ჯარების გაგზავნას) სწორედ ტარკის წინააღმდეგ. შემდგომში, XVII ს.-ში, დახმარება ასევე საჭირო იყო სპარსელებისა და დასავლეთ-ქართული სამთავროს სამეგრელოს მმართველთა წინააღმდეგაც. მაგრამ მთლიანიობაში XVII ს. ბოლოდან და 1760-იან წლებამდე ქართულ-რუსული კავშირები საკმარისად სუსტი იყო და ეპიზოდურ ხასიათს ატარებდა.

ქართულ-რუსული კავშირების უმნიშვნელოვანესი იდეოლოგიური საფუძველი გახლდათ ერთმორწმუნეობა. XV-XVI სს. რიგი წარმატებული ოსმალური დაპყრობებისა და ბიზანტიის დაცემის (1453 წ.) შემდეგ მართლმადიდებლური ქართული სამეფოები ერთი-ერთზე დარჩნენ უზარმაზარი მუსლიმანური სამყაროს წინააღმდეგ. «ამაზე უწინ ბევრ სახელმწიფოში იყო ქრისტიანული სარწმუნოება, – წერდა რუსეთის მეფეს თეოდორე იოანეს ძეს კახეთის მეფე ალექსანდრე II, – და ახლა ჩვენი ცოდვების გამო თურქეთის მეფემ ბევრი ქარისტიანული სახელმწიფო დაიჭირა და ის სახელმწიფოები შევიწროვებათა გამო მაჰმადიანურ სარწმუნებაში შევიდნენ და მხოლოდ ჩემი სახელმწიფო დარჩა და დგას ქრისტიანულ რწმენაში». რუსული სახელმწიფო თავიდან წარმოუდგებოდათ არა იმდენად სამხედრო-პოლიტიკურ მოკავშირედ და მფარველად, რამდენადაც ქართული მიწების მოსახლეობის სულიერ საყრდენად, რომლებიც თურქებსა და სპარსელებს შორის იყო გაყოფილი. მართლმადიდებლური სოლიდარობის ფაქტორი საკმარისად შესამჩნევია ქართულ-რუსულ კონტაქტებში: ქართული ელჩობების შემადგენლობაში ან სათავეში იმყოფებოდნენ სასულიერო წოდების პირები, სიგელებში მუდმივად კეთდებოდა მითითებები წმინდა წერილზე, მოჰყავდათ მაგალითები და ისტორიული ანალოგიები ბიბლიიდან.

ერთი რელიგიისადმი კუთნილება იქცა შემდგომში ქართული მხარისთვის ერთერთ მოსაზრებად (საბუთად, довод) გეორგიევსკის ტრაქტატის დასადებად. ბატონიშვილის ალექსანდრე ერეკლეს ძის სიტყვებით (1803 წ.), «როცა კონსტანტინოპოლში მართლმადიდებელი იმპერატორები მეფობდნენ, და აღმოსავლეთსა და დასავლეთს ფლობდნენ, მათგან ბაგრატიონთა სახლი მეტად იყო პატივცემული, მრავალი წყალობით სარგებლობდა და დიდი მფარველობაც გააჩნდა... ხოლო როცა ისინი უკვე აღარ იყვნენ, და რუსეთის იმპერატორი იყო მართლმადიდებელი ხელმწიფე, მაშინ ჩემმა მამამ მეფე ერეკლემ და ჩემმა ძმამ მეფე გიორგიმ საკუთარი სახლი და მიწა-წყალი იმისთვის მისცეს (подвергнули) რუსეთის იმპერატორს, რომ ჩვენი სახლი შენარჩუნებულიყო და არა განადგურებულიყო» (АКАК. Т. III. Тифлис, 1869. С. 157). რუსული სახელმწიფოს (და რუსეთის იმპერიის) ბიზანტიისგან მემკვიდრეობითობა ქართველებთან მესამე რომის ძველი თეორიით იმოსებოდა, რომელიც რუსეთის იმპერიის ოფიციალურ იდეოლოგიაში რამდენადმე შესამჩნევ როლს უკვე აღარ თამაშობდა: «როგორც უწინდელ დროში აღესრულა ძველი რომის გარდაქმნა ახალ რომად, რომელიც არის ბიზანტია... ასეთივე სახით დასრულდა ეს სახელმწიფოც, და ხელისუფლება გადავიდა ახალ მეფობასთან და კეისრობასთან, რომელმაც შეცვალა კონსტანტინოპოლი, რომელიც არის დღეს თეთრი რუსეთი, დიდი ჩრდილოეთისა, წმინდა ქალაქის მოსკოვისა, სატახტო ქალაქის პეტერბურგისა, ღვთივდამტკიცებულისა...» (Броссе М. /И./ Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими государями. С. 193-194 /послание имеретинского царя Александра IV росийской императрице Анне Иоанновне/).

უცხოელი მმართველობის მფარველობის ქვეშ მიღება ახალი არ იყო რუსული სახელმწიფოს საგარეოპოლიტიკურ პრაქტიკაში. მაგრამ XVI ს. ბოლომდე «მეფის გვირგვინის ქვეშ» მიღებას თხოულობდნენ ხალხები, რომლებიც ისლამს აღიარებდნენ, ან იყვნენ წარმართები (ვოლგისპირეთის ფინელ-უიღურები). მათთან იდებოდა შერტები (шерти) და დგებოდა შერტული წერილები (шертные записи) – შეთანხმებები ურთიერთ ვალდებულებების ჩამონათვლით, რომელთა დროსაც რუსული მხარე თანდათანობით სულ უფრო მკაფიოდ ხელშეკრულების უფროსი მონაწილის სახით გამოდიოდა, რომელსაც უფრო მეტი უფლებამოსილებანი გააჩნდა. ასეთ მოლაპარაკებებში რუსების პარტნიორები, ჰპირდებიდნენ რა შეთანხმების დაცვას, ფიცს დებდნენ ყურანზე ან წარმართული წეს-ჩვეულებებით. კახეთის შემთხვევაში კი რუსეთის ხელისუფალნი პირველად წააყდნენ ქრისტიანული ქვეყნის მმართველის მფარველობაში მიღების აუცილებლობას. ამიტომ შერტული წერილის ნაცვლად ამოქმედებულ იქნა ჯვარზე მთხვევის წერილის ფორმა (форма записи крестоцеловальной), რომელიც რუსეთში მთავრებს შორის ურთიერთობებში ძველი დროიდან გამოიყენებოდა. ასეთ წერილებს იძლეოდნენ თავიანთი მხრივ ასევე კახეთის მეფე თეიმურაზ I 1639 წ. და იმერეთის მეფე ალექსანდრე III 1651 წ. (Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. Тбилиси, 1983. С. 17, 18, 32, 33).

თარგმნისას უზუსტობების თავიდან აცილებისთვის ქართველი მეფეები ზოგჯერ რუსეთის დედაქალაქში გამოსაგზავნ სიგელებს ბერძნულ ენაზე წერდნენ, რომელიც მართლმადიდებელი ხალხებისთვის ერთნაირად ახლობელი გახლდათ. თუმცა კი მთლიანობაში ასეთი გზავნილების ენობრივი შესრულება მრავალფეროვანი იყო: შემონახულია გზავნილები არა მხოლოდ ქართულ და ბერძნულ ენებზე, არამედ სპარსულ, თურქულ, იტალიურ და ლათინურ ენებზეც (Броссе М. /И./ Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими государями). ამასთან დასაწყისში, კონტაქტების პირველ ასწლეულში, მსგავსი დოკუმენტები, შეიძლება ითქვას, აღმოსავლური ფუფუნებით (მაღალფარდოვნებით) გამოირჩეოდა. ისინი ვრცელი ღვთისმეტყველური მსჯელობებით (простанными богословиями), მონარქების – ადრესატებისა და ადრესანტების სკურპულოზურად ამოწერილი გრძელი სრული ტიტულებით იწყებოდა, აგრეთვე ნატიფი მეტაფორებითა და ბრუნვებით (კონსტრუქციებით /обороты/) იყო გაჯერებული. XVIII ს. მიმოწერამ უფრო მეტად საქმიანი ხასიათი შეიძინა და უმთავრესად ქართულ ენაზე წარმოებდა (Цагарели А. А. Сношения России с Кавказом в XVI-XVIII столетиях. СПб., 1891. С. 26) (უცხოურ საქმეთა კოლეგიაში შესაბამისი მთარგმნელები იყვნენ).

იმ ურთიერთობების სისტემა, რომლებიც ქართულ სამეფოებსა (უწინარეს ყოვლისა კახეთს) და რუსულ სახელმწიფოს შორის დამყარდა, ისტორიოგრაფიაში ჩვეულებრივ აღინიშნება როგორც მფარველობა (покровительство). ეს ტერმინი არ არის XVI-XVII სს. წყაროებში. მეფე ალექსანდრე II ატყობინებდა მეფეს თეოდორე ივანეს ძეს განზრახვის შესახებ «ვიყო შენი მეფური ხელის ქვეშ მთელი ჩემი ძმებითა და შვილებით, და ძმისწულებით, და საქართველოს სამეფოს მთელი ივერიის მიწით» («быти под твоею царскою рукою со всеми своими братьями, и с детьми, и с племянниками, и со всею Иверскою землёю Грузинского царства»). რუსული მთავრობა ასევე აცხადებდა, რომ «ჩვენმა ხელმწიფემ... წყალობა უყო ალექსანდრე მეფეს, თავისი სამეფო ხელის ქვეშ მიიღო» (Белокуров С. А. Сношения России с Кавказом. С. 278; Броневский С. М. Исторические выписки о сношениях России. С. 37-39). ზოგჯერ დოკუმენტებში ჩნდება ქვეშევრდომობის (подданство) კატეგორია. კერძოდ, როცა ალექსანდრე II-მ უარი თქვა განესაზღვრა მოსკოვში გამოსაგზავნი ყოველწლიური მოსაკითხების (поминки) ზომა, რუსმა ელჩებმა საფუძვლიანად მიუთითეს: «ბევრი სახელმწიფო ჩვენი ხელმწიფის სამეფო დიდებულების ხელის ქვეშ ქვეშევრდომი (подданы) შეიქნა, სიმართლის წიგნები მისცეს და მოსაკითხებსაც წერილებში წერენ». კახეთის მეფე ბოლოს და ბოლოს დათანხმდა მისართმევთა მოცულობა დაეფიქსირებინა და ასეთი სიტყვებიც დაურთო: «...რათა მე ხელმწიფე მწყალობდეს... მე კი ყმა (холоп) ვარ ხელმწიფისა ჩემი შვილებითა და მთელი ჩემი ივერიის მიწით». ამის შესახებვე განაცხადეს კახეთის ელჩებმა საელჩო პრიკაზში წარმოებულ მოლაპარაკებებზე: «ხოლო საქართველოს მიწამ... ხელმწიფეს... თაყვანი სცა და მისი ქვეშევრდომი შეიქნა, და არც თურქ, და არც ყიზილბაშ (ხელმწიფესთან) არ მისულა» (Белокуров С. А. Сношения России с Кавказом. С. 41. /აქ და შემდეგაც გამოყოფილია ჩვენ მიერ - ავტ./).

ქართულ-რუსულ ურთიერთობებს გარეშემო მყოფი ხალხები ანალოგიური სახით აღიქვამდნენ. როცა კახეთისა (1606-1648 წწ., შესვენებებით) და ქართლის (1625-1633 წწ.) მეფემ თეიმურაზ I-მა, ამაო იმედით (როგორც აღმოჩნდა) მიეღო დახმარება შაჰ აბას II-ის წინააღმდეგ, დადო რუსეთის სახელმწიფოსთან შეთანხმებები, XVI ს. მიწურულის რუსულ-კახური შეთანხმებების მსგავსი, ჩეჩნებმა ამაში ალექსანდრე მიხეილის ძის ქვეშევრდომობაში გადასვლა დაინახეს: «ახლა მეფე თეიმურაზი რუსეთის ხელმწიფის ქვეშევრდომი შეიქნა» (Оразаев Г. М.-Р. Тюркоязычная деловая переписка на Северном Кавказе XVII-XIX вв. /исследование, тексты и комментарии/. Махачкала, 2007. С. 111. სიტყვით «ქვეშევრდომი» შუბუთის ჯამაათის უხუცესთა ციტირებულ სიგელში გადმოთარგმნილია თურქული «ყული» /სიტყვა სიტყვით «მონა»/, რაც სრულად შეესაბამებოდა მაშინდელ რუსულ ცნებას холоп. გამოთქმა «ხოლოპები» /ხელმწიფისა/ XVII ს. რუსულ ლექსიკონში წარმოადგენდა ქვეშევრდომების აღნიშვნას. უფრო ვიწრო მნიშვნელობით ამ სიტყვას /მეფის/ სამსახურში მყოფი ადამიანები გამოიყენებდნენ თვითგანსაზღვრების სახით უმაღლეს სახელზე მიმართვებისას /при челобитных/. გლეხები ასეთ შემთხვევაში საკუთარ თავს უწოდებდნენ /შენს, ე. ი. ხელმწიფის/ ობლებს. აქ მოცემული ცნებები თავიანთი პირდაპირი მნიშვნელობით კი არ გამოდიოდა, არამედ «უპირობოდ მორჩილების», «ერთგული ქვეშევრდომების» აზრით. ამასთან «ხოლოპი» შეიძლებოდა ყოფილიყო უფრო დაბალი მდგომარეობის მაჩვენებელი საერთოდ, დაქვემდებარებაზე აქცენტის გარეშეც). თვით ოსმალების მიერ დაქვემდებარებული იმერეთიც კი ცდილობდა თუნდაც სიმბოლური მხარდაჭერა მიეღო რუსეთის მეფისგან. იმერეთის მეფის ბაგრატ IV-ის ბეჭედზე, რომლითაც მან 1669 წ. მოსკოვში გამოგზავნილი წერილი დაბეჭდა, ცენტრში მოთავსებულ ჯვარს გარეშემო ჰქონდა წარწერა: «ვადიდებ ალექსის მეფობას» (Броссе М. /И./ Переписка на иностранных языках грузинских царей с российскими государями).

ძლევამოსილი მართლმადიდებელი ხელმწიფისადმი ერთგულებაში დარწმუნებებს (заверения), ისევე როგორც ქვეშევრდომობის ეპიზოდურ მოხსენიებას, მეფის ტიტულში საქართველოს არსებობას, «სამეფო ხელის ქვეშ» მიღების თაობაზე განცხადებებს შეცდომაში არ უნდა შევყავდეთ. იმ ხანებში წარმოდგენები ქვეშევრდომობის, მფარველობის, სიუზერენიტეტისა და მათი მსგავსის შესახებ საკმაოდ პირობითი და მყიფე იყო. რუსეთის მეფეებისადმი ქართველი (ასევე ყაბარდოელი, დაღესტნელი, ყალმუხი და სხვა) მფლობელების მიერ ერთგულებაზე არაერთჯერადი დაფიცებების ორასწლოვანი ისტორია ადასტურებს გვიანდელი შუასაუკუნეების საერთაშორისო ურთიერთობათა ამ თავისებურებას. ისტორიკოსებმა ეს დიდი ხანია განსაზღვრეს, და ავტორთა უმრავლესობა სულაც არ ემხრობა იმას, რომ მაშინ დადებულ შეთანხმებებს, როგორც «თეთრი მეფისადმი» რეალურ ქვეშევრდომობაში შემოსვლას, ზედმიწევნით აღიქვამდეს. მათ ინტერპრეტაციას საფუძვლიანად ახდენენ, როგორც ადგილობრივი მმართველი ელიტისა და რუსეთის ხელისუფალთა ინტერესების დროებით თანხვდენის შედეგს, როგორც იმ პოლიტიკური ალიანსების მოწმობას, რომლებიც მიმართული იყო მესამე ძალების წინააღმდეგ – მეზობელი დერჟავებისა, რომლებიც კავკასიისთვის იბრძოდნენ (იხილეთ, მაგალითად: Ватейшвили Д. Л. Грузия и европейские страны Т. 3. Кн. I. М., 2006. С. 53-57; Трепавлов В. В. «Белый царь» - образ монарха и представления о подданстве у народов России XV-XVIII вв. М., 2007. С. 185-190). სეფევიდებს, ოსმალებს, გირეებსა და რიურიკოვიჩებს (1613 წლიდან რომენოვებს) შორის ლავირება ხშირად ადგილობრივი მმართველების საგარეოპოლიტიკური საქმიანობის საფუძველს შეადგენდა.

მსგავსი ლავირების შედეგს წარმოადგენდა პერიოდულად წარმოქმნადი «საერთო ხოლოპობა (მონობა, ყმობა)» – ნომინალური აღიარება დაქვემდებარებისა ერთდროულად რუსეთის მეფისადმი და სპარსეთის შაჰისადმი ან თურქეთის სულთნისადმი. სახელდობრ ასეთი სიტუაცია ჩამოყალიბდა კახეთის მეფე ალექსანდრე II-თან. მისმა ვაჟიშვილმა კონსტანტინემ გულახდილად აუხსნა რუს ელჩებს: «ჩემი მამა და ძმები დიდ ხელმწიფეს ატყუებდნენ, ვითომ მას, ხელმწიფეს ემსახურებოდნენ, და ყველა ისინი თურქეთის (სულთნისადმი) იყვნენ კეთილად განწყობილი. ხოლო მე კი... შაჰის ყმა ვარ, და შაჰიც მე სიგელებში თავის ძეს მიწოდებს. და თუ დიდი ხელმწიფე მე ისეთივე წყალობას მიბოძებს, როგორსაც შაჰი, მაშინ მეც ხელმწიფეს... ჩემს მამასა და ძმებზე უკეთ ვემსახურები და მოსაკითხებსაც გავუგზავნი არგამაკებსა და ყველანაირ მაქმანებს» (Белокуров С. А. Сношения России с Кавказом. С. 499). ამის შესახებვე ეუბნებოდნენ რუს ელჩს თავად ა. დ. ზვენიგოროდსკის შაჰ აბას I-ის კარისკაცებიც: «ალექსანდრე ქართველთა მეფე არ არის მართალი ადამიანი: ერთი ვაჟიშვილი შაჰს მისცა, მეორე კი თურქს (სულთანს)... და ალექსანდრეს დაჯერება (ნდობა) არ შეიძლება: თქვენს ხელმწიფეს წერს და პატივს მიაგებს, საკუთარ თავს ქრისტიანს უწოდებს, ხოლო როცა მათ ხელმწიფეს წერს, მათი რჯულისად აცხადებს თავს; და თურქეთის (სულთანს) ყოველწლიურად 30 საპალნე აბრეშუმს უგზავნის» (Там же. С. 570). რუსეთსა და სპარსეთს შორის 1732 წლის რეშტის ხელშეკრულებაში ქართლის მეფე ვახტანგ VI, რომელსაც ამ დროისთვის ტახტი ჰქონდა დაკარგული, მოიხსენიება როგორც: «მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა და შაჰური უდიდებულესობის საერთო ერთგული მისი უმაღლესობა მეფე» (Пайчадзе Г. Г. Русско-грузинские политические отношения в первой половине XVIII века. Тбилиси, 1970. С. 155).

საქმე აქ მდგომარეობდა, რა თქმა უნდა, არა ქართველი მმართველების სიცრუეში ან ეშმაკური ინტრიგებისადმი მიდრეკილებაში, არამედ მათ მისწრაფებაში შეენარჩუნებინათ ბალანსი ძალმოსილ მუსლიმან მეზობელ-სიუზერენებსა და რუსეთს შორის, რომელიც თანდათანობით ჩრდილოეთიდან მოიწევდა. აშკარაა, რომ მომართავდნენ რა მოსკოვს მფარველობისთვის, ისინი თავიანთ სტატუსს იმ ვასალიტეტის მსგავსად ხედავდნენ, რომელიც მათ სეფევიდების სახელმწიფოში ჰქონდათ (შინაგანი ავტონომიითა და ტახტზე ხელშეუხებელი უფლებებით) – ოღონდ არა «ყიზილბაშური» შიიტური დესპოტის პატრონატის ქვეშ, არამედ მართლმადიდებელი «თეთრი მეფისა». მსგავსი საფუძვლები შეიძლება ვიხილოთ 1654 წ. პერეიასლავის რადას გადაწყვეტილებებში (გეტმან ბ. მ. ხმელნიცკის პოლიტიკა), აგრეთვე XVIII ს. ყაზახთა უმცროსი ჟუზის რუსეთთან შემოერთებაშიც (აბუ-ლ-ჰაიარ ხანის პოლიტიკა).

* * *

თუ XVI-XVII სს. რუსეთის კავშირები საქართველოსთან უმთავრესად ელჩობების გაცვლასა და ქართველი არისტოკრატების რუსული სახელმწიფოს ფარგლებში ემიგრაციაზე დაიყვანებოდა, XVIII ს. რუსეთმა კავკასიაში უფრო აქტიური პოლიტიკა წაიყვანა. ეს გააქტიურება პეტრე I-ის სახელთანაა დაკავშირებული და ქართლში კანონმდებელი მეფის ვახტანგ VI-ის მმართველობის ხანაზე მოვიდა.

იმყოფებოდა რა შაჰის კარზე, ვახტანგ VI-მ საიდუმლო მოლაპარაკებები აწარმოა სპარსეთში რუსეთის წარგზავნილთან ა. პ. ვოლინსკისთან, გამოთქვა რა სურვილი სპარსელების წინააღმდეგ რუსეთის არმიასთან კავშირში ეომა. როცა 1722 წ. ზაფხულში რუსეთის არმია იმპერატორით სათავეში 1722-1723 წწ. სპარსეთის ლაშქრობაში გამოვიდა, ტფილისში მყოფ ვახტანგ VI-ს კამპანიის დაწყების შესახებ შეატყობინეს. სასახლის კარის მრჩეველთა უმრავლესობის შეკამათებათა მიუხედავად, რომლებსაც შაჰთან ღია კონფლიქტისა ეშინოდათ, ქართლის მეფემ 40000-იანი ჯარი შეკრიბა და პეტრე I-ის მოლოდინში განჯაში განლაგდა. რუსეთის არმიამ კასპიის ზღვის დასავლეთ სანაპირო წარმატებით გაიარა და 1722 წ. აგვისტოში დადუბანდი დაიკავა. მაგრამ გემები მისთვის განკუთვნილი სურსათით შტორმში დაიღუპნენ, და პეტრე I-მა, ისე რომ განჯამდე ვერ მიაღწია, გადაწყვიტა ლაშქრობა გაეჩერებინა. ვახტანგ VI-ს მიეცა დაპირება, რომ ერთი წლის შემდეგ საომარი მოქმედებები განახლდებოდა. ქართული (და მათთან შეერთებული სომხური) რაზმები სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ.

1723 წ. ომი ნამდვილად გაგრძელებულ იქნა: რუსულმა ჯარებმა ბაქო აიღეს, მაგრამ არც პეტრე I-სა და არც ვახტანგ VI-ს ამ მოვლენებში უკვე უშუალო მონაწილეობა აღარ მიუღიათ. იმავე წელს კახეთის მეფემ კონსტანტინე II-მ (მუჰამედ ყული-ხანმა) ტფილისი დაიპყრო, ხოლო შემდეგ კი ქართლში თურქები შემოიჭრნენ. 12 წლით იქ დამყარდა რეჟიმი, რომელსაც ქართულ ისტორიულ ტრადიციაში ოსმალობა ეწოდება. სულთნის სამფლობელოების ამ გაზრდამ, აღმოსავლეთ სომხეთთან, დაღესტანთან და შირვანთან ერთად, ოსმალეთის იმპერიაში აღტაცება და სიხარული გამოიწვია, რომელიც ცხრადღიან ზეიმებში გამოიხატა (Маркова О. П. Россия, Закавказье и международрые отношения в XVIII веке. М., 1966. С. 113; Пайчадзе Г. Г. Русско-грузинские политические отношения в первой половине XVIII века. С. 58, 91). არ სურდა რა დაქვემდებარებოდა ოკუპანტებს და ვერ ხედავდა რა მათდამი წინააღმდეგობის შესაძლებლობას, ვახტანგ VI მრავალრიცხოვანი ნათესავების, დიდგვაროვანთა ასეულობით წარმომადგენლისა და სასახლის კარის ამალის თანხლებით (სხვადასხვა მონაცემებით, 1185-დან 3000 ადამიანამდე) რუსეთში გამოემგზავრა. რამდენადაც ოსმალეთის იმპერიასთან დადებული 1724 წ. კონსტანტინოპოლის ხელშეკრულებით რუსეთმა ქართლსა და კახეთზე მისი ბატონობა აღიარა, რუსეთის დიპლომატია ქართველებთან პირდაპირ მოლაპარაკებებს თავს არიდებდა, რათა ოსმალეთის იმპერიის ხელისუფალნი არ გაეღიზიანებინა. ამიტომ ვახტანგ VI საკმარისად ცივად იქნა მიღებული: იმპერატორმა პეტრე I-მა მასთან შეხვედრა არ მოისურვა; გვირგვინოსანი ემიგრანტის რეზიდენცია მოსკოვში იქნა განსაზღვრული, სადაც ჯერ კიდევ XVII ს.-დან მრავალრიცხოვანი ქართული კოლონია არსებობდა (მეფე განთავსდა რიაზანელი მღვდელმთავრის ფუნდუკში /მიასნიცკის ქუჩაზე თეთრ ქალაქში/, მისი ამალა მოაწყვეს ქვის დარბაზებში კიტაი-ქალაქში. მოგვიანებით ვახტანგ VI-ს ეწყალობა სახლი არბატზე და სოფელი ვოსკრესენსკოე პრესნიაზე /მეფის თეოდორე ალექსის ძის ყოფილი საზაფხულო რეზიდენცია/. ეს სოფელი ქართველ გადმოსახლებულთა ძალისხმევით მოკლე დროში განსაკუთრებულ ქართულ დასახლებად გადაიქცა /ბოლშაია და მალაია გრუზინსკაიას ქუჩების თანამედროვე რაიონი/. ქართულმა კოლონიამ ხელისუფალთა გადაწყვეტილებით მიიღო შეღავათები სახელმწიფო ვალდებულებათა შესრულებაში და გარკვეული თვითმმართველობაც. 1730-იან წწ. მოსკოვში მოქმედებდა 8 ეკლესია, რომლებშიც ქართველი მღვდლები მსახურობდნენ).

1735 წ. ნადირ შაჰმა მოიპოვა გამარჯვება ირან-თურქეთის მორიგ ომში და დამარცხებულებთან ხელშეკრულების მიხედვით აღმოსავლეთ საქართველო თავისი ძალაუფლების ქვეშ დაიბრუნა, დააკისრა რა ქართლს მძიმე ხარკი. საპასუხოდ აზვირთდა სახალხო აჯანყება, რომლის ჩახშობაც შაჰმა კახეთის მეფეს თეიმურაზ II-ს დაავალა. 1744 წ. აჯანყებულთა მეთაური თავადი გივი ამილახვარი იძულებული შეიქნა იარაღი დაეყარა. ნადირ შაჰმა, რომელიც დაინტერესებული იყო იმაში, რომ თურქებისა და დაღესტნელთა წინააღმდეგ მის ბრძოლაში ქართველების მხარდაჭერა მიეღო, გადასახადები ოთხჯერ შეამცირა და 1744 წ. თეიმურაზ II ქართლის, ხოლო მისი ძე ერეკლე II კი კახეთის მეფეებად დაამტკიცა, დართო რა მათ ნება სამეფო გვირგვინები მართლმადიდებლური წესის აღსრულებით დაედგათ. 1745 წ. 1 ოქტომბერს თეიმურაზ II სამეფო გვირგვინით მცხეთაში – ქართლის უძველეს დედაქალაქში, საქართველოს ეკლესიის მთავარ ტაძარში დაგვირგვინდა (რაც 1630-იანი წწ. პირველი ნახევრიდან არ ყოფილა, როცა სპარსეთიდან შაჰის მიერ მეფედ დანიშნული როსტომი ჩამოვიდა). დასრულდა მაჰმადიან მეფეთა ეპოქა. ორივე მმართველმა ქრისტიანობისადმი ერთგულება შეინარჩუნა, არ ატარებდნენ მაჰმადიანურ სახელებსა და ხანის ტიტულს* (*თუმცა კი, სპარსელები და თურქები ჩვეულებისამებრ აგრძელებდნენ ერეკლე II-ის აღმოსავლური მანერით მოხსენიებას: ერეკლე-ხანად, ერგილი-ხანად /იხ., მაგალითად: /АКАК. Т. I. Тифлис, 1866. С. 77; Т. III. Тифлис, 1869. С. 640, 641, 808; История адыгов в документах Османского государственного архива / Сост. А. В. Кушхабиев. Вып. I. Нальчик, 2009. С. 18/).

ქართლმა და კახეთმა სპარსეთს ხარკი უკანასკნელად 1748 წ. გადაუხადეს, ხოლო შემდეგ წელს კი ერეკლე II-მ ტფილისიდან სპარსული გარნიზონი განდევნა, რასაც ხელი შეუწყო არეულობამ, რომელიც სპარსეთში 1747 წ. მრისხანე შაჰის ნადირის დაღუპვის შემდეგ დაიწყო. ამის შედეგად თეიმურაზ II-მ და ერეკლე II-მ შეძლეს თავიანთი სამეფოები ფაქტიურად დამოუკიდებელი გაეხადათ, თუმცა იურიდიულად ისინი კვლავ სპარსეთისადმი ვასალურ ქვეყნებად რჩებოდა. 1760-იან წლებში და 1780-იანების დასაწყისშიც არ იყო გარკვეული, თუ იქ რომელი პოლიტიკური ძალა გაიმარჯვებდა და მორიგი შაჰი ქართულ სამეფოებთან მიმართებაში როგორ მოიქცეოდა. ეს არასტაბილურობა სამხრეთში ქართველი მეფეების სანკტ-პეტერბურგში დაჟინებული მომართვების ერთერთ მიზეზად იქცა, წინადადებით მათი სახელმწიფოების რუსეთის მფარველობაში მიღების შესახებ.

დაქუცმაცებული საქართველო, რომელსაც ჩვეული სპარსული ზურგი უკვე აღარ ჰქონდა, დაღესტნელთა ხშირი და დაუსჯელი თავდასხმების (თარეშების) მსხვერპლს წარმოადგენდა, რომლებსაც საქართველოში განზოგადებულად ლეკებს (лезгины) უწოდებდნენ. ჯერ კიდევ 1731 წ. ემიგრანტმა მეფემ ვახტანგ VI-მ წარუდგინა ვიცე-კანცლერს გრაფ ა. ი. ოსტერმანს «რეესტრი რომლებიც არბევენ (აოხრებენ) საქართველოს» – ათი პუნქტისგან შემდგარი სია, რომელშიც ეს მოუსვენარი მეზობლები იყვნენ ჩამოთვლილი: პირველ ადგილზე აღნიშნული იყო ტარკის შამხალი, შემდეგ სხვა ჩრდილო-კავკასიელი მმართველები (მათ რიცხვში ყაითაგის უცმი და ტაბასარანის მფლობელი), ასევე «ჩაჩნები», რომელთაც საერთო წინამძღოლი არ ჰყავდათ. თუმცა კი მათ ყველას ვახტანგ VI სერიოზულად და ამაოდ რუსეთის მიერ რეალურად მფარველობაში მიღებულებად მიიჩნევდა: «ვინ... არბევს საქართველოს მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობის ქვეშ მყოფი» (Документы по взаимоотношениям Грузии с Северным Кавказом в XVIII в. / Подбор документов, подгот. к печати В. Н. Гамрекели. Тбилиси, 1968. С. 15, 16).

1752 წ. თეიმურაზ II-მ და ერეკლე II-მ წარმოგზავნეს სანკტ-პეტერბურგში გაერთიანებული ელჩობა, რომლის ამოცანაც იყო აეხსნათ სიტუაცია სამხრეთ კავკასიაში: მუსლიმანები ახლა აღმოსავლეთ საქართველოზე ვეღარ მფლობელობენ, მაგრამ მას თავიანთი თავდასხმებით ლეკები აწუხებენ. ელჩებს მათ წინააღმდეგ დახმარება უნდა ეთხოვათ. ან დონელი კაზაკების 3000-კაციანი რაზმის სახით, ან ფულადი თანხისა, რომელიც ჩერქეზი მეომრების დაქირავებისთვის იქნებოდა საკმარისი. ამასთან ქართლისა და კახეთის წარმომადგენლებმა დაადასტურეს უწინდელი ქართველი მეფეების დარწმუნებანი რუსეთის ხელმწიფეთადმი ერთგულების შესახებ, ჰპირდებოდნენ რა მომავალშიც მის შენარჩუნებას. მაგრამ მთელ მათ მოსაზრებებსა და საბუთებს მოქმედება არ მიუღია. იმ ხანებში სამხრეთ კავკასიის საქმეებში ჩარევა, რომელიც საკუთარ თავში სპარსელებთან და თურქებთან კონფლიქტებს ინახავდა, რუსეთის ხელისუფალთ მიზანშეწონილად არ ეჩვენებოდათ.

1760 წ. ქართლის მეფე თეიმურაზ II რუსეთში გამოემგზავრა, რათა კვლავ მისი მთავრობის დარწმუნება ეცადა, რომ დაღესტნელებთან ბრძოლაში ქართველებს დახმარებოდა. კანცლერ გრაფ მ. ი. ვორონცოვთან მოლაპარაკებებში მან გამოთქვა განზრახვა რუსეთის იმპერატრიცის ელისაბედ პეტრეს ასულის მფარველობის ქვეშ გადმოსულიყო, რათა თავისი სამფლობელოები ლეკთა თარეშებისგან უსაფრთხო გაეხადა (ამისთვის იგი კვლავ ითხოვდა 2000-3000 ჯარისკაცს ან ფულს ჩრდილო-კავკასიიდან მეომრების დაქირავებისთვის). რუსეთის პოლიტიკოსებმა, რომლებიც დასავლეთ საზღვრებზე შვიდწლიანი ომით 1756-1763 წწ. იყვნენ დაკავებულნი, ამჯერადაც არ მოისურვეს ჩახლართულ კავკასიურ პრობლემებში ჩართულიყვნენ. ისე რომ წარმატებას ვერ მიაღწია, თეიმურაზ II 1762 წ. სანკტ-პეტერბურგში აღესრულა. დინასტიური მემკვიდრეობითობის უფლებით ქართლის მეფედ მისი ძე, კახეთის მეფე ერეკლე II იქნა გამოცხადებული. ორი აღმოსავლურ-ქართული სამეფო გაერთიანდა.

* * *

ახალმა მონარქმა ხალხში მიიღო ზედმეტსახელი «პატარა კახი» («Патара Кахи» /«Маленький Кахетинец»/). 1770 წ. რუსი ოფიცერი ნ. დ. იაზიკოვი აღმოსავლეთ საქართველოში საქმეთა მდგომარეობის შესახებ თავის წერილში ქართლ-კახეთის მეფეს ასე აღწერდა: «მეფე ერეკლე 52 წლისაა, საშუალო სიმაღლის, სახე მოგრძო აქვს, მოყვითალო, დიდი თვალები, არცთუ დიდი წვერი... მეტად ეშმაკია (ხერხიანი) და დიდი მოჯირითე. ხოლო რადგან ის მრავალ წელს ცხოვრობდა ნადირ-შაჰთან და მასთან ერთად ლაშქრობებშიც ყოფილა, ამიტომ მთელი მათი ადათები და დამოკიდებულებანი თავისთან შემოიღო და ყველაფერში სპარსეთისადმი მიბაძვას ცდილობს... მეფე დამბაჩის გარეშე, რომელიც მას ქამარში უკეთია, არსად არ მიემგზავრება, ხოლო როცა მოწინააღმდეგე ახლოსაა, მაშინ თოფიც აქვს მხარზე გადაკიდებული. თუ მოწინააღმდეგეზე დარტყმამდე მივა საქმე, მაშინ ხმალმომარჯვებული ცხენს პირველი ის გააჭენებს... კაბას ყოველთვის მდიდრულს ატარებს და ქუდს გარშემო სპარსული წესით სარტყელს შემოავლებს, ფუფუნება მეტად უყვარს, და მისი სასახლის კარიც სავსეა ჩინოსნებით სპარსული ნიმუშისდა მიხედვით...» (Цит. по: Цагарели А. А. Переписка грузинских царей и владетельных князей с государями российскими в XVIII столетии. СПб., 1890. С. 183-184).

თუმცა კი სპარსული ზნე-ჩვეულებებისადმი გარეგნული მიბაძვა, რომელიც ქართველი დიდგვაროვნებისთვის იყო ჩვეული, თავისთავად არ გვაძლევს უფლებას ერეკლე II სპარსეთის დარწმუნებულ (დაჯერებულ) მომხრეებს მივათვალოთ. წლების მდინარებასთან ერთად იგი სულ უფრო მეტად ცდილობდა ორიენტაცია აეღო ევროპულ და განსაკუთრებით კი რუსულ ნიმუშებზე მმართველობის ორგანიზებასა და არმიის მოწყობაში. მისი მეფობის მეორე ნახევარში უმაღლესი ქართველი დიდკაცები ღებულობდნენ სენატორების, კანცლერების, გუბერნატორების წოდებებს (უწინდელი მეფისნაცვლების – მოურავების /моуравы/ – ნაცვლად); გამოჩნდა რუსული არმიიდან ნასესხები წოდებები კაპრალის, უნტერ-ოფიცრის, სერჟანტის, კაპიტნის, მაიორის, პოლკოვნიკისა. გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერის შემდეგ ქართლ-კახეთის მეფესთან ერეკლე II-თან და იმერეთის მეფესთან სოლომონ I-თან რუსეთის რწმუნებულად («კომისიონერად») დანიშნული პოლკოვნიკი ს. დ. ბურნაშოვი აღნიშნავდა, რომ ქართლ-კახეთის მეფე «არაფრისკენ... ისე არ მიისწრაფვის, როგორც თავისი ხალხის ევროპულად გარდაქმნისკენ» (Бурнашёв С. Д. Картина Грузии, или Описание политического состояния царств Карталинского и Кахетинского. Тифлис, 1896. С. 10).

ქართლ-კახეთში ერეკლე II-ის მეფობა მუდმივ – ხან აშკარა, ხანაც ფარულ – მეტოქეობაში მიდიოდა თვითნება თავადებთან. მეფე ისწრაფვოდა მართვის იმ სისტემის შეძლებისადაგვარად მოდიფიცირებისკენ, რომელიც მას წინაპრებისგან ერგო და (საკუთარ თავში) ადგილობრივ არქაულ და სპარსულ ინსტიტუტებს შეიხამებდა. ტრადიციულ სახელმწიფო საბჭოსთან (დარბაზთან) ერთად დაარსებულ იქნა საგარეოპოლიტიკური, სამხედრო და ფინანსური უწყებები. მართლმსაჯულებას აღასრულებდა ახლა ერთნახევარი ათეული მდივან-ბეგი (ერეკლე II-მდე ქართლში ასეთი სულ ორი იყო). ტფილისსა და თელავში გაიხსნა სახელმწიფო სკოლები და სემინარია.

ერეკლე II დიდ ყურადღებას უთმობდა შეიარაღებული ძალების რეორგანიზაციას. უწინდელი თავადების ლაშქრის ნაცვლად, რომელიც გაუწვრთნელი და ცუდად შეიარაღებული იყო, 1774 წ. დაარსებულ იქნა მუდმივი ჯარი (მორიგე). სამხედრო სამსახურისთვის ვარგის ყველა მამაკაცს სამხედრო შეკრებებზე ყოველწლიურად უნდა გაევლო ერთთვიანი სამხედრო ვალდებულება. იარაღსა და ცხენის აღკაზმულობას ისინი თავიანთი ხარჯით იძენდნენ. ყმა გლეხებს ამაზე ხშირად ხელი არ მიუწვდებოდათ და მათ ბატონებს მოვალეობად ეკისრებოდათ დახმარებოდნენ ყმებს აუცილებელი აღკაზმულობის შეძენაში. 5000-იანი ჯარის რაზმების სათავეში იდგნენ მეფის მიერ დანიშნული მეთაურები, მთავარსარდალი გახლდათ მეფის ძე – ლეონ ბატონიშვილი. ახალმა არმიამ შეძლო აღეკვეთა ყაჩაღთა ბანდების თარეშები (бесчинства) ქართლ-კახეთში. მაგრამ გარდაქმნებსა და სამეფო ხელისუფლების გაძლიერებაზე ეჭვით შემყურე თავადებმა დროთა განმავლობაში სულ უფრო მეტად დაიწყეს თავიანთი გლეხების მორიგე ჯარში მობილიზაციის საბოტირება. ლეონ ბატონიშვილის სიკვდილის შემდეგ კი (1781 წ.) ეს ახალი წამოწყება წარსულს ჩაბარდა.

თავადები ხლართავდნენ ინტრიგებს და აწყობდნენ შეთქმულებებს ერეკლე II-ის დამხობისა და მათთის უფრო მოსახერხებელი პირით მისი შეცვლისთვის. 1765 წ. მათ სცადეს მოეხდინათ გადატრიალება ვახტანგ VI-ის უკანონოდ შობილი ძის პაატას სასარგებლოდ, მაგრამ შეთქმულება გამოვლენილ იქნა, ხოლო მათი მონაწილენი კი სასამართლოს გადასცეს. 1766-1782 წწ. გარკვეულ მუქარას ერეკლესთვის წარმოადგენდა ვახტანგ VI-ის შვილიშვილი – ბატონიშვილი ალექსანდრე ბაქარის ძე, რომელიც არაერთხელ ეცადა აჯანყება აეზვირთებინა და ქართლის ტახტს დაუფლებოდა. კერძოდ, 1779 წ., ემყარებოდა რა სპარსეთის მაშინდელი მმართველის ქერიმ-ხან ზენდისა და იმერეთის მეფის სოლომონ I-ის მისდამი სოლიდარობას და ისარგებლა რა მეფის ერევანზე სალაშქროდ წასვლით, შესთავაზა თავადებს შეიარაღებული ამბოხება მოეწყოთ. ერეკლე II, შეიტყო რა ამის შესახებ, საჩქაროდ დაბრუნდა ტფილისში და აჯანყებაც მიწყნარდა, ისე რომ ჯეროვნად არც კი დაწყებულა. ალექსანდრე ბაქარის ძე მეფის მოწინააღმდეგესთან – ყუბისა და დარუბანდის ფათჰ-ალი-ხანთან (ფათალი-ხანი) გაიქცა.

1768-1774 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის დაწყების შემდეგ ძირითადი საომარი მოქმედებები დუნაიზე და ყირიმში გაიშალა, მაგრამ მოწინააღმდეგე ძალების ყურადღების გადატანისა და მათი გაფანტვის მიზნით სანკტ-პეტერბურგში გონივრულად მიიჩნიეს საომარი მოქმედებების დამატებითი თეატრი შეექმნათ სამხრეთ კავკასიაში. მთავარი როლი აქ დასავლეთ საქართველოსა და მის მმართველს იმერეთის მეფეს სოლომონ I-ს ეთმობოდა, რომელსაც თურქებთან წარმატებული ბრძოლის გამოცდილებაც ჰქონდა (1757 წ. მან ხრესილის ველზე ბრძოლაში გამარჯვება მოიპოვა). მაგრამ 1766 წ. იმერეთის დიდებულებმა შეადგინეს შეთქმულება, მოიყვანეს თურქული ჯარი და ქუთაისში ტახტზე სოლომონ I-ის ბიძაშვილი – თეიმურაზი დასვეს. მეფე მთებში გაიქცა და დახმარებისთვის სანკტ-პეტერბურგს მომართა. სანამ მისი ელჩი რუსეთის დედაქალაქში ჩამოვიდოდა, 1768 წ. სოლომონ I-მა მისდამი ერთგულად დარჩენილი თანამემამულეების სათავეში და ლეკების ცხენოსანი ჯარის დახმარებით შეძლო ტახტი უკანვე დაებრუნებინა. მისი ბრძანებით თეიმურაზი დაბრმავებულ და საპყრობილეში ჩაკეტილ იქნა. შემდეგი წლის დასაწყისში სოლომონ I-ს ჩაუტანეს საგარეო საქმეთა კოლეგიის მეთაურის გრაფ ნ. ი. პანინის გზავნილი სიტუაციის ახსნით: სანამ რუსეთის იმპერია ინარჩუნებდა მშვიდობას ოსმალეთის იმპერიასთან, არ შეიძლებოდა «ტრაქტატების სიწმინდე» დაერღვიათ; ახლა კი ომის დაწყების შემდეგ მოცემული დაბრკოლება უკვე აღარ არსებობს. მეფეს სთავაზობდნენ იარაღი თურქების წინააღმდეგ მიემართა, მხარს დაუჭერდა რა ამით რუსეთის არმიის მოქმედებებს ჩრდილოეთ შავზღვისპირეთში (/Бутков П. Г./ Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год. Ч. 1. С. 275-277).

სოლომონ I-ის ურთიერთობები ერეკლე II-თან რთული გახლდათ, მაგრამ არც ერთ მათგანს თურქების წინააღმდეგ გამოსვლაზე უარი არ უთქვამს. 1769 წლის მაისში, რუსული დიპლომატიის გარკვეული ძალისხმევის შემდეგ, ტფილისში შედგა მეფეთა შეხვედრა, რომელზედაც მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ერთობლივი საომარი მოქმედებების შესახებ. ერეკლე II მზად იყო კონსტანტინოპოლამდე მისულიყო, ამასთან იგი დაჟინებით მოითხოვდა საქართველოში რუსული ჯარების შემოსვლას, რისგანაც «შიში მიეცემათ არა მხოლოდ თურქულ და სპარსულ მხარეებს, არამედ არამედ ყველა იქაურ მოზობელ ხალხებს, და ყველანი, იგრძნობენ რა, რომ იგი, ერეკლე მეფე, მიღებულია მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მფარველობაში, შეძრწუნდებიან...» (იხ. ამ გამოცემაში დოკუმტნტი 3). ასე, მომავალი სამხედრო კამპანიის განხილვის მსვლელობისას კვლავ წამოიჭრა საკითხი რუსეთის მფარველობის შესახებ. სანკტ-პეტერბურგში მეფის აზრების ამ მიმართულებას ყურადღება მიაქციეს. 1769 წ. ბოლოს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ უბრძანა გენერალ-მაიორ გრაფ გ. კ. ჰ. ტოტლებენს გადაეცა ერეკლე II-თვის, რომ «ჩვენ არ ვართ უარზე ჩვენი წყალობის ნიშნები მის ოჯახზეც გავავრცელოთ დროთა განმავლობაში და მის მიერ გარკვეული სამსახურის გაწევის შემდეგ» (Цагарели А. А. Переписка грузинских царей и владетельных князей с государями российскими).

1769 წ. აგვისტოში იმპერატრიცის ბრძანებით გენერალ-მაიორი გრაფი გ. კ. ჰ. ტოტლებენი 480-კაციანი რაზმით საქართველოში მოვიდა თურქების წინააღმდეგ საომარი მოქმედებების წარმოებისთვის, ერეკლე II-ისა და სოლომონ I-ის ქვეშევრდომებთან ერთად. ქართლის მეფე დახვდა ტოტლებენს, გააცილა ის იმერეთში და მალევე შესთავაზა მას ახალციხის საფაშოზე – ყოფილ ქართულ სამცხე-საათაბაგოს სამთავროზე – ლაშქრობის გეგმა. რუსულ-ქართული ლაშქარი ახალციხისკენ დაიძრა, მაგრამ ასპინძის ციხესიმაგრესთან ტოტლებენმა უეცრად სურსათის უკმარისობის შესახებ გამოუცხადა და უკანვე ქართლი დაბრუნდა. მხარდაჭერის გარეშე დარჩენილმა ერეკლე II-მ 1770 წ. 20 აპრილს ასპინძის ბრძოლაში თურქებისა და ლეკთა გაერთიანებული ძალები დაამარცხა, მაგრამ ლაშქრობა აღარ გაუგრძელებია, რადგანაც მას მოახსენეს, რომ ტოტლებენი მისთვის შეტყობინების გარეშე თავის ჯარისკაცებს ქართლის ციხესიმაგრეებში განათავსებს და აქტიურად ურთიერთობს თავადებთან, რომლებიც მეფით ყოველთვის უკმაყოფილონი არიან. გენერლის ინტრიგები აღკვეთილ იქნა. და თუმცა კი იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან კავშირში საომარ მოქმედებებში ტოტლებენს წარმატება ჰქონდა (1770 წ. აგვისტოში რუსულ-იმერულმა ჯარმა თურქები სამეფოს დედაქალაქიდან – ქუთაისიდან განდევნა), მისი დაწყებული უთანხმოებანი სოლომონ I-თან და ერეკლე II-ის უკმაყოფილება ტოტლებენის სანკტ-პეტერბურგში გაწვევის მიზეზად იქცა. მის ნაცვლად 1771 წ. მაისში საქართველოში გენერალ-მაიორი ა. ნ. სუხოტინი ჩამოვიდა, რომელმაც თურქული ციხესიმაგრის ფოთის აღების გეგმა შესთავაზა, რომელიც რეალიზებული ვერ იქნა. ერთი წლის შემდეგ რუსული კორპუსი საქართველოდან გამოიყვანეს. შემდგომში იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ ეს რუსულ-თურქული ომის დასახული დამთავრებით ახსნა: ამ პირობებში რუსეთის ჯარების საქართველოში ყოფნა «ომის ხანძრის განახლებისა და გამრავლების» მიზეზად გადაიქცეოდა, და თან შინაგანმა უთანხმოებებმა საქართველოში რუსული კორპუსის იქ ყოფნა «არასაჭირო და უსარგებლო» გახადეს (იხ. დოკუმენტი 10).

1771 წ. 30 დეკემბერს ერეკლე II-მ ეკატერინე II-ს ოფიციალური თხოვნით მიმართა «თქვენი უდიდებულესობის ყოვლადმოწყალე მფარველობის ქვეშ ჩვენი მიღების შესახებ» (იხ. დოკუმენტები 4-7). იმავე დღეს შედგენილ სხვა გზავნილში იგი გამოთქვამს თხოვნას «გვაღირსეთ ჩვენ ახლა თქვენი მფარველობა, რათა ყველამ... დაინახოს, რომ მე ვარ რუსეთის სახელმწიფოს ნამდვილი ქვეშევრდომი ვარ (нахожусь точным подданным) და ჩემი სამეფო შეერთებულია (присовокуплено) რუსეთის იმპერიასთან». 30 დეკემბრის მესამე გზავნილში იგი იყენებს გამოთქმებს «ჩვენი მიღების შესახებ სამუდამო ქვეშევრდომობაში... რათა ჩვენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მონებად მყარად ვიწოდებოდეთ და აღიარებულიც ვიყოთ აზიაში და ჩვენს გარეშემო ხალხებშიც» (იხ. დოკუმენტი 6). იგივე იქნა განმეორებული 1772 წ. სიგელში, რომელსაც ხელი მოაწერეს მეფემ, დარეჯან დედოფალმა, აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქმა ანტონ I-მა და ოთხმა ბატონიშვილმა: «მე და ჩემს შთამომავლებს გვსურს სამუდამოდ ვიმყოფებოდეთ ქვეშევრდომობაში ისეთ საფუძველზე, რომელიც თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობისადმი საგანგებო... თხოვნაშია წარმოდგენილი» (იხ. დოკუმენტი 8). აშკარაა, რომ აზიურ «გარეშემო ხალხებზე» მითითება ხსნის განსხვავებას ტერმინოლოგიაში. ამით ერეკლე II უარს ამბობს ქვეშევრდომობაზე («მონობაზე») მუსლიმან ფადიშაჰებთან მიმართებაში. მაშინდელი საერთაშორისო სამართლის განვითარების დონეს თუ გავითვალისწინებთ, იმის მკაფიოდ განსაზღვრა, თუ სად მთავრდება მფარველობა და იწყება ქვეშევრდომობა, პრაქტიკულად შეუძლებელია. საქმეს ის ფაქტიც ართულებს, რომ ციტირებული დოკუმენტები ქართული ტექსტების თარგმანს წარმოადგენს, რომლებშიც შესაბამის საერთაშორისო-სამართლებრივ ტერმინოლოგიას ენობრივი გადმოცემის თავისებურებანი გააჩნდა.

ამასთან ერთერთ ასეთ წერილში პირველად იქნა ჩამოყალიბებული პირობები, რომლებზედაც ქართლ-კახეთის სამეფო მზად არის რუსეთის პროტექტორატის ქვეშ შემოვიდეს: ხელუხლებლად იქნას დატოვებული აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქის სტატუსი; ყირიმის ტყვეობიდან განთავისუფლებული ქართველების სამშობლოში დაბრუნება; საიმპერატორო კარზე ერთერთი ბატონიშვილის ყოფნა; მოპოვებული «სხვადასხვა ლითონთა მადნების» ნახევრის რუსეთში გამოგზავნა; სასახლის კარზე ყოველწლიურად 14 საუკეთესო ცხენისა და 2000 ვედრო ღვინის გამოგზავნა; თურქებისთვის წართმეული ოლქებიდან ხარკის ხაზინაში გადახდა (ქართლისთვის ორჯერ ნაკლები რუსეთის ყმა-გლეხებთან შედარებით, კახეთისთვის კი – 70 კაპიკი კომლიდან); რუსეთის იმპერიაში მიღებული წესისა და რიგის შესაბამისად რუსული არმიისთვის სარეკრუტო გაწვევების ჩატარება (იხ. დოკუმენტი 7). გარდა ამისა, ერეკლე II აღმოსავლეთ საქართველოში ოთხი რუსული პოლკის გაგზავნასაც ითხოვდა. 

1768-1774 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის პირობებში ეკატერინე II თავის კეთილგანწყობაში დარწმუნებითა (დაპირებითა) და ერეკლე II-ის წმინდა ანდრია პირველწოდებულის ორდენით დაჯილდოებით შემოიფარგლა, აგრეთვე მისი ძის, ლეონ ბატონიშვილისა, რომელიც სანკტ-პეტერბურგში ელჩობას მეთაურობდა, – წმინდა ანას ორდენით. 

ამასობაში რუსეთის არმიის ტრიუმფალურმა გამარჯვებებმა 1774 წ. 10 ივლისს ქუჩუკ-ყაინარჯის სამშვიდობო ხელშეკრულების დადება გამოიწვია. მისი ერთეთი პუნქტი უშუალოდ იყო მიძღვნილი საქართველოსადმი, უფრო ზუსტად კი იმერეთისადმი. ტრაქტატის 23-ე მუხლის შესაბამისად, ოსმალეთის იმპერია უარს ამბობდა ხარკის მოთხოვნაზე და, რაც განსაკუთრებით იყო ნათქვამი, ტყვეებით ხარკზე, ვალად იკისრა არ ჩაეთვალა ქართველები თავის ქვეშევრდომებად (იმათ გარდა, რომლებიც ასეთები «ძველი დროიდან» გახლდნენ), არ ედევნა ქრისტიანული რელიგიის აღმსარებლობისთვის და ეკლესიების აშენებაში ხელი არ შეეშალა. ამრიგად, ერეკლე II-ის იმედები სამცხე-საათაბაგოს (ახალციხის საფაშოს) დაბრუნებაზე არ გამართლდა. როგორც ნათლად ჩანს ინსტრუქციიდან, რომელიც გრაფმა ნ. ი. პანინმა რუს დიპლომატებს ფოკშანში მიმდინარე კონგრესზე მისცა, ქართლ-კახეთის სამეფოს «საზღვრების შესწორების» მოთხოვნაზე უარის თქმა იყო საფასური ოსმალეთის იმპერიის მიერ ყირიმის სახანოს დამოუკიდებლობის აღიარებისთვის (Маркова О. П. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. С. 145). მით უმეტეს იგნორირებულ იქნა ერეკლე II-ის წინადადება, გაკეთებული 1768 წ., იმის შესახებ, რომ იგი, მეფე «თურქთან ზავის დადებისას შეყვანილი იყოს ტრაქტატში რუსეთის იმპერიის მფარველობის ქვეშ» (იხ. დოკუმენტი 3). ფორმალურად აღმოსავლეთ საქართველო ჯერ კიდევ სპარსეთის ძალაუფლების ქვეშ მყოფად ითვლებოდა, ამიტომ რუსეთ-თურქეთის ხელშეკრულებაში მისი მოხსენიება უადგილო გახლდათ.

ოსმალეთის იმპერიაში თურქეთის სამფლობელოებთან რუსეთის მიახლოებას თვალ-ყურს ეჭვითა და სიფრთხილის ადევნებდნენ. ჯერ კიდევ 1759 წ. კონსტანტინოპოლში (სტამბულში) რუსეთის რეზიდენტის ა. მ. ობრესკოვისგან თურქებმა რწმუნების სიგელებში იმპერატორის ტიტულიდან ძველი სიტყვათშეხამების «ივერიის მიწების, ქართლისა და საქართველოს მეფეების, და ყაბარდოს მიწების, ჩერქეზი და მთიელი თავადების» ამოშლა მოითხოვეს (Пайчадзе Г. Г. Георгиевский Трактат. С. 65). თურქი პოლიტიკოსები რუსეთის იმპერიის სამხრეთით წინსვლას აღიქვამდნენ როგორც სამხედრო ექსპანსიისა და ანტითურქული დიპლომატიური ინტრიგების შეხამებას, საყვედურობნენ რა სულთან მუსტაფა III-ის მთავრობას უმოქმედობას: «სანამ... მაღალი მონაქრიის მთავრობის პირები უდარდელობის ძილში იყვნენ ჩაძირულნი და იმის შესახებ, თუ რა ხდება სახელმწიფოში, ყოველგვარი ცნობების გარეშე რჩებოდნენ, რუსები, თავიანთ მხრივ, ცოტ-ცოტად წინ მოიწევდნენ და, ყაბართაის (ყაბარდოს – ავტ.) დაუფლების შემდეგ, პრეტენზიების გამოცხადება ანატოლიაზე დაიწყეს და მაღალი იმპერიის მთელ საზღვრებზე ცეცხლის წაკიდებით იყვნენ დაკავებულნი, ასე რომ მტრობა სახელმწიფოებს შორის არ წყდებოდა, და საბოლოოდ რუსეთმა... არ კმაყოფილდებოდა რა ყირიმისა და მასზე დამოკიდებული ოლქების დაუფლებით, მაინც მიაღწია იმას, რომ ტფილისის ხანმა (საქართველოს მეფემ) მისი მფაველობა მიიღო, და მისი შუამდგომლობით შეუდგა, ერთის მხრივ, ირანის ხანების თავისკენ მიზიდვასა და დამორჩილებას, და მეორეს მხრივ კი, სოლომონის, აჩიკ-ბაშის (იმერეთის) ხანისა» (Описание событий в Грузии и Черкесии по отношению к Оттоманской империи от 1192 г. по 1202 г. хиджри /1775-1784/ // Русский архив. 1888. № 3. С. 374). 

მიუხედავად ამისა ქუჩუკ-ყანარჯის ხელშეკრულებაში იმერეთის თვით მოხსენიების ფაქტიც კი დამარცხებული ოსმალეთის იმპერიის მიერ რუსეთის უფლების აღიარებას ნიშნავდა იმაზე, რომ რეგიონში ამ უკანასკნელს თავისი პოლიტიკა გაეტარებინა. თუმცა კი ტრაქტატის ტესტში ქართლ-კახეთის სამეფო მოხსენიებული არ ყოფილა, აშკარა იყო, რომ მისი ბედის შესახებ საკითხის განხილვა მხოლოდ დროის საქმე გახლდათ. საქართველოს პრობლების საერთაშორისო დონეზე გამოყვანის აუცილებლობა რუსეთის სამთავრობო ინსტანციებში შეგნებული ჰქონდათ, და შემდგომში 1774 წ. ხელშეკრულებაში აღმოსავლეთ საქართველოს იგნორირება მცდარად იქნა მიჩნეული. როგორც 1784 წ., უკვე გეორგიევსკის ტრაქტატის დადების შემდეგ, რუსული დიპლომატიის ერთერთი ხელმძღვანელი გრაფი ა. ა. ბეზბოროდკო რუსეთის საგანგებო წარგზვნილსა და სრულუფლებიან მინისტრს კონსტანტინოპოლში (სტამბულში) ია. ი. ბულგაკოვს წერდა, «საქმე იმაში შედგება, რომ გავასწოროთ ყაინარჯის ტრაქტატის შეცდომა საქართველოს შესახებ, სადაც ის სრულებით უგულვებელვყავით... იქაური მხარე ჩვენთვის ძალზედ მნიშვნელოვანია...» (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. Добровольное присоединение Грузии к России и его социально-экономические последствия. М. 1983. С. 55) 

ქართველი მეფეების არაერთჯერადი თხოვნების მიზეზების განხილვისას რუსეთის მფარველობაში გადმოსვლის შესახებ აუცილებელია ვითვალისწინებდეთ რუსეთის გეოპოლიტიკური მდებარეობისა და გარეშემო ხალხებს შორის მისი რეპუტაციის ზოგიერთ თავისებურებას. თუ XVI და XVII სს. ქართველი პოლიტიკოსებისთვის პირველ ადგილზე მართლმადიდებლური აღმსარებლობა და რუსული სახელმწიფოს სამხედრო პოტენციალი იდგა, XVIII ს. მათ მიერ რუსეთის იმპერიის შეფასებისას სხვა ფაქტორებიც დაემატა. მოახდინა რა მოდერნიზაციული ნახტომი პეტრე I-ის დროს, რუსეთი შემდგომში ევროპული დერჟავის სახეს (облик) სულ უფრო მეტად იძენდა. «რეგულარული სახელმწიფოს» საკმარისად მკაფიოდ ორგანიზებულმა სტრუქტურამ, აწყობილმა და მთლიანობაში წარმატებით განვითარებადმა ეკონომიკამ, ტექნოლოგიური სიახლეების დანერგვამ, მთელმა რიგმა ბრწყინვალე სამხედრო გამარჯვებებმა იგი იმ ეპოქის ერთერთ მოწინავე სახელმწიფოდ გადააქციეს. ამ მიმართებით რუსეთისგან გამაოგნებლად განსხვავდებოდნენ დესპოტური მონარქიები, რომლებიც მას სამხრეთით ემეზობლებოდნენ, – სპარსეთი, ოსმალეთისა და ცინის იმპერიები. მათი არქაული სახელმწიფო წყობილებანი, ეკონომიკა, სოციალური სტრუქტურა და გახევებული ჩინოსნობა არ აძლევდნენ მათზე დამოკიდებულ ერეკლე II-ის მსგავს პროგრესულად მოაზროვნე ლიდერებს საშუალებას რაიმენაირი პოზიტიური ცვლილებების იმედი ჰქონოდათ.

* * *

1772 წ. მაისში გენერალ-მაიორ ა. ნ. სუხოტინის კორპუსის გამოყვანის შემდეგ რუსეთი საქართველოს პრობლემებს მნიშვნელოვან ყურადღებას აღარ უთმობდა. მაგრამ 1780-იანი წლების დასაწყისში შეიქმნა სიტუაცია, როცა მას მოუხდა სამხრეთ კავკასიის პრობლემებით პირდაპირ (უშუალოდ) დაკავებულიყო.

იმ ხანებში რუსეთის მიჯნები დიდ კავკასიონს მჭიდროდ მიუახლოვდა. ჯერ კიდევ 1763 წ. თერგის ნაპირას მოზდოკის ციხესიმაგრეს ჩაეყარა საძირკველი, რომელშიც 1770 წ. ვოლგის კაზაკების ნაწილი გადმოიყვანეს. შეუერთდა რა ადგილობრივი გრებენის კაზაკების ძველ დასახლებებს, კაზაკთა სიმაგრეების უწყვეტი ზოლი თითქმის ორჯერ გაიზარდა. მან დასაწყისი დაუდო კავკასიის ხაზს – თავდაცვითი ნაგებობების სისტემას, რომელიც მოზდოკსა და ყიზლარს ემყარებოდა (მოზდოკიდან ყიზლარამდე გრძელდებოდა – ი. ხ.). 1768-1774 წწ. რუსეთ-თურქეთის ომის შემდეგ გ. ა. პოტიომკინმა, რომელიც ახლად შემოერთებული ტერიტორიების გენერალ-გუბერნატორად იქნა დანიშნული, ბრძანა დონსა და თერგს შორის სივრცეზე რამდენიმე ახალი ციხესიმაგრის აეგოთ რეგიონში რუსული ყოფნის დამკვიდრებისთვის. 1777-1782 წწ. წარმოიქმნა ახალი აზოვ-მოზდოკის ხაზი 10 ციხესიმაგრით, მათ რიცხვში გეორგიევსკითა და სტავროპოლით. მისი დასახლებისთვის ვოლგიდან გადმოყვანილ იქნენ იქ დარჩენილი კაზაკები, აგრეთვე კაზაკები, რომლებიც ხოპრზე ცხოვრობდნენ. მათგან ვოლგისა და ხოპერის კაზაკთა პოლკები იქნა ჩამოყალიბებული (Эсадзе С. Исторический очерк распространения русской власти на Кавказе. Тифлис, 1913. С. 20, 24, 25). 1782 წ. შემოდგომაზე კავკასიის კორპუსის სარდლობა მიიღო უგანათლებულესი თავადის გ. ა. პოტიომკინის ნათესავმა გენერალ-პორუჩიკმა პ. ს. პოტიომკინმა.

უგანათლებულესი თავადის ხელში (გრაფ ი. ა. ოსტერმანთან და ა. ა. ბეზბოროდკოსთან ერთად) იმყოფებოდა მაშინ რუსეთის მთელი საგარეო პოლიტიკა. თურქებზე გამარჯვებისა და სპარსეთში ქერიმ-ხან ზენდის სიკვდილის (1779 წ.) შემდეგ მომწიფება დაიწყო პეტრე I-ის იდეის რეანიმაციის გეგმამ დასავლეთ და სამხრეთ კასპიისპირეთში რუსეთის დამკვიდრების შესახებ, რაც მისცემდათ კიდევ ერთი ანტითურქული პლაცდარმის შექმნის საშუალებას. 1783 წ. 8 აპრილს ეკატერინე II-მ ხელი მოაწერა მანიფესტს ყირიმის სახანოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ, და სანკტ-პეტერბურგში საფუძვლიანად მოელოდნენ ოსმალეთის იმპერიის ნეგატიურ რეაქციას, რომელიც თავის წიაღში ახალ ომს ინახავდა (დაძაბულობა ყირიმის ახალი სტატუსის აღიარების შესახებ 1783 წ. 28 დეკემბერს /ჩვეულებრივ ახალი სტილით ათარიღებენ ხოლმე: 1784 წ. 8 იანვარს/ რუსეთ-თურქეთის კონვენციის ხელმოწერამდე ნარჩუნდებოდა). ამ პირობებში რუსეთის იმპერიას რეგიონში ერთგული მოკავშირე სჭირდებოდა.

ამავდროულად რუსეთის მმართველი ელიტის გონებაში წარმოიმნა ეგრეთ წოდებული «საბერძნეთის პროექტი», რომელიც ოსმალეთის იმპერიის ქრისტიანული სამფლობელოების (მოლდავეთის, ვალახეთის, ბესარაბიის) ადგილზე დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შექმნის იდეაში მდგომარეობდა «ძველი ბერძნული (ე. ი. მართლმადიდებლური – ი. ხ.) მონარქიის შექმნის» პერსპექტივით «დამხობილი ბარბაროსული მმართველობის ნანგრევებზე, რომელიც ახლა აქ ბატონობს» (Цит. по: Виноградов В. Н. Дипломатия Екатерины Великой // Новая и новейшая история, 2001. № 4 /http://vivovoco.astronet.ru/VV/PAPERS/HISTORY/VINOCAT.HTM). ამ გეგმის განხორციელებაში მიზანშეწონილად წარმოუდგებოდათ დაყრდნობოდნენ ქართულ სამეფოებს, რომლებმაც ძველი ქრისტიანული ტრადიცია შეინარჩუნეს. ამ ვითარებაში ქართლ-კახეთზე მფარველობის შესახებ მოლაპარაკებათა განახლების ინიციატორად რუსეთის დიპლომატია გამოვიდა. გარდა ამისა, აღმოსავლეთ საქართველოს დაცვის ქვეშ მიღებას მეტოქე ფადიშაჰებისთვის რუსეთის იმპერიის სამხედრო ძლიერება უნდა ეჩვენებინა, ის კავკასიურ სახელმწიფოთა პოლიტიკური ბედ-იღბლის გადაწყვეტის აქტიურ და ამიერიდან კანონიერ მონაწილედ დაემკვიდრებინა. გ. ა. პოტიომკინმა ერეკლე II-ს იმის შესახებ აცნობა, რომ თუ იგი მიმართავს ხელმწიფას თხოვნით მფარველობის შესახებ, მაშინ თხოვნა აუცილებლად დაკმაყოფილებულ იქნება.

ერეკლე II-ის მდგომარეობა 1770-იანი წლების ბოლოს – 1780-იანების დასაწყისში მარტივი არ ყოფილა. სერიოზულ პრობლემად რჩებოდა ლეკთა ხშირი და გამაჩანაგებელი თარეშები (ლეკიანობა), რომლებიც სახელმწიფოსთვის მძიმე ტვირთად გადაიქცა. მთიელი მეომრები სალაშქროდ ქართლ-კახეთში ტყვეებისა და ქონების შოვნის იმედით მოდიოდნენ, როგორც წესი, სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების დროს, როცა მამაკაცები თავიანთ მეურნეობებში იყვნენ განაწილებულნი, მინდვრებსა და ვენახებში შრომობდნენ. ტყვეების მასობრივად გარეკვისა და სახიფათო ადგილებიდან გლეხების გაქცევის გამო ზოგიერთი ადგილი გაუკაცურდა. გასულ წლებში მეფემ დაღესტნელების დამარცხება რამდენჯერმე მოახერხა (ბრძოლებში მჭადიჯვართან და ყვარელთან), მაგრამ თავდასხმების საფრთხე მუდმივად ნარჩუნდებოდა. მისი შემცირება ვერ შეძლეს გამაკოტრებელმა ხარჯებმა ჩრდილო-აღმოსავლელი მეზობლების დამშვიდებისთვის: საგანგებო გადასახადმა – სალეკომ ფულითა და ნატურით დაღესტნური ტყვეობიდან ქართველების გამოსასყიდად; ტფილისში 60 ლეკი მძევლის შენახვამ; დაღესტნელი მფლობელებისთვის ყოველწლიურად 60000-100000 მანეთის «ჯამაგირის» გადახდვამ. ამ «ჯამაგირისთვის», რომლითაც ერეკლე II ცდილობდა ქვეყანა ეხსნა, რამდენიმე ასეული ადამიანისგან შემდგარი ლეკური რაზმები მოდიოდნენ. ისინი დედაქალაქში თვითნებობდნენ (ძალადობდნენ, бесчинствовали), მეფე კი მათ დაწყნარებას ვერ ბედავდა, რათა არ გაებოროტებინა (Брегвадзе А. И. Славная страница истории. С. 58; Броневский С. М. Исторические выписки о сношениях России. С. 119; Пайчадзе Г. Г. Русско-грузинские политические отношения в первой половине XVIII века. С. 247). ამასთან თარეშები აღმოსავლეთ საქართველოში გრძელდებოდა.

კონფლიქტი ქართლ-კახეთთან გააჩაღა ერეკლე II-ის მოწინააღმდეგემ – ყუბისა და დარუბანდის ფათჰ ალი-ხანმა, რომელთან კავშირშიც მოქმედებდნენ ერევნისა და განჯის ხანებიც. თავის მხრივ, ერეკლე II-მ კავშირი დაამყარა ყარაბაღელ იბრაჰიმ ხალილ-ხანთან. 1779 წ. ერეკლე II-მ და მისმა მოკავშირემ ფათჰ ალი-ხანი გაანადგურეს და განჯის ხანიც მორჩილებაში მოიყვანეს. ერევნის ხანმა, როცა თავისი დედაქალაქის კედლებთან ქართლ-კახეთის არმია დაინახა, იჩქარა მორჩილება გამოეცხადებინა და დათანხმდა ერეკლე II-თვის ხარკი ეხადა.

დაძაბულად ნეიტრალური ურთიერთობები უნარჩუნდებოდა ერეკლე II-ს იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან. ორივენი გულდასმით ადევნებდნენ თვალ-ყურს საშინაო და საგარეო პოლიტიკაში ერთმანეთის მოქმედებებს. ამოდიოდა რა თავისი შორს მიმავალი გეგმებიდან, ერეკლე II-მ გამოაცხადა განზრახვის შესახებ თავისი ძე ბატონიშვილი გიორგი სოლომონ I-ის უბოროტესი მტრის, თეიმურაზის ქალიშვილზე დაექორწინებინა (თეიმურაზი უიღბლო უზურპატორი გახლდათ, რომლისთვისაც სოლომონმა 1768 წ. თვალები დაათხრევინა და საპყრობილეში დაატყვევა). შეშფოთებულმა სოლომონ I-მა 1783 წ. დასაწყისში უგანათლებულეს თავადს გ. ა. პოტიომკინს თხოვა ქართლ-კახეთის მეფისთვის ეს ქორწინება გადაეთქმევინებინა, ხოლო ამ საქორწინო საქმეებში ჩარევის სორვილის არქონის შემთხვევაში უგანათლებულეს თავადს ერჩია ერეკლე II-თვის იმერეთთან მშვიდობა შეენარჩუნებინა (Цинцадзе Я. З. Материалы к истории русско-грузинских взаимоотношений /1782-1791/ // Исторический вестник. Тбилиси, 1970. Т. 23-24. С. 24, 25).

ამავდროულად ერეკლე II არძელებდა საკუთარი თავის მიჩნევას სპარსეთთან დაკავშირებულად, მათ შორის მის დინასტიურ კოლიზიებთანაც. ქართლ-კახეთიდან რუსული ჯარების წამოსვლის შემდეგ ერეკლე II-მ გადაწყვიტა სპარსეთის ახალ მმართველთან ქერიმ-ხან ზენდთან მეგობრული ურთიერთობები გაება და მას იმ ხანებში დატყვევებული მისი მოწინააღმდეგე (ავღანელი აზატ-ხანი – ი. ხ.) გაუგზავნა. საპასუხოდ ქერიმ-ხან ზენდმა ერეკლე II ქართლ-კახეთის გაერთიანებული სამეფოს მეფედ აღიარა. 1776 წ. სპარსეთის მმართველის ბრძანებით ერეკლე II-მ თურქების მიერ დაკავებულ ქართულ ციხესიმაგრეებზე თავისი შეტევა შეაჩერა და მათთან ზავი შეკრა. ქართლ-კახეთის ელჩი სტამბულში პატივით იქნა მიღებული. იმ პირობებში ქართლ-კახეთის მმართველმა მიზანშეწონილად მიიჩნია საკუთარი თავი დასავლეთიდან უსაფრთხო-ეყო, რისთვისაც ფორმალურად სულთნის უმაღლესობა (верховенство) აღიარა. დადებულ იქნა ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც ერეკლე II-მ საკუთარი თავი მუსტაფა III-ის ვასალად გამოაცხადა; ტფილისში სულთნისგან მეფეს მოართვეს ქურქი, ხმალი და ცხენი მთელი აღკაზმულობით (/Бутков П. Г./ Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год. Ч. 1. С. 289; Маркова О. П. Россия, Закавказье и международные отношения в XVIII веке. С. 155, 156). შემდგომში ოსმალეთის იმპერია, მიუთითებდა რა 1776 წ. საქართველო-თურქეთის ამ ხელშეკრულებაზე, გეორგიევსკის ტრაქტატის ცნობაზე (აღიარებაზე) უარს აცხადებდა. და მაინც, ზენდების დინასტიის ხანმოკლე და შფოთიანი მმართველობის შემდეგ სპარსეთში პოლიტიკური ქაოსის გაღრმავების მიუხედავად, ერეკლე II მასთან კავშირებს არ წყვეტდა. უფრო მეტიც, 1780 წ., როცა ტფილისში მოვიდა ვიღაც სპარსელი, რომელიც საკუთარ თავს ნადირ-შაჰის შვილთაშვილად აცხადებდა, მეფემ გარკვეული ყოყმანის შემდეგ დაუჯერა მას, პატივი მიაგო როგორც შთამომავლობით უფლისწულს და სპარსეთში ლაშქრობის მზადებასაც შეუდგა, რათა მოსული შაჰის ტახტზე დაესვა. მაგრამ მალევე გაირკვა, რომ ის თვითმარქვია გახლდათ, და მეფემ მისი სიკვდილით დასჯა ბრძანა (/Бутков П. Г./ Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1803 год. Ч. 2. СПб., 1869. С. 76, 77). 

ხედავდა რა, რომ რუსეთი ზედმეტად ნელა და ფრთხილად მოიწევს კავკასიისკენ, და აგრძელებდა რა თავისი სახელმწიფოს გაძლიერების გეგმების გამოტანას, ერეკლე II შეეცადა მხარდაჭერა ევროპელ მონარქებში ენახა. 1782 წ. ოქტომბერში მან საღვთო რომის იმპერიის იმპერატორთან იოსებ II-თან გაგზავნა ელჩობა თხოვნით რამდენიმე ქართული პოლკის შენახვაზე გამოეყო ფულადი სახსრები, რომლებიც ევროპული სტანდარტებით იქნებოდნენ განსწავლულნი და ეკიპირებულნი. იოსებ II-დმი გზავნილში იგი არ იშურებდა დაუსწრებლად მადლობის გამოთქმას ეკატერინე II-ის მისამართით ქართველი ემიგრანტების რუსეთში მიღებისა და ყირიმის ტყვეობიდან ქართველთა განთავისუფლებისთვის. ამასთან მეფე ჩიოდა: «მონარქის ასეთი დაუთვალავი წყალობანი არ არის საკმარისი ჩვენთვისა და ჩვენი ოლქებისთვის სახიფათო მეზობლებს შორის ჩვენი ყოფნის გამო. თუ არ შევიძენთ ჩვენთვის კიდევ სხვა ხერხებსაც, მაშინ დიდი საფრთხე გვაქვს, რათა უკიდურეს უბედურებებში არ ვიქნეთ ჩაცვენილნი» (იხ. დოკუმენტი 17). ესმოდა რა, რომ მის კონტაქტებს ვენასთან შეუძლიათ რუსეთის დედაქალაქში უკმაყოფილება და გაღიზიანება გამოიწვიონ, ერეკლე II გ. ა. პოტიომკინისადმი წერილში ხელმწიფას მოკავშირე იოსებ II-დმი თავის მიმართვას იმით ამართლებდა, რომ იძულებულია ეცადოს «მტრულ გარემოცვაში შეიძინოს დახმარება... საიდანაც არ უნდა იყოს» (იხ. დოკუმენტი 21). ვენის კარმა ვერ გაბედა შორეულ აღმოსავლურ რეგიონში წინააღმდეგობათა რთულ კვანძში ჩარეულიყო და თხოვნილი სახსრები არ გამოუყვია. მიუხედავად ამისა ერეკლე II-ის ელჩობამ იოსებ II-თან მნიშვნელოვანი შედეგი გამოიღო: ეკატერინე II-მ, რომელიც ვენას სავსებით ვერ ენდობოდა და ქართულ საქმეებში ჰაბსბურგების მონაწილეობა არ სურდა, ბრძანა ქართლ-კახეთზე მფარველობის შესახებ შეთანხმება სასწრაფოდ მოემზადებინათ. ამრიგად, ერეკლე II-ის წარუმატებელმა დიპლომატიურმა მისიამ დასავლეთში კიდევ ერთი სტიმულის სამსახური გასწია, რომელმაც საქმე გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერამდე მიიყვანა.

გ. ა. პოტიომკინის მოულოდნელმა წინადადებამ მფარველობის შესახებ მოლაპარაკებათა განახლების შესაძლებლობის მიმართებით მეფეში სიხარულისა და ენთუზიაზმის მოზღვავება გამოიწვია: «ათ წელზე მეტი გავიდა, რაც მე წართმეული მქონდა ბედნიერება მქონოდა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ამის მსგავსი მოწყალება», – წერდა იგი კავკასიის კორპუსის სარდალს გენერალ-პორუჩიკ პ. ს. პოტიომკინს (იხ. დოკუმენტი 28).

იმ პირობებთან მიმართებაში, რომლებზედაც აღმოსავლეთ საქართველო მზად იყო რუსეთის მფარველობა მიეღო, 1782 წ. დეკემბერში ტფილისში ჩამოალიბებულ იქნა ახალი «სათხოვარი პუნქტები», რომლებიც განსხვავდებოდა იმათგან, რასაც ქართული მხარე 1771 წ. სთავაზობდა. ისინი შემდეგზე დაიყვანებოდა.

ჯერ ერთი, რუსეთის მფარველობას უნდა დაერწმუნებინა შაჰი და სულთანი ქართველები თავიანთ მტრებად არ ჩაეთვალათ, მაგრამ მათთან რუსეთის ომის შემთხვევაში ქართველები, «როგორც ჩვენ მისი უდიდებულესობის მონები ვართ», მზად იქნებიან აღმოუჩინონ მას «ჩვენი სამსახური».

მეორე, ვარაუდობდნენ, რომ რუსეთის იმპერატრიცა იძლევა სამეფო ხელისუფლების შენარჩუნების გარანტიას ერეკლე II-სა და მის შთამომავლებში: «რომ მისმა უდიდებულესობამ ინებოს ყოვლადუმოწყალესი ბრძანებულებით დაგვამტკიცოს და გვცნოს ჩვენ ყველანი და ჩვენი შთამომავლები რუსეთის მონარქიისადმი ერთგულ მონებად, რათა როცა სხვამ, ისეთივე შეშლილმა, როგორც ბაქარის ძე ალექსანდრეა... ხალხი არეულობაში ვერ მოიყვანოს». სხვადასხვანაირი ინტრიგანებისა და სეპარატისტების მხრიდან მუდმივი მუქარის პირობებში ეს ერთერთი მთავარი წამახალისებელი მოტივი გახლდათ რუსეთთან შეთანხმების დასადებად.

მესამე, რუსეთს უნდა ეღიარებინა ქართლ-კახეთის ტახტის უფლება არა მხოლოდ ახალციხის საფაშოზე (რაზედაც 1771 წ. იყო ლაპარაკი) მისი დაპყრობის შემთხვევაში, არამედ ერეკლე II-ის ძალაუფლებისადმი 1771 წ. შემდეგ დაქვემდებარებულ ტერიტორიებზეც, კერძოდ ერევანზე, განჯასა და ყარსზე.

მეოთხე, ერეკლე II ვალდებულებას იღებდა დახმარება აღმოეჩინა რუსეთის ჯარებისთვის სპარსეთთან ომში, მაგრამ იმედოვნებდა მათ საპასუხო დახმარებას იმ ქართული მიწების დაბრუნებაში, რომლებიც ოდესღაც დაღესტნელებმა დაიკავეს: «რათა მისი უდიდებულესობის იარაღის დახმარებით შეგვეძლოს ჩვენ კვლავ დავიპყროთ ის ჩვენი ადგილები, რომლებსაც ახლა ლეკები ფლობენ».

დაბოლოს, მეფე ითხოვდა მშვიდობიანობის დროს ჰყოლოდათ მის სახელმწიფოში ორი რუსული პოლკი (და არა ოთხი, როგორც წინა «სათხოვარ პუნქტებში» იყო), რომელთა პროვიანტით (სურსათით – ი. ხ.) მომარაგებასაც იგი კისრულობდა (იხ. დოკუმენტი 20). რუსეთის იმპერიის მზადყოფნის მუდმივ დემონსტრაციას დაეცვა მის მიერ პროტეჟირებული ქართლ-კახეთის სამეფო ერეკლე II-ის საგარეო მოწინააღმდეგენი უნდა დაეშინებინა. შემდგომში ბატონიშვილი ალექსანდრე ერეკლეს ძე გზავნილში იმპერატორ ალექსანდრე I-დმი წარმოადგენდა სწორედ ამ მოსაზრებას როგორც ძირითად მიზეზს, რომელმაც წაახალისა მისი მამა გეორგიევსკის ტრაქტატის დასადებად: «მამაჩემმა ერეკლე მეფემ საკუთარი თავი იმპერატრიცა ეკატერინეს იმიტომ დაუქვემდებარა, რათა მას (ეკატერინეს) სამეფო და მეფის სახლი გარემომცველი მტრებისგან დაეცვა» (АКАК. Т. II. Тифлис, 1868. С. 157).

უფრო ადრე უკვე აღვნიშნავდით, რომ ქართველი მმართველები რუსეთის პატრონატის ქვეშ თავიანთი ქვეყნის მდგომარეობას იმ სტატუსის მსგავსად წარმოიდგენდნენ, რომელსაც ისინი სპარსეთთან მიმართებაში ფლობდნენ. ყველაზე მეტად, რაღაც მსგავსი წარმოუდგებოდა ერეკლე II-საც. ზ. დ. ავალოვი (ავალიშვილი), რომელმაც დაწვრილებით გამოიკვლია ეს სიტუაცია, აღნიშნავდა: «ქართველებს... მართმლადიდებელი სიუზერენისადმი თავიანთ მიმართებაზე ის ფორმები ...გადაჰქონდათ, რომლებშიც საქართველოს სპარსეთზე ისტორიულად ჩამოყალიბებული დამოკიდებულება ვლინდებოდა. თავად ერეკლემ, რომელიც ახალგაზრდობაში რამდენიმე წელს ნადირ-შაჰის ვასალი გახლდათ, ეს ფორმები გამოცდილებით იცოდა» (Авалов З. Д. Присоединение Грузии к России. С. 121).

* * *

იმ წინასწარი დოკუმენტების ავტორობა, რომლებიც მომავალი ტრაქტატის შედგენისთვის იყო განკუთვნილი, თავიდან ბოლომდე რუსეთის მხარეს ეკუთვნოდა. ეს იყო თავად ხელშეკრულების, მისდამი სეპარატული მუხლ-არტიკულების პროექტები (დამატებითი არტიკულის დამატებით ქართლ-კახეთის მეფის დაგვირგვინების წესის შესახებ) და ერეკლე II ფიცითი დაპირების ნიმუში. ყველა ისინი იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ იქნა მოწონებული 1783 წ. 17 თებერვალს რეზოლუციის დადებით «ასე იყოს» («Быть по сему») (იხ. დოკუმენტები 35-37). მომდევნო დღეს მან დაამტკიცა ბრძანების პროექტი «ქართლისა და კახეთის უგანათლებულესი მეფის ერეკლე თეიმურაზის ძის (მიღების შესახებ) მისი სამეფოებითა და ოლქებით მისი საკუთარი გულწრფელი და ნებაყოფლობითი თხოვნის მიხედვით ჩვენი მფარველობის ქვეშ, და მისი უგანათლებულესობის მხრიდან მის და მის მონაცვალეთა სახელით სრულიად რუსეთის იმპერატორთა უმაღლესი ძალაუფლების ასეთივე ძალდაუტანებელი აღიარებისა ქართლისა და კახეთის მეფეებზე». ეს ბრძანება აღნიშნულია დოკუმენტის ტექსტში როგორც წყალობის სიგელი (жалованная грамота) (იხ. დოკუმენტი 39). 

ერეკლე II-ის უწინდელი წინადადებები ქართლ-კახეთის მიერ რუსეთის ხაზინაში გადასახადების გადახდისა და სარეკრუტო გაწვევებში მონაწილეობის შესახებ ტრაქტატის პროექტში გათვალისწინებული არ ყოფილა. იმპერიის ადმინისტრაციულ-საგადასახადო სისტემისადმი ამდენად მჭიდრო მიბმა (დაკავშირება) რეალურ ქვეშევრდომობას – აღმოსავლეთ საქართველოს რუსეთის სახელმწიფო ხელისუფლების მოქმედების სფეროში უშუალოდ ჩართვას – ვარაუდობდა. ამისთვის სანკტ-პეტერბურგში მაშინ მზად არ იყვნენ. ერეკლე II-ის სამფლობელოებში დაბინავებისთვის დასახულ ორი ბატალიონი მოწოდებული იყო აღენიშნათ მფარველობა და დაეცვათ გზა საქართველოში დარიალის ხეობის გავლით. ამასთან ერთად პროექტში დეკლარირებული საქართველოს თავადაზნაურობისა და სასულიერო წოდების ზოგადად რუსეთის სოციალურ იერარქიაში ჩართვა აჩვენებდა, რომ ორ სახელმწიფოს შორის კავშირი პროტექტორსა და პროტეჟეს შორის ფორმალური კავშირით სულაც არ იფარგლებოდა. ეკატერინე II სამხრეთ კავკასიაში რუსეთის ყოფნის მომავალი ზრდისა და იმპერიის მმართველ ელიტაში ქართული დიდგვაროვანი წოდების ჩართვის საფუძველს აშკარად დებდა (Алексидзе Л. Взаимоотношения Грузии с Россией в XVI-XVIII вв. С. 69. ქართველი პოლიტიკოსები და არისტოკრატები გრძნობდნენ ამ ტენდენციას რუსეთთან მომავალი უფრო მჭიდრო დაახლოებისკენ. გეორგიევსკში დადებულ ხელშეკრულებას XIX ს. დასაწყისში ისინი აფასებდნენ არა უბრალოდ როგორც პაქტს მფარველობის შესახებ, არამედ როგორც «პირველ ტრაქტატს საქართველოს რუსეთთან შეერთების შესახებ»; ისინი თვლიდნენ, რომ შეერთება უკვე ეკატერინე II-ის სიცოცხლეში მოხდა, რომელიც, როგორც ცნობილია, 1796 წ. გარდაიცვალა /იხ.: АКАК. Т. II. Тифлис, 1868. С. 373; Т. III. Тифлис, 1869. С. 120; Т. IV. Тифлис, 1870. С. 134/).

ტრაქტატის მომზადების უფლებამოსილებანი ეკატერინე II-გან გ. ა. პოტიომკინმა მიიღო (იხ. დოკუმენტი 38), რომელმაც თავის მხრივ ეს მოვალეობა კავკასიის კორპუსის სარდალს პ. ს. პოტიომკინს გადააბარა და ხელი მოაწერა ორდერს დირექტიული მითითებებით ერეკლე II-თან ტრაქტატის დადებისა და ანალოგიურ ხელშეკრულებაზე იმერეთის მეფე სოლომონ I-თან მოლაპარაკებების დაწყების შესახებ (იხ. დოკუმენტები 41, 42). ამ საკითხებში პ. ს. პოტიომკინის დასახმარებლად პოდპოლკოვნიკი ვ. ს. ტამარა იქნა დანიშნული (რუსულად წერია В. С. Томара, მაგრამ ქართულ ტექსტებში გვარი მოხსენიებულია როგორც «ტამარა»; ჩვენც ქვემოთ ასე მოვიხსენიებთ – ი. ხ.), რომელიც 1783 წ. მაისის შუა რიცხვებში კავკასიის ხაზიდან ტფილისს გაემგზავრა, მიჰქონდა რა ერეკლე II-თან ტრაქტატის პროექტი და პ. ს. პოტიომკინის წერილი გამოეგზავნა გეორგიევსკის ციხესიმაგრეში ორი რწმუნებული ხელშეკრულებაზე ხელმოწერისთვის, აგრეთვე მოემზადებინა პროვიანტი ორი ბატალიონისთვის, რომლებიც საქართველოში უნდა ყოფილიყვნენ განთავსებულნი (ერეკლე II იმედოვნებდა, რომ ჯარები უკვე ივნისში ჩამოვიდოდნენ და ის შეძლებდა ეჩვენებინა მეზობლებისთვის – უწინარეს ყოვლისა კი სპარსელებისთვის – საიმედო რუსული მფარველობის თვალსაჩინო გამოვლენა. ამ საბაბით მან მდიდრული ზეიმი დაგეგმა. მაგრამ პ. ს. პოტიომკინმა შეატყობინა მეფეს, რომ ჯარების მოსვლა მხოლოდ ტრაქტატის ხელმოწერის შემდეგაა შესაძლებელი. ქართლ-კახეთში დაბინავებისთვის განსაზღვრულ იქნა მთისა და ყაბარდოს ბატალიონები (Горский и Кабардинский батальоны) 4 ზარბაზნით, რომლებიც მხოლოდ მას შემდეგ უნდა დაძრულიყვნენ, როცა გზა ტფილისამდე გარემონტებული იქნებოდა: მისი ნახევარი რუსების ძალებით, ნახევარი კი – ქართველებისა /Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. II. СПб., 1886. С. 4, 5/). თავის რაპორტში ტამარამ შეატყობინა, რომ მეფის განზრახვა შევიდეს რუსეთის მფარველობაში ურყევია და რომ იგი ტრაქტატზე ხელის მოწერისთვის ემზადება. ამავდროულად ტამარა აღნიშნავდა, რომ მზადება მიდის ნელა, რამდენადაც, ჯერ ერთი, რომ ქართველებში «ამასთან ზოგადად სახელმწიფო ხელშეკრულებების დადებისას შესასრულებელი წესისა და რიგის სრული უცოდინრობაა», რის გამოც უხდებოდა მათთვის პროცედურული წესები დაწვრილებით განემარტა; მეორე, ერეკლე II, რომელიც თავისი ქვეშევრდომების მიმართ უნდობლობას განიცდიდა, ტრაქტატის ხელმოსაწერად რწმუნებულებს განსაკუთრებით დიხანს არჩევდა (იხ. დოკუმენტი 45; Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. II. С. 4). თავდაპირველად რწმუნებულებად განსაზღვრული იყვნენ კახეთის მდივან-ბეგი (მთავარი მოსამართლე) თავადი ოტია ანდრონიკაშვილი და სამეფო კარის მდივანი თავადი სულხან თუმანიშვილი. მაგრამ შემდეგ ერეკლემ შეიცვალა აზრი და რწმუნებულებად დანიშნა თავისი სიძე, მთავარი მრჩეველი ერევნის პროვინციის საქმეებში, მარცხენა ხელის გენერალი თავადი იოანე ბაგრატიონი და «ყაზახის პროვინციის ზედამხედველი» თავადი გარსევან ჭავჭავაძე, ხოლო მათ თანაშემწედ კი – თელავის სასულიერო სემინარიის რექტორი ბერდიაკონი გაიოზი (თაყაშვილი /?/, Такаова), რომელიც რუსულ ენას ფლობდა (იხ. დოკუმენტები 54, 56. მარცხენა ხელის გენერალი /სარდალი/ ქართლ-კახეთის სამეფოში ზემო ქართლისა და მუხრანის ოლქების ჯარებს მეთაურობდა, აგრეთვე ოსების ჯარსაც, მისი მეთაურობის ქვეშ იმყოფებოდნენ ქსნისა და არაგვის მეფისნაცვლები /ერისთავები/ /Дубровин Н. Ф. История войны и владычества русских на Кавказе. Т. I. Кн. II. СПб., 1871. С. 208/. მოგვიანებით გეორგიევსკის ტრაქტატის ხელმოწერაში მონაწილეობისთვის ერეკლე II-მ ჯილდოდ თავად იოანე ბაგრატიონს უმაღლესი სახელმწიფო თანამდებობა სახლთუხუცესობა – სასახლის კარის მინისტრობა – უბოძა /Пурцеладзе Д. П. Грузинские дворянские грамоты. С. 27/). ამ ცვლილების მიზეზი ნათელი არ არის, მაგრამ, როგორც გეორგიევსკის ტრაქტატის შესახებ მონოგრაფიული კვლევის ავტორი გ. გ, პაიჭაძე აღნიშნავდა, «ყოველ შემთხვევაში აშკარაა ის, რომ ახალი შემადგენლობა სოციალური იერარქიის თვალსაზრისით უფრო წარმომადგენლობითი გახლდათ» (Пайчадзе Г. Г. Георгиевский трактат. С. 115).

1783 წ. 28 ივნისს ერეკლე II-მ ხელი მოაწერა თავისი ელჩების რწმუნებებს, რათა «დადონ და ხელი მოაწერონ ტრაქტატს მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისა და მის მაღალ მონაცვალეთა ჩვენზე მფარველობის შესახებ და ჩემი მხრიდან ქართლისა და კახეთის მეფეებზე რუსეთის თვითმპყრობელების უმაღლესი ძალაუფლების აღიარების შესახებ» (იხ. დოკუმენტი 57). დოკუმენტი დამტკიცებული იყო მეფის ხელმოწერითა და ბეჭდით, აგრეთვე ქართლის სახლთუხუცესის თავად დავით ორბელიანისა და კახეთის სახლთუხუცესის თავად ქაიხოსრო ჩოლოყაშვილის ხელმოწერებით. ივლისის შუა რიცხვებში ქართველი რწმუნებულები 20-კაციანი ამალით ტფილისიდან გამოემგზავრნენ.

გვეჩვენება, რომ ქართლ-კახეთის დელეგაციის გამოგზავნის დაყოვნება გამოწვეული იყო არა მხოლოდ კანდიდატურების ხანგრძლივი შერჩევით, არამედ რუსული ენიდან თარგმნითაც, აგრეთვე ქართული მხარის მიერ ვ. ს. ტამარას ჩამოტანილი ხელშეკრულების ტექსტის გულდასმით ანალიზით. გეორგიევსკში ჩამოსვლის ჩემდეგ თავადებმა ი. კ. ბაგრატიონმა და გ. რ. ჭავჭავაძემ დასვეს მთელი რიგი საკითხებისა ტრაქტატის პროექტის მნიშვნელოვანი პუნქტების მიხედვით (იხ. დოკუმენტი 60). მათ მიუთითეს, რომ რომ მასში არ არის გაწერილი ქართველ მეფეთა ინვესტიტურის წესი რუსეთის მფარველობის დროს; ქართლ-კახეთის მეფის ტიტულად წერია არა «უმაღლესობა», არამედ შეუფერებლად დაბალი ტიტული «უგანათლებულესობა»; აღმოსავლეთ საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს განსაზღვრული აქვს ადგილი ყაზანის მიტროპოლიტისა და სხვა რუსი მიტროპოლიტების ქვემოთ, «რის გამოც საქართველოს სამეფოსაც რამდენადმე დამცირება ადგება»; ქართული მხარის აზრით, ტრატატში საჭირო იყო ერეკლე II-ის სრული ტიტული, მისი სამეფოს გერბისა და მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფ სამფლობელოთა გერბები შეეტანათ.

ეს თხოვნები და შეკამათებანი გამოუთქვეს პ. ს. პოტიომკინს, რომელიც მტკიცედ შეუდგა სანკტ-პეტერბურგში შედგენილ თავდაპირველ ტექსტში არსებული ფორმულიებებისა და დებულებების დაცვას. წამოჭრილ უანხმოებათა შესახებ მოახსენეს გ. ა. პოტიომკინს. მოლაპარაკებების უსწრაფესად დასრულებისთვის იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ ქართული მხარისკენ გადადგა ნაბიჯი და ყველა საკითხი ერეკლე II-ის სასარგებლოდ გადაწყვიტა (კათოლიკოს-პატრიარქის შესახებ პუნქტის გამოკლებით) (აქ ლაპარაკია იმაზე, რომ ტრაქტატის პროექტის პირველ ვარიანტში საქართველოს კათოლიკოს-პატრიარქს რუსეთის ეკლესიის სინოდში ეძლეოდა მეხუთე ადგილი პეტერბურგის, მოსკოვის, კიევისა და, თუ არ ვცდები, ვლადიმირის მიტროპოლიტების შემდეგ; მაგრამ ამან, როგორც ჩანს, რუსი მღვდელმთავრების უკმაყოფილება გამოიწვია და საბოლოოდ საქართველოს ეკლესიის მეთაურს ჯერ კიდევ ტრაქტატის პროექტში მერვე ადგილი განუსაზღვრეს ტობოლსკელი მღვდელმთავრის შემდეგ, სანაცვლოდ ჩაიწერა, რომ მას ეს ადგილი ეძლევა სამუდამოდ, რაც გარკვეულ წილად ხარისხის დაწევის გამო კომპენსაციას წარმოადგენდა. ამის შესახებ წერს პროფესორი იასე ცინცაძე თავის წიგნში «1783 წლის მფარველობითი ტრაქტატი» /თბილისი, 1960 წ./ – ი. ხ.).

(დასასრული იხ. ნაწილი II)