გიორგი XII საქართველოს უკანასკნელი მეფე და მისი შემოერთება რუსეთთან

ნ ა წ ი ლ ი VIII

(გამოქვეყნებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს ნიკოლოზ დუბროვინის ამავე სახელწოდების წიგნის შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი X

ზეიმი მანიფესტის გამოცხადებისა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. – შემთხვევები საქართველოში მანიფესტის გამოცხადების შემდეგ. – საქართველოს ახალი ადმინისტრაციული დაყოფა. – იმპერატორ პავლეს გარდაცვალება. – გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის, მუშკეტერთა ლეონტიევისა და კაზაკთა პოლკების საქართველოში გაგზავნა. – ჯარების განლაგება, მოხდენილი ლაზარევის მიერ.

16 თებერვალს, ლაზარევის მოწოდების მიხედვით, სიონის ტაძარში შეიკრიბნენ ტფილისის მცხოვრებნი საღვთო ლიტურგიის მოსასმენად. მისი დასრულების შემდეგ, ლაზარევმა გამოუცხადა იქ მყოფთ მათი მოპატიჟების მიზეზის შესახებ. ორ ენაზე – რუსულსა და ქართულზე – ხალხისთვის წაკითხულ იქნა 1800 წლის 18 დეკემბრის მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც საქართველო სამარადისოდ (на вечныя времена) უერთდებოდა რუსეთს.

საქართველოს კათოლიკოსმა, ანტონ ბატონიშვილმა, გადაიხადა სამადლობელი ლოცვა მუხლმოდრეკით. მთელი დღის განმავლობაში ეკლესიათა ზარების რეკვა გაისმოდა ტფილისის ქუჩებში, რომლებიც ამჯერად გამოცოცხლებული იყო ხალხის მნიშვნელოვანი შეკრებით, რომელთაც უხაროდათ, “რომ მათმა სურვილებმა მიაღწია სანუკვარ დასასრულს” (Кнорингъ гр. Ростопчину 3-го марта 1801 г.).
მეორე დღეს, 17 რიცხვში, კვირას, ხდებოდა ამავე მანიფესტის გამოცხადება ყველა სომხისთვის, რომლებიც ცხოვრობდნენ საქართველოს დედაქალაქში. სრულიად სომხეთის პატრიარქმა, თავადმა იოსებ არღუთინსკი-დოლგორუკოვმა, რომელიც შემთხვევით იმყოფებოდა ტფილისში, პირველსატახტო ეჩმიაძინის მონასტერში მგზავრობისას, თავისი მონაწილეობით ცერემონიაში მნიშვნელოვნად გაზარდა საზეიმობა მანიფესტის გამოცხადებისა.

ციხესიმაგრის სომხურ ეკლესიაში შეიკრიბა ხალხი და, მასში დილის ლიტურგიის მოსმენის შემდეგ, ჯვრიანი სვლით გაემართა მთელი ქალაქის გავლით ქალაქგარეთ აგებულ ვანქის სომხურ ეკლესიაში.

მღვდელმსხურები, დიაკვნები და მედავითნეები ჯვრებით, დროშებითა და ანთებული სანთლებით წინ უძღოდნენ 74 მღვდელმსახურს, რომლებიც მიემართებოდნენ ორ რიგად. მღვდელმსახურთა უკან მიდიოდა 8 არქიმანდრიტი, მათ უკან კი სამი დიაკვანი, რომელთაგან ერთს მიჰქონდა დიდი ვერცხლის ჯვარი, ხოლო ორს კი ანთებული სანთლები. დიაკვნების უკან მიდიოდა ორი ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი სომხებიდან, პავლე იმპერატორის პორტრეტით, რომელსაც მიჰყვებოდა მიტროპოლიტი შესამოსელში, მაგრამ მიტრის გარეშე, რომელსაც თავზე დაედო ვერცხლის სინი უმაღლესი მანიფესტით, და მას კი ზემოდან ეფარა წითელი ფლერი. ორ დიაკვანს მიჰქონდა: ერთს მიტროპოლიტის მიტრა, მეორეს მისი კვერთხი. მანიფესტის უკან ორ არქიმანდრიტს მიჰქონდა ყოვლადწმიდა ღვთისმშობლის ხატი, რომელსაც კვალდაკვალ მიჰყვებოდა მთელ ტფილისელ სომეხთა მთავარეპისკოპოსი სერგი, ჯვრით ხელში.

ხალხი უზარმაზარი ბრბოს სახით მიჰყვებოდა ჯვრით მსვლელობას.

ციხესიმაგრის კარებიდან პროცესიის გამოსვლისას მას შეუერთდა დავით ბატონიშვილი თავისი ძმებითა და ბევრი თავადით, გენერალ-მაიორები ლაზარევი და გულიაკოვი და ჩვენი ჯარების ყველა ოფიცერი, რომლებიც იმ დროს ტფილისში იმყოფებოდნენ.

პატრიარქი იოსები, სრულ შესამოსელში, ოთხი მთავარეპისკოპოსითა და ოთხი ეპისკოპოსით (архiереями) შეხვდა საზეიმო პროცესიას ვანქის სომხური ეკლესიის გალავანში.

პატრიარქმა თავისი ჯვარი და კვერთხი მისცა მის მიმყოლ ეპისკოპოსებს, მიუახლოვდა იმპერატორ პავლეს პორტრეტს, უკმია მას (окадилъ его), შემდეგ მცირე მეტანიით თაყვანი სცა მის პორტრეტს, ემთხია მას და, ასწია რა იქ მყოფთა თავებზე მაღლა, მქუხარე ხმით წარმოსთქვა:

– იდღეგრძელოს დიდმა უავგუსტესმა მონარქმა მთელი თავისი საგვარეულოთი!

– იდღეგრძელოს, იდღეგრძელოს! ამინ! პასუხობდა მას ხალხი.

პროცესია შევიდა ეკლესიაში. იქ, საკურთხევლის წინ, მდიდრული ფარჩით გადაფარებულ მაგიდაზე დადებულ იქნა მანიფესტი და დაყენებულ – იმპერატორ პავლეს პორტრეტი.

პატრიარქმა აღასრულა ლიტურგია. ეკლესიაში შეკრებილი ხალხის სიმრავლის გარდა, აქ ესწრებოდა ტფილისის მოსახლეობის მთელი ნაღები: მეფის ძენი, მეფის ასულები, დარეჯან დედოფალი, საქართველოს კათოლიკოსი მეფის ძე ანტონი, თავადები და მთელი უმაღლესი სასულიერო წოდება. ეკლესია ვერ იტევდა მთელ ხალხს, რომელსაც სურდა დასწრებოდა ამ ცერემონიას.

ლიტურგიის დასრულების შემდეგ, პარიარქი გამოვიდა ხალხთან, სთხოვა მას შეენახა რუსეთის ტახტისადმი ერთგულება და იმპერატორისადმი თავდადება.

– როგორი სიხარულია დაწერილი თქვენს სახეებზე, ღვთისმოსავო ქრისტიანო ხალხო! ამბობდა იოსები. – მე, ვიხილე რა იგი, ვხალისდები იმისთვის, რათა მოწიწებით, რომლითაც ახლა აღვსებულია ჩემი გული, აღვიარო: ო ჩვენი გადარჩენის დღეო, დღეო, რომელსაც მივყავართ ჩვენ ნამდვილ ნეტარებასა და სიმშვიდეში! ო ჩვენი კეთილდღეობითი ხვედრის განმტკიცების დღეო! დღეო, რომელსაც ვერ ეღირსნენ ჩვენი წინაპრები. რას მივიტანთ ჩვენ ყოვლადმაღალ შემოქმედთან? მადლობას, ლოცვას, ჩვენთა სულთა მდაბალ მოკრძალებას ყველაფრისთვის რაც მის მიერ ხდება?... არ შევწყვეტთ ცრემლის ღვრას, არ შევწყვეტთ მისი ყოვლადპატიოსანი სახელის განდიდებას, მივემსგავსებით რა კაცთმოყვარე იმპერატორის პავლეს გულუხვობას, რომელიც, ჩამოვიდა რა ჩვენს უმდაბლეს თხოვნამდე ქვეშევრდომობაში ჩვენი მიღების შესახებ, არა თუ არ უარგვყოფს, არამედ გვპირდება ჩვენ კეთილდღეობასა და სიმშვიდეს, არ მოელის რა ჩვენგან სხვას არაფერს, თუ არა მხოლოდ ერთგულებას ღვთივდაცული მისი ტახტისადმი.

– მე, უმდაბლესი მწყემსი თქვენი – აგრძელებდა პატრიარქი – გაუთავებლად ვთხოვ ყოვლადკეთილ ღმერთს, დაე გაახანგრძლივოს ჩვენი მონარქის დღენი მის მთელ ძოწეულშემოსილ საგვარეულოსთან ერთად.

– დაე გააძლიეროს ღმერთმა ჩვენი ხელმწიფის დიდი პავლეს დღენი, სრულიად რუსეთის იმპერატორისა! პასუხობდა ხალხი.

პატრიარქის სიტყვის დასრულების შემდეგ წაკითხულ იქნა მანიფესტი რუსულ, სომხურ და ქართულ ენებზე, და აღსრულებულ სამადლობელი ღვთისმსახურება.

სწორედ იმავე დროს ეგერთა პოლკის კაპიტანი ტაგანოვი 24 კაზაკით ცხენზე ამხედრებული დადიოდა ტფილისის ქუჩებში და კითხულობდა მანიფესტს რუსულ, ქართულ, სომხურ და თათრულ ენებზე.

საეკლესიო მსახურების შემდეგ, პატრიარქი იოსები უმასპინძლდებოდა უგამორჩეულეს პირებს სადილის სუფრით, რომელიც გაშლილი იყო ეკლესიის გალავნის შიგნით დადგმულ კარვებში. ზარების რეკვამ მთელი დღის განმავლობაში, საღამოს კი ქალაქის ილუმინაციამ დაასრულეს მანიფესტის გამოცხადების ზეიმი.

მანიფესტის გამოცხადებამ ხალხზე მოახდინა ყველაზე უფრო სასიხარულო შთაბეჭდილება.

“ვცხოვრობ რა აქ წელიწადნახევარს – წერდა ლაზარევი (Письмо Лазарева Кнорингу 21-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – ჯერ არ მინახავს ისეთი სრულყოფილი კმაყოფილება, როგორიც ახლა არსებობს. მანიფესტის მიღების დღიდან თითქოს ყველაფერი ხელახლა დაიბადა და გაცოცხლდა: შეიძლება ისიც კი ითქვას, რომ ბრაზობენ, თუკი მათ დაუძახებენ ქართველებს, და არ ამბობენ, რომ ისინი რუსები არიან” («… даже можно сказать, что сердятся, если ихъ назовутъ грузинами, а не говорятъ, что они русскiе»).

გ. ზოლოტარიოვს, კნორინგის მიერ გამოგზავნილს მანიფესტით საქართველოში, თან მოჰქონდა წერილებიც ბატონიშვილებისადმი, რომელთა მიხედვითაც ისინი მოპატიჟებულნი იყვნენ ს.-პეტერბურგში. მოუწოდებდა რა სამეფო სახლის პირებს რუსეთში გამომგზავრებისკენ, იმპერატორი ჰპირდებოდა ქალებს სრულ მატერიალურ უზრუნველყოფას, მეფის ძეებს კი ჯილდოებსა და სოფლებს. სამსახურში შესვლის მსურველებს მიეცათ პირობა, რომ მიღებული იქნებოდნენ მათი წოდებისადმი შესაფერისი ჩინებით (Изъ записки Лашкарёва министерству 5-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

ბატონიშვილებმა იოანემ, ბაგრატმა და მიხეილმა, გარდაცვლილი გიორგის შვილებმა, მაშინვე გამოთქვეს ჩვენს დედაქალაქში გამომგზავრების სურვილი.

ისინი გამოემგზავრნენ ტფილისიდან 9 მარტს. 15 მარტს გამოემგზავრა მირიან ბატონიშვილიც. მოვიდნენ რა კავკასიის ხაზზე, ბატონიშვილები სთხოვდნენ კნორინგს, რათა მათი კუთვნილი მთელი მამულები დარჩენილიყო აუცილებლად იმავე მდგომარეობაში, რათა გლეხები ყოფილიყვნენ დამჯერნი მათი ოჯახებისადმი და შეესრულებინათ ყველა ბრძანება. კნორინგმა დაავალა ლაზარევს, რომ თვალი ედევნებინა ბატონიშვილთა თხოვნის აღსრულებისთვის (Предписанiе Кноринга Лазареву 12-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.).

23 მარტს ბატონიშვილები გამოემგზავნენ გეორგიევსკიდან, ხოლო 12 მაისს კი ჩამოვიდნენ პეტერბურგში.

გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ტფილისში არ ყოფილან. თეიმურაზი ცხოვრობდა გორში* (თეიმურაზ ბატონიშვილი იყო არა გიორგი XII-ის ძმა, არამედ მისი ძე. იგი ამასთანავე გახლდათ ოთარ ამილახვრის სიძე. ერთ პერიოდში იგი გაემგზავრა ალექსანდრე ბატონიშვილთან ირანში და იქ შაჰის არტილერიის უფროსადაც კი იყო დანიშნული. მაგრამ შემდეგ ისევ დაბრუნდა საქართველოში და გაემგზავრა ს.-პეტერბურგში. მის შესახებ ცნობებს გვაწვდის პლატონ იოსელიანი თავის წგნში “ცხოვრება გიორგი მეცამეტისა” /ი. ხ./), ვახტანგი დუშეთში, დანარჩენები კი იმერეთში, სადაც წავიდნენ ისინი 296-კაციანი ამალით.

მხოლოდ ვახტანგმა მიიღო სიხარულით – თუმცა კი, რა თქმა უნდა, მხოლოდ გარეგნულად – ცნობა საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ და დარეჯან დედოფალთან ერთად წერილები გაუგზავნა იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს, თხოვნით, რომ თავიანთ მამულში დაბრუნებულიყვნენ (съ просьбою возвратиться въ своё отечество). რუსეთში გამომგზავრების წინადადებისგან კი იგი თავს არიდებდა იმით, ვითომ კნორინგმა მას დაავალა ეზრუნა საქართველოში გამავალი რუსული ჯარების სურსათით მომარაგებაზე (Изъ донесенიя Лазарева Кнорингу отъ 2-го марта 1802 г. Тифл. арх. канц. наместника). არსებითად იგი ფიქრობდა მიეღწია გაზაფხულამდე და მოეხდინა საქართველოში ახალი არეულობა, მეზობელი მფლობელების დახმარებით (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу отъ 8-го марта 1801 г. Тамъ же). ბატონიშვილებთან იულონთან, ფარნაოზთან და ალექსანდრესთან გაგზავნილ იქნა ასევე მოპატიჟება, რომ გამომგზავრებულიყვნენ ჩვენს დედაქალაქში. თავადმა მაჩაბელმა, ვისი ხელითაც გაგზავნილ იქნა მოპატიჟება, ბატონიშვილები იპოვნა სოფელ ჭალაში, ქუთაისამდე ერთი დღის სავალზე. ისინი განლაგდნენ ბანაკად, რომელსაც შემორტყმული ჰქონდა წნელის ღობე. მათი ამალა ადიოდა 300 ადამიანამდე ორივე სქესისა. არ ჰქონდათ რა საარსებო საშუალებები, ბაქტონიშვილებმა ამის შესახებ თხოვნით მიმართეს იმერეთის მეფეს სოლომონს, თავიანთ ნათესავს. მეფემ მთელ იმერეთს დააკისრა ხარკი, რომელიც ცნობილია სახელით “ხარკი ქართველებისთვის” («подать для грузинъ»). თითოეულ კომლს უნდა მიეცა ორი ფუთი პური და რვა თუნგი ღვინო.

მიიღეს რა თავად მაჩაბლისგან წერილები, ბატონიშვილები გულდასმით მალავდნენ მათ თავიანთი ახლობლებისგან, რომელთა შეკითხვებზეც პასუხობდნენ, რომ ეს ყველაფერი ძველია, რომ ყველაფერი შეთხზულია ლაზარევის მიერ, და რომ ხელმწიფემ არაფერი არ იცის იმის შესახებ, რაც კეთდება საქართველოში.

იმერეთის მეფემ სოლომონმა, რომელიც იმ დროს ბატონიშვილებთან იყო, წერილების წაკითხვის შემდეგ, მეორე დღესვე დატოვა ბანაკი და გაემგზავრა ქუთაისში. მოუწოდა რა თავისთან გამგზავრების წინ მაჩაბელს, სოლომონ II-მ გამოუცხადა მას, რომ არასოდეს არ მოუპატიჟებია თავისთან ბატონიშვილები, მაგრამ როდესაც ისინი თავად ჩამოვიდნენ მასთან, მაშინ, როგორც ახლო ნათესავი, თავს მოვალედ თვლის რომ მისცეს საშუალებები მათი არსებობისთვის.

მაჩაბლის მოლაპარაკებები ბატონიშვილებთან დიდხანს არ გაგრძელებულა. მათ გამოუცხადეს, რომ მათთვის უკეთესია დაიხოცონ იმერეთში, “ვიდრე გამოემგზავრონ საქართველოში ან გაემართნენ რუსეთისკენ” (Изъ письма Лазарева Кнорингу 16-го марта 1801 г.).

იულონ ბატონიშვლმა უბრძანა ეთქვათ დავითისთვის, რომ ამაოდ ისულელებს თავს – “მხიარულობს მემკვიდრის ტიტულით და კარგავს მეფობას”. მეფობა 1700 წელია იმყოფება მის საგვარეულოში, იგი კი მას კარგავს. იულონი ამბობდა, რომ ახლა მათ ეძახიან რუსეთში, და მალე კი დავითი თავადაც იქნება იქ მოწოდებული. სამეფო საგვარეულოს დანარჩენი პირებიც, რომლებიც საქართველოში იმყოფებოდნენ, ასევე არაკეთილმოსურნეობით უყურებდნენ ამას. თვით საქართველოს კათოლიკოსსაც, ბატონიშვილ ანტონს, რომელმაც აღასრულა სადღესასწაულო მსახურება, მანიფესტის კითხვისას “არ შეეძლო დაემალა თავისი უკმაყოფილება, რომელიც სახეზე ჰქონდა გამოხატული” (Письмо Лазарева Кнорингу от 21-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).

არ უხაროდა სამეფო სახლის ზოგიერთ წევრს, სამაგიეროდ უხაროდა ხალხს. მანიფესტით საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში დაგზავნილებმა ყოველი მხრიდან მოიტანეს ცნობა, რომ ხალხმა იგი მიიღო სიხარულით; მხოლოდ ბამბაკში მაჰმადიანებს არ გამოუხატავთ განსაკუთრებული აღტაცება.

საქართველოში ყოველივე დამშვიდდა, “ისე, რომ უკეთესს ვერ ისურვებდი”. ბევრი თავადი, რომლებიც ბატონიშვილებთან ერთად იმერეთში გაიხიზნენ, შეიტყვეს რა მანიფესტის გამოქვეყნების შესახებ, ყოველდღიურად ბრუნდებოდნენ თავიანთ სახლებში და გზავნიდნენ წერილებს თხოვნით პატიების შესახებ. თავადებმა საქართველოში ყველაზე უფრო მეტი გავლენის მქონე საგვარეულოებიდან, როგორებიც იყვნენ სარდალი ორბელიანი, თუმანიშვილები, მელიქი ბებუთაშვილი, არღუთაშვილი-მხარგრძელი (Аргутинскiй-Долгоруковъ), გამოავლინეს გულწრფელი ერთგულება რუსეთისადმი. “თავადების ჭავჭავაძისა და ავალიშვილის სახლის შესახებ კი, რომელთა ოჯახიც მეტად დიდია და დიდი გავლენაც გააჩნია აქაურ ხალხზე, რუსეთის მიმართ მეტად ერთგული და მისი მომხრე რომ იქნებოდა, ამაზე სალაპარაკოც უკვე არაფერია”.

ასეთი ერთსულოვნების დროს, რა თქმა უნდა, არ შეიძლებოდა რომ გამონაკლისებიც არ ყოფილიყო. პირები, რომლებიც მანამდე სარგებლობდნენ გავლენით მმართველობაში, ეკავათ მნიშვნელოვანი ადგილები, რომლებიც ხშირად მემკვიდრეობითი იყო მათ საგვარეულოში, “და ჰქონდათ ხერხები ძარცვისა და გამდიდრებისთვის”, არ შეიძლებოდა რომ ყოფილიყვნენ კმაყოფილნი საქართველოს ახალი ბედით, რადგანაც იცოდნენ, რომ მათი საქციელი არ დარჩებოდა დაუსჯელი და მათი თვითნებობა შეიზღუდებოდა. ასეთი პირები აღმოჩნდნენ არც თუ ბევრნი და ისინი ყველანი ცნობილი იყვნენ...

ასეთ პირთა მეტად შეზღუდული რიცხვის მიუხედავად, მათ მაინც მოახერხეს ზემოქმედების მოხდენა დავით ბატონიშვილზე, რათა მას პირდაპირი გზიდან გადაეხვია. ლაზარევისგან საიდუმლოდ მან დაიწყო მამულების ჩამორთმევა ერთთაგან და მათი მიცემა სხვებისთვის, მათდამი თავისი კეთილგანწყობის და მიხედვით. მარიამ დედოფალი შესჩიოდა ლაზარევს თავის გერზე, რომ, მისი ბრძანებით, მოურავებმა სცემეს მის ადამიანს, რომელიც გაგზავნილი იყო დედოფლის მამულებში შემოსავლების შეგროვებისთვის, და გამოაგდეს იგი.

დავითმა ჩამოართვა მუხრანბატონის ქვრივს წილკნის საეპისკოპოსო (цилканское архiерейство). სომეხთა მღვდელმთავრის სიკვდილის შემდეგ, იმავე ბატონიშვილმა თვითნებურად გაჰყო მისი მამული სამ ნაწილად: ერთი აიღო თავისთვის, მეორე მისცა ერთერთ თავადს, მესამე კი დაუთმო მონასტერს* (“კავკასიის არქეოგრაფიული კომისიის აქტებში” დაბეჭდილია იმ პირთა გრძელი სია, რომელთაც ჩამოერთვათ მამულები და მიეცათ სხვებს. იხ. ტ. I, გვ. 301-304). ეს თვითნებობა იმდენად მძიმე იყო ხალხისთვის, რომ ქართველებს ყოველ ჯერზე უხაროდათ, როდესაც გებულობდნენ, რომ რომელიმემ ბატონიშვილთაგან დატოვა საქართველო და გაემგზავრა რუსეთში. “ხალხსა და ერთგულებს იმდენად უხარიათ ბატონიშვილების გამომგზავრება – მოახსენებდა ლაზარევი – რომ მე ამის აღწერა არ შემიძლია, და ზოგიერთი თითქმის ხმამაღლა ყვირის, რომ ხელმწიფის დიდი წყალობა იქნებოდა უკანასკნელი მათგანის აქედან წაყვანაც” («… что большая государева милость была бы последнихъ всехъ взять») (Изъ письма Лазарева Кнорингу 18-го марта 1801 г.).

ამასობაში, დავით ბატონიშვილი აგრძელებდა თავის ხრიკებს. დავითი ეუბნებოდა თავადებს, რომ ახალი მმართველობის შემოღებისას, მიეწერათ იმპერატორისთვის და გამოეცხადებინათ, რომ სურთ დავითი ჰყავდეთ მეფედ. იმისთვის, რათა ისინი თავის მხარეზე გადაეხარა, დავითმა, სარგებლობდა რა საქართველოს მმართველის დროებითი ძალაუფლებით, ბევრ მათგანს დაურიგა სოფლები, რომლებიც მანამდე ეკუთვნოდათ იმერეთში წასულ ბატონიშვილებს (Изъ предписанiя Кноринга Лазареву 2-го iюля 1801 г., № 1324). წარუმატებლობის შემთხვევაში იგი ფიქრობდა წასვლას მთებში და ამიტომ საჩუქრებით ეფერებოდა ლეკებს, ურიგებდა რა მათ თავის ნივთებს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 24-го марта 1801 г.).

ხოლო როდესაც დავითის საქციელები ცნობილი გახდა, მაშინ დავითი მისთვის გაკეთებულ შენიშვნაზე უარობდა და არწმუნებდა, რომ არაფერი მსგავსი არ გაუკეთებია. მან გარს შემოიყარა ახალგაზრდა ადამიანები, რომლებიც არ იმსახურებდნენ არანაირ ყურადღებას (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го марта 1801 г.) და არ სარგებლობდნენ საზოგადოების საკმარისი პატივისცემით. რჩევებს ეკითხებოდა რა მუდმივად მათ, ბატონიშვილს ხშირად მოსდიოდა შეცდომები და თავის წინააღმდეგ არასასიკეთოდ განაწყობდა ქართველებს (возбуждалъ къ себе нерасположенiе грузинъ). ჯერ კიდევ ეძიებდა ტახტზე დამტკიცებას, მაგრამ ცოტაღა ჰქონდა რა ამაზე იმედი, დავითი შეიქნა მოღუშული, სხვათაგან გარიდებული და საკუთარ თავში ჩაკეტილი. იგი ნათლად ხედავდა, რომ მისი იმედები და ანგარეშები ვერ გამართლდა, რომ საქმეები მიდის სულაც არა ისე, როგორც იგი ვარაუდობდა...

დავითი არაერთხელ ეუბნებოდა ლაზარევს, რომ ხედავს ცვლილებას ჩვენი მთავრობის საქციელში გარდაცვლილი მეფის გიორგის თხოვნის საწინააღმდეგოდ; რომ თუკი იულონი იქნება დამტკიცებული საქართველოს მეფედ, მაშინ იგი თურქებთან წავა. ბატონიშვილის გარემოცვაში მყფნი, ხედავდნენ რა, რომ მათი მმართველობა და გავლენა გაგრძელდება არცთუ დიდხანს, სარგებლობდნენ მისი სისუსტით, ქეიფისა და გარყვნილებისადმი მიდრეკილებით და მეტად ხელსაყრელ შემთხვევას პოულობდნენ ძარცვისა და ჯიბეების გასქელებისთვის.

“წესიერი ადამიანები კი – წერდა ლაზარევი – ყველანი მოუთმენლად მოელიან, რათა აქ რაც შეიძლება მალე იქნას შემოღებული ჩვენი წესრიგი”.

ამაზე ზრუნავდა აგრეთვე პეტერბურგის კაბინეტიც.

შემოუერთა რა საქართველოს სამეფო სამარადისოდ თავის დერჟავას, იმპერატორი პავლე დაპირდა შეენარჩუნებინა მის მცხოვრებთათვის მთელი უფლებები, უპირატესობანი, თითოეულის საკუთრების სრული უზრუნველყოფა და მოეზღუდა (დაეცვა, огородить) ხალხი ყოველგვარი გარეშე თავდასხმებისა და შინაგანი მოუწყობლობისგან (Манифестъ о присоединенიи Грузiи).

უკანასკნელი დაპირების შესრულება მოითხოვდა საქართველოში ჯარების აუცილებლად შეყვანას. ქართველთა საკუთარ ძალებზე იმედის დამყარება არ შეიძლებოდა: თუმცა კი, იმ პირთა სიტყვების მიხედვით, რომლებიც იდგნენ სამეფოს მმართველობის სათავეში, ქართველებს კიდეც შეეძლოთ 50.000-მდე ჯარის გამოყვანა, მაგრამ ეს ციფრი უკიდურესად გადაჭარბებული გახლდათ. მაშინდელი შინააშლილობისა და ქვეყნის მოუწყობლობის დროს, მეფე ამ რიცხვის მესამედის მოგროვებასაც კი ვერ შეძლებდა. მართალია, თუმცა კი დავადთაგან ბევრი იყო კარგი და საკმარისად მამაცი მხედარი, მაგრამ საქართველოს ქვეითი ჯარი, რომელიც გლეხებისგან შედგებოდა, “არაფრად არ ვარგოდა, თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების გამოკლებით, რომლებიც მთებში ცხოვრობდნენ”. გარდა ამისა, მთელი ეს ჯარები ისე იყვნენ “დაშინებულნი, რომ გაძლიერების გარეშე, თვით ყველაზე უფრო სუსტ მოწინააღმდეგესთანაც კი, საქმის დაჭერა არ შეეძლოთ” (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 186).
მთელი ეს მიზეზები მოითხოვდა რუსული ჯარების ახალ შემოყვენას საქართველოში. ახალი პოლკების მოძრაობაზე განკარგულების გაცემამდე, წინასწარ, აუცილებელი იყო მათი უზრუნველყოფა სურსათით იმდენად, რომ მათ არ ჰქონოდათ ამ მხრივ უკმარისობა. ამ უკანასკნელი პირობის შესრულება, საქართველოს მაშინდელი მდგომარეობისა და მისი ადმინისტრაციული მმართველობის დროს, დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ უწინარეს ყოვლისა წარმოიქმნა ქვეყნის ადმინისტრაციული გარდაქმნების მოთხოვნილება, რომლებიც შეადგენდა ჩვენი მთავრობის მთავარ საზრუნავს. მმართველობის უსწრაფესად გახსნისთვის ახალისებდათ კიდევ ის გარემოებაც, ლაზარევის მოხსენების მიხედვით, “რომ ახლა ყველანი ერთი-მეორის მიყოლებით ძარცვავენ, და მათი შეკავება არაფრით შესაძლებელი არ არის”... “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი სხვა მოხსენებაში კნორინგს (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 332) – ჩვენი წესრიგის უფრო სწრაფად შემოღება, ხოლო ამის გარეშე კი მეშინია, რომ გული არ დავწყვიტოთ ხალხს. სიტყვები მანიფესტში: ყველა შეინარჩუნებს თავის ქონებას, რომელიც კანონიერად ეკუთვნის თითოეულს, აქაურმა უხეშმა ხალხმა თავისთვის განმარტა სულ სხვაგვარად, რომ თითქოს ისინი ხელმწიფემ ყველაფრისგან გაათავისუფლა და რომ მათ ახლა არანაირი ხარკის გადახდა აღარ ეკისრებათ და არაფერზე პასუხიც აღარ მოეთხოვებათ...

“... ვფიქრობ, რომ მეტად საჭიროა საჩქაროდ ფიცის მიღება, როგორც ყველაზე უფრო მყარი საფუძველი, და მეორე კი რაიმენაირი კანონდებულებანი, ვინაიდან ახლა არავინ არაფერი არ იცის, და ამიტომ ძალზედ ბევრს აკეთებენ არასათანადოს” (Донесенiе Лазарева Кнорингу отъ 16-го марта 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 334). ისინი, რომლებიც ღებულობდნენ ფულების ნაწილს შემოსავლებიდან და ახლა, არ ჰქონდათ რა ისინი, დაკავებულნი იყვნენ ცილისწამებითა და დაბეზღებებით, რათა მიეღოთ, ქვეყნის ადათების მიხედვით, საჯარიმო ფულების ნაწილი თავიანთ სასარგებლოდ (Изъ письма Лазарева Кнорингу 8-го марта 1801 г.). ბატონიშვილები, თავის მხრივ, თავს არ ანებებდნენ ხალხის აღელვებასა და ძარცვას, რომელსაც სურდა, რომ ყველა ბატონიშვილი “მათგან წაეყვანათ, ასევე დარეჯან დედოფალიც, რომელიც ყველა ბოროტებისა და გაჩანაგების ფესვი” გახლდათ.

ქვეყნის მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ არაკეთილისმოსურნე ადამიანებისთვის ადვილი იყო მღვრიე წყალში თევზის ჭერა. ქართველთაგან ბევრი, რომლებიც დაყენებული იყვნენ ხალხის მმართველობისთვის, თავიანთი საქციელით ზრდიდნენ საერთო უბედურებას. ისინი თავად ეპატიჟებოდნენ ლეკებს მტაცებლობისთვის, უჩვენებდნენ მათ გზებს და ატყობინებდნენ იმის შესახებ, თუ რა ხდებოდა ქვეყანაში (См. донесенiе Алексеева Лазареву от 3-го августа 1803 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 340). არანაირი მმართველობა არ არსებობდა: “ქართულს დაშორდნენ, ჩვენსას კი ვერ მოადგნენ...” – “მეტად საჭიროა – წერდა ლაზარევი – რათა იქნას გადამწყვეტი დებულება, რათა უკვე ყველამ იცოდეს, თუ რა გზას მიჰყვნენ, ხოლო ამის გარეშე ყველანი ჯერ კიდევ შიშსა და იმედს შორის არიან. ვინც უფრო ჭკვიანია, იმათ ესმით, მაგრამ უგუნურებად გვაჩვენებენ თავს, ხოლო ვინც უფრო მარტივია, ისინი სრულებით ვერ გებულობენ, რამდენსაც არ უნდა განვუმარტავდე მე მათ” (Письмо Лазарева Кнорингу 12-го марта 1801 г.).
ჩვენი მთავრობის ხელთ არსებული ცნობები ქვეყნის შესახებ განსაკუთრებით მწირი იყო ყველა მიმართებით. ცნობების ამ უკმარისობამ აიძულა რომ ბევრ შემთხვევაში ემოქმედათ ვარაუდით, ხელის ცეცებით და, არ იცნობდნენ რა ქვეყანას, შემოფარგლულიყვნენ მისდამი იმ წესრიგის გამოყენებით, რომელიც არსებობდა რუსეთში. სენატისადმი 1801 წლის 6 მარტის ბრძანებულებით (Арх. мин. внутр. делъ по департ. общ. делъ. Дела груз. Кн. I), მთელმა ქვეყანამ შეადგინა ერთი საქართველოს გუბერნია და, ასეთნაირად, შემოვიდა რუსეთის შემადგენლობაში.

ახლანდელი ამიერკავკასიის ცენტრალური სამფლობელო, საქართველო ჩრდილოეთით შემოსაზღვრული იყო კავკასიონის ქედით, დასავლეთისკენ იმერეთით, რომლისგანაც გამოყოფილი იყო ხოფინის ხევით, ახალციხის საფაშოსგან მთებით, რომლებიც თავფარავნის ხეობიდან გრძელდებოდა ახბაბამდე. სამხრეთში ყარსის საფაშოსგან იგი გამოყოფილი იყო მდინარე, არპაჩაით, ხოლო ერევნის სახანოსგან გოქჩის ტბით. აღმოსავლეთისკენ მდინარე ჯაგორი საქართველოს გამოჰყოფდა განჯის სახანოსგან, ხოლო მდ. ალაზანი – ჭარ-ბელაქანისგან.

რუსეთთან შემოერთებული ქვეყანა საკუთარ თავში შეიცავდა ქართლსა და კახეთს, რომლებიც ერთი-მეორისგან გაყოფილი იყვნენ მდ. არაგვის დინებით (კალაპოტით). ქართლში მაშინ მოითვლებოდა 1.682 სოფელი (деревни и села), კახეთში 324; ყველა ისინი უმეტეს წილად იყო დარბეული (разорены) (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 193). ქართლი იყოფოდა ზემო და შუა საქართველოდ და სომხითად (რომელიც შედგებოდა თრიალეთისა და ბორჩალოსგან), ყაზახად, შამშადილად, ბამბაკად და შურაგელად. ხევსურების, ფშავლების, თუშებისა და ოსების მიწებიც ასევე შედიოდა საქართველოს შემადგენლობაში. მთელი მისი სივრცე არ აღემატებოდა 280 ვერსს აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ და 300 ვერსს ჩრდილოეთიდან სამხრეთისკენ. ხალხმოსახლეობა იყო დაახლოებით 160.000 სული* (ქართველებმა თავად არ იცოდნენ თავიანთი მოსახლეობის ზუსტი რიცხვი. “მცხოვრებთა ნამდვილი ანგარიში არ გააჩნიათ – წერდა ლაზარევი – ერთმა ჩემმა ახლობელთაგანმა მე თავად მითხრა, რომ აქამდე ცხრა წლით ადრე გაგზავნილ იქნა აღწერისთვის, მაგრამ როდესაც ერთერთ სოფელში მივიდა, იქ მისი მოკვლა მოინდომეს და არ დაუშვეს აღსაწერად, ხოლო თავისთან მან თვითონ არ აჩვენა 15 კომლი. მე ვკითხე მიზეზი; მან ამაზე მიპასუხა, რომ ყველაფერი რომ ეჩვენებინა, მაშინ უფრო მეტად გაძარცვული დარჩებოდა. ამის მიხედვით შეიძლება ვიმსჯელოთ, რომ ბევრმაც იგივე გააკეთა; მაგრამ ვარაუდობენ, რომ მთელს მათ სამეფოში იმყოფება 40.000-მდე კომლი. თუ ვივარაუდებთ თითოეულშო ოთხ სულს, უნდა იყოს 160.000 სული”. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 183. აი მთელი ის მონაცემები, რომელთა საფუძველზეც განისაზღვრებოდა მცხოვრებთა რიცხვი საქართველოში).

ახალმა მდგომარეობამ საქართველოსი, როგორც რუსეთის შემადგენელი ნაწილისა, მისცა მას ახალი ადმინისტრაციული დაყოფაც.

მდინარე იორმა გაჰყო ახლა იგი ორ პროვინციად: ქართლისა და კახეთისა. ქართლში საგუბერნიო ქალაქად დანიშნულ იქნა ტფილისი, რომელიც ამასთან ერთად გადაქცეულ იქნა მთელი საქართველოს საგუბერნიო ქალაქადაც; კახეთში – ქალაქი თელავი.

ქართლის პროვინციაში დაწესდა ექვსი ქალაქი ოკრუგებით: ტფილისი, დუშეთი, გორი, სურამი, ლორე და Кайкулы; კახეთის პროვინციაში ორი ქალაქი: თელავი და სიღნაღი. ამ ქალაქებზე მიწერილ იქნა რამდენიმე სოფელი, რომლებიც შეადგენდნენ კიდეც თითოეულის ოკრუგს. დანარჩენი ქალაქები კი, რომლებიც იმყოფებოდა საქართველოში რუსეთთან მის შემოერთებამდე, დატოვებულ იქნენ იმ მდგომარეობაში, რომელშიც ისინი იმყოფებოდნენ.

მთელი გუბერნია უნდა ემართა გენერალ-გუბერნატორს, ხოლო თითოეული პროვინცია კი – ვიცე-გუბერნატორს. მთავარ სადამსწრებო ადგილად (Главнымъ присутственнымъ местомъ) დანიშნულ იქნა გუბერნიის მმართველობა. მმართველობას ექვემდებარებოდა საპროვინციო კანცელარიები, “რომლებიც უნდა იყვნენ ტფილისი და თელავი, საქმეების გაყოფით მათში ორ დეპატრამენტზე: პირველი – სასამართლო (суда и расправы), მეორე კი – კამერალური ანუ სახაზინო საქმეებისა. ამ კანცელარიებზე დამოკიდებულია სამაზრო სასამართლოები და ადგილობრივი (земская) პოლიცია, რომლებიც უნდა იყოს ყველა სამაზრო ქალაქში. სამაზრო ქალაქების ყველა მაგისტრატი და არასამაზრო ქალაქების ყველა ратуша ведаются въ ратгаузахъ, რომლებიც უნდა იყოს ორ საპროვინციო ქალაქში” (Указъ сенату 6-го марта 1801 г. П. С. З. Т. XXVI, № 19770).

სასულიერო მმართველობასთან მიმართებაში საქართველოში ვარაუდობდნენ ორი ეპარქიის დაწესებას: ტფილის-ქართლისა და თელავ-კახეთის, პირველისა მეორე კლასში და უკანასკნელისა მესამეში. ორივე ეპარქიაში ნავარაუდევი იყო დიკასტერიისა და სემინარიის დაარსება, ხოლო ქალაქებში კი სასულიერო მმართველობებისა. ტფილის-ქართლის ეპარქიაში უნდა დაეწესებინათ კოადიუტორი, გორის ეპისკოპოსის სახელწოდებით. ჯამაგირი სასულიერი პირებისთვის დადგენილ იქნა ისეთივე, როგორსაც ღებულობდნენ რუსეთის ეპარქიათა პირები (Записка Хвостова 11-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).

იმპერატორ პავლეს გარდაცვალებამ მთელი ეს ვარაუდები აღუსრულებელი დატოვა და დროებით შეაჩერა საკითხის გადაწყვეტა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ.

ტფილისში მიღებულმა ცნობამ იმპერატორის სიკვდილის შესახებ დაამწუხრა ქართველები, რომლებთაც ეგონათ, რომ მმართველობაში ცვლილებასთან დაკავშირებით, წინა წლების მაგალითის მიხედვით, საქართველოდან გაყვანილი იქნება რუსული ჯარები და ქვეყანა კვლავ მიეცემა ძარცვა-რბევასა და ბატონიშვილთა ურთიერთშორის ბრძოლებს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 8-го апреля 1801 г.).
ხალხის შიში მით უფრო მეტად იყო საფუძვლიანი, რომ პარტიამ ქართველებისა, რომელთაც არ უნდოდათ რუსეთთან შემოერთება, დაიწყო ხმების გავრცელება იმის შესახებ, ვითომ რუსული ჯარები სულ მალე, მოკლე ვადებში დატოვებენ ამიერკავკასიას. ამ გარემოებამ მოახდია მღელვარება ხალხში. რუსეთისადმი ერთგული რამდენიმე პირის დახმარებით ლაზარევმა მოახერხა ქართველთა დარწმუნება ხმების სიცრუეში და იმაშიც, რომ ჯარები არა თუ არ დატოვებენ საქართველოს, არამედ, პირიქით, მათი რიცხვი გაიზრდება და ახალი ჯარების ნაწილი უკვე გზაში იმყოფება. ხალხი დამშვიდდა და დაუჯერა ლაზარევს მით უფრო ხალისიანად, რომ ტფილისში უკვე მოვიდა ცნობა საქართველოს დედაქალაქში გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკის მალე მოსვლის შესახებ, რომელიც აქ გამოგზავნილ იქნა ჯერ კიდევ იმპერატორ პავლეს ბრძანებით.

ჩვენ გვქონდა შემთხვევა მოგვეთითებინა იმაზე, რომ ჩვენს მთავრობას შეგნებული ჰქონდა ჩვენი ჯარების რიცხვის გაზრდის აუცილებლობა ახლად შემოერთებულ ქვეყანაში. ასეთი გაზრდის გარეშე საქართველოს დაცვა მტაცებელთა შემოჭრებისგან შეუძლებელი იყო. კნორინგმა მიიღო ბრძანება ახალი პოლკების გამოგზავნაზე საქართველოში. კავკასიის ხაზის სარდალს სიძნელეები ჰქონდა მხოლოდ გზაში სურსათით უზრუნველყოფისა და ზამთარში მთებზე გადასვლის საკითხებში. იგი თავის სიძნელეების შესახებ ეუბნებოდა იმპერატორ პავლეს, რომელიც ამაზე საპასუხოდ წერდა:

“თქვენ მეუბნებით მე შეუძლებლობათა შესახებ. მე ისინი ვიცი, მაგრამ მათ ვზომავ ჩემი ჯარების ჩემდა მომართ გულმოდგინებით, ხოლო ისინი კი თავიანთ დამსახურებებს უნდა ზომავდნენ ჩემი მადლიერებისა და გულუხვობის ზომის მიხედვით. გენერალი რასტოპჩინი თქვენ ამის შესახებ უფრო დაწვრილებით აგიხსნით”.

რასტოპჩინი დაპირდა იმპერატორის სახელით ჯილდოს ყველა ჩინს ამ ძნელი ლაშქრობისთვის. მოუწოდა რა თავისთან ტუჩკოვ მე-2-ს, კნორინგმა უჩვენა მას იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი და უბრძანა დაძრულიყო საქართველოსკენ გრენადერთა მისი სახელობის პოლკით.

გადავიდა რა ქ. მოზდოკში მდ. თერგის მეორე ნაპირზე, 16 მარტს, ტუჩკოვი თავისი სახელობის ბატალიონთან ერთად მიდიოდა მცირე ყაბარდოს გავლით, რომლის ბოლოშიც საზღვარზე მას დახვდნენ ოსებისა და თაგაურელთა ბელადები, რომლებიც წინასწარ იყვნენ გაფრთხილებულნი ლაშქრობის თაობაზე. ხალხთა ამ წარმომადგენლების თანხლებით იგი მივიდა ბალთამდე (до Балты), მათ პირველ სოფლამდე.

გზა ვლადიკავკაზიდან ბალთამდე მიემართებოდა მდ. თერგის ნაპირის გაყოლებით, რომელიც აღწევდა კავკასიონის მთების ვიწრობებში. ხეობა, რომელიც ბალთასთან იწყებოდა, იქ ჯერ კიდევ განიერი იყო, მაგრამ ბალთადან მაშინ დარბეულ დარიალის ციხესიმაგრემდე იწყებოდა მთელი სიძნელეები, რომლებსაც წარმოუქმნიდნენ კავკასიონის უზარმაზარი მთები ჩვენს რაზმს. ზამთრის დრო კიდევ უფრო მეტად აძლიერებდა სიძნელეებს. ექვსი ქვემეხი* (სამი 12-გირვანქიანი ზარბაზანი და სამი 24-გირვანქიანი მარტორქა /единороги/), რომლებიც იყო რაზმში, შეადგენდა ტუჩკოვ მე-2-ის მთავარ საზრუნავს. აღალი უკან იქნა დატოვებული; ცხენების უმეტესი ნაწილი შებმული იყვნენ ქვემეხების საზიდრებში, და, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ამის გარდა ეხმარებოდნენ ადამიანებიც, რაზმს არ შეეძლო სამ ვერსზე მეტის გავლა დღეში. მიაღწია რა ასეთი სიძნელეებით დარიალს, ტუჩკოვი აქ გაჩერდა, რათა დასვენება მიეცა ხალხისთვის და დალოდებოდა აღალს.

აქ მოუსწრო რაზმს კნორინგის მიერ გამოგზავნილმა შიკრიკმა ცნობით პავლე I-ის გარდაცვალებისა და ალექსანდრე I-ის ტახტზე ასვლის შესახებ. მისცა რა გზაში ფიცი ახალ იმპერატორს, პოლკი დაიძრა დარიალიდან სოფელ ყაზბეგისკენ, რომელიც მდებარეობს კავკასიონის ქედის იმავე სახელწოდების ერთი უდიდესი მთის შორიახლოს. რაზმი ამ გზაზე განიცდიდა ნაკლებ სიძნელეებს: მთათა ხეობები უფრო მეტად ვრცელი ხდებოდა, აღმართები და დაღმართები უკვე ისეთი მაღალი და ციცაბო აღარ იყო, ხოლო გზაზე მდებარე ქვები ნაკლებად იყო მსხვილი.

“მოვედი რა ყაზბეგში – წერს ტუჩკოვი თავის ჩანაწერებში (Записки Тучкова. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге) – მოვისურვე ვსტუმრებოდი მონასტერს, რომელიც მთის წვერზე მდებარეობს. დავპატიჟე ჩემთან პოლკოვნიკი სიმონოვიჩი და ჩემი პოლკის რამდენიმე ოფიცერი და ცხენებით გავემგზავრეთ ბანაკიდან. მოვედით რა სოფელში მთაზე ასასვლელის დასაწყისში, სადაც ცხოვრობდა მღვდელმსახური, რომელსაც ებარა მონასტრის გასაღები, ჩვენ უნდა დაგვეტოვებინა ცხენები და ავსულიყავით მთაზე ფეხით მიხვეულ-მოხვეული ბილიკით, რომელიც უსაშინლეს ხრამებს მიუყვებოდა. რამდენჯერმე დასვენებით ბოლოს მაინც მივაღწიეთ მონასტერს. მის წინ იშლებოდა მინდორი, გლუვ სწორ ადგილზე, რომელიც მთავრდებოდა მაღალი ნაძვების ტყით. ჩვენ ცნობისმოყვარეობით დავათვალიერეთ ამ შენობის შიდა მხარე, და, შევედით რა ეკლესიაში, მღვდელმსახურმა გადაიხადა ჩვენთვის ლოცვა (отслужилъ нам молебень). ჩვენი ლოცვის დროს, რომელიც ნახევარ საათზე მეტ ხანს არ გაგრძელებულა, ამინდი განუწყვეტლივ იცვლებოდა: თოვლი, წვიმა, სეტყვა, ქარიშხალი, მზის დიდებული ბრწყინვალება ერთიმეორეს ენაცვლებოდა”.

მონასტრიდან დაბრუნების შემდეგ, რაზმი ადგილიდან დაიძრა და მოვიდა სოფელ სიონში, სადაც განლაგდა კიდეც ბანაკად. რამდენიმე საათის შემდეგ, ნახავდით რა ბანაკს, ძნელი იქნებოდა იმის თქმა, რომ ჯარისკაცები დაიღალნენ. ბანაკში მოხდა განგაში. ჯარისკაცები რაც შეიძლებოდა სწრაფად და სიჩქარით ეზიდებოდნენ უახლოესი მაღლობებისკენ კარვებს, პროვიანტს, ეკიპაჟებსა და ყველანაირ ბარგს. ყველაფერი გარბოდა მთაში გაცოფებული თერგისგან, რომელიც ნაპირებზე გადმოვიდა თოვლის სამი ზვავის ჩამოწოლის გამო, ერთიმეორის მიყოლებით, მაგრამ, საბედნიეროდ, მნიშვნელოვან მანძილზე სოფ. სიონიდან, სადაც განლაგებული იყო ჩვენი ბანაკი.

ერთი საათის შემდეგ წყალმა კლება დაიწყო და მალევე ამის მერე ცოფიანი მდინარე თავის ნაპირებს დაუბრუნდა. გაჩერდა რა სამ დღეს ბანაკად, რათა მოემარაგებინა მარხილები კავკასიონის მთების თოვლიან ქედზე არტილერიისა და აღალის გადასატანად, ტუჩკოვი წინ წამოვიდა და მოაღწია სოფ. კობამდე, უკანასკნელ სოფლამდე, რომელიც ქედის ჩრდილოთ მხარეზე მდებარეობს. აქ რაზმი უნდა დალოდებოდა ცნობას თოვლიანი მთების გავლით მოძრაობის შესაძლებლობის შესახებ. არაუადრეს ხუთი დღისა შეატყობინეს, რომ შესაძლებელი იყო შესდგმოდნენ გზის გაწმენდას ჩამოწოლილი ზვავებისგან. სამი დღეღამის მანზილზე 800 ოსი ადამიანი დაკავებული გახლდათ ამ სამუშაოთი და მათ იმდენი მოახერხეს, რომ შესაძლებელი შეიქნა მთებზე გადასვლის დაწყება პოლკის მცირე ნაწილებით.

თავიდან ტუჩკოვმა გაგზავნა ორი ასეული კაიშაურის დაკავებისთვის, პირველი სოფლისა, რომელიც მდებარეობს ქედის სამხრეთ კალთებზე. შემდეგ მან აქ გამოგზავნა მთელი ბატალიონი და არტილერია, რომელიც წინასწარ დაშლილი და მარხილებში ჩალაგებული გახლდათ. პირველი ეშელონი მშვიდობიანად მოვიდა დანიშნულების ადგილამდე; მაგრამ როგორც კი თვალს მიეფარა მეორე რაზმი, ბანაკში გაიგონეს თოვლის ახალი ზვავის ჩამოწოლის ქუხილი.

“ჩვენ დიდად შეშფოთებულნი ვიყავით – წერს ტუჩკოვი – მანამდე, სანამ ჩემს მიერ იქ გაგზავნილმა მაცხოვრებლებმა არ მომიტანეს ცნობა, რომ ბატალიონმა და ზარბაზნებმა მშვიდობიანად მიაღწიეს სოფლამდე; რომ ზვავი ჩამოწვა ზარბაზნებსა და უკან ჩამორჩენილ აღალს შორის და გზა დაფარა სამ ვერსზე თოვლის უზარმაზარი გორებით”.

ორ დღეს გრძელდებოდა მუშაობა კობში დარჩენილი ჯარებისთვის გზის გასაწმენდად. გადმოვიდა რა ბოლოს და ბოლოს მთელი რაზმით კაიშაურში, ტუჩკოვმა დაასვენა ჯარისკაცები, შეაკეთებინა აღალში დაზიანებები და შედეგ დაიძრა კიდეც მდ. არაგვის ნაპირის გაყოლებაზე და მოაღწია სოფელ ანანურამდე, შემდეგ კი დუშეთისა და მცხეთის გამოვლით, ცერემონიით შემოვიდა ტფილისში* (რაზმში შედგებოდა: 3 შტაბ-ოფიცერი, 22 ობერ-ოფიცერი, 4 მოხელე (чиновникъ), 54 უნტერ-ოფიცერი, 616 რიგითი, 105 არასამწყობრო ადამიანი. 4 ქვემეხი და მათთან 2 ობერ-ოფიცერი, 10 უნტერ-ოფიცერი, 63 კანონირი (მეზარბაზნე – ი. ხ.) და 42 არასამწყობრო. 162 ცხენი და 41 სხვადასხვა საზიდარი. იხ. Рапортъ Тучкова Лазареву 28-го марта 1801 г., № 259. Тифл. арх. канц. нам.).

ახალი ჯარების მოსვლა საქართველოში ზუსტად საჭირო დროს მოხდა (было как нельзя более кстати) და დიდად შეუწყო ხელი მხარეში სიმშვიდის დამყარებას.

გრენადერთა ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკი განლაგდა გორში, სურამსა და ცხინვალში (Рапорты Лазарева Кнорингу 7-го и 26-го апреля 1801 г.). ამ პუნქტების დაკავებამ აიძულა იმერეთის მეფე სოლომონი რომ დაეშალა თავისი ჯარები, რომლებიც შეკრებილი ჰყავდა პირველივე ცნობის მიღების შემდეგ იმის თაობაზე, რომ რუსები ტოვებენ საქართველოს. გაქცეული ბატონიშვილების მიერ წაქეზებული მეფე ფიქრობდა საქართველოში შემოჭრასა და ქართლის დარბევას. ბატონიშვილთა განზრახვები აღუსრულებელი დარჩა. მათი იმედი მიეღწიათ რაიმე დადებითისთვის კიდევ უფრო მეტად დაეცა, როდესაც, ტუჩკოვ მე-2-ის პოლკის კვალდაკვალ, გამოგზავნილ იქნენ მუშკეტერთა ლეონტიევისა და ერთი კაზაკთა პოლკებიც, რომლებიც თუმცა კი საქართველოში მოვიდნენ მხოლოდ მაისის თვეში (Предписанiе Кноринга Лазареву 23-го марта 1801 г., № 649).

ჯარების მოსვლასთან ერთად, უკვე გამოჩნდა იმის შესაძლებლობა, რომ უზრუნველეყოთ ქვეყანა მისი მეზობლების საგარეო შემოჭრებისგან, რომლებიც უმეტეს წილად იყვნენ ვერაგები და მიჰყვებოდნენ საკუთარ ინტერესებს. მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი ჩაყენებულ იქნა, დაწყებული სიღნაღის ციხესიმაგრიდან, სოფლებში, მდ. ალაზნის გაყოლებაზე, “რომლებიც 15 ვერსზე საკმარისად იყო ჩარიგებული”. ყარაღაჩის ციხესიმაგრიდან მდ. მტკვრამდე, რომელიც სოფელ შიქალოს მახლობლად მიედინებოდა, ებრძანათ დაეყენებინათ კაზაკთა ბეკეტები, და მათ მოვალეობად დაეკისრათ ცხენოსანი პატრულების ხშირად დაგზავნა (… делать частые разъезды). ამ ჯაჭვის გაძლიერებისთვის, ლეკების მიერ მისი გარღვევის შემთხვევაში, იმავე პოლკის მუშკეტერთა ერთი ბატალიონი უნდა დამდგარიყო სოფლებში მარტყოფიდან კაკაბეთამდე და შეედგინა, ამგვარად, მეორე ჯაჭვი.

ამდენად ძლიერი კორდონი აღიარებულ იქნა აუცილებლად იმისთვის, რომ ლეკები, საქართველოში მათი შემოჭრების დროს, უმეტეს წილად გადმოლახავდნენ ხოლმე მდ. ალაზანს დანგრეული ციხესიმაგრის კარაგოს (სიღნაღის მახლობლად) ცოტათი ქვემოთ და, მოჰყვებოდნენ რა მდ. იორის ხეობას, აღწევდნენ საგურამოს დანგრეულ ციხესიმაგრემდე. აქ შექმნიდნენ რა თავიანთ ბანაკს, ისინი გზავნიდნენ ცალკეულ პარტიებს ქართლში და წყვეტდნენ შეტყობინებას დუშეთიდან მცხეთამდე, გადააქცევდნენ რა მას მეტად სახიფათოდ მგზავრებისთვის.

შეწყვიტეს რა ლეკების შემოჭრის შესაძლებლობა ამ მხრიდან, არ შეიძლებოდა დარწმუნებული ყოფილიყვნენ იმაში, რომ საქართველო სრულიად დაცული იყო მათი თავდასხმებისგან. ლეკებს შეეძლოთ აერჩიათ სხვა გზაც. გადმოლახავდნენ რა მდინარეებს ალაზანსა და მტკვარს, ისინი გვერდით ჩაუვლიდნენ განჯისა და ერევნის ხანების სამფლობელოებს და ჩავიდოდნენ ახალციხეში, ხოლო იქიდან კი შეეძლოთ თავდასხმების მოხდენა როგორც ქართლზე, ისე კახეთზეც. განვალაგეთ რა ბატალიონი, გარკვეული რიცხვის კაზაკებით, ბამბაკის პროვინციის სოფლებში, ჩვენ ვუსპობდით ლეკებს უკანასკნელ შესაძლებლობასაც საქართველოში შემოსაჭრელად. ამ ბატალიონს იმავე დროს შესაძლო იყო გაეწია ავანგარდის სამსახურიც მოქმედებებისთვის ბაბა-ხანის ყოველგვარი თავდასხმების წინააღმდეგ.

ერთი გრენადერთა ბატალიონი დატოვებულ იქნა ტფილისში, მეორე კი განლაგდა გორში, რომელმაც თავისი შემადგენლობიდან გამოყო თითი-თითო ასეული სურამისა და ცხინვალის ციხესიმაგრეებში ჩასაყენებლად. ეს პოსტი აუცილებელი გახლდათ როგორც სასაზღვრო მაცხოვრებლებზე მეთვალყურეობისთვის, ისე ძარცვა-რბევისგან დასაცავადაც, რასაც ხშირად მიმართავდნენ ოსები და იმერლები.

ოსები, რომლებიც სხვადასხვა ქართველი თავადების ძალაუფლების ქვეშ იმყოფებოდნენ, ახდენდნენ, როგორც გამოთქვამდა ლაზარევი, “ყველანაირ ჩხუბსა და შფოთს” («всякiя озорничества») (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 381), მიჰყავდათ ადამიანები, ძარცვავდნენ და სრულებით არ ემორჩილებოდნენ თავიანთ მემამულეებს. წაქეზებულები იმერეთში მყოფ ბატონიშვილთაგან, ისინი დარწმუნებულები იყვნენ, რომ რუსული ჯარები დაბრუნდებიან კავკასიის ხაზზე. მათი დაწყნარებისთვის ლაზარევი ითხოვდა ნებართვას იმაზე, რომ გამოეყენებინა იარაღი (Тамъ же, стр. 382).

შამშადილში განჯის ხანის შემოჭრებისგან უზრუნველყოფისთვის, ეგერთა პოლკის ერთი ბატალიონი განლაგდა ბორჩალოში. იმავე პოლკის მეორე ბატალიონის ორი ასეული განლაგებული გახლდათ დუშეთში კავკასიის ხაზის საქართველოსთან შეტყობინების შენარჩუნებისთვის, ხოლო დანარჩენ სამ ასეულს კი უნდა შეენახა პოსტები (საგუშაგოები) მთელ სივრცეზე დუშეთიდან მცხეთამდე.

“სურამის ციხესიმაგრიდან მდინარე ალგეთის სათავეებამდე, და იქიდან მდინარე მატავერას სათავეებამდე, ხოლო იქიდან კი ბამბაკამდე დაწესებული უნდა იქნას ქართული ან კაზაკთა ბეკეტები” (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу 8-го апреля 1801 г., № 200).

ჯარების ასეთი განთავსების დროს შესაძლო იყო იმედი ჰქონოდათ ლეკებისა და მომიჯნავე ხანების მოგერიებაზე, რომლებიც იჭრებოდნენ საქართველოში მტაცებლობის, ძარცვისა და მცხოვრებთა ტყვედ წაყვანისთვის.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა