Friday, October 31, 2014

აკადემიკოსი დუბროვინი შეიხ-ალი-ხანისა და ყაზიყუმუხელი ჰამბუთაის რუსების წინააღმდეგ ხრიკების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი VI

(შეიხ-ალი-ხანის გაქცევით მცხოვრებლებზე მომხდარი შთაბეჭდილება. – მთავარსარდლის პროკლამაცია. – შეიხ-ალი-ხანის ხრიკები. – რუსული ჯარების თავდასხმა სოფელ ჩერეკზე. – მეზობელი ხანებისა და მფლობელების ჩვენდამი დამოკიდებულება. – სომეხი მთავარეპისკოპოსი თავადი იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვი. – მისი საქმიანობა. – სომხებისადმი გზავნილი. – ამ გზავნილის შედეგი. – შეთქმულება გრაფ ზუბოვის წინააღმდეგ. – ნურ-ალი-ხანის დაპატიმრება და მისი ასტრახანში გამოგზავნა. – ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელის ხრიკები. – გრაფ ზუბოვის ვარაუდი დაღესტანში ჩვენი გავლენის განმტკიცებასთან მიმართებაში. – პოდპოლკოვნიკ ბაკუნინის საქმე სოფელ ალპანისთან.)

შეიხ-ალი-ხანის გაქცევას მთავარი ბინის (შტაბის) პირებზე განსაკუთრებული შთაბეჭდილება არ მოუხდენია, მაგრამ, ძლიერი მოქმედება ჰქონდა ყუბის სახანოს მცხოვრებლებზე. გაქცევის დღეს, იმ სოფლების მცხოვრებნი, რომლებიც ზეგან (დაბლობ) ადგილზე (на плоскости) და რუსული ჯარების ბანაკის მახლობლად მდებარეობდნენ, მთელი თავიანთი ქონებით აიყარნენ და მთებში წავიდნენ. ეს გადასახლება იმიტომ კი არ ხდებოდა, რომ ყუბელებს სურდათ თავიანთ ხანს მიჰყოლოდნენ და მისდამი ერთგულნი დარჩენილიყვნენ, არამედ იმიტომ, რომ, აზიური წეს-ჩვეულებებითა და გაგებით, ისინი ვარაუდობდნენ, რომ მათ, როგორც უახლოეს ქვეშევრდმებს, თავზე უნდა დაატყდეს რუსების შურისძიება მათი ხანის ვერაგული საქციელის გამო.

სურდა რა გაქცეულები თავიანთ სოფლებში დაებრუნებინა და მოსახლეობა დაემშვიდებინა, გრაფმა ზუბოვმა დარუბანდისა და ყუბის პროვინციათა მცხოვრებთ თავისი სახელით პროკლამაცია გაუგზავნა, რომელშიც წერდა, რომ მადლიერებისა და კეთილგანწყობის არმქონე შეიხ-ალი-ხანი, ისარგებლა რა თავისუფლებით, რუსული ბანაკიდან გაიქცა; რომ მთავარსარდალი მისი ასეთი საქციელის გამო მთელ მოსახლეობას ათავისუფლებს იმ ხარკისგან (освобождаетъ... отъ податей), რომელიც უწინ ხანისთვის მიჰქონდათ, მაგრამ ამის სანაცვლოდ მოითხოვს, რათა დარუბანდელები და ყუბელები მშვიდად დარჩნენ, თავიანთი ყოფილი ხანის ბრძანებები არ აღასრულონ, არ დაემორჩილონ არავის, მთავარსარდლის მიერ დასმული მმართველების გარდა, და, ყოფილი სახანოს ფარგლებში შეიხ-ალი-ხანის გამოჩენის შემთხვევაში, დააკაონ ის და რუსულ ბანაკში მოიყვანონ.

ამასობაში, კასპიის კორპუსი, რომელიც 20 ივნისის მთელ დღეს შემახის ხეობაში მდინარე ატაზე გაჩერდა და ეს დრო გაქცეული ხანის ამაო ძიებისთვის გამოიყენა, მომდევნო დღის დილის სამ საათზე ბანაკიდან გამოვიდა და საღამოსთვის კურტ-ბულაკის-ეილაგის სანახებში მაღლობ ადგილას გაჩერდა, სადამდეც სულ ოცნახევარი ვერსი გაიარა. სიძნელეები, რომლებიც ამ გადასასვლელზე წააწყდნენ, ყველა უწინდელს აღემატებოდა. მდინარეებისა და დეფილეს (ვიწრო ადგილების – ი. ხ.) გარდა, მათი მსგავსისა, რომლებსაც ჯარები ამაზე უწინ გადიოდნენ, იმდენად ციცაბო კლდეებზე ასვლა მოუხდათ, რომ არტილერიის ცხენებით ატანის არანაირი შესაძლებლობა არ იყო; ჯარისკაცებს ქვემეხები ხელით გადაჰქონდათ, ხოლო დანარჩენი აღალი კი, რომელიც ჯარებს უკან შორს ჩამორჩა, რაზმს მთელი კვირის განმავლობაში თითო-თითოდ უერთდებოდა.

აქ გრაფმა ზუბოვმა გადაწყვიტა გაჩერებულიყო, დალოდებოდა, სანამ დამდგარი ცხელი დღეები გადავიდოდა, და მომქანცველი ლაშქრობის შემდეგ ჯარებისთვის დასვენება მიეცა. ბანაკისთვის არჩეული ადგილი სავსებით მოსახერხებელი იყო, იმიტომ რომ ჯარებმა, მთავარსარდლის გამოთქმით, ჰპოვეს “ყოფილი უზომო სიცხეების შემდეგ სრულყოფილი სიგრილე, და მღვრიე წყლების შემდეგ მათი ყველაზე უფრო ანკარა წყაროები, და ცხენების გამოსაკვებადაც აღსანიშნავად კარგი ბალახი” (Журналъ или поденная записка).

ამრიგად, გრაფ ზუბოვის მთელი ძალები ახლა დარუბანდიდან ძველ შემახამდე მთელ სივრცეზე იყო გაჭიმული. დარუბანდში გენერალ-მაიორ საველიევის რაზმი იდგა; გენერალმა ბულგაკოვმა, მიადგა რა ქალაქ ყუბას, ქვეითი ჯარის ერთი ასეულით ხანის სასახლე დაიკავა, დანარჩენი რაზმით კი ქალაქის მახლობლად განლაგდა. ბაქოში გენერალ-მაიორ რახმანოვის რაზმი იმყოფებოდა, და, ბოლოს, კურტ-ბულაკის-ეილაგთან – მთავარი ძალები, რომელსაც თავის წინ ჰყავდა ავანგარდი, ძველი შემახის მახლობლად განლაგებული, რომელიც იმ ხანებში თითქმის არავის მიერ დასახლებული არ ყოფილა. 

23 ივნისს მთავარსარდალმა მიიღო მოხსენება, რომ კონტრ-ადმირალი ფიოდოროვი სამხედრო გემებით ბაქოს რეიდზე მოვიდა. ჩააბარა რა ფიოდოროვს ჯარებსა და ფლოტზე მთავარი უფროსობა, გრაფმა ზუბოვმა ბაქოში გაგზავნა ბრიგადირი აპრაქსინი სახმელეთო ჯარების სარდლობისთვის, ხოლო გენერალ რახმანოვს კი უბრძანა მთავარ ძალებს შემოერთებოდა და მათ მახლობლად მდინარე პერსაგატზე განლაგებულიყო. 

ჩვენი ჯარების მიერ დაკავებული მხარე სრულ სიმშვიდეში იმყოფებოდა. მთავარსარდლის პროკლამაცია იქცა საბაბად აქეთ-იქით გაქცეული მოსახლეობის უმეტესი ნაწილის თავიანთ სოფლებში დაბრუნებისთვის. დარუბანდის ოლქის მმართველი, ფერიჯი-ხანუმი, წერდა გრაფ ზუბოვს, რომ, მისი პროკლამაციის მიღების შემდეგ, დარუბანდის სახანოს ყველა მცხოვრებმა სრული მზადყოფნა გამოხატა მთავარსარდლის მითითებათა მიხედვით მოქცეულიყო. ყუბის ნაიბი ველი-ბეგი ზუსტად ასევე რუსეთისადმი ერთგულების ყველა გარეგნულ (დასანახ) ნიშანს გამოხატავდა: იგი ბულგაკოვის რაზმის შესახვედრად გამოვიდა, პირველმა შეატყობინა მთავარსარდალს ყუბის მცხოვრებთა მთებში გაქცევის შესახებ და მათი დაბრუნებისთვისაც ზრუნავდა. სრულ უსაფრთხოებაში დარწმუნებებითა და ველი-ბეგის მეცადინეობებით გაქცეულები მთებიდან ჩამოვიდნენ, და ივლისის შუა რიცხვებში ყუბის ოლქის ყველა სოფელი მათი მცხოვრებლების მიერ იქნა დაკავებული. იმის შესახებ, თუ სად იმყოფება შეიხ-ალი-ხანი, რუსულ ჯარების ბანაკში ცნობილი არ ყოფილა. სინამდვილეში კი, ხანმა, გაქცევის შემდეგ, ქალაქ ყუბაში მოაჭენა ცხენი, რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო რუსული ჯარების მიერ დაკავებული, თან წაიყვანა ცოლი, დედა და და, და წავიდა რა მთებში, სოფელ ხირიზში დასახლდა.

დააფუძნა რა აქ თავისი რეზიდენცია და ხედავდა რა ყუბის პროვინციის მცხოვრებთა რუსული მთავრობისადმი სრულ მორჩილებას, შეიხ-ალიმ, როგორც უნებისყოფო ადამიანმა, მთავარსარდალს თავისი კაცი გამოუგზავნა თხოვნით პატიებისა და ხანის ღირსებაში მისი აღდგენის შესახებ, მაგრამ, ვერ მიიღო რა ამაზე თანხმობა, სთხოვდა ბულგაკოვს, რათა მისი პატიებისთვის ეშუამდგომლა, იმ პირობით, რომ თავისი ერთგულების საწინდრად საკუთარ დედას მძევლად მისცემდა. გრაფმა ზუბოვმა ბულგაკოვს დაავალა, რომ წარმოგზავნილი უკან უარით გაესტუმრებინა, და მაშინ ხანმა, რჩებოდა რა სოფელ ხიზირში, ყველა საშუალების გამოყენება დაიწყო იმისთვის, რომ ყუბელები თავის მხარეზე გადაეყვანა და ისინი რუსების წინააღმდეგ აემხედრებინა. შეიხ-ალი-ხანის ძიებანი ამაო არ დარჩენილა: მოსახლეობას შორის მოიძებნა მისი ერთგული ადამიანები, რომლებიც მის მომხრეთა რიგებში ჩადგომას იჩქაროდნენ. მცხოვრებთაგან ზოგიერთი ისევ მთებში მიდიოდა და ხანს უერთდებოდა; სხვები მას სხვადასხვანაირ ცნობებს ატყობინებდნენ და სხვა. უკანასკნელთა შორის იყო ყუბის ნაიბი ვალი-ბეგიც, როგორც შემდგომში აღმოჩნდა, უმაღლეს ხარისხად თვალთმაქცი და ორპირი ადამიანი. იყო რა შეიხ-ალი-ხანის აღმზრდელი, ხოლო შემდეგ კი მისი “ბიძაც” (а потомъ его дядькою), ვალი-ბეგი ყოველთვის გადახრიდა ხოლმე თავის აღზრდილს რუსეთის ერთგულებისგან და თუმცა კი შემდგომში განდევნილ იქნა ხანის კარიდან და ყუბის ნაიბად დანიშნული, მაგრამ ჩვენი მთავრობისადმი არაკეთილგანწყობას ინარჩუნებდა. ვალი-ბეგის თანადგომით, შეიხ-ალისადმი ერთგულთა პარტია ყოველდღიურად იზრდებოდა და გვაიძულებდა ზომები მიგვეღო იმის წინააღმდეგ, რომ მთელი მოსახლეობაც თავის ყოფილ ხანს არ შეერთებოდა.

მალე ბულგაკოვამდე მოვიდა ხმები, რომ პირველი წარმატებებით გამხნევებული შეიხ-ალი-ხანი, დაასახლა რა თავისი ოჯახი სოფელ ხიზირში, თავად ყოველ ღამეს მოდის ჩერეკის სანახებში, ყუბის რაზმის ბანაკიდან არაუშორეს რვა საათის სავალისა, სადაც დროს მისდამი ერთგულ პირებთან თათბირებში ატარებს. რათა ეს შეკრებები შეეწყვიტა, ბულგაკოვი სთხოვდა გრაფ ზუბოვს ნება მიეცა მისთვის, რომ სოფელ ჩერეკზე თავდასხმა მოეხდინა, იმ მიზნით, რომ თუ იგი ვერ მოახერხებდა ხანის ხელში ჩაგდებას, უკიდურეს შემთხვევაში ყუბის პროვინციიდან მაინც გაეგდო იგი. მთავარსარდალი დაეთანხმა ბულგაკოვის თხოვნას და თავდასხმის მოწყობა 3 ივლისის გათენების ღამეს იქნა განზრახული. ამ მიზნით შედგა ორი მფრინავი (მსუბუქი – ი. ხ.) რაზმი აღალისა და ზარბაზნების გარეშე; ერთი თავად გენერალ ბულგაკოვის უფროსობით, ხოლო მეორე კი გენერალ-მაიორ პლატოვისა. პირველი რაზმის შემადგენლობაში დაინიშნა 300 ეგერი, 120 დრაგუნი და 30 კაზაკი, ხოლო მეორის შემადგენლობაში კი – დრაგუნთა ესკადრონი, ჩუგუევის კაზაკთა პოლკის ორი ესკადრონი და რამდენიმე კაზაკი; ამ უკანასკნელი რაზმის მთელი რიცხოვნება ათას მხედარს არ აღემატებოდა.

შედგენილი გეგმის მიხედვით ივარაუდებოდა, რომ ბულგაკოვი გამოვა ყუბის რაზმის ბანაკიდან, შეუტევს სოფელ ჩერეკს ფრონტიდან იმ დროს, როცა მდინარე ატაზე მდგომი პლატოვი, შემოუვლის რა სოფელს შემოვლითი გზით, მას ზურგიდან შეუტევს. მოქმედებათა მთელი წარმატება დამოკიდებული იყო, რა თქმა უნდა, თავდასხმის მოულოდნელობაზე, და ამიტომ გადაწყდა ღამის დადგომის შემდეგ გამოსულიყვნენ, იმ ანგარიშით, რომ განთიადამდე უკვე ადგილზე იქნებოდნენ.

ყუბის ნაიბმა ვალი-ბეგმა, შეიტყო რა რუსების განზრახვის შესახებ სოფელ ჩერეკისთვის შეეტიათ, გადაწყვიტა ღონისძიების წარმატებისთვის ხელი შეეშალა. აჩვენებდა რა საკუთარ თავს რუსეთისადმი სავსებით ერთგულ ადამიანად, ვალი-ბეგი გამოცხადდა გენერალ ბულგაკოვთან და თავისი სამსახური შესთავაზა, რომ მისი რაზმის მეგზური ყოფილიყო. ბულგაკოვმა, რომელიც ღალატს არ ეჭვობდა, წინადადება მიიღო და შებინდებისას თავისი ბანაკი დატოვა.

სოფელი ჩერეკი იმდენად მაღალ მთაზე მდებარეობდა, რომ იქიდან, როგორც ხელის გულზე, არა მხოლოდ რუსების ბანაკი ჩანდა, არამედ მთელი ყუბის პროვინციაც. რათა ამ სოფლამდე მიეღწიათ, აუცილებელი იყო სამთო ლაშქრობის ყველა სიძნელის გადალახვა, და ჯარებს, მალევე ბანაკიდან გამოსვლის შემდეგ, უდაბური ტყით დაფარულ ციცაბო მაღლობზე მოუხდათ ასვლა, რომელშიც გზა კი არ გადიოდა, არამედ ვიწრო ბილიკი, სადაც ხან მრავალი ქვა იყო მიმოფანტული, ხანაც მას ნაკადულები სერავდნენ, რომლებიც თიხამიწიან ნიადაგს არბილებდნენ და ძნელად სავალს ხდიდნენ. სამხრეთის ღამის სიბნელე სიძნელეებს აძლიერებდა; ადამიანებს მხოლოდ ორ რიგად შეეძლოთ სიარული და რაზმი, რომელიც გრძელ ლენტად გაიწელა, წინ მეტად ნელა მიიწევდა. ყველზე წინ ცხენზე ამხედრებული ნაიბი ვალი-ბეგი მიდიოდა ჩირაღდნებით, რომელთა სინათლეც წინ შორს მოჩანდა და მშვენირი სიგნალის სამსახურს უწევდა რუსული რაზმის მოახლოების შესახებ, მაგრამ ცუდი განათებისა ნაიბის უკან მიმავალი რუსი ჯარისკაცებისთვის: ისინი ვერ ხედავდნენ ერთმანეთს, და, რათა შეეტყოთ, უკან მომავალნი ხომ არ ჩამორჩნენ, ერთმანეთისთვის უნდა გადაეძახათ.

სიძნელეებმა გზაში შეანელეს ბულგაკოვის მოძრაობა, და იგი სოფელ ჩერეკთან არა განთიადისთვის მოვიდა, როგორც ვარაუდობდნენ, არამედ სრული დღის დადგომის შემდეგ (съ наступленiемъ полнаго дня). ხანი უკვე სოფელში აღარ იყო; წინასწარ იყო რა გაფრთხილებული ჩვენი მოძრაობის შესახებ, მან იგი ხუთი საათის წინ დატოვა. ვალი-ბეგმა მიაღწია თავის მიზანს და ამასთან გარკვეულ დრომდე ერთგული ადამიანის რეპუტაციაც შეინარჩუნა.

გენერალ პლატოვის რაზმი კიდევ უფრო გვიან მოვიდა, და ორივე გენერალმა, შეიყარნენ რა ერთად, გადაწყვიტეს თავიანთ ბანაკებში დაბრუნებულიყვნენ. ბულგაკოვი თუმცა კი გზავნიდა შიკრიკებს სოფლებში ხანალიკსა და ხიზირში ბრძანებით, რათა მცხოვრებთ გაქცეული ხანის ოჯახი დაეკავებინათ, მაგრამ ეს გაგზავნა ამაო აღმოჩნდა. შეიხ-ალი-ხანის ოჯახი ნამდვილად გადავიდა სოფელ ხანალიკში, მაგრამ მცხოვრებლებმა ის არ დააკავეს, რისთვისაც სასჯელად იძულებული შეიქნენ მიეცათ 8 ამანათი 150 თავი რქოსანი საქონელი და 100 ცხვარი ჯარის გამოკვებისთვის (на порцiю людамъ).

7 ივლისს ბულგაკოვისა და პლატოვის რაზმები სიმაღლეებიდან ჩამოვიდნენ და პირველი თავისი ბანაკში დაბრუნდა, პლატოვი კი კურტ-ბულაკის-ეილაგთან განლაგებულ ჯარებს შეუერთდა. შეიხ-ალი-ხანი შექის ხანის სამფლობელებში გაიქცა, მაგრამ იქაც, ვერ მიიღო რა სელიმისგან მის მიერ თხოვნილი დახმარება, დედასა და ცოლთან ერთად ლეკების სოფელ ფემაზეში წავიდა, ვარაუდობდა რა იქიდან იმ მთიელ ხალხებთან შეღწევას, რომლებიც სამურის სათავეებთან ცხოვრობდნენ, რაც შემდგომში აღასრულა კიდეც და სოფელ ახტიში* დასახლდა (*ზოგიერთ მოხსენებაში გრაფი ზუბოვი წერს ახტის, სხვებში – ახტი-პარას).

შეიხ-ალი-ხანის წასვლის შემდეგ, ყუბისა და დარუბანდის პროვინციებში ყველაფერი სათანადო წესრიგში მოვიდა და მთავარსარდალი დარუბანდის ხანის მოღალატურ საქციელს არანაირ მნიშვნელობას არ ანიჭებდა.

“ამ გაქცევას, მოახსენებდა გრაფი ზუბოვი (Всеподданнейшее донесенiе отъ 7-го августа 1796 года), აქაურ საქმეთა მდგომარეობაში არანაირი ცვლილება არ გამოუწვევია, და ის, დახეტიალობს რა მთებში მდებარე სოფლებსა და ხეობებში, ყველა თავის ახლობელს მიგზავნის მდაბალი თხოვნებით პატიების შესახებ, მაგრამ ამაში მას უარი ეთქვა, იმიტომ რომ მიღებულია ყველაზე უფრო საჭირო (самовернейшiя) ზომები ამ მხარეში სიმშვიდის შენარჩუნებისთვის, და მხარის დარწმუნებულობა უფრო საიმედოა ახლანდელი მმართველობის ქვეშ, ვინაიდან მისი და, დარუბანდის პირველი თავკაცი ხადირ-ბეგი და ყუბის ნაიბი ვალი-ბეგი მისი უბოროტესი მოწინააღმდეგენი არიან და მისგან ხალხის ყურადღებას ჩამოაცილებენ”.

ასე ამბობდა გრაფი ზუბოვი, ვარაუდობდა რა, რომ ფერიჯი-ხანუმი და ხადირ-ბეგი შეეცდებიან ძალაუფლების საკუთარ ხელში შენარჩუნებას. იმ შემთხვევისთვის კი, თუ ისინი შეიხ-ალი-ხანის მხარეს დაიჭერდნენ, მთავარსარდალი ვარაუდობდა დარუბანდის სახანოს მმართველად ალი-ბეგ-აღას დანიშვნას, რომელიც დარუბნდის ხანების წინა საგვარეულოდან წარმოდგებოდა, და რომელსაც იგი, საკუთარი გამოთქმის მიხედვით, “ერთგვარად თადარიგში” იტოვებდა.

ზუსტად ასეთი თადარიგი ჰქონდა დაჭერილი გრაფ ზუბოვს ყუბის პროვინციისთვისაც გაქცეული ხანის ძმის ჰასან-ბეგ-აღას სახით. ცხოვრობდა რა ყუბაში და წავიდა რა იქიდან ელისუში ჯერ კიდევ დარუბანდის ალყის დროს, ჰასან-ბეგი ახლა წერდა თავის დას ფერიჯი-ხანუმს, რომ იგი ხალისით დაბრუნდებოდა ყუბაში, პატიებაში რომ ყოფილიყო დარწმუნებული. გრაფმა ზუბოვმა ბრძანა მისთვის ეთქვათ, რომ შეუძლია ამ ქალაქში ჩამოსვლა, არ ექნება რა შიში თავისი ხვედრის გამო. ჰასან-ბეგის დაბრუნება სასარგებლო იყო ჩვენთვის იმ მიმართებით, რომ ყუბის ნაიბის მტრული ქცევების შემთხვევაში, ჰასან-ბეგი შესაძლებელი იქნებოდა მის ადგილზე დაესვათ, ან ყუბის პროვინციის ხანად გამოეცხადებინათ.

ამრიგად, მთავარსარდალს ყოველთვის ჰქონდა თავის განკარგულებაში მშვენიერი საშუალება მის მიერ დასმული მმართველებისთვის ლაგამის ამოსადებად. რაც შეეხება მცხოვრებთ, სურდა რა მათი ჩამოცილება ყოველგვარ უსიამოვნებათაგან, რომლებიც შესაძლო იყო მათ განეცადათ თავაინთ ყოფილ ხანთან თანამზრახველობის შემთხვევაში, გრაფმა ზუბოვმა უბრძანა ყუბაში მყოფ გენერალ-მაიორ ბულგაკოვსა და დარუბანდში მყოფ გენერალ-მაიორ საველიევს მიეღოთ ზომები იმისთვის, რათა შეიხ-ალი-ხანს თავისი ყოფილი ქვეშევრდომები ან ჩვენდამი არაკეთილგანზრახული მეზობლები ვერ აეღელვებინა, რომელთა რიცხვშიც იყვნენ ჰამბუთაი ყაზიხუმუხელი და ავარელი ომარ-ხანი. ამ მიზნით, როგორც ბულგაკოვს, ისე საველიევსაც, დაევალათ ყველა სოფლის თავკაცისგან ამანათების აყვანა, რომლებსაც თავისთან იყოლიებდნენ და იმავე დროს ეცადათ ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელისა და ავარელი ომარ-ხანის თავიანთ მხარეზე გადმოყვანა, დაპირდებოდნენ რა მათ, საჭიროების შემთხვევაში, ყოვეწლიური ჯამაგირის მიცემას.

ორივე ეს მფლობელი, თუმცა კი არ ავლენდა მტრულ საქციელს, რუსეთისადმი აშკარა არაკეთილმოსურნეთა რიცხვში იყო. ემყარებოდნენ რა პორტას დაპირებას აღმოეჩინა მათთვის დახმარება რუსეთის პრეტენზიების წინააღმდეგ, ყაზიყუმუხისა და ავარიის ხანები არა მხოლოდ თავად ამბობდნენ უარს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე, არამედ ცდილობდნენ ჩვენს წინააღმდეგ ჩვენდამი ერთგული მფლობელების ამხედრებასაც. ისინი ტაბასარანის ყადის რუსეთისადმი ერთგულებას საყვედურობდნენ და მას შურისძიებითაც ემუქრებოდნენ.

“შენ ფიცის გამტეხი ხარ, ამბობდნენ ისინი, შენ ჩვენი სარწმუნოება დაარღვიე და, გამოატარე რა რუსული ჯარები შენს სამფლობელოებზე, მათ დარუბანდის აღების საშუალება მიეცი. ამ ქალაქის მთლიანობისთვის ჩვენ ყველანი უნდა დავხოცილიყავით იმაზე უწინ, ვიდრე მას ურჯულოთა ხელში მივცემდით. და რა მიიღე შენ რუსეთისადმი შენი სამსახურისთვის? – სპილენძის სათუთუნე და თოფი. მოიცადე, მალე აქ თურქული ჯარები მოვლენ, და ჩვენ საშუალება მოგვეცემა შენი საქციელისთვის დაგსაჯოთ”.

ყადი შეშინდა; იგი გენერალ-მაიორ საველიევთან ჩიოდა თავისი გაძნელებული მდგომარეობის გამო, რომელსაც ებრძანა, ყადის უწინდებურად რუსეთისადმი ერთგულებაში შესანარჩუნებლად, მიეცა მისთვის ათასი მანეთი და გამოეცხადებინა, რომ ფული მას ეძლევა იმ ჯამაგირის ხარჯზე, რომლის ყოველწლიურად მიცემის თაობაზეც მთავარსარდალი იმპერატრიცის წინაშე შუამდგომლობს.

“მაგრამ თუკი ის, წერდა გრაფი ზუბოვი საველიევს, თავისი უგუნურების გამო, სათუთუნეს ნამდვილად ნაკლებმნიშვნელოვან საჩუქრად მიიჩნევს, მაშინ განუმარტეთ მას, რომ ის ათას მანეთამდე ღირს და მას მიეცა, არა ჯილდოდ მისი უდიდებულესობისგან მისი სამსახურისთვის, არამედ მხოლოდ მთავარსარდლის კეთილგანწყობის ნიშნად. უთხარით მას, რომ მას ყოველთვის შეუძლია მის სანაცვლოდ ნაღდი ფულის მიღება, და თუ ის დაჟინებით მოითხოვს უკანასკნელს, მაშინ გამოართვით მას სათუთუნე და, მის ნაცვლად, ათასი მანეთი გაეცით”.

ტაბასარანის ყადი რაღაც დროით დამშვიდდა, მაგრამ ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელი დაღესტნის მფლობელებისა და მეზობელი ხანების ამღვრევას აგრძელებდა. იცოდა რა რუსეთისადმი მისი არაკეთილგანწყობა და არ სურდა რა ასევე ქვეშევრდომობაში შემოსვლა, შექელი სელიმ-ხანი, შემახასთან რუსული ჯარების მოახლოებასთან ერთად, ჰამბუთაის ერთობლივი წინააღმდეგობისთვის იწვევდა.

“თუმცა კი გარეგნულად მე რუსეთისადმი ერთგულად მოვაჩვენებ კიდეც თავს, პასუხობდა ჰამბუთაი შექის ხანის მიერ წარმოგზავნილს, მაგრამ არანაირ საქმეებში შესვლას რუსეთთან არ ვაპირებ. რაც შეეხება ერთობლივ მოქმედებებს, მე ვინახულებ ავარელ ომარ-ხანს, და მასთან ერთად რასაც გადავწყვეტთ, ამის შესახებ სელიმ-ხანს შევატყობინებ”.

უკანასკნელმა, არ მიუღია რა დიდხანს არანაირი პასუხი ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელისგან და ხედავდა რა საკუთარ თავს უძლურად ძალმოსილ მოწინააღმდეგესთან ბრძოლისთვის, უკეთესად მიიჩნია თავისი ერთგულების შესახებ განეცხადებია, და 7 ივლისს სელიმის წარმოგზავნილი რუსულ ბანაკში მოვიდა. მან მოიტანა ხანის თხოვნა გაეგზავნათ მასთან რწმუნებული პირი, რომლის თანდასწრებითაც სელიმ-ხანს შეეძლებოდა თავის ხალხთან ერთად რუსეთის ერთგულებაზე ფიცის დადება. გრაფმა ზუბოვმა ხანის თხოვნა შეასრულა, და ივლისის ბოლოს სელიმ-ხანმა ფიცის ფურცელს (присяжный листъ) მოაწერა ხელი და ჩვენი ქვეშევრდომების რიცხვში იქნა ჩარიცხული (Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 25-го იюля 1796 года).

რა თქმა უნდა, ეს ქვეშევრდომობა იძულებითი იყო, ზუსტად ისევე როგორც შემახელი (შირვანელი) მუსტაფა-ხანის ქვეშევრდომობაც. თუმცა მუსტაფა იწვევდა კიდეც გრაფ ზუბოვს თავის სამფლობელოებში, მაგრამ აკეთებდა ამას არა გულწრფელი კეთილგანწყობილებისგან, არამედ იმ რწმენით, რომ რუსულ ჯარებს არა აქვთ შესაძლებლობა, რომ მის სამფლობელოებს გვერდი აუარონ. თავის მხრივ, მთავარსარდალმა, ისარგებლა რა ამ მიპატიჟებით, მუსტაფასთან პოდპოლკოვნიკი აკლეჩეევი გაგზავნა, რომელმაც, წარმოუდგინა რა ხანს ყველა სარგებელი, რომელიც მას შეუძლია ჰქონდეს, თუ რუსეთის დაცვის ქვეშ იქნება, მოახერხა მუსტაფას დაყოლიება რომ თავის მოხელეებთან და ხალხთან ერთად ქვეშევრდომობა მიეღო.

მუსტაფამ ფიცის ფურცელს ხელი მოაწერა, მაგრამ გრაფ ზუბოვთან პაემანზე გამომგზავრებას ვერ ბედავდა მანამდე, სანამ შემახაში გაგზავნილმა სომეხთა მთავარეპისკოპოსმა იოსება ხანის სრულ უსაფრთხოებაზე არ შეჰფიცა.

მიიღო რა იოსების ფიცი და დაიტოვა რა იგი მძევლად შემახაში, მუსტაფა, მრავალრიცხოვანი ამალის თანხლებით, მთავარსარდალთან შესახვედრად გამოემგზავრა, რომელიც ძველი შემახის მახლობლად განლაგებულ მეწინავე ჯარებს მოივლიდა. ეს პაემანი ყველაზე უფრო მეგობრული იყო და მას თან ეგერთა ბატალიონის პარადი ახლდა. გრაფი ზუბოვი, იმპერატრიცის სახელით, დაპირდა ხანს მფარველობასა და დაცვას, მუსტაფა კი, აცხადებდა რა რუსეთისადმი თავისი ერთგულების შესახებ, ითხოვდა ამის თაობაზე ცნობები რუსეთის მთავრობამდე მიეტანათ. მისცა რა სიტყვა ხანის თხოვნის შესარულებაზე, მთავარსარდალმა მას ძვირფასი თვლებით შემკული ხმალი და 40 კამჩატკური სიასამურის ბეწვი აჩუქა (Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 30-го iюля 1796 года). მუსტაფა შემახაში სრულებით დამშვიდებული დაბრუნდა და მთავარეპისკოპოსი იოსები რუსულ ბანაკში გამოუშვა.

უკანასკნელმა, დარუბანდის დაკავების შემდეგ, თავისი სახელით გაუგზავნა მოწოდება ყველა სომეხს, რომლებიც ამ ქალაქში ცხოვრობდნენ.

უგზავნიდა რა თავის კურთხევას “ტანჯულ ღვთის ხალხს” («угнетённому народу Божiю»), იოსები წერდა სომხებს, რომ თუმცა კი მისი გულისთვის ტკივილის მომტანი იყო ესმინა იმ უბედურებებისა და ჩაგვრის შესახებ, რომელთაც სომხები ურჯულოთა ხელიდან განიცდიდნენ, რომელთა შორისაც ისინი ცხოვრობდნენ, მაგრამ რომ, როგორც მას, არქიმწყემსს, ისევე თავად სომხებსაც არ რჩებოდა არაფერი იმაზე მეტი, “თუ არა მხურვალედ ეთხოვათ ლოცვებით ღმერთისთვის” ურჯულოთაგან მათი გამოხსნის შესახებ. “ახლა, ამბობდა იოსები (Въ посланiи отъ 22-го мая 1796 года. Воен. учен. Арх., д. № 1283), უზენაესმა ღმერთმა შეისმინა თქვენი ლოცვები, არ განგდევნათ თქვენ თავისი კეთილისმყოფელი საფარველისგან, შეძრა რა თანამგრძნობელი ყოვლადმოწყალე ხელმწიფას გული შევიწროვებათაგან თქვენი განთავისუფლებისა და თქვენი ცრემლების შეშრობისთვის. მიგიღოთ რა თავისი დედობრივი საფარველისა და სკიპტრის ქვეშ, იგი დაგიცავთ თქვენ მშვიდობასა და სიწყნარეში, როგორც თქვენ ამას ისურვებთ.

ამრიგად, განიფანტა წყვდიადი, მოგშორდნენ თქვენი შემვიწროვებლები, დასრულდა მათი ძალა და ბარბაროსული ძალაუფლება, მამაცი ბრწყინვალე გრაფის ვალერიან ზუბოვის მეშვეობით, ჩვენი ერის ჭეშმარიტი მწყალობელისა, როგორც თქვენ ეს თავად საქმით განიცადეთ. ამიტომ გილოცავთ თქვენს გადარჩენას და ვმადლობ უფალს, რომ ეს მოხდა სისხლისღვრისა და თქვენი მხრიდან დანაკარგის გარეშე. გიდასტურებთ ყველას საერთოდ ქალაქებისა და სოფლების მცხოვრებთ, მღვდელმსახურებსა და ერისკაცებს იყოთ ფრთხილად, და, მისცემთ რა დავიწყებას თქვენს მიერ გადატანილ ყველა ტანჯვას, იყოთ გულმოდგინენი საიმპერატორო ტახტისადმი ერთგულებასა და უბრწყინვალესი გრაფის ბრძანებების აღსრულებაში, რომელმაც თქვენ გამოგიხსნათ.

მოქალაქენო! დაუმტკიცეთ მას თქვენი მონდომებით, რომ თქვენ შეგიძლიათ იყოთ ღირსეული მოქალაქენი, ხოლო თქვენ კი სოფლების მოსახლენო, – რომ მართალი საქმეებითა და მიწათმოქმედებით ხართ დაკავებულნი; და თქვენ კი, ვისაც მამაცი და მეომრული სული გაქვთ, შეგიძლიათ თქვენი სიმამაცით დაუმტკიცოთ ერთგულება და მომხრეობა და ამით გრაფის ნდობა დაიმსახუროთ, რათა მან, იქნება რა თქვენი საქციელით კმაყოფილი, ამის შესახებ მის იმპერატორობით უდიდებულესობას მოასხსენოს. ამრიგად, რადგანაც მთელი სომეხთა ერიდან თქვენ პირველებმა იხილეთ გამოხსნა და მისით სარგებლობთ, ამიტომ ეცადეთ იყოთ ერთსულოვანნი და საქმით დაუმტკიცოთ თქვენი მომხრეობა პირველ მხედართმთავარს, და თქვენი ერთგულების საქმეებმა დაე ერთგულების სამსახური გაუწიონ მათაც ჩვენი ერიდან, ვინც მსგავსი გულმხურვალებით ელოდება სანუკვარ გადარჩენას... შესაძლოა მე, თუ ღმერთი ამას ისურვებს, ვნახო ჩემი შვილები, და უფალი, რომელმაც თქვენ გამოგიხსნათ და გაგახარათ, გამოიხსნის და გაახარებს დანარჩენებს ჩვენი ერიდან და აღარ მიგცემთ თქვენ მეტად თქვენს შემვიწროვებელთა ხელში. დაე გაიღოს თქვენთვის ბედნიერების კარები და დაე სულ უფრო მეტად გააძლიეროს უზენაესმა თქვენი მხედართმთავრის მარჯვენა, და როგორც დარუბანდის კარებია გახსნილი, დაე გაიხსნას თქვენი სომხეთის კარებიც”. 

იოსები მაშინ ჩამოვიდა დარუბანდში, როცა გრაფი ზუბოვი იქიდან სამხრეთისკენ დაიძრა. სარგებლობდა რა ყურადღებით, რომელსაც მას ბევრი გავლენიანი პირი რუსეთში აღმოუჩენდა, სომეხთა მთავარეპისკოპოსმა ჩაიფიქრა სახანოს დამორჩილების საქმეებში ჩარეულიყო. იოსებმა დაიწყო ქრისტიანების ჩამორთმევა, რომლებიც სხვადასხვა შემთხვევის გამო მაჰმადიანურ ოჯახებში ცხოვრობდნენ, ხელიდან არ უშვებდა შემთხვევას, რომ მუსლიმანებს წაჰკიდებოდა, ცდილობდა უკანასკნელნი სომხების წინაშე დაემცირებინა, ერთი სიტყვით, დარუბანდში ყოფნის თავისი ძალიან მოკლე დროის მანძილზე თავის წინააღმდეგ მთელი მოსახლეობა აიმხედრა. გენერალ-მაიორი საველივეი გრაფ ზუბოვს შესჩიოდა, რომ მთავარეპისკოპოსი თვითნებურად ერევა საქმეებში, ხოლო დარუბანდის ნაიბმა ჰადირ-ბეგმა კი ითხოვა თანამდებობიდან განთავისუფლება. მთავარსადალმა საველიევს ღია ბრძანება გაუგზავნა, რომელშიც ატყობინებდა, რომ, არის რა გარნიზონის უფროსი და მხოლოდ ერთი მთავარსარდლის მიერ წინასწარ მისთვის მოხაზულ დავალებათა (предначертанiя) აღმსრულებელი, იგი ვალდებულია არ უშვებდეს არანაირ გარეშე გავლენებს და უწინარეს ყოვლისა მხედველობაში ჰქონდეს, რომ ქვეყნის სიმშვიდე უზრუნველიყოფა მცხოვრებთაგან ყოველგვარი უკმაყოფილების ჩამოშორებით, და აქედან ამომდინარე “უნდა აიკრძალოს და მოისპოს ყველაფერი, რამაც მათ შეშფოთება (შეწუხება) შეიძლება მიაყენოს”.

არ დაკმაყოფილებულა რა ამ ბრძანებით, რომელიც მალე, უეჭველად, სომეხთა მთავარეპისკოპოსისთვისაც ცნობილი იქნებოდა, გრაფმა ზუბოვმა იოსები მთავარ ბინაში გამოიძახა, მაგრამ იქაც იძულებული შეიქნა არქიმწყემსის ძალზედ უადგილო და თვით მავნებელი საქმიანობაც კი შეეზღუდა.

შევიდა რა ურთიერთობაში ეჩმიაძინის პატრიარქთან და არ კითხულობდა რა არავის ნებართვას, იოსებმა მასთან ერთად კოლექტიური მოწოდება მისწერა სომხებს, რომლებიც ყარაბაღში (შუშის სახანოში) და ამიერკავკასიის სხვა ადგილებში ცხოვრობდნენ, სადაც ნათქვამი იყო, რომ რუსული ჯარები სპარსეთში შემოვიდნენ მთავარი განზრახვით, რომ მუსლიმანთა უღლისგან გაათავისუფლონ სომხები და ისინი დამოუკიდებელნი გახადონ. ამ გზავნილმა საყოველთაო მღელვარება გამოიწვია ამიერკავკასიის მცხოვრებთა შორის: სომხები “დიდ სომხეთის” სამეფოს აღდგენაზე ოცნებობდნენ, მუსლიმანებს კი, პირიქით, დამონებისა და მათი ბატონობისა და პრივილეგიების დაკარგვისა ეშინოდათ. სხვებზე უფრო მეტად ამ ცნობამ შუშელი იბრაჰიმ-ხანი შეაშფოთა, რომელსაც ჰქონდა საფუძველი ევარაუდა, რომ რუსები მის სამფლობელოებს მისთვის ხანის ღირსების ჩამორთმევის მიზნით უახლოვდებიან. უკანასკნელში იბრაჰიმ-ხანის დაჯერებულობას კიდევ უფრო ის აძლიერებდა, რომ განჯის ალყის დროს მან საქართველოს მეფის ერეკლესგანაც იგივე მოისმინა.

ჩვენ ვნახეთ, რომ ერეკლეს არ სურდა “განჯური ნადავლის” ხელიდან გაშვება, და ამიტომ ჯერ კიდევ თებერვლის თვეში განჯაში გაგზავნა თავისი ვაჟი ალექსანდრე ბატონიშვილი, როგორც მაშინ ამბობდნენ, სამი ათასიანი არა ჯარით, არამედ ლაშქრად წასული ქართველით, იმიტომ რომ ხომ არ შეიძლება ჯარი უწოდო ფეხშიშველ და ჯოხებით შეიარაღებულ ადამიანებს, თოფების გარეშე (Рапортъ Сырохнева графу Зубову 11-го iюня 1796 года, № 390), რომელთაც გამოკვებისთვის მეტად მწირი საშულებები გააჩნდათ. ლაშქრობის დროს ქართველები პარტიებად მიდიოდნენ, თხუთმეტ-თხუთმეტი ადამიანი, ამასთან თითოეული მოვალე იყო თან ჰქონოდა პროვიანტი და ისე გამოეკვება თავი, როგორც მოახერხებდა. ბუნებრივია, რომ მათ, რომლებიც სხვებზე ადრე გამოვიდნენ სალაშქროდ, უფრო მალე დახარჯეს თავიანთი პროვიანტი და სახლებში ბრუნდებოდნენ ისე, რომ არავის ნებართვას არ კითხულობდნენ. ასე რომ არც მეფეს, არც სხვა რომელიმე უფროსთაგანს, არ შეეძლო ჯარების ნამდვილი რიცხვი განესაზღვრა, და იყო თუ არა ალექსანდრე ბატონიშვილთან ნამდვილად სამი ათასი ადამიანი, ძნელი სათქმელია. სამაგიეროდ სარწმუნოდაა ცნობილი, რომ სამი თვეც არ იყო გასული განჯისთვის ალყის შემორტყმის შემდეგ, რომ ალექსანდრეს მთელი ჯარები, სურსათის უკმარისობის გამო, სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ. განჯასთან მხოლოდ ასი ქართველიღა დარჩენილიყო, როცა შუშელი იბრაჰიმ-ხანი და ავარელი ომარ-ხანი, იმავე ერეკლეს რჩევით, თავიანთი ჯარებით ქალაქს მიადგნენ და ალყაში მოაქციეს. სანამ ერეკლე ხელმეორედ აგროვებდა ჯარებს, ყარაბაღის ხანი მოლაპარაკებებს აწარმოებდა ჯავად-ხანთან, და როგორც კი შეიტყო ქართული ჯარების ხელმეორე მოძრაობის შესახებ, იბრაჰიმმა მაშინვე ზავი შეკრა განჯის ხანთან, მიიღო რა მისგან 10.000 მანეთი, ვაჟიშვილი და და ამანათებად, და ციხესიმარიდან უკან დაიხია. ავარიის ხანი დაკმაყოფილდა თითოეული მისი მეომრისთვის ორმოცი მანეთის მიცემით და ასევე თავის სამფლობელოებში წავიდა. როდესაც მაისის თვეში ერეკლე განჯას მიუახლოვდა, ყველაფერი უკვე დასრულებული იყო და მას არაფერი დარჩენოდა იმაზე მეტი, რომ აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის დროს ტყვედ წაყვანილი ოთხასი ქართველის უკანვე დაბრუნებით დაკმაყოფილებულიყო. ღალატით გულდაწყვეტილმა ერეკლემ უთხრა იბრაჰიმს, რომ რუსული ჯარები გამოგზავნილი არიან სპარსეთში საქართველოს გაძლიერებისა და მისი მეფის ძალაუფლებისადმი როგორც მისი, იბრაჰიმ-ხანის, ისე სხვა მაჰმადიანი მფლობელების დამორჩილებისთვის.

ასეთი მუქარების შემდეგ სომეხთა პატრიარქისა და იოსებ მთავარეპისკოპოსის გზავნილს იბრაჰიმ-ხანი უკიდურესად უნდა შეეშფოთებინა. მან თავისთან მოუხმო მელიქ ჯემშიროვს და, ემუქრებოდა რა მას სასიკვდილო სასჯელით, თუ მღელვარება არ დაწყნარდებოდა, იქვე დაუმატა, რომ რუსებისა იმდენადვე ეშინია, რამდენადაც აღა-მაჰმად-ხანისა. მუხედავად ამისა, მისი აზრით, მუქარის შემცველი საფრთხის მოხსნისთვის, იბრაჰიმმა თავის წარგზავნილები მიავლინა შემახელ მუსტაფა-ხანთან და შექელ სელიმ-ხანთან განზრახვით დაედო მათთან თავდაცვითი კავშირი რუსების წინააღმდეგ. იყო რა დავასა და უკმაყოფილებაში სელიმთან, იბრაჰიმი ცდილობდა მას შერიგებოდა, ეძიებდა მისი დის ხელს და იმავე დროს, მთავარსარდალთან მისალმების საბაბით, ერთერთი ნდობით აღჭურვილი პირი რუსულ ბანაკში გამოგზავნა ფულის მნიშვნელოვანი თანხითა და დავალებით, რომ დაპირებებისა და საჩუქრების დახმარებით, თავის მხარეზე გადაეყვანა ჩვენს ბანაკში მყოფი ნურ-ალი-ხანი და დაეყოლიებინა იგი რომ მთავარსარდალი მოეკლა.

ოცი წლის ნურ-ალი-ხანი, ცნობილი ქერიმ-ხანის ღვიძლი ბიძაშვილი, უკმაყოფილების გამო გამოიქცა სპარსეთიდან და გრაფ ზუბოვთან გამოცხადდა ჯერ კიდევ აპრილის თვეში, მალევე ყიზლარში მთავარსარდლის მოსვლის შემდეგ (Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 19-го апреля 1796 года). აცხადებდა რა რუსეთისადმი თავისი ერთგულების შესახებ, ნურ-ალიმ გამოთქვა სურვილი რუსულ ჯარებში ემსახურა, და გრაფმა ზუბოვმა იგი თავისთან წამოიყვანა, ვარაუდობდა რა, რომ შეეძლო სპარსეთის საქმეებში ის სარგებლით გამოაეყენებინა.

რუსულ ბანაკში თავისი ყოფნის მთელი დროის მანძილზე, ნურ-ალი მთავარსარდლის სრული ყურადღებით სარგებლობდა და ისე იქცეოდა, რომ რუსეთისადმი მისი ერთგულების მიმართებაში (относительно его верности и преданности Россiи) დაეჭვებისთვის არანაირ საბაბას არ იძლეოდა. იგი გრაფ ზუბოვს თავის მამას უწოდებდა და მთელი შვილობრივი გულმხურვალებით მისი ერთგული ჩანდა. არ ღებულობდა რა არაფერში უარს, ნურ-ალიმ მოახერხა თავის გარშემო შემოეკრიბა ასამდე სპარსელი, ნუქერების, მეჯინიბეთა, მეაქლემეთა სახელით და სხვა. ასეთი მრავალრიცხოვანი ამალით გარშემორტყმული, რომელიც მნიშვნელოვან ანაზღაურებას ღებულობდა, იგი თავის გემოზე ცხოვრობდა, განსაკუთრებით შეიხ-ალი-ხანის გაქცევის დროიდან, რომლის დარჩენილი ქონებაც ნურ-ალი-ხანს მიეცა.

ახალგაზრდა ხანი დღისით ჯირითით იყო დაკავებული, საღამოობით კი, თავისი ნუქერების ბრბოთი გარშემორტყმული, ტკბებოდა მომღერლებით, რომლებიც, თვალითმხილველის სიტყვებით, ჰქონდათ რა მეტად სასიამოვნო ხმები, “უმეტეს წილად ერთ სასიყვარულო სპარსულ სიმღერას მღეროდნენ, რომელიც იმდენად მოეწონათ ჩვენთან არმიაში, რომ თითქმის ყველამ ის ზეპირად ისწავლა და მღეროდა” (Артемiй Араратскiй, ч. II, 153).

გეგონებოდათ, რომ ნურ-ალის უკეთესი სასურველი არაფერი ჰქონდა, მაგრამ, როგორც ჭეშმარიტ სპარსელი, იგი, არ გააჩნდა რა დიდსულოვნება და მადლიერება, საკუთარ თავში ვერაგობასა და ღალატს ატარებდა. მალევე რუსულ ბანაკში შუშის ხანის ელჩის მოსვლის შემდეგ, დაიწყეს შემჩნევა, რომ ნურ-ალი ღამღამობით კარვიდან გამოდის და იბრაჰიმის წარმოგზავნილს ძალზედ ხშირად ეთათბირება. ასეთი საქციელის მიზეზების შესახებ კითხვაზე ნურ-ალი პასუხობდა, რომ იმისთვის დადის, რათა წარმოგზავნილისგან მთავარსარდლისთვის რაიმე სასარგებლო შეიტყოს (Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 27-го августа 1796 года). არ ჰქონდა რა საფუძველი ხანი ღალატში დაედანაშაულებინა, გრაფმა ზუბოვმა ის დრომდე თავისუფლებაში დატოვა, მაგრამ ბრძანა, რომ მისი ქცევისა და საქციელებისთვის თვალყური ედევნებინათ. ნურ-ალი აგრძელებდა თავის ურთიერთობებს იბრაჰიმ-ხანის წარმოგზავნილთან, რომელმაც მას სამი ათასი მანეთი გადასცა ფულით და განუცხადა, რომ თუ იგი ჩაფიქრებულ ღონისძიებას აღასრულებს, მაშინ იბრაჰიმ-ხანი ვალად კირულობს მიათხოვოს მას თავისი ქალიშვილი, მთელ ამიერკავკასიაში ცნობილი მზეთუნახავი, რომელიც შემდგომში ფათ-ალი-შაჰის ჰარაჰხანას ამშვენებდა. ასეთი დაპირებით მოხიბლული, ახალგაზრდა ხანი იბრაჰიმ-ხანის მხარეზე გადაიხარა და, მისი წარმოგზავნილის ჩაგონებით, ურთიერთობაში შევიდა მუსტაფასთან, შემახის ხანთან და სელიმთან, შექის ხანთან. გულახდილობისა და ჭეშმარიტი კეთილგანწყობის სახით, ნურ-ალიმ შეატყობინა მათ, რომ მთავარსარდალს, მძევალთა ნელ-ნელა გამოგზავნის გამო, განზრახული აქვს დაამხოს როგორც მუსტაფა, ისე შექელი სელიმ-ხანიც და მათ ნაცვლად მმართველობა მას, ნურ-ალის ჩააბაროს; მაგრამ იგი, ზრუნავს რა თავის ერთმორწმუნეებზე, და მაჰმადიანური რელიგიის მოვალეობით, ამის შესახებ ხანებს ატყობინებს. ძნელი არ არის წარმოვიდგინოთ ის შთაბეჭდილება, რომელიც ამ ცნობამ ორივე ხანზე მოახდინა, რომლებიც უამისოდაც მცირედ თუ იყვნენ რუსეთისადმი ერთგულნი. ამ დრომდე ერთმანეთისადმი მტრულად განწყობილნი* (*როდესაც მუსტაფა-ხანი, განდევნა რა შემახიდან იქ ხანად მყოფი თავისი ბიძაშვილი კასიმი, სახანოს დაეუფლა, მაშინ ეს უკანასკნელი მიღებულ იქნა სელიმის, შექის ხანის მიერ, და მის სამფლობელოებში დაესახლა. იმ დროიდან, შემახისა და შექის ხანებს შორის მუდმივად ერთი-მეორისადმი მტრული ურთიერთდამოკიდებულებანი არსებობდა), ისინი ახლა მზად იყვნენ ერთად შეერთებულიყვნენ, რათა რუსული ჯარების წინააღმდეგ ერთობლივი ძალებით ემოქმედათ. მათ შორის არსებული მტრობის გადაქცევა სურდათ მათ იარაღად თავიანთი ჩანაფიქრების აღსრულებისთვის. ურთიერთშერიგების საბაბით, ორივე ხანმა გამოუგზავნა მთავარსარდალს თავ-თავისი წარმოგზავნილი განცხადებით, რომ სურთ ერთად შეიყარონ პაემანზე და სთხოვენ მთავარსარდალს არ შეშფოთდეს იმით, რომ ისინი მნიშვნელოვანი რიცხვის ჯარების შეკრებას დაიწყებენ.

– ხანებს შორის აქამდე არსებული უთანხმოების გამო, ამბობდნენ წარმოგზავნილები, სიფრთხილე უკრძალავს მათ პაემანზე მცირე ძალებით მოსვლას, რომ თან თითოეულ მხარეს ხუთი ათას მეომარზე ნაკლები ჰყავდეს.

– ხუთას ადამიანზე მეტის ერთად ყოველი შეკრების დროს, პასუხობდა ამაზე გრაფი ზუბოვი, სიფრთხილე ჩემი მხრიდან მოითხოვს შევიყვანო ჩემი ძალები იმ მხარეებში (მიწებზე), სადაც ძლიერი ლაშქარი დგება (где составляется сильное ополченiе), და ამიტომ მე ვისურვებდი, რომ ხანებს თავიანთი ჯარები არ შეეკრიბათ.

ასეთი გაფრთხილების მიუხედავად, ხანები თავდაცვისთვის ემზადებოდნენ. შექის ხანთან, ოთხი დღეღამის განმავლობაში, ყოველ ღამეს იკრიბებოდნენ მოხელეები და მრჩევლები, და, ბოლოს, დაადგინეს მოეხდინათ განკარგულება, რათა ყველა მცხოვრები საიდუმლოდ შეიარაღებულიყო.

სწორედ იგივე გააკეთა შემახის ხანმაც. ეს მოლაპარაკებები და თათბირები საიდუმლოდ არ დარჩენილა და მთავარსარდლამდე დაიწყო ხმების მოსვლა შემახის, შექისა და შუშის ხანებს შორის საიდუმლო ურთიერთობებისა და მეტად ხშირი გზავნილების არსებობის შესახებ. თუმცა კი ამ ურთიერთობათა მიზეზი დასაწყისში ცნობილი არ იყო, მაგრამ მალე შემთხვევამ რუსეთის მტრების მთელი ხრიკები გამოავლინა.

ერთხელ ნურ-ალი-ხანს, რომელიც ჩვეულებისამებრ ჯირითით იყო დაკავებული, თავიდან ქუდი ჩამოუვარდა. ხანზე თვალყურის დევნებისთვის დადგენილმა მოხელემ ამ დროს შენიშნა, რომ ქუდიდან გადმოვარდა წერილი, მიწერილი შემახელი მუსტაფა-ხანისადმი, აიღო ის და ხანის უჩუმრად დამალა. უკანასკნელს, დაავიწყდა რა ქუდში ჩადებული წერილის შესახებ, მთელი დღის განმავლობაში არც კი მოუკითხავს ის, და წერილიც მაშინვე მთავარსარდლისთვის იქნა წარდგენილი. ნურ-ალი-ხანი უნიშნავდა მუსტაფას დღესა და საათს, როცა ის რუსულ ბანაკს მოულოდნელად თავზე უნდა დასხმოდა და ეცადა მთავარსარდლის შტაბი (ставка) ალყაში მოექცია. ახალგაზრდა ხანი პირდებოდა თავისი ამალით სრულ მზადყოფნაში ყოფილიყო და გრაფი ზუბოვი ერთობლივი ძალებით მოეკლათ. მსჯელობდნენ რა საკუთარი თავის მიხედვით, სპარსელები ვარაუდობდნენ, რომ მთავარსარდლის სიკვდილთან ერთად რუსების მთელი გეგმები დაინგრევა, ჯარები გაიქცევიან და შეთქმულები გამარჯვებულნი დარჩებიან.

ღამის დადგომასთან ერთად, ნურ-ალი-ხანის კარავი, გრაფი ზუბოვის ბრძანებით, ალყაშემორტყმულ იქნა ჯარების მიერ, ხანი დააპატიმრეს და შემდგომში ბაქოს გავლით ასტრახანში გამოგზავნეს. ხანის დაპატიმრებასთან ერთად აყვანილ იქნა მთელი მისი ამალაც, რომელთაც უპოვნეს საიდუმლოდ მომზადებული იარაღი, რომლის ქონაც სპარსელებს მკაცრად ჰქონდათ აკრძალული.

ცნობამ იმის შესახებ, რომ ნურ-ალი-ხანი დაპატიმრებულია, ხოლო მისი ჩანაფიქრი კი გამოვლენილი, აიძულა შემახელი მუსტაფა-ხანი ფით-დაღის მთაზე გაქცეულიყო და იქაურ ციხესიმაგრეში ჩაკეტილიყო. სელიმ-ხანი მიჩუმდა და დრომდე თავის სამფლობელოში რჩებოდა, ხოლო შუშელმა იბრაჰიმ-ხანმა კი, რომელსაც მთავარსარდლის წინააღმდეგ საერთო შეთქმულებაში თავისი მონაწილეობის დამალვა სურდა, რუსულ ბანაკში თავისი ვაჟიშვილი აბულ-ფეტ-აღა გამოგზავნა წერილით, რომელშიც წერდა, რომ გზავნის თავის ძეს უზენაესი ტახტისადმი ფრიადი გულმოდგინების ნიშნად.

ვარაუდობდა რა, რომ მუსტაფას გაქცევას შეუძლია გამოიწვიოს მღელვარება შემახელებს შორის, იმის მსგავსისა, რომელიც გამოწვეულ იქნა შეიხ-ალი-ხანის გაქცევით ყუბელებს შორის, გრაფმა ზუბოვმა დააგზავნა შეტყობინება, რომელშიც სთხოვდა როგორც შემახელებს, ისე შექელებსაც, მშვიდად დარჩენილიყვნენ, და დაავალა მთავარეპისკოპოს იოსებს მისდამი ერთგული სომხების მეშვეობით აეხსნა ხანებისთვის, რომ რუსებს მათ წინააღმდეგ არანაირი მავნე განზრახვები არ გააჩნიათ.

იმავე დროს მთავარსარდალმა, ისე რომ არ შეუცვლია მეგობრული ტონი და არ შეუმჩნევია გარეგნულად თავისი ცოდნა მის სიცოცხლეზე საერთო თავდასხმაში მუსტაფას მონაწილეობის შესახებ, მისწერა ხანს წერილი, სადაც ამბობდა, რომ მასთან მოსული ხმების მიხედვით, რომლებისაც, თუმცა კი, მას არ სჯერა, ზოგიერთი არაკეთილმოსურნე ადამიანი ცდილობს მათ შორის კეთილი ურთიერთობებისა და კეთილგანწყობის გაწყვეტას, “რომელიც მისი, მუსტაფა-ხანის მხრიდან მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ქვეშევრდომობაში ფიცის დადებით შესვლით არის დამტკიცებული”. გრაფი ზუბოვი წერდა, რომ, ვერ ხედავს რა ვერც საფუძველს, ვერც სარგებელს ხანისთვის მეგობრული ურთიერთობების შეწყვეტაში, გზავნის მასთან მაიორ კაჭკაჭოვს, ყარაბაღის ხანის წარმოგზავნილთან ერთად, რომელთაც ავალებს გამოუცხადონ მუსტაფას მთავარსარდლის კეთილგანწყობა, და რათა დამშვიდდეს ორივე მხარე, სთხოვს შეასრულოს მოთხოვნა, რომელსაც სიტყვიერად მას მაიორი კაჭკაჭოვი გამოუცხადებს.

იბრაჰიმ-ხანს მთავარსარდალი წერდა, რომ მის წარმოგზავნილს ასე დიდხანს იმიტომ აკავებდა თავის ბანაკში, რათა მისი სახით თავად იბრაჰიმ-ხანსაც უფრო ახლოს გასცნობოდა, მისი სურვილები და განზრახვები შეეტყო, რომელთა დაცვა თავად მასაც გულწრფელად სურს.

შემახაში ჩასვლის შემდეგ, მაიორმა კაჭკაჭოვმა მუსტაფას გადასცა მთავარსარდლის სურვილი, რათა ხანს ამანათად მისი ძმა, ახალგაზრდა ბიჭი გამოეგზავნა, და თავისი კეთილგანწყობის დასამტკიცებლად, თავადაც ჩამოსულიყო რუსულ ბანაკში გრაფ ზუბოვთან პაემნის გასამართად. მუსტაფა პასუხობდა, რომ მზად არის აღასრულოს მთავარსარდლის ყველა სურვილი, მაგრამ ამანათად ძმის მოთხოვნას თავისთვის გულსატკენად მიიჩნევს, და ამაში მის ერთგულებაში დაეჭვებას ხედავს.

– მე იმდენად ერთგული ვარ რუსეთისადმი, ამბობდა მუსტაფა, რომ გთხოვთ ჩემს სამფლობელოებს თვლიდეთ არა სხვაგვარად, თუ არა ასტრახანის გუბერნიად, და თუმცა კი აღა-მაჰმად-ხანი მოითხოვდა ჩემგან ამანათების გაგზავნას, მაგრამ მე არა თუ ნათესავთაგან, არამედ ჩემი ქვეშევრდომებიდანაც არავინ გამიგზავნია, არამედ ყოველთვის მისი მოწინააღმდეგე ვიყავი და ვარ. როდესაც რუსული ჯარები დარუბანდთან მოვიდნენ, მე მარტომ დავამარცხე აღა-მაჰმად-ხანის ჯარები და რუსეთისადმი ჩემი მომხრეობა პირადად მთავარსარდალს დავუდასტურე.

რაც შეეხება რუსულ ბანაკში მოსვლას, მუსტაფა ამას თავს არიდებდა, ამბობდა რა, რომ ეშინია გრაფ ზუბოვისა, “როგორც უფრო დიდი და ყველაფერში მის წინაშე უპირატესობის მქონე ადამიანისა”. ხანი ითხოვდა მიეცათ მისთვის შემთხვევა შეხვედროდა რომელიმე მის გენერალს ან სომეხთა მთავარეპისკოპოს იოსებს, რისთვისაც დაპირდა კიდეც გამომგზავრებულიყო შემახიდან იმ სოფელში, რომელიც პაემნის ადგილად იქნებოდა დანიშნული. მთავარსარდალი პასუხობდა, რომ მუსტაფას უახლოეს სომხურ მონასტერში შეუძლია შეხვდეს მთავარეპისკოპოს იოსებს.

ეს პაემანი წმ. სტეფანეს მონასტერში შედგა. იოსებმა, გრაფ ზუბოვის დავალებით, გამოუცხადა მუსტაფას, რომ მთავარსარდალს სურს მისი ბანაკში მოსვლა იმისთვის, რათა აღადგინოს უწინდელი მეგობრობა, რომელიც არაკეთილმოსურნე ადამიანებმა დაარღვიეს, რომ არ გააჩნია განზრახვა ხანს რაიმე უსიამოვნება მიაყენოს, ან მით უმეტეს, იგი დაამხოს და სხვით შეცვალოს, დაბოლოს, დარჩება რა მშვიდად, მუსტაფას შეუძლია მთავარსარდლის მხრიდან ყველაფერში სრული თანადგომის იმედი ჰქონდეს, რადგანაც ისიც და მთელი მისი სახანოც რუსეთის მფარველობის ქვეშ იმყოფებიან.

ხანი სთხოვდა მთავარეპისკოპოსს დაეფიცა იმაზე, რომ მის მიერ ნათქვამი ყველაფერი სიმართლეა, და როდესაც იოსებმა აღასრულა ხანის მოთხოვნა, მაშინ უკანასკნელმა, თავის მხრივ, ასევე ხელმეორედ დადო ფიცი სამუდამოდ რუსეთის იმპერატრიცის ერთგული ქვეშევრდომი ყოფილიყო, მაგრამ რუსულ ბანაკში მაინც არ მოსულა, და როგორც ვნახავთ, მიცემული ფიცი ძალზედ მალე დაარღვია. ასეთი დარღვევის საბაბი ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელისა და დარუბანდის ყოფილი ხანის, შეიხ-ალის ხრიკები იყო. 

შეიხ-ალის, რომელიც ჯერ კიდევ სოფელ ახტიში ცხოვრობდა და ყველაფერში უკიდურეს გასაჭირს განიცდიდა, თან ვერავისგან დახმარებას ვერ ხედავდა, განზრახული ჰქონდა ელისუს სულთნის სამფლობელოებში შეეღწია ან კიდევ სპარსეთში წასულიყო. შეიტყო რა ამის შესახებ, ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელი გადაათქმევინებდა ყოფილ ხანს ასეთ საქციელს და მასთან პირადი პაემანიც კი ჰქონდა, რომლის დროსაც ურჩევდა შეიხ-ალის სოფელ ახტიში დარჩენილიყო. იგი მას ეუბნებოდა, რომ რუსულ ჯარებს არ შეუძლიათ სამუდამოდ დარჩენა დაღესტანში, რომ ისინი მალე უნდა დაბრუნდნენ კავკასიის ხაზზე, და მაშინ ჰპირდებოდა შეიხ-ალი, უწინდებურად, ხანის ღირსებაში აღედგინა.

ჰამბუთაი იმედოვნებდა, რომ სანამ შეიხ-ალი-ხანი ახტიელთა შორის იქნება, რომლებიც უწინ ყუბის ხანებს ეკუთვნოდნენ, იმ დრომდე ისინი მაინც აღიარებენ საკუთარ თავზე ჰამბუთაის რაღაც გავლენას, მაგრამ როგორც კი შეიხ-ალი დატოვებს სოფელს, მაშინ მცხოვრებლებს ადვილად შეეძლებათ გამოთქვან სურვილი ყუბის პროვინციას შეუერთდნენ და, აქედან ამომდინარე, რუსეთის დაცვის ქვეშ შემოვიდნენ.

შეიხ-ალი-ხანი ეთანხმებოდა სოფელ ახტიში დარჩენილიყო, მაგრამ შესჩიოდა ყაზიყუმუხის ხანს საცხოვრებელი სახსრების უკმარისობაზე, და თუმცა კი უკანასკნელმა მას საჩუქრად ხუთი ცხენი გამოუგზავნა, მაგრამ ამით შემოფარგლა კიდეც თავისი დახმარება. უბედური ხანი იძულებული იყო მის ხელთ არსებული მთელი ვერცხლის ნივთები ჰამბუთაის მონეტებად გადაედნო, რათა აუცილებელი საკვები ეყიდა.

ასეთი გამოუვალი მდგომარეობის გამო, შეიხ-ალიმ, ჰამბუთაისგან ფარულად, თავისი რწმუნებული გაუგზავნა აქუშის ყადის თხოვნით, რათა მას, ტარკის შამხალისა და მისი ვაჟიშვილის მეგთის მეშვეობით, რომლებიც რუსული მთავრობის კეთილგანწყობითა და ნდობით სარგებლობდნენ, მისთვის პატიება გამოეთხოვა. უკანასკნელი ეუბნებოდა აქუშის ყადის, რომ თუ ის და შამხალი დაუმოწმებენ შეიხ-ალის სრულ უსაფრთხოებას, მაშინ იგი უმალვე მოვა ყუბაში სინანულითა და აღიარებით გრაფ ზუბოვთან, და ცოლად შეირთავს შამხალის ქალიშვილს, იმ ხანად ქვრივს, რომელიც უწინ მის გარდაცვლილ ძმაზე, აჰმედ-ხანზე იყო გათხოვილი.

აქუშის ყადი, რომელმაც იმ ხანებში დადო ფიცი რუსეთის ქვეშევრდომობაზე, შეიხ-ალი-ხანზე არ ფიქრობდა, არამედ ჩვენს მიერ დარუბანდის დაკავებისას დარღოელებისა და აქუშელებისთვის ჩამორთმეული იარაღის დასაბრუნებლად ზრუნავდა. ხედავდა რა აქაც უიღბლობას, შეიხ-ალი, დედის რჩევით, გამოთქვამდა სურვილს დამორჩილებულიყო, მოეცა ამანათები, და სურდა ეთხოვა უკვე არა სახანოს დაბრუნება, არამედ მისთვის რამდენადმე მშვიდობიანი ცხოვრებისა და უზრუნველყოფილი არსებობის მიცემა, მაგრამ ამჯერადაც მასთან მყოფმა მოხელეებმა და განსაკუთრებით კი მირზა ჰაზბულათმა (Каспулатъ), რომლისაც მას ყველაზე მეტად სჯეროდა, მას ასეთ განზრახვაზე უარი ათქმევინეს (Рапортъ Булгакова графу Зубову 18-го августа 1796 года, № 558). ისინი, ამის საპირისპიროდ, ცდილობდნენ მთელი ძალებით აემხედრებინათ რუსეთის წინააღმდეგ დარუბანდელები და ყუბელები და იმდენი მოახერხეს, რომ მთავარსარდლამდე დაიწყო ხმების მოსვლა, რომ ყუბის ნაიბი ვალი-ბეგი, გარეგნულად ჩვენდამი ერთგული, სინამდვილეში მუდმივ ურთიერთობებს ინარჩუნებს შეიხ-ალი-ხანთან და ჩვენს არაკეთილმოსურნეთა რიცხვში იმყოფება.

არ აძლევდა რა ამ ხმებს სარწმუნოობის სრულ მნიშვნელობას, გრაფმა ზუბოვმა მაინც დაავალა ბულგაკოვს თვალყური ედევნა ვალი-ბეგის ქცევებისთვის და ეცადა ჰასან-ბეგ-აღა, შეიხ-ალი-ხანის ძმა ყუბაში რაც შეიძლებოდა მალე გამოეძახა. იცოდა რა, რომ ჰასანი ყუბის სახანოს მცხოვრებთა შორის დიდი პატივისცემით სარგებლობს, გრაფი ზუბოვი ვარაუდობდა იგი ხანი გაეხადა და ამით ამ პროვინციის მცხობრენთა ჩვენდამი ერთგულება კიდევ უფრო მეტად უზრუნველეყო. ჰასან-ბეგმა ამაზე თანხმობა განაცხადა, მადლობას უხდიდა მთავარსარდალს და დაპირდა სულ მოკლე ხანში ბაქოში ჩამოსულიყო.

“შეიხ-ალის ღალატის გამო, წერდა გრაფი ზუბოვი გენერალ საველიევს (Отъ 20-го сентября 1796 года), დარუბანდისა და ყუბის პროვინციები ნამდვილი და მტკიცე მფლობელის გარეშე რჩებიან, ხოლო ამის გარეშე კი მცხოვრებთ არ შეუძლიათ ჰქონდეთ საფუძვლიანი დარწმუნებულობა თავიანთ კეთილდღეობაში, ამიტომ ახლა, ჩვენი ჯარების მიერ დაკავებული ოლქების ნამდვილი მდგომარეობის, აგრეთვე მათი კავშირებისა და მათი განმტკიცების ხერხების ჩემს წინაშე გაშიშვლების შემდეგ, მე ვივარაუდებდი, აღვადგენთ რა ყუბაში ფათ-ალი-ხანის კანონიერ ვაჟიშვილს, ჰასან-ბეგს, ხოლო მისი, ფათ-ალი-ხანის ქალიშვილს, დარუბანდის მმართველს (ფერიჯი ხანუმს) შევაერთებთ რა ბუინაკელ მეგთისთან, რომლის მამაც შამხალის ტიტულს, უფლებებსა და ყველა სამფლობელოს თმობს* (*10 აგვისტოს ჩვენს ბანაკში მოვიდა ტარკის შამხალის წარმოგზავნილი წერილით, რომელშიც მუჰამედი საშამხლოს მართვაზე უარს ამბობდა, და თავის წოდებას, უფლებებსა და უპირატესობებს თავის ძეს მეგთის, ბუინაკის ბეგს გადასცემდა. უკანასკნელის შამხლის ღირსებაში დამტკიცება გაცილებით უფრო გვიან, სახელდობრ კი 1797 წლის მაისში მოხდა), და რომელსაც – ამ სამფლობელოების ჩვენს საზღვრებთან ახლოს და გახსნილად მდებარეობის გამო – არასოდეს არ შეეძლება ჩვენი დამოკიდებულებიდან გასვლა. იმ მხარეში ასეთი მფლობელის მყარ და ხელსაყრელ გაძლიერებას, გავხდით რა მას დარუბანდის ხანად, შეუძლია გაგვიწიოს ახლანდელ და მომავალ დროშიც შირვანის დაღესტანთან გაერთიანების სამსახური, რაც ბევრი აქ დაუტევნელი მოსაზრების გამო, ჩვენთვის შესაძლოა მეტად სასარგებლო და უსაფრთხო იყოს, როცა დარუბანდის ციხესიმაგრე ჩვენს მიერ იქნება დაკავებული.

რის შედეგადაც გთხოვთ, გაიაზრებთ რა მეგთის დარუბანდის მმართველზე დაქორწინებასა და დარუბანდის მფლობელობაში მის შეყვანასთან დაკავშირებულ მთელ ცნობილ გარემოებებს, დარუბანდის ოლქის შინაგან მდგომარეობასა და მის საგარეო ორთიერთობებს (მე ვგულისხმობ კავშირებს ყუბასთან და მთიელებთან კიურუს პროვინციის მეშვეობით), შემატყობინოთ ყველა დაწვრილებითი ამბავი, არ დამალავთ და არ შეამცირებთ რა იმ წინააღმდეგობებს, რომლებიც ამ შემთხვევაში შეგიძლიათ წინასწარ განჭვრიტოთ, – მაგრამ წინადადებებს კი ნუ მომცემთ.

ტარკის შამხალის გაძლიერებას მის სამფლობელოებთან დარუბანდის სახანოს შემოერთებით გრაფი ზუბოვი მიჩნევდა რუსეთისთვის სასარგებლოდ იმ მიმართებაში, რომ ეს შეიძლებოდა სასარგებლო ყოფილიყო ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელისთვის ლაგამის ამოსადებად, ადამიანისა, რომელიც სხვებზე უფრო არაკეთილმოსურნედ იყო განწყობილი ჩვენი მთავრობის შეხედულებებისადმი. დაბლობ ზეგანზე მდებარე კიურუს პროვინცია, რომელიც ოდესღაც დარუბანდის სახანოს ეკუთვნოდა და მისი მოსაზღვრე გახლდათ, უკანასკნელ ხანებში სურხაის, ყაზიყუმუხელი ჰამბუთაის მფლობელობაში იმყოფებოდა, და მის სამფლობელოთა ყველაზე უფრო არსებით ნაწილს შეადგენდა, ვინაიდან მისი ქვეშევრდომების მთელი საქონელი, შემოდგომისა და ზამთრისთვის, მთებიდან დაბლობ ადგილას ჩამოდიოდა და კიურუს ოლქის საძოვრებით სარგებლობდა. უკანასკნელის მოსაზღვრეობა დარუბანდის სახანოსთან და მტკიცე დაცვის არარასებობა იყო იმის მიზეზი, რომ სურხაი და მისი ქვეშევრდომები დარუბანდის მფლობელთა მათდამი კეთილ განწყობას საჭიროებდნენ და მათთან კავშირს ინარჩუნებდნენ. მეორეს მხრივ, ყუბის სახანოს მცხოვრებნი ყოველთვის პოულობდნენ თავშეფარს დარუბანდში, მთიელთა თავდასხმის შემთხვევაში, და ამიტომ თავიდან კავშირს ინარჩუნებდნენ, ხოლო შემდეგ კი დარუბანდისა და ყუბის ხანების ერთი ძალაუფლების ქვეშ გაერთიანდნენ (а потомъ соединились подъ одною властью дербентскихъ и кубинскихъ хановъ).

ამრიგად, შეაერთებდა რა ქორწინებით მეგთის ფერიჯი-ხანუმთან და დააყენებდა რა ჰასანს ხანად ყუბის პროვინციაში, გრაფი ზუბოვი იმედოვნებდა, რომ ისინი, ნათესაობისა და საერთო ინტერესების მიხედვით, მუდმივ კავშირში იქნებიან და მთიელებს რუსეთისა და თავიანთი საკუთარი სამფლობელოების წინააღმდეგ მტრული მოქმედებებისგან შეაკავებენ. რაც შეეხება მისთვის ახალი პროვინციის შემოერთებით შამხალის გაძლიერებას, მთავარსარდალი ამაში ჩვენი მთავრობის სარგებლისადმი საწინააღმდეგოს ვერაფერს ნახულობდა, ვინაიდან შამხალი თუმცა კი იძენდა მნიშვნელოვან უპირატესობას დანარჩენ დაღესტნელ მფლობელებზე, მაგრამ რადგანაც მისი სამფლობელოები ღია იყო და ჩვენ საზღვრებს ემიჯნებოდა, ხოლო დარუბანდში კი მუდმივი გარნიზონის შენახვას ვარაუდობდნენ, ამიტომ გრაფი ზუბოვი მიიჩნევდა, რომ ამ მიზეზების ერთობლიობა საკმარისია იმისთვის, რათა შამხალს რუსეთის ერთგული ქვეშევრდომის დამოკიდებულება შეენარჩუნებინა.

ყველა ეს მოსაზრება აიძულებდა მთავარსარდალს მისი ვარაუდების აღსრულებაში მოყვანასა და დარუბანდის ოლქის ტარკის შამხალის სამფლობელოებთან შეერთებაზე იმპერატრიცის ნებართვა ეთხოვა. 

“დარუბანდელები, წერდა გრაფი ზუბოვი (Въ письме князю П. А. Зубову, отъ 15-го октября 1796 года, № 92), რა თქმა უნდა, პირველ ხანებში არ გამოიჩენენ ამის მიმართ კეთილგანწყობას, მაგრამ ამაში მათთვის ბევრი აშკარა სარგებელია, ვინაიდან ამ დრომდე ტარკიში მათი ვაჭრები დიდ ბაჟს იხდიან და დაღესტნის მხარისგან ყოველთვის მეტად შევიწროვებულნიც არიან. ამაში დარწმუნება და მათი ახალი მფლობელის მათ მიმართ ალერსიანი და სამართლიანი დამოკიდებულება მოხერხებულად და მალევე შეძლებდა მათ დამშვიდებას. დაღესტნის შირვანთან ეს შეერთება, რომელიც უზრუნველყოფს და სიმტკიცით დაამკვიდრებს ჩვენს გავლენას თერგიდან მდინარე მტკვრამდე (ვინაიდან შემახის ხანიც ბაქოს ჩვენს ხელში ყოფნისას ჩვენთვის ზიანის მოყენებას ვერ გაბედავს), აულაგმავ მთიელთა თავხედობების აღკვეთას დაუდებს საფუძველს (положитъ оплотъ дерзостямъ необузданныхъ горцевъ), და შესაძლოა ისინიც საკუთარი სარგებლის გამო იძულებული შეიქნენ იყვნენ სიმშვიდეში, და ჩვენი ხაზიც მათი მხრიდან უფრო მეტ უსაფრთხოებაში მოვა”.

არ დალოდებია რა, თუმცა კი, თავის წარდგენათა დამტკიცებას, გრაფმა ზუბოვმა გადაწყვიტა აღსრულებაში მოეყვანა თავისი ვარაუდი ჰასან-ბეგთან მიმართებაში. შეგნებული ჰქონდა რა, რომ მის გამოძახებას ყუბაში უსიამოვნოდ უნდა ემოქმედა, და შესაძლოა ჩვენს წინააღმდეგ განეწყო დარუბანდის ნაიბი ჰადირ-ბეგი, რომელიც თავისი ძალაუფლების ყუბის სახანოზე გავრცელებისკენ ისწრაფოდა, მთავარსარდალმა დაავალა გენერალ-მაიორ საველიევს თვალყური ედევნებია მისი ქცევისთვის და, რაიმენაირი მტრული საქციელის შემთხვევაში, დაეპატიმრებია ის და ასტრახანში გაეგზავნა. ჰადირ-ბეგის გაძევებას არ შეიძლებოდა რაიმენაირი გავლენა ჰქონოდა საქმეებზე, რადგანაც დარუბანდის სახანოს მმართველმა, ფერიჯი-ხანუმმა, თავად იშუამდგომლა თავისი ძმის ჰასან-ბეგისთვის და თავად სურდა ყუბაში ჩამოსვლაც, რათა ხანის ღირსებაში მისი დადგენის ზეიმში მიეღო მონაწილეობა.

ზრუნავდა რა იმისთვის, რათა ჰასანი მალე ჩამოსულიყო ყუბაში, ფერიჯი-ხანუმმა ამ ქალაქში დარუბანდის ჩვიდმეტი ყველაზე უფრო პატივცემული თავკაცი გამოგზავნა, რომლებიც, ოცდაშვიდ ყუბელთან ერთად გაგზავნილ იქნენ ელისუში – ჰასანის ადგილსამყოფელში – დეპუტატების სახით, ხანობაზე მისი მოპატიჟებისთვის.

ცნობა ჰასან-ბეგის აღდგენის შესახებ ახალი დარტყმა იყო შეიხ-ალი-ხანისთვის, რომელიც თავის სამფლობელოებში დაბრუნების უკანასკნელ იმედს კარგავდა. სურდა რა წინ აღდგომოდა რუსების განზრახვას, შეიხ-ალიმ დახმარება სთხოვა ჰამბუთაის, და მისი მეშვეობით ურთიერთობაში შევიდა შემახელ მუსტაფა-ხანთან და შექელ სელიმთან. მუსტაფა არწმუნებდა, რომ თუ ჰამბუთაი შეიარაღდება რუსების წინააღმდეგ, მაშინ ისიც არ დააყოვნებს მათთვის ზიანის მიყენებას, ხოლო სელიმი კი ამბობდა, რომ რუსების არ უნდა ეშინოდეთ და რომ ყოველი ჭეშმარიტი მუსლიმანი მოვალეა მათ წინააღმდეგ ამხედრდეს. მიიღო რა ასეთი დაპირებანი, ჰამბუთაიმ გადაწყვიტა მოლოდინის მდგომარეობიდან გამოსულიყო და თავისი ჯარების შეკრება დაიწყო.

ყუბის სახანოს რუკის შედგენისთვის, მცირე რიცხვის კაზაკთა თანხლებით გაგზავნილმა კაპიტანმა სიმონოვიჩმა მოახსენა ბულგაკოვს, რომ იყო რა სოფელ ჰუდათში, მოისმინა, ვითომ ყაზიყუმუხელი ჰამბუთაი, შეუთანხმდა რა ავარელ ომარ-ხანსა და სხვა მფლობელებს, ყუბის რაზმზე სოფელ ძეიხურიდან აპირებს თავდასხმას, რომელიც მდინარე სამურზე მდებარეობს. ამ ცნობას სიმონოვიჩმა დაუმატა, რომ როდესაც ის, მასთან მყოფ კაზაკებთან ერთად, ამ მდინარეს მიაუხლოვდა, მის მოპირდაპირე ნაპირზე, ყაზიყუმუხის ხანის სამფლობელოებში, მაშინვე ანთებულ იქნა შუქურები, და შესამჩნევი იყო მოძრაობა მოსახლეობას შორის, რომელიც თავის ქონებას მთებში გზავნიდა.

ამ მოხსენებასთან თითქმის ერთდროულად, ყუბის რაზმის ბანაკში ორი ებრაელი გამოცხადდა განცხადებით, რომ სოფელ ახტიში და განსაკუთრებით კი ჰამბუთაის სამფლობელოებში იკრიბება ჯარები, რომლებსაც, მოწვევით, ჭარ-ბელაქნელი ლეკები და სხვა მთიელი ხალხები უერთდებიან. რამდენიმე დღის შემდეგ, ბულგაკოვთან მოვიდა ტაბასარანის მფლობელის მიერ წარმოგზავნილი, შეტყობინებით, რომ ჰამბუთაიმ უკვე 15.000-მდე ჯარი მოაგროვა, რომელიც კიურუელების, ჭარელების, აქუშელების, რუთულელებისა და სხვებისგან შედგება, და რომ შემახისა და შექის ხანებიც მასთან საიდუმლო შეთანხმებაში იმყოფებიან (Рапортъ Булгакова графу Зубову 20-го сентября 1796 года).

მთელი ეს ცნობები, თავიანთი მნიშვნელოვნების გამო, არ შეიძლებოდა უყურადღებოდ ყოფილიყო დატოვებული და მათ ჰამბუთაის ქცევაზე ყველაზე უფრო ფხიზელი ზედამხედველობა გამოიწვიეს. გენერლების ბულგაკოვისა და საველიევის მიერ სხვადასხვა მხრიდან ყაზიყუმუხში გაგზავნილებს, როცა ბრუნდებიდნენ, უსიამოვნო ცნობები მოჰქონდათ იქაური ხანის საქციელზე. ისინი ერთხმად ამტკიცებდნენ, რომ ჰამბუთაისთან მოვიდა თურქი ემისარი, ბაირაღტარი ოსმანი, ფულის დიდი თანხითა და წერილებით ანატოლიის სერასკირისგან; რომ ზუსტად ასეთივე წერილები გამოგზავნილი იყო ავარელი ომარ-ხანისადმიც; რომ ამ წერილებში ორივე მფლობელს მოუწოდებენ რუსებისადმი ერთსულოვანი და ერთობლივი წინააღმდეგობისკენ, და რომ ჰამბუთაიმ, ამ წერილების საბაბით ხალხის ყველა თავკაცი თავისთან მიიპატიჟა. მან წარუდგინა შეკრებილებს თურქული წერილები, რომლებშიც ნათქვამი იყო, რომ თუ რუსები კავკასიონის მთების ძირას მდებარე სპარსულ ქალაქებს დაეუფლებიან, მაშინ დაღესტნელები, დარჩებიან რა რუსულ სამფლობელოთა შუაში, მათი საცხოვრებლების მიუდგომლობის მიუხედავად, იძულეული იქნებიან იარაღი დაყარონ და რუსეთის მთავრობას დაემორჩილონ. ამ წერილების წაკითხვის შემდეგ, ჰამბუთაიმ გამოთქვა სურვილი რუსეთის დამპყრობლური გეგმებისთვის წინააღმდეგობა გაეწია, მისთვის გამოგზავნილი ფულებიდან ზოგიერთებს საჩუქრები გაუკეთა, და უბრძანა ყველას მზად ყოფილიყვნენ თავიანთი ჯარებით გამოსასვლელად. თავკაცთაგან ზოგიერთი ცდილობდა თავიანთი ხანისთვის ასეთი განზრახვის გადათქმევინებას, ამბობდა რა, რომ უფრო სასარგებლო იქნებოდა რუსებთან კეთილგანწყობილ ურთიერთობებში შესვლა, იმიტომ რომ ამის გარეშე მთიელებს არ შეუძლიათ თავიანთი საქონლის დაბლობზე ჩარეკვა და ამისგან უნდა გაღატაკდნენ, მაგრამ ჰამბუთაიმ არ სცნო ასეთი მოსაზრებები საფუძვლიანად და ჯარების შეკრება ბრძანა.

ჰამბუთაის მუდმივმა მოკავშირემ ავარელმა ომარ-ხანმა რუსებზე თავდასხმაში მონაწილეობაზე უარი თქვა, თვლიდა რა ამას თავისთვის არახელსაყრელად, ქვეშევრდომობის შესახებ მთავარსარდალთან წარმოებული მოლაპარაკებების გამო. ჯერ კიდევ სექტემბერში ომარ-ხანი წერდა გრაფ ზუბოვს, რომ ერეკლე მეფე ამ დრომდე უხდიდა მას ყოველწლიურად 5.000 მანეთს ხანის ფულებით და, ამაზე ზევით, მის სრულ მმართველობაში თხუთმეტ სოფელს აძლევდა, და ამიტომ ხანი ისურვებდა სცოდნოდა, ისარგებლებდა თუ არა იმავე უპირატესობებით რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლის შემდეგაც; როგორ ჯილდოს მიიღებდა ის რუსეთისგან და როგორ დამოკიდებულებაში იქნებოდნენ მასთან მისი ქვეშევრდომები. მთავარსარდალი პასუხობდა, რომ ომარ-ხანის მისი უდიდებულედობის ქვეშევრდომობაში შემოსვლის შემდეგ, მას ყოველწლიური ჯამაგირი დაენიშნება; რომ საქართველოს მეფის მიერ ხანისთვის გადასახდელი ხარკი უწინდებურად მის სრულ განკარგულებაში დარჩება, და რადგანაც, იქნება რა დიდი იმპერატრიცის სამსახურში, ხანი მისი (ზუბოვის) ძმა “შეიქნება”, ამიტომ გრაფი ზუბოვი “იზრუნებს რა მისი სარგებლობისთვის, არ გაუშვებს შესაძლებლობას, რომ მისთვის განსაკუთრებული წყალობანი გამოითხოვოს”.

როდესაც მთავარსარდლის წერილით გაგზავნილი ოფიცერი რუსეთის ქვეშევრდომობაზე დასაფიცებლად ომარ-ხანთან მივიდა, უკანასკნელმა თავის არიდება დაიწყო, ამბობდა რა, რომ მან უნდა მოიფიქროს და თავის ქვეშევრდომებს მოელაპარაკოს, იმისთვის, რათა არა მხოლოდ ის, არამედ მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფნიც ყოველთვის რუსეთის იმპერატრიცის ერთგულებად რჩებოდნენ.

ეს მოლაპარაკებები საკმაოდ ნელა მიდიოდა; ხანი გადამწყვეტ პასუხს არ იძლეოდა და, ბოლოს, გამოაცხადა, რომ შემოვა რა რუსეთის ქვეშევრდომობაში, შიშობს არ იქნას გათანაბრებული წვრილ მფლობელებთან, და რომ მას დადგენილ ჯამაგირს არ მისცემენ. საკუთარი თავის უზრუნველყოფისთვის, ჯამაგირი მისთვის ერთი წლით ადრე მიეცათ, ხოლო ის ფულები კი, რომლებიც მას საქართველოს მეფისგან უნდა მიეღო, ორი წლით ადრე.

რა თქმა უნდა, ეს მოთხოვნა არ შეიძლებოდა ყოფილიყო დაკმაყოფილებული, და ავარიის ხანის ქვეშევრდომობის შესახებ მოლაპარაკებები უშედეგოდ დასრულდა, მაგრამ ის კარგი მხარე კი ჰქონდა, რომ ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელის ჩანაფიქრებში ომარი უშუალო მონაწილეობას არ ღებულობდა. ჰამბუთაიმ, აღარ ჰქონდა რა ავარიის ხანის დახმარების იმედი, თავის მოკავშირეებს: შექის, შემახისა და შუშის ხანებს ძმა გაუგზავნა წინადადებით, რომ მათაც თავიანთი ლაშქრები შეეკრიბათ და მზად ყოფილიყვნენ იმ დროისთვის, როცა ის, “ღმერთს მინდობილი, ბრძოლას დაუწყებს რუსულ მხედრობას”.

– თუ აღა-მაჰმად-ხანი შეიტყობს ჩვენი წინააღმდეგობის შესახებ, ამბობდა ჰამბუთაი თავისი ძმის გაგზავნისას, მაშინ, რა თქმა უნდა, რუსული ჯარების ჩვენზე თავდასხმისას დახმარებას გამოგვიგზავნის.

მიიღო რა ცნობები, რომ ყაზიყუმუხში მთიელთა მეტად მნიშვნელოვანი ლაშქარი იკრიბება, გრაფმა ზუბოვმა დაავალა გენერალ ბულგაკოვს, რომ ყუბის ცხენოსანი ჯარი შემოეერთებინა, რომლის რიცხოვნებაც 2.000 ადამიანამდე ადიოდა, და გამოვიდოდა რა ბანაკიდან, მდინარე სამურის ნაპირებს მიახლოებოდა, რათა იმ შემთხვევაში, თუ მოწინააღმდეგე გაბედავდა გადმოელახა ეს მდინარე მის სათავეებთან და დაბლობზე ჩამოსულიყო, მისთვის შეეტია, მაგრამ არავითარ შემთხვევაში არ დაეწყო მისი დევნა რუსული ჯარებით, არამედ ამისთვის ყუბელთა ცხენოსანი ჯარი გამოეყენებინა. 

ამასობაში, 28 სექტემბერს, დარუბანდამდე ხმები მოვიდა, რომ ჰამბუთაის განზრახული ჰქონდა 29 სექტემბრის გათენების ღამეს ან აუცილებლად 30 რიცხვში, გადმოვიდოდა რა მდინარე სამურის მარჯვენა ნაპირზე, თავს დასხმოდა ყუბის რაზმის საგუშაგოებს, რომლებიც სხვადასხვა ადგილას იყო განლაგებული.

ნამდვილად, 29 სექტემბერს, მთიელთა ერთერთმა პარტიამ, ჩამოვიდა რა დაბლობზე, ჩვენი ხარების ტრანსპორტს შემოუტია, რომელიც მდინარე სამურის გაყოლებაზე მდებარე სოფლებში ნაყიდი პირით მოდიოდა. თუმცა კი ამ ტრანსპორტს ორმოცდაათი ადამიანისგან შემდგარი რაზმი აცილებდა, მაგრამ მოწინააღმდეგემ 23 საზიდრის გატაცება მაინც მოახერხა, რომლებიც დანარჩენებს ჩამორჩნენ (Рапортъ Булгакова графу Зубову 29-го сентября 1796 года). მეორე დღეს მთიელთა ხროვა (скопище) თავს დაესხა ხარების ჯოგს, რომლებიც რაზმის მახლობლად ბალახს ძოვდნენ, და ამასთან 145 ხარის გატაცება და რამდენიმე გამრეკავის ხელში ჩაგდებაც მოასწრო. ეს ორივე თავდასხმა სრულიად მოულოდნელი იყო ყუბის რაზმისთვის, თუმცა კი ქალაქში უკვე დიდი ხანია იცოდნენ ყაზიყუმუხის ხანის განზრახვების შესახებ. თავდასხმამდე რამდენიმე დღით ადრე სოფელ ალპანის თავკაცი ჩამოვიდა ვალი-ბეგთან, რჩევა მიიღო მისგან და შეატყობინა მთიელთა განზრახვის შესახებ თავს დასხმოდნენ რუსულ ჯარებს, მაგრამ ყუბის ნაიბმა, იცოდა რა მოსალოდნელი თავდასხმის შესახებ, რა თქმა უნდა, არ ჩათვალა საჭიროდ რომ ბულგაკოვი გაეფრთხილებინა, ზუსტად ისევე, როგორც დაუმალა მას ისიც, რომ მთიელთა ლაშქრის შეკრების ადგილად სოფელი ალპანი იყო არჩეული, იმ ერთადერთი ხეობის პირისპირ მდებარე სოფელი, რომლის გამოყოლებითაც მთიელებს ყუბის დაბლობზე ჩამოსვლა შეეძლოთ. გრაფმა ზუბოვმა ბრძანა დაეპატიმრებინათ ვალი-ბეგი და ის მთავარ ბინაზე (შტაბში) მიეყვანათ.

თავის თანამოღვაწეთა პირველი წარმატებებით გამხნევებულმა სურხაი-ხანმა, 29 სექტემბრის გამთენიისას, თავისი მოხელე გამოგზავნა სოფელ ალპანიში იქაურ თავკაცთან და თავის ახლობელ მაჰმად-ბეგთან, ცნობით, რომ მას, გაჩერდა რა მდინარე ქუსართან, სოფელში მოსვლა აქვს განზრახული. მაჰმად-ბეგი სოფლის რამდენიმე მცხოვრების თანხლებით ჰამბუთაის შესახვედრად გაემართა, და, ითათბირა რა მასთან, გადაწყვიტა, რომ ყაზიყუმუხელები დაიკავებენ სოფელ ალპანის და მაშინვე დააყენებენ ყველა გზაზე პიკეტებს, იმ მიზნით, რათა არავინ არ შემოუშვან ყუბის დაბლობზე. იმავე დღეს, საღამოს, სოფელ ალპანიში ხდებოდა ახალი თათბირი, რომელზედაც მთიელთა სხვადასხვა ტომის წარმომადგენლებმა, გადაწყვიტეს რა მოულოდნელი თავდასხმის მთელი მომგებიანობით ესარგებლათ, დაადგინეს არ გადაედოთ ის დიდი ხნით, არამედ შუაღამეს გამოსულიყვნენ, რაც შეიძლებოდა ჩუმად ევლოთ ყუბისკენ, და რუსულ ჯარებზე თავდსახმა სხვადასხვა მხრიდან მოეხდინათ.

ამასობაში, გენერალმა ბულგაკოვმა, მიიღო რა დარუბანდიდან გენერალ საველიევისგან შეტყობინება მთიელთა განზრახვის შესახებ მის რაზმს თავზე დასხმოდნენ, მოწინააღმდეგის გამოსავლენად კაპიტანი სემიონოვი გაგზავნა 100 ეგერით. გაიარა რა ოთხი ვერსი და შევიდა რა ხეობაში, რომელიც სოფელ ალპანისკენ მიდიოდა, სემიონოვი მალევე წააწყდა მასში მოწინააღმდეგის ცხენოსან რაზმებს, გაჩერდა და ამის შესახებ ბულგაკოვს მოხსენება გაუგზავნა. სემიონოვის რაზმის გაძლიერებისთვის მაშინვე გაგზავნილ იქნა პოდპოლკოვნიკი ბაკუნინი ქვეითი ჯარის 300 კაცით, 100 კაზაკითა და ორი ქვემეხით. მხოლოდ ღამის დადგომის შემდეგ, შევიდა რა ხეობაში (втянувшись въ ущелье), მოახერხა ბაკუნინმა სემიონოვის რაზმს შეერთეოდა. ხეობა, რომელშიც ახლა ორივე რაზმი იმყოფებოდა, მთლიანად ხშირი ტყით იყო დაფარული, და რადგანაც ის ყუბის დაბლობზე ერთადერთ გამოსასვლელს წარმოადგენდა, ამიტომ ბაკუნინს უნდა ევარაუდა, რომ მთიელთა მთელი ხროვა ამ პუნქტშია თავმოყრილი, ან სადმე მახლობლად. მიუხედავად ამისა, არ იცოდა რა მოწინააღმდეგის ძალები, არც მისი განლაგების ადგილი, ბაკუნინმა, არ აქცევდა რა ყურადღებას არც ღამის სიბნელეს, არც ტყის სიხშირესა და თავისი ძალების უმნიშვნელობას, გადაწყიტა წინ ემოძრავა და მოწინააღმდეგისთვის შეეტია. პირველივე მოძრაობისას მოწინააღმდეგის ცხენოსანი რაზმები (непрiятельскiе разъезды) მას სროლით დახვდნენ, და შემდეგ მთელ ღამეს უწყვეტი ორმხრივი სროლა ჰქონდა მთიელთა მეწინავე პიკეტებთან, რომლებიც თანდათანობით უკან იხევდნენ. 1 ოქტომბრის გამთენიისას ბაკუნინი სოფელ ალპანის მიუახლოვდა, რომელიც მთის ფერდობზე იყო განლაგებული და მისგან ხრამი გამოჰყოფდა, რომლის სიღრმეშიც 15.000 ადამიანის რიცხოვნების მოწინააღმდეგე იმალებოდა.

როგორც კი ჩვენმა რაზმმა ტყიდან გამოსვლა დაიწყო, რომელიც თითქმის ზედ ხრამის პირას მთავრდებოდა, მთიელებმა ხმლებით შემოუტიეს. მათი შემოტევა იმდენად სწრაფი იყო, რომ რაზმში მყოფმა ორმა ქვემეხმა მხოლოდ რამდენიმე გასროლა მოასწრო და მოწინააღმდეგის მიერ იქნა მიტაცებული. თავიანთი მრავალრიცხოვნებით გამხნევებულნი, მთიელები თავგანწირულად იბრძოდნენ; მათ რაზმს ყოველი მხრიდან ალყა შემოარტყეს და თითქმის მთლიანად გაანადგურეს. ბაკუნინი და სემიონოვი საქმის სულ დასაწყისშივე იქნენ მოკლულნი; ბევრი ოფიცერი და დაბალი ჩინი მოკლულთა ან დაჭრილთა სახით მწყობრიდან გამოვიდა. საერთო ხოცვა-ჟლეტას გადარჩენილნი კი, ამოეფარნენ რა შემთხვევით შეხვედრილ მორებს, მანამდე იგერიებდნენ მოწინააღმდეგეს, სანამ მათ დასახმარებლად უგლიცის ქვეითი პოლკი არ მოვიდა ოთხი საპოლკო ქვემეხით, პლკოვნიკ სტოიანოვის უფროსობით.

არ ჰქონდა რა არანიარი ცნობები პოდპოლკოვნიკ ბაკუნინის რაზმის შესახებ, გენერალმა ბულგაკოვმა, როდესაც ქვემეხების გასროლებისა და თოფების ორმხრივი სროლის ხმა შემოესმა, მაშინვე ბაკუნინის დასახმარებლად უგლიცის პოლკი გაგზავნა, მაგრამ ის მოქმედების ადგილზე მაშინ მოვიდა, როცა ბაკუნინის რაზმი უკვე განადგურებული იყო. მთიელები იმდენად იყვნენ ბრძოლით გატაცებულნი, რომ დამხმარე ძალის მოსვლის შესახებ მხოლოდ მაშინ შეიტყვეს, როდესაც მათ ზურგში თოფის ტყვიები და ზარბაზნების ფინდიხი (კარტეჩი) სეტყვასავით წამოვიდა. ხედავდა რა რუსების ახალი ძალების მოსვლას და კმაყოფილდებოდა რა შეძენილი გამარჯვებით, მოწინააღმდეგემ უკანდახევა დაიწყო, ხოლო როდესაც პოლკოვნიკი სტოიანოვი ხიშტებით ეძგერა (бросился въ штыки), მთიელები გაიქცნენ და სხვადასხვა მხარეს გაიფანტნენ. დატოვა რა ბრძოლის ველზე მოკლული ვაჟიშვილი, რამდენიმე ნაიბი და თავკაცი, ჰამბუთაი, შეიხ-ალი-ხანთან ერთად, მთებში გაიქცა. ჩვენ ამ საქმეში დავკარგეთ 6 მოკლული ოფიცერი და დაბალი ჩინები: 46 მოკლული და 94 დაჭრილი ადამიანი (Журналъ военныхъ действiй)

ჰამბუთაის მტრული საქციელი ღირსეულ შურისძიებას მოითხოვდა, მაგრამ გრაფი ზუბოვი, მხედველობაში ჰქონდა რა უმაღლესი ბრძანება არ ჩაეგდო ჯარები საფრთხეში და არ მიეყენებინა მათთვის ამაო დანაკარგები მთებში ღრმად შესვლითა და მტაცებელთა დევნით, ყაზიყუმუხის ხანის დასასჯელად სხვანაირ ხერხს ეძიებდა. მთავარსარდალმა წერილები გაუგზავნა ტარკის შამხალს, ტაბასარანის ყადისა და ყარაყაიდაღის უცმის წინადადებით, რათა მათ, შეერთდებოდნენ რა ერთად, მოეხდინათ თავდასხმა კიურუს პროვინციაზე იმ დროს, როცა გენერალი ბულგაკოვი ჰამბუთაის სამფლობელოებში ყუბის მხრიდან შეიჭრებოდა.

“საკმარისად ცნობილია ამ მფლობელებისთვის, წერდა გრაფი ზუბოვი, რომ მთავარსარდალი, ყოვლადმოწყალე მონარქის მიერ მისდამი რწმუნებული ჯარებით, დაღესტნისა და შირვანის მიწების გავლისას, იცავდა და იცავს ყველაფერ იმას, რაც საჭიროა მცხოვრებთა საკუთრების უზრუნველყოფისა და მათ შორს სიმშვიდის უფრო მეტად დამკვიდრებისთვის.

მაგრამ ასეთი კეთილი მოქცევის დროსაც ხედავს ის, რომ ჰამბუთი ყაზიყუმუხელი, შემოიჭრა რა ყუბის პროვინციაში, გათავხედდა არა მხოლოდ დაერღვია მცხოვრებთა კეთილდღეობა, არამედ ყუბასთან განლაგებულ რუსული ჯარების ნაწილზეც კი დარტყმა მოეხდინა. და თუმცა კი ამ ბოროტული თავდასხმით მან საკუთარ თავს საგრძნობი დარტყმა მიაყენა, რომლის მიყენებაც მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ძლევამოსილი იარაღისთვის ყოველთვისაა დამახასიათებელი, მაგრამ რადგანაც მთელი დაღესტანი მოწმეა, რომ მთავარსარდალს არ მიუცია ჰამბუთაისთვის არანაირი უმცირესი მიზეზიც კი ჩვენდამი ბოროტული განწყობისთვის, ამიტომ ვერ შეიძლება საქმე წარმართოს ამ ვერაგი მფლობელის ყველაზე უფრო საგრძნობი სასჯელის გარეშე მისი ძალების ამოძირკვით (то и не можетъ обойтись безъ чувствительнайшаго его наказанiя искорененiемъ силъ сего коварнаго владельца).

ამ მიზნით მთავარსარდალი, უბრძანა რა გენერალ-მაიორ ბულგაკოვს იმოქმედოს ჰამბუთაის წინააღმდეგ უკვე შემტევად, როგორც რუსული, ისევე ყუბის ჯარებით, სთხოვს ამ მფლობელებს, რათა მათ თავიანთი მხრიდან, შეკრებენ რა თავიანთ ჯარებს და შეთანხმდებიან ურთიერთ შორის, იჩქარონ დარტყმა ჰამბუთაის კუთვნილ კიურუს პროვინციაზე, და ისარგებლებენ რა მთელი ნადავლით, მასში მდებარე მთელი სოფლები ურთიერთ შორის სამუდამოდ გაიყონ”.

ამ მოპატიჟებას სათანადო წარმატება არ ჰქონია. ტარკის შამხალის ვაჟმა, ყარაყაიდაღის უცმიმ და ტაბასარანის ყადმა, მოვიდნენ რა დარუბანდში, გამოუცხადეს საველიევს, რომ თუ მთავარსარდალს სურს მათი სამსახური, ისინი მზად არიან იმოქმედონ სურხაის წინააღმდეგ ახლა მათთან მყოფი ხალხით, რომლებიც მეგთის ჰყავდა 120, ყადისა და უცმის კი 50-50 ადამიანი, – მაგრამ მხოლოდ რუსული ჯარების დახმარებით.

– ხოლო თუ ჩვენ უფრო მეტი რიცხვის ჯარები უნდა შევაგროვოთ, ამბობდნენ ისინი, ამის მალე გაკეთება შეუძლებელია, და იმ დროის დანიშვნაც, როცა ისინი შეიკრიბებიან, ასევე არ შეიძლება.

საერთოდ ჩანდა, რომ ისინი თავს არიდებდნენ გრაფი ზუბოვის სურვილის შესრულებას, ხოლო ამასობაში კი ჰამბუთაი სარგებლობდა ამით, და შეკრიბა რა თავისი ჯარების ნარჩენები, ისინი კიურუს პროვინციის სოფლებში განალაგა, ეშინოდა რა, რომ მისდამი ნაკლებად ერთგული მცხოვრებნი რუსებს შეუერთდებოდნენ. იგი ვარაუდობდა ახალი ჯარების შეკრებას და ახლა ავარელი ომარ-ხანის, აქუშის ყადისა და სხვა წვრილი მფლობელების დახმარების იმედიც ჰქონდა, რომლებმაც ამ დროის შუალედში თურქეთის მთავრობის ფირმანები მიიღეს, რომელიც მათ სწრაფი დახმარებით აიმედებდა. პორტა დაღესტნელ მფლობელებს ატყობინებდა, რომ რადგანაც ამ დრომდე მათ არ გაუწიეს რუსეთს განსაკუთრებული ერთგულება, ამიტომ კიდევ ცოტაც მოითმინონ, სანამ თურქეთის მთავრობა მათ დახმარებას აღმოუჩენს და ყველა უბედურებისგან დაიხსნის. ასეთი ცნობით გახარებული აქუშელები, სალათაელები, რუტულელები და სხვა მთიელი ხალხები სათათბიროდ ჰამბუთაისთან გაემართნენ. უკანასკნელი, რომელიც სოფელ ჩირახში იყო დასახლებული, მათ წინააღმდეგობის აუცილებლობაში არწმუნებდა, ახალ ძალებს იკრებდა და თავისი ლაშქრის ნაწილი, ვაჟიშვილის ნუხ-ბეგის წინამძღოლობით, სალაგ-დეგერმანის წისქვილისკენ გაგზავნა, სადაც რამდენიმე დღის შემდეგ თავადაც ჰქონდა მისვლა განზრახული. ჰამბუთაის სურდა თავს დასხმოდა დარუბანდის სოფლებს ან ხელში ჩაეგდო დარუბანდის მმართველი ფერიჯი-ხანუმი, რომელიც დარუბანდიდან ყუბაში ძმის შესახვედრად გაემგზავრა.

ოქტომბრის დასაწყისში გრაფმა ზუბოვმა მიიღო წერილები ჰასან-ბეგისა და მისი დედის ბიკი-ხანუმისგან, რომლებშიც ისინი ატყობინებდნენ, რომ უკვე გამოემგზავრენ ელისუდან და ყუბაში მოიჩქარიან. მთავარსარდალმა ფერიჯი-ხანუმს გაუგზავნა მდიდარი საჩუქრები, რომლებიც იმპერატრიცამ მისთვის გამოგზავნა, ეპატიჟებოდა მას ყუბაში ჩამოსვლა ეჩქარა. საჩუქრებით გაგზავნილ მაიორ ახვერდოვს ყველაზე უფრო დიდგვარობანი მოხელეები დარუბანდამდე 20 ვერსზე დახვდნენ, 200 ადამიანის თანხლებით. ქალაქთან მიხლოებისას, ახვერდოვს ზარბაზნების სროლით ხალხის უზარმაზარი ბრბო გამოეგება, სიხარულის შეძახილებით, რომლებიც მას მმართველის (ფერიჯი-ხანუმის – ი. ხ.) სახლამდე მიაცილებდა, სადაც მას ჰადირ-ბეგი და მაჰმადიანური სასულიერო წოდების უპატივცემულესი პირები ელოდებოდნენ.

მიიღო რა საჩუქრები, ფერიჯი-ხანუმი მაშინვე ძმის ჰასან-ბეგის შესახვედრად გაემგზავრა; მას თან ჰადირ-ბეგი, რამდენიმე თავკაცი და 37-კაციანი ბადრაგი ახლდა. 14 ოქტომბერს ფერიჯი ყუბაში მოვიდა, ხოლო 16 რიცხვში კი ჰასან-ბეგიც, დედით, დეიდითა და ზოგიერთი სხვა ნათესავით იქვე ჩამოვიდა. ხალხი აღტაცებით ესალმებოდა ჰასანს, რომლიც 3 ნოემბერს საზეიმოდ იქნა ხანად დასმული.

ყუბის ხანად ჰასანის გამოცხადებამ ყუბის მცხოვრებთა საბოლოოდ დამშვიდება ვერ გამოიწვია. შეიხ-ალი-ხანი, რომელმაც სურხაი-ხანის, ყაზიყუმუხის ჰამბუთაის თანადგომით თავის გარშემო მთიელთა ბრბო შემოიკრიბა, ყუბის პროვინციის ფარგლებში შემოიჭრა და მცხოვრებთა აღშფოთებას ცდილობდა. ამავდროულად, ჰამბუთაი, რომელიც თავის ჯარით სალაგას წისქვილის მახლობლად მდებარე ხანჯალ-კალეს ციხესიმაგრესთან განლაგდა, მცირე პარტიებს უშვებდა, რომლებიც მთებიდან დაბლობზე ჩამოდიოდნენ და დარუბანდიდან ყუბაში მიმავალთ ძარცვავდნენ, რითაც ამ ორ ქალაქს შორის შეტყობინებას აძნელებდნენ.

მოუხერხებლად მიიჩნევდა რა რუსული ჯარებით მთებში მოქმედებას, გრაფმა ზუბოვმა ჰასან-ბეგს შესთავაზა თავისი ჯარები შეეკრიბა და ჩვენი რაზმის დახმარებით მოწინააღმდეგე ყუბის პროვინციიდან განედევნა. იმავე დროს, სურხაი-ხანის რაზმების მიერ წარმოებული ძარცვის შეწყვეტისთვის, მთავარსდარდალმა გენერალ-მაიორ საველიევს უბრძანა შემტევად ემოქმედა დარუბანდის მხრიდან, და მისი უფრო მეტი დამოუკიდებლობისთვის ქალაქ ყუბიდან გენერალ-მაიორ საველიევის გაძლიერებისთვის კავკასიის გრენადერთა პოლკის ორი ბატალიონი გაგზავნა, ოთხი საპოლკო ქვემეხით. ამ ბატალიონების დარუბანდისკენ გაგზავნისა და ჰასან-ხანის მიერ თავისი ცხენოსანი ჯარის შეკრების შემდეგ, გრაფმა ზუბოვმა გენერალ ბულგაკოვს უბრძანა ყუბის მახლობლად ბანაკიდან გამოსულიყო და ქვეითი ჯარის ოთხი ბატალიონით, კავალერიის ცხრა ესკადრონით, კაზაკთა ორი პოლკითა და რაზმში მყოფი მთელი არტილერიით მდინარე სამურისკენ წასულიყო. განლაგდებოდა რა მდინარის მარჯვენა ნაპირზე, და თავს ისე მოაჩვენებდა რა, რომ შემტევად მოქმედება ჰქონდა განზრახული, ბულგაკოვს მხოლოდ ყუბელებისთვის უნდა დაეჭირა მხარი, თავად კი მთებსა და ხეობებში არ შესულიყო.

ბანაკიდან თავისი გამოსვლის წინ, ბულგაკოვმა სოფელ ახტის მცხოვრებლებს თავისი სახელით პროკლამაცია გაუგზავნა, რომელშიც მოითხოვდა, რათა ახტიელებს არა მხოლოდ არ მიეცათ თავისთან თავშესაფარი შეიხ-ალი-ხანისთვის, არამედ ჰასან-ხანისთვის ამანათებიც მიეცათ, იმისთვის, რომ თუ ისინი არ შეასრულებენ ამ მოთხოვნას, მაშინ რუსული ჯარები შევლენ მათ სამფლობელოებში, არ დაინდობენ მცხოვრებთ და ქვას ქვაზე არ დატოვებენ.

13 დეკემბერს სოფელ ახტის მცხოვრებლებმა ბულგაკოვს უპირველესი თავკაცები გამოუგზავნეს ამანათების მიცემის დაპირებითა და განცხადებით, რომ შეიხ-ალი-ხანი გაემგზავრა მათი სამფლობელოებიდან.

ამასობაში, გენერალ-მაიორი საველიევი, გამოვიდა რა დარუბანდიდან ქვეითი ჯარის სამი ბატალიონითა და კაზაკთა პოლკით, ხანჯალ-კალესკენ დაიძრა, სადაც ყაზიყუმუხის ჰამბუთაის ჯარები იყო შეკრებილი. რუსული რაზმის მოახლოებასთან ერთად მოწინააღმდეგემ თავისი პოზიცია მიატოვა და მთებში მიიმალა. ჰამბუთაიმ, ხედავდა რა თავის წინ რუსულ ჯარებს და შეიტყო რა ბულგაკოვის მოძრაობის შესახებ მდინარე სამურის მხრიდან, საველიევს თავისი მოხელე გამოუგზავნა “სამშიდობო მდგომარეობის დასამყარებად” («для учиненiя миролюбиваго положенiя»).

წარმოგზავნილისთვის შეთავაზებულ იქნა: არ ეცნოთ შეიხ-ალი დარუბანდის ხანად, არ მიეცათ მისთვის დახმარება, არც თავშესაფარი; ჰასანი ეცნოთ ყუბის ხანად, მას მშვიდობიანად მოქცეოდნენ და არანაირი წაქეზებანი არ მოეხდინათ; ყველა რუსი ტყვე დაებრუნებინათ; ამანათები მიეცათ და ორივე მხრიდან დაუბრკოლებელი ვაჭრობა განეახლებინათ, და ბოლოს, დაღესტნელი მფლობელების დასწრებით ყურანზე დაედო ფიცი რუსეთისადმი ერთგულების შენარჩუნების შესახებ.

სურხაიმ აღასრულა გენერალ-მაიორ საველიევის მოთხოვნა, და ჩვენი რაზმებიც თავიანთი უწინდელი განლაგების ადგილებს დაუბრუნდნენ (Рапортъ Савельева графу Зубову 20-го декабря 1796 года, № 514).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

No comments:

Post a Comment