გიორგი XII საქართველოს უკანასკნელი მეფე და მისი შემოერთება რუსეთთან

(ნ ა წ ი ლ ი V)

თავი VII

საქართველოში ომარ-ხან ავარელის შემოჭრა. – ლაზარევის ბრძოლა ლეკებთან მდ. ივრის ნაპირზე სოფელ კაკაბეთის ახლოს, და მოწინააღმდეგის განდევნა.

დამშვიდდა რა სპარსელთა შემოჭრასთან მიმართებაში, საქართველო აღმოჩნდა ახალი მტრის მუქარის ქვეშ, რომელიც გამოჩნდა სამეფოს საზღვრებზე.

ომარს, ავარიის ხანს, გერგილიან, ვაჟკაც და გაბედულ ადამიანს, შეეძლო ყოველი გარემოების გამოყენება თავისი სასარგებლოდ და ამით შეიძინა კიდეც დიდი მნიშვნელობა მეზობლებში. მისი საკუთარი სამფლობელოები იყო უმნიშვნელო, მაგრამ მნიშვნელოვანი გახლდათ ის გავლენა, რომლითაც იგი სარგებლობდა იმ ხალხებს შორის, რომლებშიც მტაცებლობა წარმოადგენდა ერთადერთ მიზანსა და საქმიანობას. ომარ-ხანი ამ ხალხებს შორის იყო როგორც დაღესტნის მბრძანებელი. ომარის უმცირესი მოძრაობისა და ღონისძიებისას, მისდამი ბრმად მინდობილ მთიელ მტაცებელთა მთელი ხროვა, დგებოდა მისი ლაშქრის რიგებში. ამის გამო ბევრი წვრილი მფლობელის ხვედრი დამოკიდებული იყო ომარ-ხანზე, რომელიც ახდენდა ხშირ შემოჭრებს საქართველოში და ემსახურებოდა იმას უძლიერეს მფლობელთაგან, ვინც უფრო მეტს უხდიდა (Изъ описанiя Грузiи Коваленскаго. См. Акты кавк. арх. ком. Т. I, стр. 122).

აპირებდა რა შემოჭრას საქართველოში და თან მალავდა თავის განზრახვებს, ომარ-ხანი ეძიებდა რუსეთის მფარველობას და, ემზადებოდა რა უკვე მტრული მოქმედებებისთვის, გამოგზავნა თავისი დესპანი კნორინგთან მოსალაპარაკებლად მფარველობის შესახებ.

გენერალმა კნორინგმა ითხოვა ნებართვა ელჩის სანკტ-პეტერბურგში გამოგზავნის თაობაზე (Рапортъ Кноринга государю императору 3-го августа 1800 г. Моск. арх. инсп. деп.), ამასთან წერდა, რომ გიორგი მეფე ყოველწლიურად უხდიდა ომარ-ხან ავარელს 5.000 მანეთს ხარკის სახით და ერთადერთი მიზნით, რომ თავი დაეღწია მისი შემოჭრებისგან.

1800 წლის 26 აგვისტოს რესკრიპტით მიცემულ იქნა ნებართვა ავარელი ელჩის გამოგზანაზე ს.-პეტერბურგში (Рескриптъ Кнорингу 26-го августа. С.-Петербургскiй арх. инсп. деп. Книга № 19); მაგრამ მანამდე, სანამ ეს ნებართვა მოაღწევდა კავკასიამდე, საქართველო მოელოდა უკვე თავისთან ომარ-ხანის შემოჭრას.

აგვისტოს ბოლოს მიღებულ იქნა ცნობა, რომ ომარი, გაერთიანდა რა ყაზიყუმუხის ხანთან, აგრეთვე აკუშისა და ანდიის ყადიებთან, მოადგა სოფელ ბელაქანს, რომელიც საქართველოს საზღვართან მდებარეობდა (Рапортъ Лазарева Кнорингу 24-го августа. Тифл. арх. канц. наместника). გიორგი სთხოვდა ლაზარევს დაძრულიყო ორი ბატალიონით კახეთში და ეკითხებოდა, თუ რა გაეკეთებინა მას. გენერალი ლაზარევი ურჩევდა მეფეს გაეგზავნა ლეკების წინააღმდე თავისი კახური ჯარები 2.000 ადამიანის რიცხვით და შეატყობინა, რომ ორი ბატალიონი მათი კუთვნილი არტილერიით, მიდის ქართული ჯარების გასაძლიერებლად, რომლებიც, ცნობების მიხედვით, იკრიბებოდნენ მდინარე ალაზანთან. ლაზარევი სთხოვდა მეფეს დაემზადებინა პროვიანტი რუსული ჯარებისთვის და განსაკუთრებული მონდომება გამოეყენებინა იმისთვის, რათა იგი “ამ მხრივ უზრუნველყოფილი” ყოფილიყო.

მალევე ამის შემდეგ გიორგის ვაჟიშვილი, ბაგრატ ბატონიშვილი, რომელიც კახეთში (სიღნაღში) იმყოფებოდა, სწერდა მამას (Письмо Баграта Георгiю 8-го сентября 1800 г. Тифл. арх. канц. наместника), რომ ომარ-ხანი მოვიდა კარახის მთაზე. მოთავეთა რჩევით, ქართველებმა გადაწყვიტეს, რომ მთელი ქიზიყი (სიღნაღი) და სხვა ახლომახლო სოფლები შეკრებილიყვნენ სიღნაღის ციხესიმაგრეში. მცხოვრებნი ითხოვდნენ, რათა გიორგის გამოეგზავნა მათთან დავით ბატონიშვილი, “და მეც მოგახსენებთ – წერდა ბაგრატი – რომ არ შემიძლია მთელი კახეთის განკარგვა”.

“ბაგრატ ბატონიშვილი სთხოვდა მამას რომ გამოეგზავნა მისთვის ტყვია, დენთი და “გამამხნევებელი ბრძანება მცხოვრებთათვის”.

გავიდა რა სალაშქროდ, ლაზარევმა დატოვა ტფილისში პოლკოვნიკი კარიაგინი რაზმით, მასში წესრიგისა და სიწყნარის შენარჩუნებისთვის. იგი სთხოვდა მეფეს დაედასტურებინა კარიაგინისთვის ყარაულების განსაკუთრებულ სიმკაცრეში შენარჩუნების შესახებ, “რათა ჩემი არყოფნის შემთხვევაში არ მოხდეს რაიმენაირი შინაგანი თავდასხმა” (Письмо Лазарева Георгiю 27-го сентября 1800 г. Тамъ же).

“რაც შეეხება ყაზახს – წერდა ლაზარევი მეფე გიორგის – მათგან იმ პირთა, რომელთა ერთგულებისა და გულმოდგინების იმედი არა გაქვთ, ცოლები და შვილები, ჩემი ვარაუდით, უსაფრხოების დაცვის საბაბით, ბრძანეთ მოიყვანონ აქ ქალაქში და შეინახეთ ისინი ქალაქში ამანათების (მძევლების) სახით იმ დრომდე, სანამ საგარეო და საშინაო გარემოებები გადაიხრება სრული სიმშვიდისა და უსაფრთხოებისკენ. ხომ არ კეთილნებებთ თავად სოლომონ ავალიშვილის გაგზავნას ჯარების შეგროვებისთვის ყაზახში, სადაც, როგორც თქვენი უმაღლესობისათვის არის ცნობილი, ჩემი და ბატონიშვილის ვახტანგ ირაკლის ძის მიმართვის მიხედვით, ვვარაუდობ, რომ მისი ჯარებიც მალე იქნება გამოგზავნილი”.

“ოქტომბრის დასაწყისში მიღებულ იქნა ცნობა, რომ ომარ-ხანი ვარაუდობდა დაძვრას განჯაზე ჯავათ-ხან განჯელის დასამხობად (Рапортъ Лазарева Кнорингу 6-го октября 1800 г., № 29. Тифл. арх. канц. наместника). ამის კვალდაკვალ მოსული ცნობების მიხედვით, იგი გამოვიდა თავისი ჯარებით ველზე, რომელსაც ეწოდება ტოგაი (თოღაი ?), სასაზღვრო ქართული მდინარის ალაზნის მახლობლად (Рапортъ его же отъ 7-го октября, № 30. Тамъ же).

მოელოდნენ მასთან ქართველი ბატონიშვილის ალექსანდრეს მოსვლას.

როდესაც სპარსელები დაიძრნენ თავიანთი ქვეყნის შიგნით და ბატონიშვილს უკვე აღარ ჰქონდა მათი დაყოლიების იმედი საქართველოში შემოსაჭრელად, მაშინ, დატოვა რა სპარსელთა ბანაკი, იგი გაემგზავრა შუშაში, სადაც ცხოვრობდა ხუთ კვირას “სრული კმაყოფილებით” (Показанiе Турманидзева, бывшаго с царевичемъ. Тифл. арх. канц. наместника). ამავე დროს შუშაში მოვიდა ომარ-ხანის სარდალი, რომელმაც მოახერხა ბატონიშვილის დაყოლიება მის ბანაკში გამგზავრებაზე. გადმოლახა რა მდინარეები მტკვარი, იორი და ალაზანი, ალექსანდრე მივიდა ომარ-ხანთან, რომელიც თავისი ჯარებით ალაზნის პირას იდგა. ომარ-ხანმა მეტად ალერსიანად მიიღო როგორც ალექსანდრე ბატონიშვილი, ისე მასთან ერთად მოსული შუშელი იბრაჰიმ-ხანის ვაჟიც (Письмо царевича, приложенное къ донесенiю Лазарева отъ 25-го октября 1800 г. Тифл. арх. канц. наместника).

თავის წერილში მიტროპოლიტისადმი (Письмо царевича къ митрополиту 23-го октября), ალექსანდრე იფიცებდა წმ. ნინოს საფლავს, რომ მოვიდა იქ სულაც არა იმისთვის, რათა დაარბიოს საქართველო, არამედ იმისთვის, რათა დაიცვას თავისი უფლებები.

საქართველოს ჯარებმა მიიღეს ბრძანება საბრძოლველად მომზადებისთვის. მათ გასაძლიერებლად დაჰპირდათ დაძრულიყო ლაზარევიც პოლკითა და 60 კაზაკით. ბატონიშვილმა ბაგრატმა, რომელიც სიღნაღში იყო გაგზავნილი მოწინააღმდეგის მოგერიებისთვის ზომების მისაღებად, შეატყობინა ლაზარევს (Письмо царевича Баграта Лазареву 12-го октября 1800 г. Тамъ же), რომ ომარ თავისი ჯარებით დგას მდინარე ალაზნის მოპირდაპირე ნაპირზე, ფონთან. ბაგრატი ამაგრებდა სიღნაღს, სთხოვდა ლაზარევს აჩქარებულიყო მის დასახმარებლად და დაჰპირდა მისთვის პროვიანტისა და ფურაჟის დამზადებას.

ოქტომბრის შუახანებში ავარიის ხანმა დავით ბატონიშვილს გამოუგზავნა წერილი, რომელშიც გამოთქვამდა თავისი მტრული მოქმედებების მიზეზს საქართველოს წინააღმდეგ. ომარი ამბობდა, რომ მან შეკრიბა ჯარი და საქართველოს საზღვრებთან მოვიდა იმისთვის, რომ სამჯერ იქნა მოტყუებული გიორგის მიერ, რომელიც მას ხარკს არ უხდიდა. “როგორც თქვენ თქვენს წერილში – წერდა ხანი – მიწოდებთ მე მამას, თუკი თქვენ დარჩებით თქვენს სიტყვაში და ჩვენ ფულს არ დაგვიკავებთ, მაშინ მე ჩემი ჯარით წავალ ქვევით. ორი დღის შემდეგ თქვენი ბიძა ალექსანდრე ბატონიშვილი აქ მოვა, რომელმაც ელჩის ხელით მიიღო ბაბა-ხანისგან ფირმანი, რომელშიც წერია, თუ რამდენი მისთვის, ბატონიშვილისთვის, საჭირო ჯარი და მისი პროვიანტი იქნება გამოგზავნილი”.

“თავად თქვენთვის არის ცნობილი, რომ თუკი მე ჯარით დავბრუნდები უკან, მაშინ ვერც ბაბა-ხანი, ვერც ალექსანდრე ბატონიშვილი ჩემს გარეშე თქვენს საზღვრებთან მოსვლას ვერ გაბედავენ” (Письмо Омаръ-хана царевичу Давиду).

ვარაუდობდა რა, რომ ალექსანდრე ბატონიშვილი, მოაღწევს რა ქიზიყს, დაიწყებს კახელებისა და ქიზიყელების აღელვებას და რომ ბატონიშვილის ძმები ასევე შეეცდებიან შინაგან მღელვარებათა მოხდენას, დავითი სთხოვდა კნორინგს რომ ქიზიყში გაეგზავნა იოანე ბატონიშვილი. “თუკი იოანე ბატონიშვილი იქნება ქიზიყში, – წერდა დავითი (Кнорингу, 13-го октября. Георг. арх. коменд. правл) – მაშინ ხალხი იქნება დარწმუნებული, მშვიდი და მოწესრიგებული, და ამიტომ ვეღარ იქნება უკვე შესაძლებელი (ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის), რომ მათ რაიმენაირი პირობები ჩამოართვას”.

ომარ-ხანის ჯარები ამასობაში დღითი-დღე მრავლდებოდა; მაგრამ რადგანაც მათი უმეტესი ნაწილი შედგებოდა ცხენოსანი ჯარისგან, რომლისთვისაც არ იყო დამზადებული ფურაჟი, ამიტომ ხანი იძულებული იყო გაეფანტა ისინი სხვადასხვა ადგილებში. ეს ვერთავმოყრილობა ძალებისა ერთ პუნქტში, არამედ პირიქით, მათი გაფანტვა იყო მიზეზი იმისა, რომ არ შეიძლებოდა ზუსტად განესაზღვრათ, თუ რომელ მიმართულებაზე ვარაუდობდა ომარ-ხანი თავისი ჯარების დაძვრას და რამდენად დიდი იყო მათი რიცხოვნება.

მალევე მიღებულ იქნა ცნობები, რომ ომარ-ხანი გადმოვიდა მდინარე ალაზნის მარჯვენა ნაპირზე, სადაც, გაჩერდა რა ორ დღეს, დაიძრა ყარა-აღაჩისკენ.

“იჩქარეთ, ღვთის გულისათვის, – სწერდა ლაზარევს იოანე ბატონიშვილი (Отъ 25-го октября 1800 г. Тифл. арх. канц. наместника) – რომ აქ მოხვიდეთ დროზე ადრე მოწინააღმდეგის თავდასხმის დასწრებისთვის, რათა, ამასობაში, ჩვენი საქმე არ წახდეს. მოაწყვეთ ისე, რომ თავად ქალაქში, ისევე როგორც აქაც, იყოს სათანადო განკარგულებანი”.

მოიწვია რა ვახტანგ ბატონიშვილი (Письмо Лазарева царевичу Вахтангу отъ 26-го октября 1800 г., № 56) და მელიქი აბოვი (Письмо мелику Абову отъ того же числа) ერთობლივი მოქმედებისთვის მოწინააღმდეგის წინააღმდეგ, ლაზარევი 29 ოქტომბერს დაიძრა ქიზიყის პროვინციისკენ, მდინარე ალაზნისკენ. თავისი ეგერთა ბატალიონის გარდა, მან თან წაყვანა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის პოლკის ნაწილი და ყველა კაზაკი, ათი ადამიანის გამოკლებით, რომლებიც დატოვა ტფილისში სხვადასხვანაირი დავალებებისთვის (Рапортъ Лазарева отъ 25-го октября, за № 53, и 28-го октября государю императору. Моск. арх. инсп. деп.). რაზმი შედგებოდა 45 შტაბ და ობერ-ოფიცრისა და 1.177 დაბალი ჩინისგან (დაწვრილებით, რაზმში იმყოფებოდნენ: მუშკეტერთა გულიაკოვის პოლკიდან: 22 შტაბ და ობერ-ოფიცერი, 35 უნტერ-ოფიცერი, 515 რიგითი, 82 არასამწყობრო; ლაზარევის პოლკიდან: 21 შტაბ და ობერ-ოფიცერი, 38 უნტერ-ოფიცერი, 320 რიგითი, 56 არასამწყობრო; 62 კაზაკი და არტილერიის მომსახურების 69 ადამიანი).

არ შესულა რა მტრულ მოქმედებებში, ლაზარევი ეკითხებოდა ომარ-ხანს, თუ რამ წაახალისა იმაზე, რომ შემოჭრილიყო საქართველოს ფარგლებში და ამით გამოევლინა თავისი ფიქრებისა და სურვილების ცვლილება (Письмо Лазарева Омаръ-хану 1-го ноября. Тифл. арх. канц. наместника). როგორ შევათანხმოთ ეს საქციელი რუსეთის მფარველობის ძიებასთან, რომელზედაც უკვე მიღებულია იმპერატორის კეთილნებელობა, უკვე შეტყობინებული ხანისთვის? გენერალი ლაზარევი ეკითხებოდა ავარიის ხანს: გადაწყვეტილი აქვს თუ არა შემდგომშიც განაგრძოს შემოტევა, თუ, სისხლისღვრის თავიდან ასაცილებლად, მშვიდობით დაბრუნდება თავის ქვეყანაში?

ურჩევდა რა აერჩია ის, რაც უკეთესი და უფრო სასარგებლოა ხანისთვის, ლაზარევი აფრთხილებდა, რომ რამდენადაც მას სურს მშვიდობა და თანხმობა, იმდენადვე, ამის საპირისპიროდ, “როდესაც ჩემი შეტყობინებანი თქვენზე არ იმოქმედებს, შეუბრალებელი ვიქნები”.

ომარი პასუხობდა, რომ მას პირადად არა აქვს და არც სურს ჰქონდეს არანაირი მტრული მოქმედებები რუსეთის წინააღმდეგ (Письмо Омаръ-хана Лазареву 4-го ноября. Тамъ же), მაგრამ რომ მასთან მოვიდა ალექსანდრე ბატონიშვილი, და რომ, მიიღო რა იგი სტუმართმოყვარეობის მოვალეობის გამო, საჭიროდ თვლის აღმოუჩინოს მას დახმარება და თანადგომა. “მე არ მსურდა – წერდა ხანი – მქონოდა თქვენთან რაიმე, მხოლოდ ერთი მეგობრობის გარდა; მაგრამ რა ვქნა, როდესაც ღმერთმა ეს საქმე ასე მოაწყო... თუკი იგი (ალექსანდრე ბატონიშვილი) დათანხმდება შერიგებაზე, მაშინ მეც მასთან ერთად კმაყოფილი ვიქნები, იმ მიზეზით, რომ იგი ჩემი სტუმარია და მთხოვა მე დახმარება; ხოლო თუკი იგი კმაყოფილი არ იქნება, მაშინ ასევე არც მე ვიქნები... არ შეწყვიტოთ ჩემთან ურთიერთობები თქვენი განზრახვების შესახებ ისე, როგორც ეს დამახასიათებელია მეგობრებისთვის”.

ამრიგად მიზეზი იმისა, რომელმაც წაახალისა იგი ემოქმედა არამოყვარულად საქართველოს წინააღმდეგ, ომარ ხანს გადაჰქონდა ალექსანდრე ბატონიშვილზე. ლაზარევი სწერდა ბატონიშვილს (Письмо Лазарева царевичу Александру 5-го ноября. Тамъ же), სთხოვდა და ურჩევდა დაბრუნებულიყო ტფილისში, ჰპირდებოდა მას სიმშვიდესა და უსაფრთხოებას და გამოთქვამდა იმედს რომ შეარიგებდა მას მეფე-ძმასთან, რომელიც დაუბრუნებს ბატონიშვილს მამულებსა და მთელ საკუთრებას. ლაზარევი არწმუნებდა ალექსანდრეს, რომ იგი მიიღებს პატიებას იპერატორის პავლე I-გან.

ბატონიშვილი მიუთითებდა შევიწროვებებზე თავისი ძმის გიორგისგან, იმაზე, რომ მან წაართვა მასა და მის ძმებს მამულები და ისინი დაურიგა თავის შვილებს. “სანამ მე ცოცხალი ვარ – წერდა იგი – უარს არ ვიტყვი ჩემს სამკვიდროსა და გლეხებზე და უნდა ვიმეცადინო მათთვის, სანამ ცოცხალი ვარ... როგორ მოვიქცე, რათა არ შევიქნა მისი (გიორგის) მტრების ამხანაგი?”

დარეჯან დედოფალი, ისე ჩანდა, რომ ასევე არწმუნებდა თავის ვაჟს რათა მას არ ეღონა არაფერი რუსეთის იმპერატორის სურვილების წინააღმდეგ და არ შეეგინებინა თავისი საგვარეულო. დედა გარეგნულად გაოცებას გამოხატავდა თავისი ძის საქციელის გამო და სთხოვდა მას გაეხსენებინა, რომ მის მამას, განსვენებულ ერეკლეს, ყოველთვის განზე ეჭირა თავი მტრებისგან, რომლებიც “უკმაყოფილებას აყენებდნენ სრულიად რუსეთის იმპერატორს”.

სინამდვილეში კი დარეჯან დედოფალი ყველაფერში თავად აძლევდა დარიგებებს თავის ვაჟს და არწმუნებდა რომ მყარად ყოფილიყო.

“მე ვიმედოვნებ, – პასუხობდა ყოველივე ამაზე ალექსანდრე ლაზარევს (Отъ 6-го ноября 1800 г. Тифл. арх. канц. наместника) – რომ მალე ვიხილავ უფროს ძმებს, და რაზედაც მეკითხებოდით თქვენ მე, ამაზე ყველაზე უფრო სრულ პასუხს მიიღებთ მათგან. ჩვენ არასოდეს არ ვერევით ისეთ საქმეებში, რომლებიც ხელმწიფის საწინააღმდეგოა, და ახლაც ჩვენ არა გვაქვს იმის საჭიროება, რომ ვებრძოლოთ მის ჯარებს. ღვთის წყალობით, ჩვენ შევეცდებით, რომ უფრო უკეთ და გულმოდგინედ ვემსახუროთ ხელმწიფე იმპერატორს და მის ჯარებთან ბრძოლას არასოდეს არ დავიწყებთ, ხოლო თუკი თქვენ თავად არ აიღებთ ხელს ჩვენს დევნაზე, მაშინ ჩვენ მოვახსენებთ ყოველივეს დაწვრილებით, რასაც თქვენ გააკეთებთ მის უდიდებულესობას”.

მიდოდა რა ავარელთა ბანაკში, ალექსანდრემ თავისი კაცი გაუგზავნა ბაბა-ხანს, სთხოვდა რა მას დახმარებას და ჰპირდებოდა, რომ წარმატებისა და ტფილისის დაუფლების შემთხვევაში, მისცემდა საქართველოს სპარსეთის მბრძანებლის ქვეშევრდომობაში. ბაბა-ხანმა, მადლობას უცხადებდა რა ბატონიშვილს და იწონებდა რა მის განზრახვებს, მაინც უარი თქვა დახმარების მიცემაზე, იმ საბაბით, რომ თავად დაკავებულია საქმეებითა და ხორასანში დაწყებული უწესრიგობებით (Показанiе Захарiи Джораева. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 285).

სანამ მიდიოდა მოლაპარაკებები, ჩვენი რაზმი წინ მიიწევდა საზღვრებისკენ და 1-ლ ნოემბერს მიაღწია კახეთის სასაზღვრო ციხესიმაგრე სიღნაღამდე. 2 ნოემბრის საღამოს, სიღნაღიდან 16 ვერსზე მოჩანდა მოწინააღმდეგის ბანაკის კოცონები. მთელი ეს დღე ლაზარევმა გამოიყენა ადგილმდებარეობისა და სიღნაღის სიმაგრეების დათვალიერებისთვის, მაცხოვრებელთა გამხნევებისა და ქართული ჯარების შეგროვებისთვის, რომელთაგან ნაწილი უკვე მოსული იყო ბაგრატ ბატონიშვილთან ერთად.

– რამდენი ჯარი გყავთ? – ჰკითხა ლაზარევმა ბაგრატს.

– სამი ათასამდე იქნება, – პასუხობდა ბაგრატი.

მაგრამ ქართველთა ეს უმნიშვნელო რიცხვიც მეტად ცუდად იყო შეიარაღებული: ბევრ მათგანს, იარაღის ნაცვლად, თან ჰქონდა მხოლოდ შინდის კომბლები.

ლაზარევისა და დარეჯან დედოფლის წერილებით გაგზავნილ დესპანს ომარი დახვდა ყარა-აღაჩში, სადაც ხანს შეკრებილი ჰყავდა 15.000-მდე ადამიანი. წაიკითხეს რა წერილები, ომარ-ხანმა და ალექსანდრე ბატონიშვილმა შეკრიბეს საბჭო. ალექსნდრე ურჩევდათ წამოსულიყვნენ კალაგირზე, მაგრამ ლეკი ბელადები მოითხოვდნენ მოძრაობას საგარეჯოზე. უკანასკნელი მოთხოვნა იქნა მიღებული (Показанiе Турманидзе. 7-го ноября 1800 г.). გამოივლიდნენ რა “საგანგებო გზით”, გადაწყვეტილ იქნა უწინარეს ყოვლისა 2.000 კაცით დაეკავებინათ ადგილი საგარეჯო, ხოლო დანარჩენ ჯარებს გაყოფდნენ რა ორ ნაწილად, დაძრავდნენ ერთს ტფილისზე, ხოლო მეორეს კი, გადმოლახავდნენ რა მდინარე მტკვარს, იმერლებთან და მისი ძმების, ვახტანგ, იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილების ჯარებთან შესაერთებლად. დამკვიდრდებოდა რა საქართველოში ამ მხრიდან, იგი ფიქრობდა შემდეგ, უფრო მეტი წარმატებისთვის, გამოეგზავნა ეს რაზმი ტფილისზე, რათა შემოეტია ქალაქისთვის ორი მხრიდან.

ომარის ჯარები ცუდ მდგომარეობაში იყვნენ. პროვიანტი ცოტა იყო, ფურაჟი კი სავსებით არ ჰქონდათ. პროვიანტს ღებულობდნენ ჭარ-ბელაქანელთაგან, ფურაჟად კი იყენებდნენ საძოვარ ბალახს. რაც უფრო უახლოვდებოდა ავარიის ხანი საქართველოს საზღვრებს, მით უფრო გაძნელებული ხდებოდა მისი ჯარების მდგომარეობა. ჯარებს ნება ჰქონდათ მიცემული, რომ თავად ეძიათ თავიანთთვის სურსათი. “მისი მდგომარეობა – მოახსენებდა ლაზარევი – ისეთია, რომ დღისით უდიდესი ნაწილი დაკავებულია ნადირობით, ღამით კი სძინავთ, ერთნი ძილის წინ ფეხზე იხდიან, სხვები როგორც სურთ, და ეს თავის ნებაზეა მიშვებული”.

არ უნდოდა რა ნება მიეცა მოწინააღმდეგისთვის შემოჭრილიყო ქვეყნის შიგნით, ლაზარევი 4 ნოემბერს დაიძრა წინ ქართულ ჯარებთან ერთად. გასცილდა რა სიღნაღს 12 ვერსით, რაზმი გაჩერდა ომარ-ხანთან გაგზავნილი დესპანის მოლოდინში. ხანის არადამაკმაყოფილებელმა პასუხმა აიძულა ლაზარევი რომ ემოქმედა გადამჭრელად. გენერალ-მაიორ გულიაკოვისა და იოანე ბატონიშვილის მონაწილეობით შედგენილ იქნა შეტევის გეგმა, რომლის მიხედვითაც რაზმი 5 ნოემბერს დაიძრა ლეკებთან შესახვედრად და საღამოს გაჩერდა ექვს ვერსზე მოწინააღმდეგისგან.

გამთენიისას მეწინავე პიკეტებმა შეატყობინეს, რომ მოწინააღმდეგე გამოემართა მისი ბანაკიდან მარცხნივ მდებარე ხეობებით, რომ გამოიარა რა ისინი, გამოვიდა უკვე ღია ადგილზე და დაბალი მთაგრეხილების მარცხენა მხარეს, რომელიც ებჯინებოდა მდინარე იორის გაყოლებაზე არსებულ ხეობებს.

ლაზარევს უკან უნდა გამოებრუნებინა რაზმი და დაძრულიყო უკვე გავლილი გზით მოწინააღმდეგის პარალელურად. იგი ფიქრობდა, რომ გამოივლიდა რა მთებსა და ხეობებს, შეეტია ლეკებისთვის ფლანგში და აღეკვეთა მათი შემდგომი შემოტევა. ადგილმდებარეობის მოუხერხებლობა გახლდათ იმის მიზეზი, რომ მათ მთელი დღის განმავლობაში ვერ შეძლეს ერთი-მეორის პირისპირ დადგომა.

7 ნოემბრის გამთენიისას ლაზარევმა მოახერხა, რომ ორი ვერსის დაშორებაზე მიახლოვებოდა მოწინააღმდეგეს, რომელიც მდინარე იორის მარჯვენა ნაპირზე იდგა, სოფელ კაკაბეთის შორი-ახლოს. დაიკავა რა საკმაოდ ხშირი ტყის ნაპირი, ომარ-ხანმა ბრძანა მის გაყოლებაზე აენთოთ ბანაკის კოცონები, ხოლო ცხენოსანი ჯარის ნაწილი კი გაგზავნა ახლომდებარე სოფლების დასაკავებლად, რომელთაგანაც ფიქრობდა საკუთარი ჯარების პროვიანტითა და ფურაჟით მომარაგებას. ჩვენი რაზმი განლაგდა სწორ ადგილზე, რომელსაც სამხრეთიდან ზღუდავდა მდინარე იორი, დასავლეთიდან თხრილი, ჩრდილოეთიდან არცთუ მაღალი მთები, რომელთა გრეხილიც თელავამდე მიდიოდა, ხოლო აღმოსავლეთიდან კი მთის ნაკადულები. დაბლობის გაყოლებაზე მიემართებოდა გზა მდინარე იორამდე. გადაუხვია რა გზიდან მარცხნივ, ჩვენი რაზმი დაიძრა ორ კოლონად, რომელთა უკანაც მოდიოდნენ ქართველები. მთის დამრეც ფერდობზე, რომელიც რაზმს უნდა გაევლო, აღმართულიყო ძველისძველი მცირე კოშკი, საიდანაც იქ ჩამჯდარმა ლეკმა მოახდინა სასიგნალო გასროლა.

ომარ-ხანის ჯარებმა დაიწყეს შემჭიდროვება მდინარის იქითა მხარეზე და მისი გადმოლახვა ჩვენი ჯარების შესახვედრად. ლაზარევმა მოაწყო საბრძოლო წყობა. გენერალ-მაიორ გულიაკოვის კარემ შეადგინა მარცხენა ფლანგი, ლაზარევის კარემ მარჯვენა, ხოლო მათ შორის შუალედში კი დადგნენ ქართველები, იოანე და ბაგრატ ბატონიშვილების მეთაურობით. გადმოვიდა რა მდინარე იორის მარცხენა ნაპირზე, ომარ-ხანმა შემოუტია მარჯვენა ფლანგს და თავისი ცხენოსანი ჯარით ალყა შემოარტყა მას ორი მხრიდან. თოფებიდან წარმოებული ზალპები და ქვემეხებიდან კარტეჩის გასროლები იმდენად იღბლიანი იყო, რომ, ლაზარევის გამოთქმით, “ამ ილეთის შედეგად არცთუ მცირე რიცხვმა (ლეკებისამ) დაიწყო მიწამდე თავების დაკვრა და იმ მოჩვენებითი უფლებების ძიება, რომლებსაც ომარ-ხანი ძლიერად ემხრობოდა” («не малое число отъ сего прiёма начало лбами доставлять землю и доискиваться въ оной мнимых правъ, которыхъ Омар-ханъ былъ сильным поборникомъ») (Рапортъ Лазарева Кнорингу отъ 14-го ноября 1800 г. № 68. Тифл. арх. канц. наместника).

უკუქცეული მოწინააღმდეგე მოუბრუნდა ქართველებს, რომლებიც მას დახვდნენ კარტეჩის გასროლებით მათ ხელთ არსებული ორი ქვემეხიდან. მოწინააღმდეგის კავალერიის ნაწილმა ზურგიდან მოუარა ჩვენს რაზმს და, შეიკრიბა რა ძველ კოშკთან, ეკვეთა ქართველთა უკანა რიგებს, რომლებიც მხოლოდ კომბლებით იყვნენ შეიარაღებულნი. გენერალ-მაიორ გულიაკოვის კარემ იხსნა დაუცველნი, და ომარ-ხანმა უკანდახევა დაიწყო. უკან დახევისას მას უკვე აღარ შეეძლო გვერდი აევლო ჩვენი განლაგების მარჯვენა ფლანგისთვის, რომლისგანაც მან დაიწყო შემოტევა, და მისი რიგები გაიწელა ქვეითი ჯარისა და არტილერიის ჯვარედინი ცეცხლის ქვეშ.

“ძლევამოსილი რუსული «ура!» – მოახსენებდა ლაზარევი – გაისმა ორივე ფრთაზე, და უკანასკნელ გასროლებთან ერთად დაიღუპა მოწინააღმდეგის ძალა. დაბოლოს, მოტანილ იქნა ორი მსუქანი თავი, ერთი ალექსანდრესი, ომარ-ხანის სარდლისა, ხოლო მეორე კი ვითომდა ჯონ-გუტაისა, რომლის უზარმაზარი აღნაგობაც სხვებზე უწინარეს წარმოდგა ყველა გამარჯვებული რუსი მეომრის წინაშე. გეგონებოდათ, რომ იგი სუნთქავდა ბარბაროსული მძვინვარებით, ხოლო მისი განიერი მხარბეჭი და სიმსუქნე ამტკიცებდა, რომ მისი ეს თვისებები ნაკვები იყო უამრავი ბოროტმოქმედებით და გატენილი მხოლოდ მარტო სიშმაგითა და მძვინვარებით” («…что она упитана была туком злодеянიй и набита одною буйственностiю»).

ჩამოწოლილმა საღამომ შეწყვიტა სამსაათიანი ბრძოლა. ღამის სიბნელემ ხელი შეუშალათ მოწინააღმდეგის დევნაში იმ ადგილზე, რომელიც დაფარული იყო ტყით, ბუჩქნარების ეკლებითა და გარდიგარდმო გადაჭიმული ხრამებით.

ლაზარევმა რაზმით უკან დაიხია სოფელ კაკაბეთისკენ, სადაც განლაგდა კიდეც ღამის გასათევად. დილის დადგომასთან ერთად გამარჯვებულს თვალწინ გადაეშალა სურათი იმ საშინელი სასაკლაოსი, რომელიც განიცადა მოწინააღმდეგემ. ლელიანი, ბუჩქნარები და ხრამები სავსე იყო გვამებით, რომელთა შორისაც ისმოდა დაჭრილთა და მომაკვდავთა კვნესა. მთელ მინდორზე მზის სხივები ანათებდა სისხლით მორწყულ ბალახსა და ადამიანთა ტანჯვა-ვაების ბევრ სხვა კვალს. მდინარის იქით, მოწინააღმდეგის გუშინდელი ბანაკის ადგილზე, მოსჩანდა საშინელი არეულობისა და საშინელების კვალი (следы страшнаго смятенiя и ужаса), რომლითაც მან დატოვა მთელი საკვები მარაგები, ისე რომ ბევრ ადგილას ნაპოვნი იქნა დანები იმ მდგომარეობაში, რომელიც შეიძლება წარმოიდგინო ნახევრად დაჭრილი საჭმლის დროს.

მოწინააღმდეგის დანაკარგი ადიოდა 2.000 ადამიანამდე მოკლულებითა და დაჭრილებით. თავად ომარ-ხანი, ცნობების მიხედვით, მძიმედ იყო დაჭრილი ტყვიით თეძოში. ჩვეთან დანაკარგი შედგებოდა ერთი მოკლული, ერთი დაჭრილი და ერთიც ფეხზე კონტუზია-მიღებული ოფიცრისგან.

ბატონიშვილებმა ბაგრატმა და იოანემ (Рескриптъ Георгiю 21-го декабря 1800 г. Моск. арх. мин. иностр. делъ), გენერალ-მაიორებმა ლაზარევმა და გულიაკოვმა მოპოვებული გამარჯვებისთვის ჯილდოდ მიიღეს წმ. იოანე იერუსალიმელის ორდენის სამეთაურო ჯვრები. ბევრმა ოფიცერმა მიიღო იმავე ორდენის კავალერის ჯვარი; მწყობრში მყოფ ყველა ქვედა ჩინს ეწყალობა ვერცხლის მანეთი ადამიანზე (Высочайшее повеленiе 17-го декабря 1800 г. Тифл. арх. гл. шт. кавк. армiи).

არ ჰქონდა რა შესაძლებლობა იმისა, რომ გადასულიყო თოვლიან-ყინულიანი მთების გადავლით თავის სამფლობელოებში, ომარ-ხანმა უკან დაიხია ჭარში და განზრახული ჰქონდა რომ ზამთარი ბელაქანში გაეტარებინა. ათიოდე ლეკი შეადგენდა მთელ მის სამხედრო ძალას; დანარჩენი ჯარები სახლებში წავიდ-წამოვიდნენ, ხოლო 2.000 კი დარჩა შუშაში, სოფლებში, ყარაბაღელ იბრაჰიმ-ხანთან. მასთანვე იმყოფებოდა ალექსანდრე ბატონიშვილიც (Рапортъ Лазарева Кнорингу 21-го декабря 1800 г., № 160. Тифл. арх. канц. наместника).

ომარ-ხანის ჯარები განიცდიდნენ უკიდურეს უკმარისობას სურსათში. დადიოდა ხმები, რომ საკვების არქონის გამო ლეკები ერთიმეორეს პარავდნენ ცხენებს და ჭამდნენ.

12 ნოემბერს ლაზარევი რაზმთან ერთად დაბრუნდა ტფილისში (Рапортъ Лазарева государю императору 12-го ноября. Моск. арх. инсп . департамента).

დეკემბრის ბოლოს მიღებულ იქნა ცნობა, რომ ომარ-ხანი მოვიდა სოფელ ბელაქანში, და თუმცა კი მასთან არ ყოფილა ჯარები, მაგრამ, იცოდა რა, რომ ჭარ-ბელაქნელები საერთოდ მიდრეკილი არიან მტაცებლობისადმი, ლაზარევმა, საქართველოს უზრუნველსაყოფად, გადაწყვიტა მოეხდინა ჯარების ახალი დისლოკაცია. სიღნაღის ციხეში დაყენებულ იქნა სამი ასეული ქვემეხით და მუშკეტერთა ასეული ქვემეხით კიდევ 15 ვერსში სიღნაღიდან ტფილისისკენ მომავალ გზაზე. ბრძანებების უსწრაფესად გადაცემისთვის დაწესებულ იქნა მფრინავი ფოსტა (Рапортъ Лазарева Кнорингу26-го декабря 1800 г., № 85).

მაგრამ ომარ-ხანი არ მიმართავდა არანაირ თავდასხმებს საქართველოზე. მისცა რა თავი თავის ჩვეულებრივ მანკიერებას, გარყვნილებასა და ქეიფს, იგი მოკვდა ლოთობისგან 1801 წლის მარტში (Рапортъ Лазарева Кнорингу 16-го марта 1801 г., № 171. Рапортъ Кноринга государю императору 24 –го марта 1801 г. Моск. арх. мин. иностр. делъ).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

(ზემოთ ტექსტში მოხსენიებულ ბაგრატ ბატონიშვილს, გიორგი მეფის ძეს, ასევე აქვს აღწერილი რუს-ქართველთა ერთობლივი ჯარების ბრძოლა ომარ-ხანის ჯარებთან 1800 წლის ნოემბერში თავის თხზულენაში “ახალი მოთხრობა”, რომელსაც ჩვენს მკითხველს ქვემოთ ვთავაზობთ. სახელდობრ, ბაგრატ ბატონიშვილი წერს:)

პარაგარაფი 44

ხოლო წელსა 1800 ბაბახან ყეენმან თვისი სარდალი წარმოავლინა, მოვიდა ნახჩევანს. მეფეს გიორგის ძმამან თვისმან ალექსანდრემ უღალატა, წარვიდა და მივიდა ნახჩევანს სარდლისა წინაშე. მას ჟამსა კ(ვალა)დ უკუნ იქცა სარდალი სპარსეთადვე, ხოლო ალექსანდრე დაშთა მუნ ვერა რაჲსამე მყოფელი. ალექსანდრე ნახჩევანიდამ უკუნქცეული მივიდა ყარაბაღის ხანთან იბრემთანა. ხოლო მახ ჟამსა ხუნძახის ერისთავიცა ომარ ჩამოვიდა ჭარსა თორმეტი ათასითა მხედრობითა. მსმენელი ამისი ალექსანდრე წარვიდა ყარაბაღით ჭარში და მივიდა მისთანა, აბირა და აღუთქვა მრავლისა მიცემაჲ ტყვისა და საქონლისა. ხოლო წელსა ამას 1800 გამოჩნდა ნაწილი წ(მიდ)ისა მთავარ მოწამისა გიორგისა მკლავი. ხოლო წელსა1800 ინება მეფემან გიორგიმ მოჭედა ხატისა წ(მიდ)ისა მთავარმოწამისა გიორგისა, ბოჭორმად წოდებულისა, რომელიცა ასვენია თელავს წმიდის მოწამის ქეთევან დედოფლის ეკლესიაში, რომელიცა იყო ძველად მოჭედილ, გარნა სიძველისა გამო არღვის ახსოვდა ნაწილი მის შორის. და ჰკურნებდა მრავალთა სნეულთა და უძლურთა და სულთა უკეთურთა. ხოლო აჰყარეს რა ვერცხლი იგი, ჰპოეს მკერდსა მას შინა დაფარული მკლავი წმინდისა, რომელიცა მოსჭედა მეფემან ძვირფასად და შთაასვენა კ(ვალა)დ ნაწილივე ხატსა მას შინა, რომლისა ძლითა და სასწაულითა იძლივა ომარ ხან, რომელსაცა დღესასწაულობენ დღესასწაულსა მისსა ერნი კახეთისანი ნოემბრის 10. ხოლო მისრულმან მეფის ძემან ალექსანდრემ წარმოიყვანა ომარ ხან და განვიდა ალაზანსა, ენება რათა შემოადგეს ტფილისსა და აღიღოს ტფილისი და წარსწყმინდოს ძმა თვისი გიორგი, რომელიცა მას ჟამს სნეულობდა და მდებარე იყო წყლის მანკიერებით. მეფე გიორგიმ მსმენელმან ამისმან მეფემან მიუწერა ძესა თვისსა ბაგრატს, ზანიშინსა კახეთისასა, რათა შეკრიბოს კახთა მხედრობაჲ და შერთდეს უფროსსა ძმასა თვისსა იოვანეს ფელციხმესტრსა, ესე იგი თოფჩიბაშსა, რომელსაცა წარატანა თანა ტფილისით ორნი ბატალიონნი რუსთა მხედრობისა და ორნი ზარბაზანიცა საქართველოს არტირელისა წინაძღომითა ღიანარალ ლაზაროვისა და ღიანარალ გულაკოვისთა. ამათ მისრულს ქიზიყს შეეყარა მეფის ძე ბაგრატცა მხედრობითა თვისითა ზემო კახითა, თუშ-ფშავ-ხევსურითა. წარემართნენ და მივიდნენ წინა მხარს, ძველს ანაგად წოდებულსა ადგილსა, რომელიცა შორავს ქიზიყსა ორითა უკჱე ფარსანგითა. ხოლო ომარ ხანცა გამოსრულმან დაიბანაკა ყარაღაჯ წოდებულსა ადგილსა, რომელიცა შორავს ძველს ანაგასა ერთითა უკჱე ფარსანგითა. ენებათ უკჱე ადგილსა მას ომი, გარნა არამნებელი ომარ ხან აღიყარა ღამესა მას და წარემართა უკანა მხრისა გზით დასაპყრობელად საგარეჯოისა და გარემოთა სოფლებთა, რათა ჰყონ იგი სადგურად თვისად და ეოხრებინა გარემონი სოფლებნი. მსმენენლნი მეფის ძენი შეუდგნენ უკანა რუს-ქართველითა, ეწივნენ იორსა ზედა ნიახურად წოდებულსა ადგილსა. მუნ შეიბნენ; იქმნა ბრძოლა ძლიერი ვიდრე სამ საათადმდე. იძლივნენ ლეკნი ომარ ხანითურთ და ეგოდენი მოსწყვიტნეს, რომე რიცხვი არ შეიგებოდა. რუსნი უკჱე იყვნენ ხუთასნი კაცნი, ხოლო ქართველნი და კახნი ათას ხუთასნი, და ზარბაზანი აქვნდათ ექვსნი, რომელნიცა ძალ გულისა თვისისა და მინდობილნი ღვთისანი კახნი თავადნი და გლეხნი იყვნენ მას დღესა შინა მხნედ ვითარცა ლომნი. ეჰა, მოწყალებასა მღვთისასა, რომელ არცა ერთი კახთა თავადთაგანი იქმნა დაკლებულ სიკვდილითა, თვინიერ ოცდაათისა კაცისა გლეხისა და მთის კაცისა და ეგრეთვე რუსთაცა თვინიერ ორისა სალდათისა. ესე ბრძოლა იყო ნოემბრის 7, საღამოს, დღესა ოთხშაბათსა, რომელი განთენდებოდა დღესასწაული მთავარანგელოზთა მიხაილ და გაბრილის კარებსა. ამან მოსცა შეწევნა კახთა და მფარველობა და ძლევა მტერთა. თუცა და ღამემან უსწრო, ღამით გარდიხვეწნენ ლეკნი, თვარ ვჰგონებ ვერცა და ერთი განერებოდა. იალაფეს ბანაკი მათი და ტყვე ჰყვეს მრავალნი, გარნა თუშნი უმეტეს იყვნენ მხნედ და მეწინავედ მბრძოლნი, რომლისა ქება კაცთაგან შეუძლებელ არს. ხოლო ომარ ხან ძლეული მივიდა განჯას; მუნ ჯავათ ხან შემოება და დაამარცხა. ხოლო მუნითგან მივიდა ყარაბაღს, სიძისა თვისთანა, იბრეიმ ხანისა, და არცაღა მან ისტუმრა. მხილველი ამისი ომარ ხან უკუნ იქცა და მივიდა ჭარსა, რომლისა მწუხარებისა გამო მოკვდა მუნ. მაშინ წარავლინეს მახარობელი წინაშე მეფისა და აუწყეს ესევითარი ბედ-შემთხვევაჲ და გამარჯვებაჲ, რომლისა გამო მეფე გიორგი იქმნა მხიარულ და მადლობელი ღვთისა. გარნა ვინაითგან იყო მეფე გიორგი ფ(რია)დ ღვთისმოყვარე და მლოცავი, დღესა მას იხილა ჩვენება, რომელსაცა იყო ბრძოლა, და აუწყა თვისთა მახლობელთა: “გიხაროდენ ყოველთა, რომელ ძალითა ღვთისათა სძლეს ჩვენთა მხედრობათა მტერსა ომარ ხანსა და დაკვთეს ფ(რია)დ”. ჵ~(ჰოი) საკვირველი! დღესა მეორესა მიუვიდა მახარობელიცა და აუწყა ესე ყოველი, რომლისა გამო გაჰკვირდნენ მახლობელნი იგი მეფისანი. ხოლო მეფის ძენი მოვიდნენ ტფილის მამისა თვისისა თანა გამარჯვებულნი და მოართვეს ურიცხვი დროშანი მტერთანი, რომელნიცა წარგზავნა რუსეთისა კარსა ზედა და აუწყა ყოველი ესე ყოფილი იპერატორსა პავლეს, რომლისა ჯილდოდ მოუზღვა იპერატორმან წყალობად მეფის ძეთა იოვანეს და ბაგრატს კავალერია მალთისა წ(მიდ)ისა იოვანე ნათლისმცემლისა, ხოლო რუსთაცა ღიანარალთა და მხედრობათა მოუბოძა ყოველთავე კავალერია მუნ მყოფთა ოფიცერთა. და პოლკთა მან უბოძა ბაირახნი ძლევისანი, რომელსა ზედა წერილ იყო ესე: “ძლევისათვის ავარელისა ომარ ხანისა”.