(მასალა წარმოადგენს ბროქჰაუზ-ეფრონის ენციკლოპედიურ ლექსიკონში გამოქვეყნებული წერილის თარგმანს. ქვემოთ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ წერილის ავტორი რუსი-მედასავლეთეა და სხვა მის თანამოაზრეთა მსგავსად აღიარებს დასავლეთ ევროპისა და დასავლეთის კათოლიკური სამყაროს ისტორიული გამოცდილების უპირატესობას რუსული მართლმადიდებლობისა და საერთოდ მართლმადიდებელი სამყაროს ისტორიული ცხოვრების გამოცდილებაზე. ამის გამო მისი ნაწერის წაკითხვისას გარკვეულ სიფრთხილეს უნდა ვიჩენდეთ და საეჭვო საკითხებს ვადარებდეთ ჩვენი მართლმადიდებელი ავტორებისა და მართლმადიდებელი ეკლესიის მამების ნაწერებთან, ვიღებდეთ მათგან განმარტებებსა და დარიგებებს, რათა ნებსით ან უნებლიედ არ აღმოვჩნდეთ მცდარი სწავლებისა და შეხედულებების ტყვეობაში)
ქრისტიანობის დასაწყისიდან IX ს.-მდე მთელს მსოფლიოში არსებობდა ქრისტეს ერთი ეკლესია, მსოფლიო (вселенская) ანუ კათოლიკური (უფრო სწორად, კათოლიკე ეკლესია -- ი. ხ.). IX ს. დაიწყო და XI ს. საბოლოოდ აღსრულდა მისი დაყოფა ორ ცალკეულ ეკლესიად -- აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა, ამასთან თითოეულმა მათგანმა დაიტოვა კათოლიკე ეკლესიის სახელი, ანუ ლათინურ-რომანული წარმოთქმით კათოლიკურისა (წერილის ავტორი კათოლიკე ეკლესიის სახელწოდებას წერს ასე -- каθолическая, ხოლო ლათინური /დასავლეთის/ ეკლესიის სახელწოდებას კი -- католическая). უფრო ზუსტად, უწოდებენ მათ, რუსული მართლწერით -- восточно-каθолическая და римско-католическая ეკლესიებს. ეკლესიების გაყოფის დროიდან, რომის კათოლიკურ ეკლესიაში, მის მიერ ზოგადქრისტიანული მოძღვრების მნიშვნელოვანი ნიშნების შენარჩუნებისას, ნათლად აღინიშნება რიგი თავისებურებებისა დოგმატებში, წეს-ჩვეულებებსა და საეკლესიო მმართველობის მოწყობაში, დისციპლინასა და კანონებში. რწმენის აღმსარებლობის წყაროებად რომის ეკლესია აღმოსავლეთის ეკლესიის მსგავსად აღიარებს წმ. წერილსა და წმ. გარდამოცემას, რომლებიც საკუთარ თავში შეიცავენ ღვთაებრივ გამოცხადებას. მაგრამ მოძღვრებაში წმ. წერილის შესახებ კათოლიკური ეკლესია არ აკეთებს განსხვავებას წმ. წერილის კანონიკურ და არაკანონიკურ წიგნებს შორის და ყველა წიგნს, რომლებიც შედის ლათინურ ბიბლიაში, აღიარებს კანონიკურად, ე. ი. ღვთივშთაგონებულად, სარწმუნოების წყაროებად. უარმყოფელებს იმ წიგნების ღვთივშთაგონებულობისა, რომლებსაც აღმოსავლეთის ეკლესია ასეთ წარმოშობისად არ მიიჩნევს, ტრიენტის საეკლესიო კრება გადასცემს ანათემას. შემდეგ კათოლიკური ეკლესია, პაპის ინოკენტი III-ის დროიდან, რომლის მოსაზრებაც დამტკიცებულია რამდენიმე უფრო გვიანდელი ბულითაც, უკრძალავს ბიბლიის კითხვას ერისკაცებს, რათა არ გააღვიძოს უბრალო ადამიანებში გამოძიებისა და კრიტიციზმის სული (იხ. ბიბლიის თარგმანები /Библейские переводы/ ტ. III, გვ. 680 და 682-683). აღიარებს რა წმ. გარდამოცემას წმ. წერილის თანასწორ (თანაბარი ძალის მქონე) წყაროდ საეკლესიო მოძღვრებისა, კათოლიკური ეკლესია პრაქტიკაში აძლიერებს პირველის მნიშვნელობას, მასზე უძველესი ეკლესიის მოძღვრებასთან (სწავლებასთან) შედარებით, აღიარებს რა მას “უფრო მეტად უხვ” წყაროდ, ვიდრე წმ. წერილს, და, გარდა ამისა, წმინდა გარდამოცემასთან ერთად (ერთ რიგში), რომელიც თავის სათავეს იღებს იესო ქრისტესა და მისი მოციქულებისგან და თავისი ადგილი ჰპოვა მსოფლიო და ადგილობრივი საეკლესიო კრებების სარწმუნოების გადმოცემებსა (вероизложения) და კანონებში, მის თანასწორად ადგენს ასევე საეკლესიო გარდამოცემასაც, რომელიც დაცულია ადგილობრივი ეკლესიების პრაქტიკაში.
ამ უკანასკნელ გარდამოცემაზე რომის ეკლესიამ დააფუძნა თავისი ზოგიერთი დოგმატი, რომელთათვისაც არ არის საფუძველი წმ. წერილში, მაშინ როდესაც არგაყოფილი (გაყოფამდელი, неразделённая) ეკლესიის მოძღვრების მიხედვით, წმ. წერილი შეიცავს თავის თავში ღვთაებრივი ჭეშმარიტების მთელ სისრულეს, რომელიც შეიმეცნება მასში წმინდა გარდამოცემით ხელმძღვანელობისას: ეკლესია მხოლოდ ინახავს (იცავს, хранит) და არკვევს (выясняет) ღვთაებრივ და მოციქულებრივ მოძღვრებას და არ შეუძლია დოგმატების ხარისხში აიყვანოს ის გარდამოცემანი, რომლებიც უდავოდ (უეჭველად) არ ადიან მოციქულთა დროებამდე. უძველესმა მსოფლიო (კათოლიკე -- ი. ხ.) ეკლესიამ, რომელიც აღიარებდა მამის, ძისა და სულიწმიდის ურთიერთდამოკიდებულებას (ურთიერთკავშირს) ადამიანის გონებისთვის მიუწვდომელ საიდუმლოდ, დაადგინა სულიწმიდის შესახებ მოძღვრებაში დაკმაყოფილებულიყო იესო ქრისტეს სიტყვებით მასზე: “რომელი მამისაგან გამოვალს” (იოანე, XV. 25); კათოლიკური ეკლესია კი ასწავლის, რომ სულიწმიდა გამოდის მამისაგან და ძისაგან (filioque; იხ. XI, 276). სწავლებას პირველქმნილი ცოდვის შესახებ კათოლიკური ეკლესია ხსნის მხოლოდ პირველი ადამიანების სახით, ადამიანთა მთელი მოდგმის მიერ პირველყოფილი მართალობის დაკარგვის აზრით (в смысле утраты первобытной праведности), თავს არიდებს რა ამ მიმართებით თავისი პირველი ავტორიტეტის -- ნეტარი ავგუსტინეს მოძღვრებას, რომელსაც ღებულობს აღმოსავლეთის ეკლესია. უარყოფდა რა მწვალებელ პელაგიუსს (იხ.), ავგუსტინე ამტკიცებდა, რომ პირველყოფილ ცოდვას თან ახლდა მთელი ადამიანური ბუნების სრული დაზიანება, ზნეობრივისა და ფიზიკურის, რომელი დაზიანებაც გადადის კიდეც კაცობრიობაში თაობიდან თაობაში.
ანსელმ კენტერბერიელმა († 1109) და მოგვიანებით დუნს სკოტმა († 1308) შეცვალეს ეს სწავლება იმ აზრით, რომ პირველქმნილი ცოდვის არსება შედგება იმ მართალობის უკმარისობაში (ნაკლოვანებაში, в недостатке той праведности) (justitiae debitae nuditas), რომელიც პირველმა ადამიანმა მიიღო შექმნისას, როგორც ნიჭი მადლისა. ეს თეორია მიღებულ იქნა ტრიენტის საეკლესიო კრების მიერ და მის მიერვე აღყვანილ იქნა დოგმატად. სხვა რჯულის აღმსარებლობანი (вероисповедания) კათოლიკური ეკლესიის ამ სწავლებას უწოდებენ ნახევრადპელაგიანობას, ე. ი. პელაგიუსის სახეცვლილ სწავლებას (იხ. Н. Беляев, «Пелагианский принцип в католичестве», «Православный Собеседник», 1871). კათოლიკურ ეკლესიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიიღო სწავლებამ ზესათანადო (ზესაჭირო) საქმეებისა და წმინდანთა საგანძურის შესახებ. კათოლიკური ეკლესია, ისევე როგორც ძველ-მსოფლიო (კათოლიკე, древневселенская) ეკლესია ასწავლის, რომ ადამიანი შეითვისებს იესო ქრისტეს დამსახურებას მისდამი რწმენითა და კეთილი საქმეებით და რომ იესო ქრისტეს მოძღვრებაში უნდა განვასხვავებდეთ სახარებისეულ მცნებებსა (заповеди, praecepta) და რჩევებს (советы, consilia): პირველები განკუთვნილია ყველასთვის როგორც სავალდებულო, მეორეები შემოთავაზებულია როგორც საშუალება უმაღლესი, არასავალდებულო სრულყოფის მისაღწევად. ვინც აღასრულებს რჩევებს, იგი კათოლიკური ეკლესიიის სწავლებით, აღასრულებს ზესათანადო (ზეჯეროვან, сверхдолжные) საქმეებს, რომლებიც თავად მათი აღმსრულებლებისთვის აუცილებელი არ არის; მაგრამ რადგანაც ღმერთს არც მათი დატოვება შეუძლია დასაჩუქრების გარეშე, ამიტომ იგი კეთილი საქმეების ამ სიჭარბეს ჩაურიცხავს (ჩაუთვლის) სხვა ადამიანებს -- ცოდვილებს, რომელთაც თავიანთი კეთილი საქმეები არ ჰყოფნით იმისთვის, რათა დაიმსახურონ ნეტარი ცხოვრება მარადისობაში. ეკლესიაში არსებობს ზესათანადო (ზეჯეროვანი) კეთილი საქმეების საგანძური (сокровищница, thesaurus, სიტყვა სიტყვით -- ყუთი), რომელშიც ძირითად ფონდს შეადგენს იესო ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და წმინდანების დამსახურებანი.
მთელი ზესათანადო (ზესაჭირო) კეთილი საქმეები მიდის ეკლესიის წევრთა სასარგებლოდ, იმ საიდუმლო კავშირის ძალით, რომელიც მათ აკავშირებს ზეცის მაცხოვრებელთა ეკლესიასთან (с церковью небожителей) და თავად იესო ქრისტესთან, როგორც ეკლესიის თავთან. პაპი, როგორც იესო ქრისტეს მოადგილე, არის დედამიწაზე ამ ჭარბი დამსახურებების დამრიგებელი (გამცემი, Папа, как наместник I. Христа, есть раздаятель на земле этих преизбыточествующих заслуг). ეს მოძღვრება წარმოიქმნა XIII ს. და დაწვრილებით იქნა განვითარებული ალბერტ დიდის, თომა აქვინელის, ბონავენტურას, დუნს სკოტისა და ბელარმინის თხზულებებში, ხოლო როგორც ეკლესიის სიმბოლური სწავლება კი გადმოცემულია კლიმენტ VI-ის ბულაში Unigenitus (1350). ზესათანადო დამსახურებების შესახებ სწავლებასთან კავშირში იმყოფება კათოლიკური სწავლება ინდულგენციების (იხ. XIII, 174) შესახებ, აგრეთვე განსაწმენდელის (чистилище, purgatorium) შესახებაც, განსაკუთრებული ადგილის ანუ მდგომარეობისა, რომელიც საშუალოა სამოთხესა და ჯოჯოხეთს შორის, და სადაც ათავსებენ იმ სინანულით გარდაცვლილთა სულებს, რომლებაც ვერ მოასწრეს თავიანთი ცოვების საქმეებით გამოსყიდვა (не успевших принести удовлетворение /satisfactio/ за грехи), ან სულაც ვერ მოასწრეს სინანულში მოსვლა. განსაწმენდელში ტანჯვა-წამებით, ამა თუ იმ დროის განმავლობაში, ეს ადამიანები იწმინდებიან ცოდვებისგან, რის შემდეგაც გადასახლდებიან სამოთხეში. სწავლება განსაწმენდელის შესახებ წარმოიქმნა, როგორც ჩანს, ორიგენეს სწავლების ნიადაგზე, რომელიც უარყოფდა ტანჯვა-წამების მარადისობას; საბოლოოდ ეს ფორმულირებულ იქნა ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე და “რომაულ კატეხიზმოში”. გააჩნია რა თავისი ძალაუფლების ქვეშ ზესათანადო საქმეების საგანძური, პაპს შეუძლია ამცირებდეს განსაწმენდელში სულის ყოფნის დროს; იგივე უფლება ეკუთვნის საეკლესიო იერარქიის სხვა პირებსაც (იხ. ინდულგენციები).
სწავლება ღვთისმშობლის უბიწოდ ჩასახვის შესახებ (immaculata conceptio) შედგება იმაში, რომ ქალწული მარიამი მშობლების მიერ მისი ჩასახვისას, ღვთის განსაკუთრებული მადლით, თავისი ძის მომავალი დამსახურებების გულისთვის, დაცულ (შენახულ) იქნა თავისუფლად პირველქმნილი ცოდვის ყველანაირი შედეგებისგან და ფლობდა პირველყოფილ სიმართლეს (обладала перобытною праведностью). ეს სწავლება პირველად გამოთქმულ იქნა კერძო მოსაზრების სახით IX ს., კორვეის მონასტრის მონაზვნის პასქაზიოს რობერტის მიერ. ბერნარდ კლერვოსელი (XII ს.), ხოლო მის კვალდაკვალ შუასაუკუნეების დასავლეთის უსახელგანთქმულესი ღვთისმეტყველები _ პეტრე ლომბარდი, ბონავენტურა და თომა აქვინელი უარყოფდნენ ამ სწავლებას; მაგრამ დუნს სკოტი იცავდა მას; პარიზის საღვთისმეტყველო ფაკულტეტმა XV ს. იმდენად გულმხურვალედ დაიჭირა ამ სწავლების მხარე, რომ დაადგინა არ მიეცა სადოქტორო ხარისხი იმათთვის, ვინც არ დებს პირობას ფიცით დაიცვას იგი. პაპებიდან პირველმა მიიღო ეს სწავლება სიქსტუს IV-მ; მის დამკვიდრებას ყველაზე უფრო მეტად უწყობდა ხელს იეზუიტთა ორდენი. დოგმატის ხარისხში იგი აიყვანა 1854 წ. პაპმა პიიუს IX-მ, ბულით Ineffabilis.
არსებით განსხვავებას აღმოსავლეთის ეკლესიისგან წარმოადგენს კათოლიკური სწავლება საიდუმლოებათა შესახებ. კათოლიკური მოძღვრების მიხედვით, რომელიც პირველად ჩამოყალიბებულ იქნა დ. სკოტის მიერ და მიღებულ -- ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე, საიდუმლოებებს აქვთ ძალა ex opere operatio, ე. ი. თუკი საიდუმლოს აღმსრულებელს აქვს განზრახვა აღასრულოს იგი ისე, როგორც დადგენილი აქვს მისი აღსრულება ეკლესიას, და სწორად წარმოსთქვამს მის დადგენილ სააღმსრულებლო ფორმულას, ხოლო საიდუმლოს მიმღები თავის მხრივ არ უქმნის დაბრკოლებებს (non ponat obicem) მის მოქმედებას, მაში მადლი მიეცემა მიმღებს, თუნდაც მას არ ჰქონდეს რწმენა. კერძოდ, ნათლობის საიდუმლოს აღსრულება განსხვავდება კათოლიკებთან იმით, რომ შესაძლოა აღსრულებულ იქნას სულ ერთია მოსანათლის წყალში შთაფლვის ან მისთვის წყლის დასხმის მეშვეობით (უპირატესად -- წყლის დასხმისა), მაშინ როდესაც აღმოსავლეთის ეკლესიაში წყლის დასხმის მეშვეობით იგი აღესრულება მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, მაგალითად, მოსანათლის ძიმე ავადმყოფობის დროს, რომელიც არ აძლევს მას საწოლიდან ადგომის საშუალებას. მირონცხება (confirmatio) კათოლიკებთან აღესრულება არა ნათლობასთან ერთდროულად, ჩვილ ბავშვებზე, არამედ რვა წლის ასაკის მიღწევის შემდეგ და უფრო გვიან “გონებაში ჩავარდნის წლებში” («в лета разумения»); ამ საიდუმლოს აღმსრულებელი აუცილებლად არის ეპისკოპოსი (IX ს.-დან), და არა პრესვიტერი, როგორც აღმოსავლეთის ეკლესიაში; მირონცხება ხდება მხოლოდ თავზე. ევქარისტიის საიდუმლოებაში კათოლიკური ეკლესია განსხვავდება იმით, რომ ა) რომ აღასრულებენ მას არა აფუებული ცომით გამოცხვარი სეფისკვერით (άρτος, fermentum), არამედ ხმიადებით (ეს ჩვეულება პირველად გამოჩნდა VII ს. ესპანეთში), ბ) ზიარების უფლებას არ აძლევენ ჩვილ ბავშვებს (დაწყებული XII ს.-დან) და გ) ორივე სახით ევქარისტიას აძლევს მხოლოდ მღვდელმსახურებს, ხოლო ერისკაცებს კი _ მხოლოდ პურის (ობლატების, облатки) სახით.
XIII ს.-მდე ზიარება კათოლიკებთან აღესრულებოდა ორივე სახით, სახელდობრ ღვინოში დამბალი პურის მცირე ნაწილის სახით. ერისკაცთა მხოლოდ პურით ზიარების წეს-ჩვეულება, რომელსაც არ იწონებდნენ კათოლიციზმის ისეთი ღვთისმეტყველები, როგორებიც იყვნენ თომა აქვინელი და ალბერტ დიდი, დამტკიცებულ იქნა კონსტანცის საეკლესიო კრების მიერ, ხოლო დოგმატში აყვანილ -- ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე. გარდაარსების (пресуществленiе) დროის შესახებ კათოლიკური ეკლესიის სწავლების მიხედვით იხ. ევქარისტია (XI, 509). თავად ზიარების წესჩვეულება კათოლიკურ ეკლესიაში განსხვავდება იმით, რომ მასში ისინი, ვინც არ ეზიარებიან, მიდიან ხმიადებიან თასთან, ხოლო მღვდელმსხურს თასი მიაქვს თითოეულ მათგანთან. პაპი ეზიარება ტახტზე მჯდომარე ეკლესიის შუაგულში; კარდინალი მუხლმოდრეკით მიაწვდის მას ხმიადსა და თასს, და მანამდე, სანამ პაპი დაიწყებს ზიარებას, კარდინალ-არქიდიაკონმა უნდა იხმიოს მცირედი ხმიადიდან და თასიდან. ამას აკეთებენ შიშის გამო, რათა პაპი არ იქნას მოწამლული ზიარებისას, როგორც ეს გარდამოცემის მიხედვით XI ს. შეემთხვა ერთერთ პაპთაგანს. ქორწინების საიდუმლოში კათოლიკური ეკლესიის განსხვავება მართლმადიდებელისგან შედგება იმაში, რომ პირველი აღიარებს ქორწინებას უპირობოდ დაურღვეველად, თვით ერთერთი მეუღლის მრუშობის შემთხვევაშიც კი. მღვდლობის საიდულოებაში (в таинстве священства) კათოლიკობა განსხვავდება უპირობო უქორწინებლობის (ცელიბატის) დაწესებით მღვდელმსახურების ყველა ხარისხისთვის (იხ. უქორწინებლობა /Безбрачiе/, III, 270), აგრეთვე პაპის აღმატებით ყველა დანარჩენ ეპისკოპოსზე (იხ. იერარქია /Іерархiя/, XIII, 641). კათოლიკური ღვთისმეტყველებით პაპი ან ირიცხება მღვდლობის საიდუმლოს ხარისხების გარეთ, როგორც ყველა მათგანზე უფრო მაღალი, ან კიდევ ეპისკოპატთან მიმართებით უჭირავს იგივე მდგომარეობა, როგორიც ეპისკოპოსს -- პრესვიტერთან მიმართებით, ე. ი. მთელი ხარისხით უფრო მაღალი. “რომაულ კატეხიზისში” პატრიარქი და მიტროპოლიტი, რომლებიც საეპარქიო ეპისკოპოსისგან განსხვავდებიან არა დოგმატურად, არამედ მხოლოდ კანონიკურად, ადმინისტრაციული ძალაუფლების ზომებით, აღინიშნებიან როგორც მღვდლობის ხარისხები (степени священства).
ღვთისმეტყველები შემდეგ არ კეთებენ მკაცრ განსხვავებს მღვდლობის ხრისხებსა და დაბალ საეკლესიო თანამდებობებს (sacerdotii ordines minores) შორის. ამ უკანასკნელ ხრისხებში მონასტრებში წინამძღვრებს შეუძლიათ აყენებდნენ ადამიანებს თავად, ეპისკოპოსის გარეშე, მხოლოდ მისთვის შეტყობინებით, ხოლო თითოეულ მღვდელმსახურს შეუძლია იპოდიაკონის დაყენება. ძველ კანონებთან თანხობაში არმყოფ მოვლენას კათოლიკობაში შეადგენს ეპისკოპოსები სამწყსოების გარეშე, ე. წ. in partibus infidelium (ურწმუნო მოსახლეობის მყოლ ქვეყნებში). დაბოლოს, კათოლიკურ ეკლესიაში არსებული წოდება კარდინალებისა (იხ.) თავისი მთლიანი შემადგენლობით დგას ეპისკოპატზე უფრო მაღლა ზოგადად, ასე რომ საეპარქიო ეპისკოპოსი ხშირად იმყოფება ადმინისტრაციულ დამოკიდებულებაში კარდინალ-დიაკონზე. -- ზეთის კურთხევის საიდუმლოში (в таинстве елеосвященiя) კათოლიკური ეკლესიის განსაკუთრებულობა შედება იმაში, რომ ზეთის კურთხევის უფლება ეკუთვნის ეპისკოპოსს, ხოლო საიდუმლოს მთავარ მიზანს კი წარმოადგენს ავადმყოფის გაძლიერება ტანჯვასა და სიკვდილის საშინელებებთან ბრძოლაში (იხ. Елеосвященiе). კათოლიკური ეკლესიის მთავარ და ძირითად დოგმატს წარმოადგენს მოძღვრება პაპის მთავრობისა (მთავარი ადგილისა, главенство) და მისი უცოდველობის შესახებ. აღმოსავლეთის ეკლესია გვასწავლის, რომ თავი ეკლესიისა, ერთიანი და უხილავი, არის იესო ქრისტე; კათოლიკობის სწავლებით, არსებობს ეკლესიის ხილული თავიც -- პაპი. ამ სწავლების აზრის მიხედვით, იესო ქრისტემ თავის შემდეგ თავისი ძალაუფლების მთელი სისრულე დაუტოვა პეტრე მოციქულს, გახადა რა იგი მოციქულთა მთავრად და ჩააბარა რა მას ცათა სასუფევლის გასაღები. პეტრე მოციქულმა კი, ტოვებდა რა ამ ქვეყანას, მისთვის მიცემული ძალაუფლება გადასცა თავის მენაცვალეებს (მემკვიდრეებს, преемникам) რომის ეპისკოპოსებს. როგორც ქრისტეს მოადილე, პაპი -- გახლავთ ეკლესიის სრულუფლებიანი მონარქი, უმაღლესი მოსამართლე (მსაჯული), ეკლესიაში მადლისა და მისი იერარქიის მთელი უფლებების წყარო.
ცალკეული ღვთისმეტყველების თვალსაზრისით, განსაკურებით სქოლასტიკოსი ღვთისმეტყველებისა, პაპი -- თავად ღმერთის მოადილეა დედამიწაზე (vice-Deus): მისი ძალაუფლება თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებების ძალაუფლებაზე უფრო მაღლაც კი დგას (კონსტანცისა და ბაზელის მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებათა საწინააღმდეგოდ); პაპში თავმოყრილია საეკლესიო ძალაუფლების მთელი სისრულე (plenitudo potestatis ecclesiae). თავისი დეკრეტებით პაპს შეუძლია განსაზღვრავდეს არა მხოლოდ ეკლესიის მთელ გარეგნულ ცხოვრებას, არამედ ადგენდეს კიდეც ახალ დოგმატებს (აღმოსავლეთის ეკლესიის მოძღვრებით ახალი დოგმატების დადგენა არ შეუძლია არავის, თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებებსაც კი, რომლებიც, მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველების სიტყვებით, მხოლოდ განმარტავენ და ზუსტი ფორმულებით გამოთქვამენ იესო ქრისტესა და მოციქულების იმ მოძღვრებას, რომელიც ყოველთვის შენახული /დაცული/ იყო ეკლესიის მიერ implicite). მხოლოდ პაპი ფლობს წმ. წერილის აზრის გაგებას. ზოგიერთი სქოლასტიკოსის მოსაზრებით, თუკი პაპი დაიწყებს წმ. წერილის განმარტებას მისი პირდაპირი აზრის საწინააღმდეგოდ, მაშინ ასეთ შემთხვევაშიც მას უფრო მეტად უნდა უჯერებდნენ, ვიდრე საკუთარ გონებასა და სინდისს. ზოგიერთი სქოლასტიკოსი ამბობდა, რომ პაპის ძალაუფლება წმინდანებზე და ანგელოზებზე უფრო მაღლაა, რომ პაპზე არ შეიძლება აპელაციით მიმართო თავად ღმერთსაც კი, იმიტომ რომ “ღმერთსაც და პაპსაც ერთი და იგივე აზრი აქვთ, ერთი და იგივე ნება”. სწავლება პაპის უცოდველობის შესახებ პირველად გამოთქმულ იქნა გრიგოლ VII-ის მიერ და იმ დროიდან ვითარდებოდა როგორც “ისტორიული იდეა”; 1870 წ., ვატიკანის საეკლესიო კრებაზე იგი აყვანილ იქნა დოგმატის ხარისხში (იხ. ვატიკანის საეკლესიო კრება, V, 637). პაპს აღიარებენ უცოდველად მხოლოდ როგორც უმაღლეს პირველ სასულიერო პირს; თავის პირად შეგნებში მან შესაძლოა, უცოდინრობის (ჩაუხედაობის) გამო შესცოდოს სარწმუნოების საკითხებში, შესაძლოა იყოს ურწმუნოც კი, ასევე მანკიერიც. პაპისეული განსაზღვრებები ex cathedra, მათში სულიწმიდის თანამონაწილეობის შედეგად, უცოდველია თვით ეპისკოპატის მიერ მოწონების გარეშეც კი.
კათოლიკური ეკლესიის დაწესებულებებს შორის პირველი ადგილი უჭირავს რომის კურიას -- სხვადასხვანაირი სახელწოდებების საეკლესიო და სამოქალაქო თანამდებობის პირებისა და მოსამსახურეთა შტატს, რომლებიც გარს ეხვევიან პაპის პიროვნებას და მასთან აღასრულებენ სხვადასხვანაირ თანამდებობებს. ეკლესიის უმაღლესი ცენტრალური მმართველობის საქმეებისთვის პაპთან არსებობს კარდინალთა კოლეგია (რიცხვით 40-დან 70-მდე), რომელთა სრული კრებიდან წარმოიქმნება პაპის კონსისტორია, პაპთან არსებული მუდმივი უმაღლესი დამხმარე საეკლესიო-სამთავრობო დაწესებულება, რომლის ექსტრენულ კრებასაც, პაპის სიკვდილის შემთხვევაში მისი დროებითი მოადგილის დანიშვნისა და შემდეგ მისი მენაცვალის არჩევისთვის, ეწოდება კონკლავი (იხ.). რომში კარდინალების სახეზე არსებული მთელი შემადგენლობა იყოფა ათ სექციად, რომლებსაც ეწოდებათ კონგრეგაციები (იხ.), ხოლო სააღსრულებლო წარმოებისთვის პაპის კონსისტორიასთან და კონგრეგაციებთან არსებობს კანცელარიები, რომლებსაც ასევე განაგებენ კარდინალები. ისინი იყოფიან ორ თანრიგად -- ადმინისტრაციულად (curia gratiae) და სასამართლოდ (curia justitiae). კათოლიკური ეკლესიის უმაღლესი თანამდებობის პირების თანრიგიდან გამოიყოფიან (გამოირჩევიან) პირები საგანგებო ანუ მუდმივი უფლებამოსილებებით, რომლებსაც ეს უფლებამოსილებანი მიღებული აქვთ პაპისგან და მოქმედებენ რომის გარეთ. ასეთები არიან სამოციქულო ვიკარიუსები (იხ. VI, 283), ლეგატები სამოციქულო ნეკნიდან (легаты отъ ребра апостольскаго; legati a latere apostolico) და ნუნციები. თავიდან ყველა ეს სამი წოდება აღნიშნავდა პაპის რწმუნებულებს, რომლებიც იგზავნებოდნენ ეპარქიებში პაპის სახელით დახმარებისთვის ექსტრენულად წარმოქმნილი მნიშვნელოვანი საეკლესიო საქმეების მოგვარებაში ან საეკლესიო საქმეების მსვლელობაზე უშუალო დაკვირვებისთვის ცნობილ (გარკვეულ) ადგილობრივ ეკლესიებში. შემდეგ ლეგატებს და განსაკუთრებით კი ნუნციებს (მას შემდეგ რაც ამ პირების ჩარევა ეპისკოპოსის საქმეებში ტრიენტის საეკლესიო კრების მიერ აღიარებულ იქნა ანტიკანონიკურად) უწოდებდნენ პაპის რწმუნებულებს, რომლებიც იგზავნებოდნენ ეკლესიის ურთიერთობების მოსაწყობად კათოლიკურ სამოქალაქო ხელისუფლებასთან კათოლიკურ და ხშირად არაკათოლიკურ სახელმწიფოებშიც.
ზოგიერთ სახელმწიფოში პაპის ნუნციატურებს აარსებდნენ უფრო ხანგრძლივი დროითაც. ზოგჯერ ნუნციუსის წოდებას, ისევე როგორც კარდინალის წოდებასაც, აძლევენ ეპისკოპოსებს საპატიო განსხვავების (გამორჩევის) სახით. ეპისკოპატის მთავარი წარმომადგენლების სხვა საპატიო განსხვავებას კათოლიკურ ქვეყნებში, განსაკუთრებით დაწყებული IX ს.-დან, წარმოადგენს პრიმასის წოდება, რომელსაც უწყალობებს პაპი ამ ღირსების განსაკუთრებულ ნიშანთან -- პალიუმთან (იხ.) ერთად. მხოლოდ პაპს აქვს უფლება აარსებდეს ახალ ეპარქიებს და ნიშნავდეს ეპისკოპოსებს, რომელთაც იგი თავად ერთპიროვნულად აკურთხებს (ძველი კანონების მიხედვით ეპისკოპოსის კურთხევა შეუძლიათ არანაკლებ თუ არა ორი ეპისკოპოსისა) ან განკარგავს მათ კურთხევას, მათ მიერ ფიცით დაპირების მიღების შემდეგ იყვნენ მუდამ პაპის ტახტის ერთგული მსახურები. მას პირადად ეკუთვნის უფლება ასამართლებდეს და სჯიდეს ეპისკოპოსებს, აგრეთვე ყველა საერო პირსაც, თვით პირველ ინსტანციაშიც კი. საერთოდ თითქის გაუქმდა კათოლიკურ ეკლესიაში უწინ არსებული საეკლესიო მმართველობის ადგილობრივი ცენტრალური ორგანოები -- პროვინციული საეკლესიო კრებები მიტროპოლიტების მეთაურობით; პატრიარქის, მიტროპოლიტის, მთავარეპისკოპოსის წოდებებმა შეინარჩუნეს თითქმის მხოლოდ საპატიო ტიტულების მნიშვნელობა. ეპისკოპოსები მათდამი დაქვემდებარებულ კლირს მართავენ პაპისგან მიღებული რწმუნებით, კაპიტულებისა (იხ.) და კონსისტორიების (იხ.) დახმარებით. ეს დაწესებულებები, ერთად აღებული, წარმოქმნიან “ეკლესიას დამმოძღვრავსა და მმართველს” («церковь учащую и правящую») -- სპეციალურად კათოლიკური ტერმინია. კლირის განკერძოება ერისკაცებისგან, იერარქიისა -- ხალხისგან კათოლიკურ ეკლესიაში შორს არის დაცილებული ძველი დაკანონებების ფარგლებისგან.
შეგნებულ და ქმედით მონაწილეობას საეკლესიო ცხოვრებაში კათოლიციზმი ითვისებს (აღიარებს, усвояется) მხოლოდ იერარქიისთვის; ხალხი ითვლება როგორიღაც უტყვ ფარად (безсловесным стадом), რომელსაც გააჩნია მხოლოდ ვალდებულება ყველაფერში სიტყვაშეუბრუნებლად ენდობოდეს და ემორჩილებოდეს იერარქიას; მას არა აქვს უფლება მსჯელობდეს საეკლესიო მოძღვრების (სწავლების) საგანთა შესახებ და მონაწილეობას ღებულობდეს საეკლესიო საქმეებში. კათოლიკური იერარქიის მთელი ხარისხების გაყოლებით დადგენილია ყველაზე უფრო მკაცრი ცენტრალიზაცია და სუბორდინაცია. კათოლიციზმი არ უშვებს გამოსვლას სასულირო წოდებიდან; უღირსი მღვდელმსახური კარგავს “ფუნქციის” უფლებას “ორდინაციის” მოვალეობებისგან საკუთარი თავის განთავისუფლების უფლების გარეშე; სამღვდელმსახურო მადლი, რომელიც ერთხელ მიიღო თუნდაც უღირსმა და მისი ტარების სურვილის არმქონე ადამიანმა, ითვლება სამარადისოდ წარუშლელად (წარუხოცელად). განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა კათოლიკური ეკლესიის ორგანიზაციაში გააჩნიათ სამონაზვნო ორდენებს. კათოლიკი მონაზვნები -- განდეგილები (მეუდაბნოეები) კი არ არიან, რომლებიც ცხოვრობენ მჭვრეტელობით მხოლოდ ლოცვებითა და შრომით; ისინი ჩვეულებრივ ატარებენ საკუთარ თავში რაიმენაირ ფუნქციათაგანს საეკლესიო-საზოგადოებრივი საქმიანობიდან. რადგანაც მონასტრები იმყოფებიან თითქმის სრულ დამოუკიდებლობაში საეპარქიო მმართველობისგან და დამოკიდებული არიან უშუალოდ იმ ორდენის გენერალზე, რომელსაც მიეკუთვნებიან, ხოლო ეს გენერალი კი, ორდენის ცენტრალურ მართველობასთან ერთად, ყოველთვის იმყოფება რომში, ამიტომ მონაზონთაგან, რომელთა რიცხვიც დასავლეთის ქვეყნებში ზოგჯერ აღწევდა უზარმაზარ სიდიდესაც, შედგა პაპის მეომართა მთელი არმია, რომლებიც თავდადებულად და ხშირად ფანატიკურადაც ემსახურებოდნენ მას საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი ცხოვრების მრავალნაირ სფეროებში. ის, რაც იყო შუა საუკუნეებში, არსებობს დღემდეც, რამდენადაც ამის უფლებას იძლევა ის კონკორდატები, რომლებიც პაპებს დადებული აქვთ ცალკეულ სახელმწიფოებთან.
მეტად არსებითად განსხვავდება კათოლიკური ეკლესია აღმოსავლური ეკლესიისგან თავისი გაგებით (წარმოდგენებით) საეკლესიო სამართლის შესახებ. ჯერ კიდევ ეკლესიათა გაყოფამდე დასავლეთის საეკლესიო სამართლის წყაროებში იყო არსებითი განსხვავებები აღმოსავლეთთან შედარებით. ასე, მოციქულთა კანონები (წერია правила апостльскія) მან მიიღო რაოდენობით მხოლოდ 50 (85-დან; იხ. Канонъ), ქალკედონის საეკლესიო კრების კანონები -- ასევე ყველა არა, ეფესოს საეკლესიო კრების კანონები მისთვის სრულიადაც უცნობია; იგი არ აღიარებს კონსტანტინოპოლის საეკლესიო კრებებს, ჩატარებულს პატრიარქ ფოტიოსის დროს; პირიქით, მსოფლიო კრების სახით აღიარებს საეკლესიო კრებას, რომელიც ჩატარებულ იქნა კონსტანტინოპოლში ფოტიოსის წინააღმდეგ 869 წ., და რიგ თავის დასავლურ საეკლესიო კრებებს, რომლებიც შედგა ეკლესიის აღმოსავლური ნახევრის ყოველგვარი მონაწილეობის გარეშე (ოთხ ლატერანულ კრებას, ლიონის ორ კრებას, ვენის, კონსტანცას, ბაზელის, ტრიენტის, ვატიკანის საეკლესიო კრებებს), ასე რომ ამჟამად მოითვლის სულ 20 მსოფლიო საეკლესიო კრებას. იგი არ აღიარებს წმ. მამათა კანონებს, რომელთა ნაცვლად ღებულობს ადგილობრივი დასავლური საეკლესიო კრებების -- ესპანურის, გალურის, გერმანულის -- რიგ კანონებს; დაწყებული ჯერ კიდევ V საუკუნიდან მისი მომქმედი სამართლის წყაროს წარმოადგენს უპირატესად პაპების დეკრეტები. კათოლიკური ეკლესიის მიერ მიღებული ძველი მსოფლიო საეკლესიო კრებების კანონები მის კრებულებში ზოგჯერ გადმოცემულია არა იმ სახით, რომლითაც ისინი აღიარებულია აღმოსავლური ეკლესიის რედაქციაში (მაგალითად, I ნიკეის მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-6 კანონი, პაპის ლეგატების გადმოცემით ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე, საკუთარ თავში შეიცავს უკვე პაპისტურ ტენდენციას).
ტაძრების მოწყობილობა კათოლიკებთან განსხვავდება იმით, რომ მათში საკურთხეველი მიმართულია დასავლეთისკენ, ხოლო ტრაპეზები (престолы) კი შესაძლოა იყოს ტაძრის სხვადასხვა მხარეებში -- არა მხოლოდ დასავლეთის, არამედ ჩრდილოეთისა და სამხრეთისაც. კათოლიკურ ეკლესიებში არ არის კანკელები და საკურთხევლის ტიხარი იმ სახისა, როგორიც მიღებულია აღმოსავლეთის ეკლესიაში (დასავლური წეს-ჩვეულება ამ შემთხვევაში -- უფრო ძველია, ვიდრე აღმოსავლური), არ არის საფარველი ტრაპეზის თავზე (нет сени над престолом,) და თავად ტრაპეზიც ყოველთვის არ არის შემოსაზღვრული მესრით ან ბალუსტრადით. მასთან შეუძლიათ მიდიოდნენ არა მხოლოდ მღვდელმსახურებს, არამედ საერო პირებსაც, მამაკაცებსაც და ქალებსაც. სამსხვერპლოებს წმ. ნაწილების მომზადებისთვის არ აწყობენ. ხატებს არცთუ იშვიათად აქვთ სავსებით საერო სურათების ხასიათი. კათოლიკურ ტაძრებს რთავენ ასევე ქანდაკებებით (статуями), ჩამოსხმულებითა და ნაკვეთებით; ზოგიერთ მათგანს წმინდა პროცესიების დროსა და დღესასწაულებზე აცმევენ თანამედროვე მოდურ კოსტიუმებს. დაშვებულია ეკლესიის დეკორაციული მორთვა თეატრალური მორთულობის ნიმუშის მიხედვით (მაგალითად, ქრისტეს შობის გამოქვაბული, გამოქვაბული იესო ქრისტეს კუბოთი დიდ შაბათს). ღვთისმსახურების დროს ნებადართულია დაჯდომა; ტაძრის უმეტესი ნაწილი არის ხოლმე დაკავებული მერხებითა და სკამებით, რომლებსაც ხშირად აძლევენ მოსულებს ფულის სანაცვლოდ, გარკვეული ნიხრის მიხედვით. ფეხზე ადგომა ევალებათ მხოლოდ ღვთისმსახურების უფრო მეტად მნიშვნელოვან მომენტებში. პირჯვრის წერას აღასრულებენ ხუთი თითით, თავიდან მარცხენა, შემდეგ კი მარჯვენა მხარზე; დიდ გამოყენებაშია ლოცვის დროს ხელების გაშლა, საკუთარ მკერდში ცემა.
მთელი ღვთისმსახურება დასავლეთში უკანასკნელ დრომდე აღესრულებოდა ლათინურ ენაზე, კულტის ერთიანობის გათვალისწინებით. დასავლეთის სხვადასხვა ეროვნული ეკლესიების მეცადინეობა (домогательства) მიეღოთ უფლება თუნდაც ლიტურგიის აღსრულებისა ეროვნულ ენაზე დიდხანს წარუმატებლად რჩებოდა და ტრიენტის საეკლესიო კრებზე საბოლოოდ იქნა უარყოფილი. მხოლოდ უკანასკნელ ხანს ეს აკრძალვა ნაწილობრივ იქნა მოხსნილი ზოგიერთ ხალხთან მიმართებით, განსაკუთრებით უნიატებისთვის. შუა საუკუნეებში ღვთისმსახურების დროს გამოყენებაში შემოტანილ იქნა ორღანები და სხვა მუსიკალური ინსტრუმენტები, როლებზედაც ზოგჯერ ასრულებენ საოპერო და საერთოდ საერო მუსიკალურ მოტივებსაც. საეკლესიო გალობა კათოლიკურ ეკლესიებში თანდათანობით სულ უფრო მეტად შორდება გრიგოლ დიდის ეპოქის უბრალო და მკაცრად-საეკლესიო საგალობლებს. ლიტურგიისა და სხვა მსახურებათა თავად чинопоследованія, რომლებიც დასაწყისს იღებენ შორეულ წარსულში, დროთა განმავლობაში განიცდიდნენ მნიშვნელოვან ცვლილებებს. ლიტურგიას გააჩნია ორი სახეობა: მთავარი, რომელსაც აღასრულებენ სრული შემადგენლობით по служебнику (missale), დიდ ტრაპეზზე (на большом престоле), ხმამაღლა ყველა იქ დამსწრისათვის, ორღანისა და საგუნდო გალობის მონაწილეობით (missa cantata), და შემოკლებული (შემცირებული), რომელსაც აღასრულებენ საჩქაროდ (სახელდახელოდ), ჩურჩულით, ბევრი ლოცვის გამოტოვებით (missa lecta) -- კერძო შეკვეთით ჯანმრთელობისთვის ან სულის მოსახსენიებლად.
მთავარი ლიტურგიის შესრულებასთან ერთდროულად ხშირად აღასრულებენ შემცირებულ ლიტურგიასაც, ერთს ან რამდენიმეს, შეკვეთებისა და ტაძარში არსებული ტრაპეზების რიცხვის მიხედვით. თითოეულ მღვდელმსახურს ნება ეძლევა აღასრულოს დღის განმავლობაში რამდენიმე ლიტურგია და, შესაბამისად, დღეში რამდენჯერმეც ეზიარებოდეს (რაც მკაცრად არის აკრძალული აღმოსავლეთის ეკლესიაში). ყველა ქრისტიანისთვის საერთო დიდი დღესასწაულების გარდა კათოლიკურ ეკლესიაში ბევრი თავისი დღესასწაულიცაა, რომლებიც დადგენილია უფრო გვიანდელ დროში, მაგალითად, უფლის სხეულის დღესაწაული და იესოს უწმინდესი გულის განსაკუთრებული თაყვანისცემა. ძველი მსოფლიო (კათოლიკე) ეკლესიის ბევრი წმინდანი თითქმის დავიწყებულია და მათ ადგილას დაყენებული ჰყავთ კათოლიკური ეკლესიის ახალი წმინდანები, ორდენების დამაარსებლების -- ეგნატე ლოიოლას, ფრანცისკის, დომინიკის მსგავსნი, დიდი ინკვიზიტორების -- ტორკვემადასა და არბუესის, აგრეთვე ჩრდილო-დასავლეთ რუსეთში მართლმადიდებლობის მდევნელების -- იოსაფატ კუნცევიჩის, იან ნეპომუკისა და სხვების მსგავსნი. კათოლიკები იყენებენ თითქმის მხოლოდ ოთხბოლოიან ჯვარს (четырёхконечный крест).
იმ ათასწლეულს განმავლობაში, რომელიც ამოიწურა ეკლესიათა გაყოფის დასაწყისიდან, დაგროვდა უზარმაზარი მოცულობის პოლემიკური ლიტერატურა უთანხმოების საგნების მიხედვით, რომლის მხოლოდ უბრალო ჩამონათვალი დაიკავებდა არა ერთ დიდ ტომს. იმისთვის რათა მოვახდინოთ ორიენტირება ამ პოლემიკაში, ისევე როგორც საკუთრივ კათოლიკური დოგმატიკის ლიტერატურაშიც, საჭიროა მხედველობაში გვქონდეს კათოლიკური ეკლესიის სიმბოლოები, სარწმუნოების გადმოცემანი და სიმბოლური თხზულებები. ღებულობს რა ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოს, filioque-ს დამატებით, რომის ეკლესია მას ამჯობინებს მოციქულთა სიმბოლოს, რომლის წარმოშობაც მისი ახლანდელი რედაქციით, როგორც ეს ახლა დამტკიცებულია, მიეკუთვნება VI საუკუნეს (ეს სიმბოლო საფუძვლად უდევს “რომაულ კატეხიზმოს” და გამოიყენება ღვთისმსახურებისას), აგრეთვე ათანასეს სიმბოლოს, რომელიც, თუმცა კი არ მიეკუთვნება ათანასე დიდს, როგორც ამას უწინ ფიქრობდნენ, არამედ გამოჩნდა V ან სულაც VI საუკუნეში. კათოლიკური ეკლესიის სიმბოლური წიგნებიდან მთავარია: 1) ტრიენტის საეკლესიო კრების კანონები და დეკრეტები (Canoni et decreta concilii Tridentini), რომელიც რომის ეკლესიაში მიღებულია მეცხრამეტე მსოფლიო საეკლესიო კრებად. 2) სარწმუნოების ტრიენტული აღსარება (Porfessio-fidei Tridentina) -- წინა აღმსარებლობის შემცირება, რომელიც შედგენილ იქნა პაპის პიუს IV-ის დავალებით. 3) Catechismus Romanus -- რომაული კატეხიზმო, რომელიც პირველად გამოცემულ იქნა 1566 წ. და განკუთვნილია საერთო-სახალხო გამოყენებისთვის. 4) ვატიკანის საეკლესიო კრების (რომის ეკლესიის 20-ე მსოფლიო საეკლესიო კრების) განსაზღვრებანი. 5) პაპების ბულები, რომელთაგან განსაკუთრებით დიდი ნიშვნელობა გააჩნია ინოკენტი X-ისა და კლიმენტი XI-ის ბულებს (შესაბამისად 1653 და 1713 წწ.), რომლებიც გამოცემულ იქნა იანსენისტებთან კამათების გამო, აგრეთვე პიუს IX-ის ბულებსაც, 1864 და 1854 წწ. 6) რომის კათოლიკური ელესიის საღვთისმსახურო წიგნები -- Missale Romanum, Breviarium Romanum და სხვა. კატეხიზმოებიდან, რომელთაც აქვს ადგილობრივი წარმოშობა და განკუთვნილია სასწავლო გამოყენებისთვის, ყურადღებას იმსახურებს ისინი, რომლებიც შედგენილია კაზინიუს სტაცევიჩისა (რომლითაც სწავლობენ კათოლიკები რუსეთში) და ვაპლერის (1876) მიერ. შემდეგ მეტად მნიშვნელოვანია Confutatio confessionis Augustanae (პროტესტანტების “აუგსბურგული აღმსარებლობის” უარყოფა /გაბათილება/), შედგენილი ღვთისმეტყველთა მთელი კომისიის მიერ.
მთავარი რუსული თხზულებები კათოლიკობის შესახებ შემდეგია: архіеп. Никаноръ, «Разборъ римскаго ученія о главенстве въ церкви» (въ «Правосл. Собеседнике», 1865); проф. Н. А. Беляевъ. «Католич. ученіе о такъ называемой сатисфакціи» (Казань, 1877); его же, «Характеристика римско-католич. ученія съ точки зренія римскаго догмата», «Идея папской непогрешимости», «Теорія папской непогрешимости въ сопоставленіи съ фактами исторіи», «О римском католицизме» (всё въ «Правосл. Собеседнике»); прот. А. М. Иванцовъ-Платоновъ, «О римском католицизме» (М., 1869); прот. А. Лебедевъ, «О главенстве папы или разности православныхъ и папистовъ въ ученіи о церкви» (СПб., 1887); его же, «Разности церквей восточной и западной въ ученіи о Пресв. деве Маріи» (СПб., 1881) и «О латинскомъ культе Сердца Iисусова» (СПб., 1856). შეფასება კათოლიკობისა, როგორც რჯულის აღმსარებლობის სისტემისა, იხ. ა. ს. ხომიაკოვის (А. С. Хомяковъ) თხზულებებში: “L’eglise latine et le protestantisme au point de vue de l’eglise d’Orient” (ლოზანა და ვევე, 1872). ამ წიგნის რუსული თარგმანი შეადგენს ხომიაკოვის თხზულებათა სრული კრებულის II ტომს (1-ლი გამოცემა, პრაღა, 1867; მე-2 გამოცემა, მოსკოვი, 1878).
ნ. ბარსოვი
სტატისტიკური მონაცემები
დედამიწის ყველა ნაწილში კათოლიკური ეკლესია მოითვლის 200 მილიონამდე მრევლს*, 774 დიოცეზში. დიოცეზების სიდიდე მეტად განსხვავებულია: ასე, ბრესლავლის ეპარქიაში 1 მილიონზე მეტი მრევლია, ხოლო ზოგიერთ იტალიურ ეპარქიაში კი _ დაახლოებით 25.000. ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში მოცემულია მრევლის რიცხვი ცალკეული ქვეყნების მიხედვით (უახლესი ცნობებით).
კონტინენტები . . . . . . ქვეყნები . . . . . . . . . მრევლი (ადამიანი)
ევროპა . . . . . . . . . . ავსტრია-უნგრეთი . . . . . . . . . . 27.607.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . ბელგია . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.042.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . ინგლისი და ირლანდია
. . . . . . . . . . . . . . . . . მალტით . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.660.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .გერმანია . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17.672.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .იტალია . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30.400.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ესპანეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16.850.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ლუქსემბურგი . . . . . . . . . . . . . . . . 290.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .მონაკო . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ნიდერლანდები . . . . . . . . . . . . . .1.604.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .პორტუგალია . . . . . . . . . . . . . . . .9.600.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .რუსეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.518.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .საფრანგეთი . . . . . . . . . . . . . . . . 29.201.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .შვეიცარია . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.190.000
ამერიკა . . . . . . . კანადა ნიუფაუნდლენდში . . . . . . . . 1.797.000
. . . . . . . . . . . . . . .ჩრდ.-ამერიკის შეერთ. შტატები . . . 6.250.000
. . . . . . . . . . . . . . .მექსიკო და ცენტრალური
. . . . . . . . . . . . . . ამერიკა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15.329.000
. . . . . . . . . . . . . . . სამხრეთ ამერიკა . . . . . . . . . . . . . . . 27.268.000
აზია . . . . . . . . . . აზიური თურქეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . .663.000
. . . . . . . . . . . . . . . ინდოჩინეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406.000
. . . . . . . . . . . . . . . ჩინეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.094.000
. . . . . . . . . . . . . . . კორეა და იაპონია . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45.000
. . . . . . . . . . . . . . . .ოსტინდოეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.199.000
. . . . . . . . . . . . . . . .ფილიპინების კუნძულები . . . . . . . . .5.502.000
აფრიკა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.656.000
ავსტრალია . . . . . . . . . მატერიკი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .522.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ახალი ზელანდია . . . . . . . . . . . . . . . . .69.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .სხვა კუნძულები . . . . . . . . . . . . . . . . .482.000
* მათ რიცხვში 5,5 მილიონამდე უნიატის -- სლავების, სომხების, სირიელებისა და სხვათა ჩათვლით; მათგან 2.816.811 ადამიანი ავსტრიაში და 1.670.682 უნგრეთში. (იხ. უნია).
ამაზე ზევით 3.685 კათოლიკია დანიაში, 10.000 შვედეთსა და ნორვეგიაში, 10.000 საბერძნეთში (კ. ქიოსის ჩათვლით), 5.000 ჩერნოგორიაში, 100.000 რუმინეთში, 6.000 სერბეთში. რომის კათოლიკური ეკლესიის წევრი სლავების საერთო რიცხვი აღწევს 21.286.000 ადამიანამდე, რაც, თუკი მივიღებთ, რომ სლავების საერთო რიცხვი ადის 98.441.000 ადამიანამდე, შეადგენს 21,6%-ს. სალაპარაკო ენის მიხედვით რომის კათოლიკური ეკლესიის წევრი სლავები ნაწილდებიან შემდეგნაირად:
მოლაპარაკენი რუსულ ენაზე . . . . . . 500.000 ადამიანი
ბულგარულზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50.000 -- „ --
ხორვატულზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.478.000 -- „ --
ხორუატულ-სლოვენურზე . . . . . . . 1.275.000 -- „ --
სლოვენურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.584.000 -- „ --
ჩეხურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.715.000 -- „ --
ზემო-ლუჟიცურზე . . . . . . . . . . . . . . . . .10.000 -- „ --
პოლონურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.524.000 -- „ --
კაშუბურ დიალექტზე . . . . . . . . . . . . . . 150.000 -- „ --
შეადარეთ O. Werner, „Kathol. Kirchenatlas“ (ფრაიბურგი, 1888); მისივე „Orbis terrarum catholicum“ (ფრაიბურგი, 1890); “Bulletin de l’Iistitut Iiternational statistiques” (ტ. 4, ნაწ. 2-3, 1889 წლისა, რომი, 1890); “The Statesman’s Year-Book” (ლონდონი, 1893); “La Gerarchia Cattolica” (რომი, 1893).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
ქრისტიანობის დასაწყისიდან IX ს.-მდე მთელს მსოფლიოში არსებობდა ქრისტეს ერთი ეკლესია, მსოფლიო (вселенская) ანუ კათოლიკური (უფრო სწორად, კათოლიკე ეკლესია -- ი. ხ.). IX ს. დაიწყო და XI ს. საბოლოოდ აღსრულდა მისი დაყოფა ორ ცალკეულ ეკლესიად -- აღმოსავლეთისა და დასავლეთისა, ამასთან თითოეულმა მათგანმა დაიტოვა კათოლიკე ეკლესიის სახელი, ანუ ლათინურ-რომანული წარმოთქმით კათოლიკურისა (წერილის ავტორი კათოლიკე ეკლესიის სახელწოდებას წერს ასე -- каθолическая, ხოლო ლათინური /დასავლეთის/ ეკლესიის სახელწოდებას კი -- католическая). უფრო ზუსტად, უწოდებენ მათ, რუსული მართლწერით -- восточно-каθолическая და римско-католическая ეკლესიებს. ეკლესიების გაყოფის დროიდან, რომის კათოლიკურ ეკლესიაში, მის მიერ ზოგადქრისტიანული მოძღვრების მნიშვნელოვანი ნიშნების შენარჩუნებისას, ნათლად აღინიშნება რიგი თავისებურებებისა დოგმატებში, წეს-ჩვეულებებსა და საეკლესიო მმართველობის მოწყობაში, დისციპლინასა და კანონებში. რწმენის აღმსარებლობის წყაროებად რომის ეკლესია აღმოსავლეთის ეკლესიის მსგავსად აღიარებს წმ. წერილსა და წმ. გარდამოცემას, რომლებიც საკუთარ თავში შეიცავენ ღვთაებრივ გამოცხადებას. მაგრამ მოძღვრებაში წმ. წერილის შესახებ კათოლიკური ეკლესია არ აკეთებს განსხვავებას წმ. წერილის კანონიკურ და არაკანონიკურ წიგნებს შორის და ყველა წიგნს, რომლებიც შედის ლათინურ ბიბლიაში, აღიარებს კანონიკურად, ე. ი. ღვთივშთაგონებულად, სარწმუნოების წყაროებად. უარმყოფელებს იმ წიგნების ღვთივშთაგონებულობისა, რომლებსაც აღმოსავლეთის ეკლესია ასეთ წარმოშობისად არ მიიჩნევს, ტრიენტის საეკლესიო კრება გადასცემს ანათემას. შემდეგ კათოლიკური ეკლესია, პაპის ინოკენტი III-ის დროიდან, რომლის მოსაზრებაც დამტკიცებულია რამდენიმე უფრო გვიანდელი ბულითაც, უკრძალავს ბიბლიის კითხვას ერისკაცებს, რათა არ გააღვიძოს უბრალო ადამიანებში გამოძიებისა და კრიტიციზმის სული (იხ. ბიბლიის თარგმანები /Библейские переводы/ ტ. III, გვ. 680 და 682-683). აღიარებს რა წმ. გარდამოცემას წმ. წერილის თანასწორ (თანაბარი ძალის მქონე) წყაროდ საეკლესიო მოძღვრებისა, კათოლიკური ეკლესია პრაქტიკაში აძლიერებს პირველის მნიშვნელობას, მასზე უძველესი ეკლესიის მოძღვრებასთან (სწავლებასთან) შედარებით, აღიარებს რა მას “უფრო მეტად უხვ” წყაროდ, ვიდრე წმ. წერილს, და, გარდა ამისა, წმინდა გარდამოცემასთან ერთად (ერთ რიგში), რომელიც თავის სათავეს იღებს იესო ქრისტესა და მისი მოციქულებისგან და თავისი ადგილი ჰპოვა მსოფლიო და ადგილობრივი საეკლესიო კრებების სარწმუნოების გადმოცემებსა (вероизложения) და კანონებში, მის თანასწორად ადგენს ასევე საეკლესიო გარდამოცემასაც, რომელიც დაცულია ადგილობრივი ეკლესიების პრაქტიკაში.
ამ უკანასკნელ გარდამოცემაზე რომის ეკლესიამ დააფუძნა თავისი ზოგიერთი დოგმატი, რომელთათვისაც არ არის საფუძველი წმ. წერილში, მაშინ როდესაც არგაყოფილი (გაყოფამდელი, неразделённая) ეკლესიის მოძღვრების მიხედვით, წმ. წერილი შეიცავს თავის თავში ღვთაებრივი ჭეშმარიტების მთელ სისრულეს, რომელიც შეიმეცნება მასში წმინდა გარდამოცემით ხელმძღვანელობისას: ეკლესია მხოლოდ ინახავს (იცავს, хранит) და არკვევს (выясняет) ღვთაებრივ და მოციქულებრივ მოძღვრებას და არ შეუძლია დოგმატების ხარისხში აიყვანოს ის გარდამოცემანი, რომლებიც უდავოდ (უეჭველად) არ ადიან მოციქულთა დროებამდე. უძველესმა მსოფლიო (კათოლიკე -- ი. ხ.) ეკლესიამ, რომელიც აღიარებდა მამის, ძისა და სულიწმიდის ურთიერთდამოკიდებულებას (ურთიერთკავშირს) ადამიანის გონებისთვის მიუწვდომელ საიდუმლოდ, დაადგინა სულიწმიდის შესახებ მოძღვრებაში დაკმაყოფილებულიყო იესო ქრისტეს სიტყვებით მასზე: “რომელი მამისაგან გამოვალს” (იოანე, XV. 25); კათოლიკური ეკლესია კი ასწავლის, რომ სულიწმიდა გამოდის მამისაგან და ძისაგან (filioque; იხ. XI, 276). სწავლებას პირველქმნილი ცოდვის შესახებ კათოლიკური ეკლესია ხსნის მხოლოდ პირველი ადამიანების სახით, ადამიანთა მთელი მოდგმის მიერ პირველყოფილი მართალობის დაკარგვის აზრით (в смысле утраты первобытной праведности), თავს არიდებს რა ამ მიმართებით თავისი პირველი ავტორიტეტის -- ნეტარი ავგუსტინეს მოძღვრებას, რომელსაც ღებულობს აღმოსავლეთის ეკლესია. უარყოფდა რა მწვალებელ პელაგიუსს (იხ.), ავგუსტინე ამტკიცებდა, რომ პირველყოფილ ცოდვას თან ახლდა მთელი ადამიანური ბუნების სრული დაზიანება, ზნეობრივისა და ფიზიკურის, რომელი დაზიანებაც გადადის კიდეც კაცობრიობაში თაობიდან თაობაში.
ანსელმ კენტერბერიელმა († 1109) და მოგვიანებით დუნს სკოტმა († 1308) შეცვალეს ეს სწავლება იმ აზრით, რომ პირველქმნილი ცოდვის არსება შედგება იმ მართალობის უკმარისობაში (ნაკლოვანებაში, в недостатке той праведности) (justitiae debitae nuditas), რომელიც პირველმა ადამიანმა მიიღო შექმნისას, როგორც ნიჭი მადლისა. ეს თეორია მიღებულ იქნა ტრიენტის საეკლესიო კრების მიერ და მის მიერვე აღყვანილ იქნა დოგმატად. სხვა რჯულის აღმსარებლობანი (вероисповедания) კათოლიკური ეკლესიის ამ სწავლებას უწოდებენ ნახევრადპელაგიანობას, ე. ი. პელაგიუსის სახეცვლილ სწავლებას (იხ. Н. Беляев, «Пелагианский принцип в католичестве», «Православный Собеседник», 1871). კათოლიკურ ეკლესიაში განსაკუთრებული მნიშვნელობა მიიღო სწავლებამ ზესათანადო (ზესაჭირო) საქმეებისა და წმინდანთა საგანძურის შესახებ. კათოლიკური ეკლესია, ისევე როგორც ძველ-მსოფლიო (კათოლიკე, древневселенская) ეკლესია ასწავლის, რომ ადამიანი შეითვისებს იესო ქრისტეს დამსახურებას მისდამი რწმენითა და კეთილი საქმეებით და რომ იესო ქრისტეს მოძღვრებაში უნდა განვასხვავებდეთ სახარებისეულ მცნებებსა (заповеди, praecepta) და რჩევებს (советы, consilia): პირველები განკუთვნილია ყველასთვის როგორც სავალდებულო, მეორეები შემოთავაზებულია როგორც საშუალება უმაღლესი, არასავალდებულო სრულყოფის მისაღწევად. ვინც აღასრულებს რჩევებს, იგი კათოლიკური ეკლესიიის სწავლებით, აღასრულებს ზესათანადო (ზეჯეროვან, сверхдолжные) საქმეებს, რომლებიც თავად მათი აღმსრულებლებისთვის აუცილებელი არ არის; მაგრამ რადგანაც ღმერთს არც მათი დატოვება შეუძლია დასაჩუქრების გარეშე, ამიტომ იგი კეთილი საქმეების ამ სიჭარბეს ჩაურიცხავს (ჩაუთვლის) სხვა ადამიანებს -- ცოდვილებს, რომელთაც თავიანთი კეთილი საქმეები არ ჰყოფნით იმისთვის, რათა დაიმსახურონ ნეტარი ცხოვრება მარადისობაში. ეკლესიაში არსებობს ზესათანადო (ზეჯეროვანი) კეთილი საქმეების საგანძური (сокровищница, thesaurus, სიტყვა სიტყვით -- ყუთი), რომელშიც ძირითად ფონდს შეადგენს იესო ქრისტეს, ღვთისმშობლისა და წმინდანების დამსახურებანი.
მთელი ზესათანადო (ზესაჭირო) კეთილი საქმეები მიდის ეკლესიის წევრთა სასარგებლოდ, იმ საიდუმლო კავშირის ძალით, რომელიც მათ აკავშირებს ზეცის მაცხოვრებელთა ეკლესიასთან (с церковью небожителей) და თავად იესო ქრისტესთან, როგორც ეკლესიის თავთან. პაპი, როგორც იესო ქრისტეს მოადგილე, არის დედამიწაზე ამ ჭარბი დამსახურებების დამრიგებელი (გამცემი, Папа, как наместник I. Христа, есть раздаятель на земле этих преизбыточествующих заслуг). ეს მოძღვრება წარმოიქმნა XIII ს. და დაწვრილებით იქნა განვითარებული ალბერტ დიდის, თომა აქვინელის, ბონავენტურას, დუნს სკოტისა და ბელარმინის თხზულებებში, ხოლო როგორც ეკლესიის სიმბოლური სწავლება კი გადმოცემულია კლიმენტ VI-ის ბულაში Unigenitus (1350). ზესათანადო დამსახურებების შესახებ სწავლებასთან კავშირში იმყოფება კათოლიკური სწავლება ინდულგენციების (იხ. XIII, 174) შესახებ, აგრეთვე განსაწმენდელის (чистилище, purgatorium) შესახებაც, განსაკუთრებული ადგილის ანუ მდგომარეობისა, რომელიც საშუალოა სამოთხესა და ჯოჯოხეთს შორის, და სადაც ათავსებენ იმ სინანულით გარდაცვლილთა სულებს, რომლებაც ვერ მოასწრეს თავიანთი ცოვების საქმეებით გამოსყიდვა (не успевших принести удовлетворение /satisfactio/ за грехи), ან სულაც ვერ მოასწრეს სინანულში მოსვლა. განსაწმენდელში ტანჯვა-წამებით, ამა თუ იმ დროის განმავლობაში, ეს ადამიანები იწმინდებიან ცოდვებისგან, რის შემდეგაც გადასახლდებიან სამოთხეში. სწავლება განსაწმენდელის შესახებ წარმოიქმნა, როგორც ჩანს, ორიგენეს სწავლების ნიადაგზე, რომელიც უარყოფდა ტანჯვა-წამების მარადისობას; საბოლოოდ ეს ფორმულირებულ იქნა ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე და “რომაულ კატეხიზმოში”. გააჩნია რა თავისი ძალაუფლების ქვეშ ზესათანადო საქმეების საგანძური, პაპს შეუძლია ამცირებდეს განსაწმენდელში სულის ყოფნის დროს; იგივე უფლება ეკუთვნის საეკლესიო იერარქიის სხვა პირებსაც (იხ. ინდულგენციები).
სწავლება ღვთისმშობლის უბიწოდ ჩასახვის შესახებ (immaculata conceptio) შედგება იმაში, რომ ქალწული მარიამი მშობლების მიერ მისი ჩასახვისას, ღვთის განსაკუთრებული მადლით, თავისი ძის მომავალი დამსახურებების გულისთვის, დაცულ (შენახულ) იქნა თავისუფლად პირველქმნილი ცოდვის ყველანაირი შედეგებისგან და ფლობდა პირველყოფილ სიმართლეს (обладала перобытною праведностью). ეს სწავლება პირველად გამოთქმულ იქნა კერძო მოსაზრების სახით IX ს., კორვეის მონასტრის მონაზვნის პასქაზიოს რობერტის მიერ. ბერნარდ კლერვოსელი (XII ს.), ხოლო მის კვალდაკვალ შუასაუკუნეების დასავლეთის უსახელგანთქმულესი ღვთისმეტყველები _ პეტრე ლომბარდი, ბონავენტურა და თომა აქვინელი უარყოფდნენ ამ სწავლებას; მაგრამ დუნს სკოტი იცავდა მას; პარიზის საღვთისმეტყველო ფაკულტეტმა XV ს. იმდენად გულმხურვალედ დაიჭირა ამ სწავლების მხარე, რომ დაადგინა არ მიეცა სადოქტორო ხარისხი იმათთვის, ვინც არ დებს პირობას ფიცით დაიცვას იგი. პაპებიდან პირველმა მიიღო ეს სწავლება სიქსტუს IV-მ; მის დამკვიდრებას ყველაზე უფრო მეტად უწყობდა ხელს იეზუიტთა ორდენი. დოგმატის ხარისხში იგი აიყვანა 1854 წ. პაპმა პიიუს IX-მ, ბულით Ineffabilis.
არსებით განსხვავებას აღმოსავლეთის ეკლესიისგან წარმოადგენს კათოლიკური სწავლება საიდუმლოებათა შესახებ. კათოლიკური მოძღვრების მიხედვით, რომელიც პირველად ჩამოყალიბებულ იქნა დ. სკოტის მიერ და მიღებულ -- ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე, საიდუმლოებებს აქვთ ძალა ex opere operatio, ე. ი. თუკი საიდუმლოს აღმსრულებელს აქვს განზრახვა აღასრულოს იგი ისე, როგორც დადგენილი აქვს მისი აღსრულება ეკლესიას, და სწორად წარმოსთქვამს მის დადგენილ სააღმსრულებლო ფორმულას, ხოლო საიდუმლოს მიმღები თავის მხრივ არ უქმნის დაბრკოლებებს (non ponat obicem) მის მოქმედებას, მაში მადლი მიეცემა მიმღებს, თუნდაც მას არ ჰქონდეს რწმენა. კერძოდ, ნათლობის საიდუმლოს აღსრულება განსხვავდება კათოლიკებთან იმით, რომ შესაძლოა აღსრულებულ იქნას სულ ერთია მოსანათლის წყალში შთაფლვის ან მისთვის წყლის დასხმის მეშვეობით (უპირატესად -- წყლის დასხმისა), მაშინ როდესაც აღმოსავლეთის ეკლესიაში წყლის დასხმის მეშვეობით იგი აღესრულება მხოლოდ განსაკუთრებულ შემთხვევებში, მაგალითად, მოსანათლის ძიმე ავადმყოფობის დროს, რომელიც არ აძლევს მას საწოლიდან ადგომის საშუალებას. მირონცხება (confirmatio) კათოლიკებთან აღესრულება არა ნათლობასთან ერთდროულად, ჩვილ ბავშვებზე, არამედ რვა წლის ასაკის მიღწევის შემდეგ და უფრო გვიან “გონებაში ჩავარდნის წლებში” («в лета разумения»); ამ საიდუმლოს აღმსრულებელი აუცილებლად არის ეპისკოპოსი (IX ს.-დან), და არა პრესვიტერი, როგორც აღმოსავლეთის ეკლესიაში; მირონცხება ხდება მხოლოდ თავზე. ევქარისტიის საიდუმლოებაში კათოლიკური ეკლესია განსხვავდება იმით, რომ ა) რომ აღასრულებენ მას არა აფუებული ცომით გამოცხვარი სეფისკვერით (άρτος, fermentum), არამედ ხმიადებით (ეს ჩვეულება პირველად გამოჩნდა VII ს. ესპანეთში), ბ) ზიარების უფლებას არ აძლევენ ჩვილ ბავშვებს (დაწყებული XII ს.-დან) და გ) ორივე სახით ევქარისტიას აძლევს მხოლოდ მღვდელმსახურებს, ხოლო ერისკაცებს კი _ მხოლოდ პურის (ობლატების, облатки) სახით.
XIII ს.-მდე ზიარება კათოლიკებთან აღესრულებოდა ორივე სახით, სახელდობრ ღვინოში დამბალი პურის მცირე ნაწილის სახით. ერისკაცთა მხოლოდ პურით ზიარების წეს-ჩვეულება, რომელსაც არ იწონებდნენ კათოლიციზმის ისეთი ღვთისმეტყველები, როგორებიც იყვნენ თომა აქვინელი და ალბერტ დიდი, დამტკიცებულ იქნა კონსტანცის საეკლესიო კრების მიერ, ხოლო დოგმატში აყვანილ -- ტრიენტის საეკლესიო კრებაზე. გარდაარსების (пресуществленiе) დროის შესახებ კათოლიკური ეკლესიის სწავლების მიხედვით იხ. ევქარისტია (XI, 509). თავად ზიარების წესჩვეულება კათოლიკურ ეკლესიაში განსხვავდება იმით, რომ მასში ისინი, ვინც არ ეზიარებიან, მიდიან ხმიადებიან თასთან, ხოლო მღვდელმსხურს თასი მიაქვს თითოეულ მათგანთან. პაპი ეზიარება ტახტზე მჯდომარე ეკლესიის შუაგულში; კარდინალი მუხლმოდრეკით მიაწვდის მას ხმიადსა და თასს, და მანამდე, სანამ პაპი დაიწყებს ზიარებას, კარდინალ-არქიდიაკონმა უნდა იხმიოს მცირედი ხმიადიდან და თასიდან. ამას აკეთებენ შიშის გამო, რათა პაპი არ იქნას მოწამლული ზიარებისას, როგორც ეს გარდამოცემის მიხედვით XI ს. შეემთხვა ერთერთ პაპთაგანს. ქორწინების საიდუმლოში კათოლიკური ეკლესიის განსხვავება მართლმადიდებელისგან შედგება იმაში, რომ პირველი აღიარებს ქორწინებას უპირობოდ დაურღვეველად, თვით ერთერთი მეუღლის მრუშობის შემთხვევაშიც კი. მღვდლობის საიდულოებაში (в таинстве священства) კათოლიკობა განსხვავდება უპირობო უქორწინებლობის (ცელიბატის) დაწესებით მღვდელმსახურების ყველა ხარისხისთვის (იხ. უქორწინებლობა /Безбрачiе/, III, 270), აგრეთვე პაპის აღმატებით ყველა დანარჩენ ეპისკოპოსზე (იხ. იერარქია /Іерархiя/, XIII, 641). კათოლიკური ღვთისმეტყველებით პაპი ან ირიცხება მღვდლობის საიდუმლოს ხარისხების გარეთ, როგორც ყველა მათგანზე უფრო მაღალი, ან კიდევ ეპისკოპატთან მიმართებით უჭირავს იგივე მდგომარეობა, როგორიც ეპისკოპოსს -- პრესვიტერთან მიმართებით, ე. ი. მთელი ხარისხით უფრო მაღალი. “რომაულ კატეხიზისში” პატრიარქი და მიტროპოლიტი, რომლებიც საეპარქიო ეპისკოპოსისგან განსხვავდებიან არა დოგმატურად, არამედ მხოლოდ კანონიკურად, ადმინისტრაციული ძალაუფლების ზომებით, აღინიშნებიან როგორც მღვდლობის ხარისხები (степени священства).
ღვთისმეტყველები შემდეგ არ კეთებენ მკაცრ განსხვავებს მღვდლობის ხრისხებსა და დაბალ საეკლესიო თანამდებობებს (sacerdotii ordines minores) შორის. ამ უკანასკნელ ხრისხებში მონასტრებში წინამძღვრებს შეუძლიათ აყენებდნენ ადამიანებს თავად, ეპისკოპოსის გარეშე, მხოლოდ მისთვის შეტყობინებით, ხოლო თითოეულ მღვდელმსახურს შეუძლია იპოდიაკონის დაყენება. ძველ კანონებთან თანხობაში არმყოფ მოვლენას კათოლიკობაში შეადგენს ეპისკოპოსები სამწყსოების გარეშე, ე. წ. in partibus infidelium (ურწმუნო მოსახლეობის მყოლ ქვეყნებში). დაბოლოს, კათოლიკურ ეკლესიაში არსებული წოდება კარდინალებისა (იხ.) თავისი მთლიანი შემადგენლობით დგას ეპისკოპატზე უფრო მაღლა ზოგადად, ასე რომ საეპარქიო ეპისკოპოსი ხშირად იმყოფება ადმინისტრაციულ დამოკიდებულებაში კარდინალ-დიაკონზე. -- ზეთის კურთხევის საიდუმლოში (в таинстве елеосвященiя) კათოლიკური ეკლესიის განსაკუთრებულობა შედება იმაში, რომ ზეთის კურთხევის უფლება ეკუთვნის ეპისკოპოსს, ხოლო საიდუმლოს მთავარ მიზანს კი წარმოადგენს ავადმყოფის გაძლიერება ტანჯვასა და სიკვდილის საშინელებებთან ბრძოლაში (იხ. Елеосвященiе). კათოლიკური ეკლესიის მთავარ და ძირითად დოგმატს წარმოადგენს მოძღვრება პაპის მთავრობისა (მთავარი ადგილისა, главенство) და მისი უცოდველობის შესახებ. აღმოსავლეთის ეკლესია გვასწავლის, რომ თავი ეკლესიისა, ერთიანი და უხილავი, არის იესო ქრისტე; კათოლიკობის სწავლებით, არსებობს ეკლესიის ხილული თავიც -- პაპი. ამ სწავლების აზრის მიხედვით, იესო ქრისტემ თავის შემდეგ თავისი ძალაუფლების მთელი სისრულე დაუტოვა პეტრე მოციქულს, გახადა რა იგი მოციქულთა მთავრად და ჩააბარა რა მას ცათა სასუფევლის გასაღები. პეტრე მოციქულმა კი, ტოვებდა რა ამ ქვეყანას, მისთვის მიცემული ძალაუფლება გადასცა თავის მენაცვალეებს (მემკვიდრეებს, преемникам) რომის ეპისკოპოსებს. როგორც ქრისტეს მოადილე, პაპი -- გახლავთ ეკლესიის სრულუფლებიანი მონარქი, უმაღლესი მოსამართლე (მსაჯული), ეკლესიაში მადლისა და მისი იერარქიის მთელი უფლებების წყარო.
ცალკეული ღვთისმეტყველების თვალსაზრისით, განსაკურებით სქოლასტიკოსი ღვთისმეტყველებისა, პაპი -- თავად ღმერთის მოადილეა დედამიწაზე (vice-Deus): მისი ძალაუფლება თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებების ძალაუფლებაზე უფრო მაღლაც კი დგას (კონსტანცისა და ბაზელის მსოფლიო საეკლესიო კრებების დადგენილებათა საწინააღმდეგოდ); პაპში თავმოყრილია საეკლესიო ძალაუფლების მთელი სისრულე (plenitudo potestatis ecclesiae). თავისი დეკრეტებით პაპს შეუძლია განსაზღვრავდეს არა მხოლოდ ეკლესიის მთელ გარეგნულ ცხოვრებას, არამედ ადგენდეს კიდეც ახალ დოგმატებს (აღმოსავლეთის ეკლესიის მოძღვრებით ახალი დოგმატების დადგენა არ შეუძლია არავის, თვით მსოფლიო საეკლესიო კრებებსაც კი, რომლებიც, მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველების სიტყვებით, მხოლოდ განმარტავენ და ზუსტი ფორმულებით გამოთქვამენ იესო ქრისტესა და მოციქულების იმ მოძღვრებას, რომელიც ყოველთვის შენახული /დაცული/ იყო ეკლესიის მიერ implicite). მხოლოდ პაპი ფლობს წმ. წერილის აზრის გაგებას. ზოგიერთი სქოლასტიკოსის მოსაზრებით, თუკი პაპი დაიწყებს წმ. წერილის განმარტებას მისი პირდაპირი აზრის საწინააღმდეგოდ, მაშინ ასეთ შემთხვევაშიც მას უფრო მეტად უნდა უჯერებდნენ, ვიდრე საკუთარ გონებასა და სინდისს. ზოგიერთი სქოლასტიკოსი ამბობდა, რომ პაპის ძალაუფლება წმინდანებზე და ანგელოზებზე უფრო მაღლაა, რომ პაპზე არ შეიძლება აპელაციით მიმართო თავად ღმერთსაც კი, იმიტომ რომ “ღმერთსაც და პაპსაც ერთი და იგივე აზრი აქვთ, ერთი და იგივე ნება”. სწავლება პაპის უცოდველობის შესახებ პირველად გამოთქმულ იქნა გრიგოლ VII-ის მიერ და იმ დროიდან ვითარდებოდა როგორც “ისტორიული იდეა”; 1870 წ., ვატიკანის საეკლესიო კრებაზე იგი აყვანილ იქნა დოგმატის ხარისხში (იხ. ვატიკანის საეკლესიო კრება, V, 637). პაპს აღიარებენ უცოდველად მხოლოდ როგორც უმაღლეს პირველ სასულიერო პირს; თავის პირად შეგნებში მან შესაძლოა, უცოდინრობის (ჩაუხედაობის) გამო შესცოდოს სარწმუნოების საკითხებში, შესაძლოა იყოს ურწმუნოც კი, ასევე მანკიერიც. პაპისეული განსაზღვრებები ex cathedra, მათში სულიწმიდის თანამონაწილეობის შედეგად, უცოდველია თვით ეპისკოპატის მიერ მოწონების გარეშეც კი.
კათოლიკური ეკლესიის დაწესებულებებს შორის პირველი ადგილი უჭირავს რომის კურიას -- სხვადასხვანაირი სახელწოდებების საეკლესიო და სამოქალაქო თანამდებობის პირებისა და მოსამსახურეთა შტატს, რომლებიც გარს ეხვევიან პაპის პიროვნებას და მასთან აღასრულებენ სხვადასხვანაირ თანამდებობებს. ეკლესიის უმაღლესი ცენტრალური მმართველობის საქმეებისთვის პაპთან არსებობს კარდინალთა კოლეგია (რიცხვით 40-დან 70-მდე), რომელთა სრული კრებიდან წარმოიქმნება პაპის კონსისტორია, პაპთან არსებული მუდმივი უმაღლესი დამხმარე საეკლესიო-სამთავრობო დაწესებულება, რომლის ექსტრენულ კრებასაც, პაპის სიკვდილის შემთხვევაში მისი დროებითი მოადგილის დანიშვნისა და შემდეგ მისი მენაცვალის არჩევისთვის, ეწოდება კონკლავი (იხ.). რომში კარდინალების სახეზე არსებული მთელი შემადგენლობა იყოფა ათ სექციად, რომლებსაც ეწოდებათ კონგრეგაციები (იხ.), ხოლო სააღსრულებლო წარმოებისთვის პაპის კონსისტორიასთან და კონგრეგაციებთან არსებობს კანცელარიები, რომლებსაც ასევე განაგებენ კარდინალები. ისინი იყოფიან ორ თანრიგად -- ადმინისტრაციულად (curia gratiae) და სასამართლოდ (curia justitiae). კათოლიკური ეკლესიის უმაღლესი თანამდებობის პირების თანრიგიდან გამოიყოფიან (გამოირჩევიან) პირები საგანგებო ანუ მუდმივი უფლებამოსილებებით, რომლებსაც ეს უფლებამოსილებანი მიღებული აქვთ პაპისგან და მოქმედებენ რომის გარეთ. ასეთები არიან სამოციქულო ვიკარიუსები (იხ. VI, 283), ლეგატები სამოციქულო ნეკნიდან (легаты отъ ребра апостольскаго; legati a latere apostolico) და ნუნციები. თავიდან ყველა ეს სამი წოდება აღნიშნავდა პაპის რწმუნებულებს, რომლებიც იგზავნებოდნენ ეპარქიებში პაპის სახელით დახმარებისთვის ექსტრენულად წარმოქმნილი მნიშვნელოვანი საეკლესიო საქმეების მოგვარებაში ან საეკლესიო საქმეების მსვლელობაზე უშუალო დაკვირვებისთვის ცნობილ (გარკვეულ) ადგილობრივ ეკლესიებში. შემდეგ ლეგატებს და განსაკუთრებით კი ნუნციებს (მას შემდეგ რაც ამ პირების ჩარევა ეპისკოპოსის საქმეებში ტრიენტის საეკლესიო კრების მიერ აღიარებულ იქნა ანტიკანონიკურად) უწოდებდნენ პაპის რწმუნებულებს, რომლებიც იგზავნებოდნენ ეკლესიის ურთიერთობების მოსაწყობად კათოლიკურ სამოქალაქო ხელისუფლებასთან კათოლიკურ და ხშირად არაკათოლიკურ სახელმწიფოებშიც.
ზოგიერთ სახელმწიფოში პაპის ნუნციატურებს აარსებდნენ უფრო ხანგრძლივი დროითაც. ზოგჯერ ნუნციუსის წოდებას, ისევე როგორც კარდინალის წოდებასაც, აძლევენ ეპისკოპოსებს საპატიო განსხვავების (გამორჩევის) სახით. ეპისკოპატის მთავარი წარმომადგენლების სხვა საპატიო განსხვავებას კათოლიკურ ქვეყნებში, განსაკუთრებით დაწყებული IX ს.-დან, წარმოადგენს პრიმასის წოდება, რომელსაც უწყალობებს პაპი ამ ღირსების განსაკუთრებულ ნიშანთან -- პალიუმთან (იხ.) ერთად. მხოლოდ პაპს აქვს უფლება აარსებდეს ახალ ეპარქიებს და ნიშნავდეს ეპისკოპოსებს, რომელთაც იგი თავად ერთპიროვნულად აკურთხებს (ძველი კანონების მიხედვით ეპისკოპოსის კურთხევა შეუძლიათ არანაკლებ თუ არა ორი ეპისკოპოსისა) ან განკარგავს მათ კურთხევას, მათ მიერ ფიცით დაპირების მიღების შემდეგ იყვნენ მუდამ პაპის ტახტის ერთგული მსახურები. მას პირადად ეკუთვნის უფლება ასამართლებდეს და სჯიდეს ეპისკოპოსებს, აგრეთვე ყველა საერო პირსაც, თვით პირველ ინსტანციაშიც კი. საერთოდ თითქის გაუქმდა კათოლიკურ ეკლესიაში უწინ არსებული საეკლესიო მმართველობის ადგილობრივი ცენტრალური ორგანოები -- პროვინციული საეკლესიო კრებები მიტროპოლიტების მეთაურობით; პატრიარქის, მიტროპოლიტის, მთავარეპისკოპოსის წოდებებმა შეინარჩუნეს თითქმის მხოლოდ საპატიო ტიტულების მნიშვნელობა. ეპისკოპოსები მათდამი დაქვემდებარებულ კლირს მართავენ პაპისგან მიღებული რწმუნებით, კაპიტულებისა (იხ.) და კონსისტორიების (იხ.) დახმარებით. ეს დაწესებულებები, ერთად აღებული, წარმოქმნიან “ეკლესიას დამმოძღვრავსა და მმართველს” («церковь учащую и правящую») -- სპეციალურად კათოლიკური ტერმინია. კლირის განკერძოება ერისკაცებისგან, იერარქიისა -- ხალხისგან კათოლიკურ ეკლესიაში შორს არის დაცილებული ძველი დაკანონებების ფარგლებისგან.
შეგნებულ და ქმედით მონაწილეობას საეკლესიო ცხოვრებაში კათოლიციზმი ითვისებს (აღიარებს, усвояется) მხოლოდ იერარქიისთვის; ხალხი ითვლება როგორიღაც უტყვ ფარად (безсловесным стадом), რომელსაც გააჩნია მხოლოდ ვალდებულება ყველაფერში სიტყვაშეუბრუნებლად ენდობოდეს და ემორჩილებოდეს იერარქიას; მას არა აქვს უფლება მსჯელობდეს საეკლესიო მოძღვრების (სწავლების) საგანთა შესახებ და მონაწილეობას ღებულობდეს საეკლესიო საქმეებში. კათოლიკური იერარქიის მთელი ხარისხების გაყოლებით დადგენილია ყველაზე უფრო მკაცრი ცენტრალიზაცია და სუბორდინაცია. კათოლიციზმი არ უშვებს გამოსვლას სასულირო წოდებიდან; უღირსი მღვდელმსახური კარგავს “ფუნქციის” უფლებას “ორდინაციის” მოვალეობებისგან საკუთარი თავის განთავისუფლების უფლების გარეშე; სამღვდელმსახურო მადლი, რომელიც ერთხელ მიიღო თუნდაც უღირსმა და მისი ტარების სურვილის არმქონე ადამიანმა, ითვლება სამარადისოდ წარუშლელად (წარუხოცელად). განსაკუთრებით დიდი მნიშვნელობა კათოლიკური ეკლესიის ორგანიზაციაში გააჩნიათ სამონაზვნო ორდენებს. კათოლიკი მონაზვნები -- განდეგილები (მეუდაბნოეები) კი არ არიან, რომლებიც ცხოვრობენ მჭვრეტელობით მხოლოდ ლოცვებითა და შრომით; ისინი ჩვეულებრივ ატარებენ საკუთარ თავში რაიმენაირ ფუნქციათაგანს საეკლესიო-საზოგადოებრივი საქმიანობიდან. რადგანაც მონასტრები იმყოფებიან თითქმის სრულ დამოუკიდებლობაში საეპარქიო მმართველობისგან და დამოკიდებული არიან უშუალოდ იმ ორდენის გენერალზე, რომელსაც მიეკუთვნებიან, ხოლო ეს გენერალი კი, ორდენის ცენტრალურ მართველობასთან ერთად, ყოველთვის იმყოფება რომში, ამიტომ მონაზონთაგან, რომელთა რიცხვიც დასავლეთის ქვეყნებში ზოგჯერ აღწევდა უზარმაზარ სიდიდესაც, შედგა პაპის მეომართა მთელი არმია, რომლებიც თავდადებულად და ხშირად ფანატიკურადაც ემსახურებოდნენ მას საზოგადოებრივი და სახელმწიფოებრივი ცხოვრების მრავალნაირ სფეროებში. ის, რაც იყო შუა საუკუნეებში, არსებობს დღემდეც, რამდენადაც ამის უფლებას იძლევა ის კონკორდატები, რომლებიც პაპებს დადებული აქვთ ცალკეულ სახელმწიფოებთან.
მეტად არსებითად განსხვავდება კათოლიკური ეკლესია აღმოსავლური ეკლესიისგან თავისი გაგებით (წარმოდგენებით) საეკლესიო სამართლის შესახებ. ჯერ კიდევ ეკლესიათა გაყოფამდე დასავლეთის საეკლესიო სამართლის წყაროებში იყო არსებითი განსხვავებები აღმოსავლეთთან შედარებით. ასე, მოციქულთა კანონები (წერია правила апостльскія) მან მიიღო რაოდენობით მხოლოდ 50 (85-დან; იხ. Канонъ), ქალკედონის საეკლესიო კრების კანონები -- ასევე ყველა არა, ეფესოს საეკლესიო კრების კანონები მისთვის სრულიადაც უცნობია; იგი არ აღიარებს კონსტანტინოპოლის საეკლესიო კრებებს, ჩატარებულს პატრიარქ ფოტიოსის დროს; პირიქით, მსოფლიო კრების სახით აღიარებს საეკლესიო კრებას, რომელიც ჩატარებულ იქნა კონსტანტინოპოლში ფოტიოსის წინააღმდეგ 869 წ., და რიგ თავის დასავლურ საეკლესიო კრებებს, რომლებიც შედგა ეკლესიის აღმოსავლური ნახევრის ყოველგვარი მონაწილეობის გარეშე (ოთხ ლატერანულ კრებას, ლიონის ორ კრებას, ვენის, კონსტანცას, ბაზელის, ტრიენტის, ვატიკანის საეკლესიო კრებებს), ასე რომ ამჟამად მოითვლის სულ 20 მსოფლიო საეკლესიო კრებას. იგი არ აღიარებს წმ. მამათა კანონებს, რომელთა ნაცვლად ღებულობს ადგილობრივი დასავლური საეკლესიო კრებების -- ესპანურის, გალურის, გერმანულის -- რიგ კანონებს; დაწყებული ჯერ კიდევ V საუკუნიდან მისი მომქმედი სამართლის წყაროს წარმოადგენს უპირატესად პაპების დეკრეტები. კათოლიკური ეკლესიის მიერ მიღებული ძველი მსოფლიო საეკლესიო კრებების კანონები მის კრებულებში ზოგჯერ გადმოცემულია არა იმ სახით, რომლითაც ისინი აღიარებულია აღმოსავლური ეკლესიის რედაქციაში (მაგალითად, I ნიკეის მსოფლიო საეკლესიო კრების მე-6 კანონი, პაპის ლეგატების გადმოცემით ქალკედონის მსოფლიო საეკლესიო კრებაზე, საკუთარ თავში შეიცავს უკვე პაპისტურ ტენდენციას).
ტაძრების მოწყობილობა კათოლიკებთან განსხვავდება იმით, რომ მათში საკურთხეველი მიმართულია დასავლეთისკენ, ხოლო ტრაპეზები (престолы) კი შესაძლოა იყოს ტაძრის სხვადასხვა მხარეებში -- არა მხოლოდ დასავლეთის, არამედ ჩრდილოეთისა და სამხრეთისაც. კათოლიკურ ეკლესიებში არ არის კანკელები და საკურთხევლის ტიხარი იმ სახისა, როგორიც მიღებულია აღმოსავლეთის ეკლესიაში (დასავლური წეს-ჩვეულება ამ შემთხვევაში -- უფრო ძველია, ვიდრე აღმოსავლური), არ არის საფარველი ტრაპეზის თავზე (нет сени над престолом,) და თავად ტრაპეზიც ყოველთვის არ არის შემოსაზღვრული მესრით ან ბალუსტრადით. მასთან შეუძლიათ მიდიოდნენ არა მხოლოდ მღვდელმსახურებს, არამედ საერო პირებსაც, მამაკაცებსაც და ქალებსაც. სამსხვერპლოებს წმ. ნაწილების მომზადებისთვის არ აწყობენ. ხატებს არცთუ იშვიათად აქვთ სავსებით საერო სურათების ხასიათი. კათოლიკურ ტაძრებს რთავენ ასევე ქანდაკებებით (статуями), ჩამოსხმულებითა და ნაკვეთებით; ზოგიერთ მათგანს წმინდა პროცესიების დროსა და დღესასწაულებზე აცმევენ თანამედროვე მოდურ კოსტიუმებს. დაშვებულია ეკლესიის დეკორაციული მორთვა თეატრალური მორთულობის ნიმუშის მიხედვით (მაგალითად, ქრისტეს შობის გამოქვაბული, გამოქვაბული იესო ქრისტეს კუბოთი დიდ შაბათს). ღვთისმსახურების დროს ნებადართულია დაჯდომა; ტაძრის უმეტესი ნაწილი არის ხოლმე დაკავებული მერხებითა და სკამებით, რომლებსაც ხშირად აძლევენ მოსულებს ფულის სანაცვლოდ, გარკვეული ნიხრის მიხედვით. ფეხზე ადგომა ევალებათ მხოლოდ ღვთისმსახურების უფრო მეტად მნიშვნელოვან მომენტებში. პირჯვრის წერას აღასრულებენ ხუთი თითით, თავიდან მარცხენა, შემდეგ კი მარჯვენა მხარზე; დიდ გამოყენებაშია ლოცვის დროს ხელების გაშლა, საკუთარ მკერდში ცემა.
მთელი ღვთისმსახურება დასავლეთში უკანასკნელ დრომდე აღესრულებოდა ლათინურ ენაზე, კულტის ერთიანობის გათვალისწინებით. დასავლეთის სხვადასხვა ეროვნული ეკლესიების მეცადინეობა (домогательства) მიეღოთ უფლება თუნდაც ლიტურგიის აღსრულებისა ეროვნულ ენაზე დიდხანს წარუმატებლად რჩებოდა და ტრიენტის საეკლესიო კრებზე საბოლოოდ იქნა უარყოფილი. მხოლოდ უკანასკნელ ხანს ეს აკრძალვა ნაწილობრივ იქნა მოხსნილი ზოგიერთ ხალხთან მიმართებით, განსაკუთრებით უნიატებისთვის. შუა საუკუნეებში ღვთისმსახურების დროს გამოყენებაში შემოტანილ იქნა ორღანები და სხვა მუსიკალური ინსტრუმენტები, როლებზედაც ზოგჯერ ასრულებენ საოპერო და საერთოდ საერო მუსიკალურ მოტივებსაც. საეკლესიო გალობა კათოლიკურ ეკლესიებში თანდათანობით სულ უფრო მეტად შორდება გრიგოლ დიდის ეპოქის უბრალო და მკაცრად-საეკლესიო საგალობლებს. ლიტურგიისა და სხვა მსახურებათა თავად чинопоследованія, რომლებიც დასაწყისს იღებენ შორეულ წარსულში, დროთა განმავლობაში განიცდიდნენ მნიშვნელოვან ცვლილებებს. ლიტურგიას გააჩნია ორი სახეობა: მთავარი, რომელსაც აღასრულებენ სრული შემადგენლობით по служебнику (missale), დიდ ტრაპეზზე (на большом престоле), ხმამაღლა ყველა იქ დამსწრისათვის, ორღანისა და საგუნდო გალობის მონაწილეობით (missa cantata), და შემოკლებული (შემცირებული), რომელსაც აღასრულებენ საჩქაროდ (სახელდახელოდ), ჩურჩულით, ბევრი ლოცვის გამოტოვებით (missa lecta) -- კერძო შეკვეთით ჯანმრთელობისთვის ან სულის მოსახსენიებლად.
მთავარი ლიტურგიის შესრულებასთან ერთდროულად ხშირად აღასრულებენ შემცირებულ ლიტურგიასაც, ერთს ან რამდენიმეს, შეკვეთებისა და ტაძარში არსებული ტრაპეზების რიცხვის მიხედვით. თითოეულ მღვდელმსახურს ნება ეძლევა აღასრულოს დღის განმავლობაში რამდენიმე ლიტურგია და, შესაბამისად, დღეში რამდენჯერმეც ეზიარებოდეს (რაც მკაცრად არის აკრძალული აღმოსავლეთის ეკლესიაში). ყველა ქრისტიანისთვის საერთო დიდი დღესასწაულების გარდა კათოლიკურ ეკლესიაში ბევრი თავისი დღესასწაულიცაა, რომლებიც დადგენილია უფრო გვიანდელ დროში, მაგალითად, უფლის სხეულის დღესაწაული და იესოს უწმინდესი გულის განსაკუთრებული თაყვანისცემა. ძველი მსოფლიო (კათოლიკე) ეკლესიის ბევრი წმინდანი თითქმის დავიწყებულია და მათ ადგილას დაყენებული ჰყავთ კათოლიკური ეკლესიის ახალი წმინდანები, ორდენების დამაარსებლების -- ეგნატე ლოიოლას, ფრანცისკის, დომინიკის მსგავსნი, დიდი ინკვიზიტორების -- ტორკვემადასა და არბუესის, აგრეთვე ჩრდილო-დასავლეთ რუსეთში მართლმადიდებლობის მდევნელების -- იოსაფატ კუნცევიჩის, იან ნეპომუკისა და სხვების მსგავსნი. კათოლიკები იყენებენ თითქმის მხოლოდ ოთხბოლოიან ჯვარს (четырёхконечный крест).
იმ ათასწლეულს განმავლობაში, რომელიც ამოიწურა ეკლესიათა გაყოფის დასაწყისიდან, დაგროვდა უზარმაზარი მოცულობის პოლემიკური ლიტერატურა უთანხმოების საგნების მიხედვით, რომლის მხოლოდ უბრალო ჩამონათვალი დაიკავებდა არა ერთ დიდ ტომს. იმისთვის რათა მოვახდინოთ ორიენტირება ამ პოლემიკაში, ისევე როგორც საკუთრივ კათოლიკური დოგმატიკის ლიტერატურაშიც, საჭიროა მხედველობაში გვქონდეს კათოლიკური ეკლესიის სიმბოლოები, სარწმუნოების გადმოცემანი და სიმბოლური თხზულებები. ღებულობს რა ნიკეა-კონსტანტინოპოლის სიმბოლოს, filioque-ს დამატებით, რომის ეკლესია მას ამჯობინებს მოციქულთა სიმბოლოს, რომლის წარმოშობაც მისი ახლანდელი რედაქციით, როგორც ეს ახლა დამტკიცებულია, მიეკუთვნება VI საუკუნეს (ეს სიმბოლო საფუძვლად უდევს “რომაულ კატეხიზმოს” და გამოიყენება ღვთისმსახურებისას), აგრეთვე ათანასეს სიმბოლოს, რომელიც, თუმცა კი არ მიეკუთვნება ათანასე დიდს, როგორც ამას უწინ ფიქრობდნენ, არამედ გამოჩნდა V ან სულაც VI საუკუნეში. კათოლიკური ეკლესიის სიმბოლური წიგნებიდან მთავარია: 1) ტრიენტის საეკლესიო კრების კანონები და დეკრეტები (Canoni et decreta concilii Tridentini), რომელიც რომის ეკლესიაში მიღებულია მეცხრამეტე მსოფლიო საეკლესიო კრებად. 2) სარწმუნოების ტრიენტული აღსარება (Porfessio-fidei Tridentina) -- წინა აღმსარებლობის შემცირება, რომელიც შედგენილ იქნა პაპის პიუს IV-ის დავალებით. 3) Catechismus Romanus -- რომაული კატეხიზმო, რომელიც პირველად გამოცემულ იქნა 1566 წ. და განკუთვნილია საერთო-სახალხო გამოყენებისთვის. 4) ვატიკანის საეკლესიო კრების (რომის ეკლესიის 20-ე მსოფლიო საეკლესიო კრების) განსაზღვრებანი. 5) პაპების ბულები, რომელთაგან განსაკუთრებით დიდი ნიშვნელობა გააჩნია ინოკენტი X-ისა და კლიმენტი XI-ის ბულებს (შესაბამისად 1653 და 1713 წწ.), რომლებიც გამოცემულ იქნა იანსენისტებთან კამათების გამო, აგრეთვე პიუს IX-ის ბულებსაც, 1864 და 1854 წწ. 6) რომის კათოლიკური ელესიის საღვთისმსახურო წიგნები -- Missale Romanum, Breviarium Romanum და სხვა. კატეხიზმოებიდან, რომელთაც აქვს ადგილობრივი წარმოშობა და განკუთვნილია სასწავლო გამოყენებისთვის, ყურადღებას იმსახურებს ისინი, რომლებიც შედგენილია კაზინიუს სტაცევიჩისა (რომლითაც სწავლობენ კათოლიკები რუსეთში) და ვაპლერის (1876) მიერ. შემდეგ მეტად მნიშვნელოვანია Confutatio confessionis Augustanae (პროტესტანტების “აუგსბურგული აღმსარებლობის” უარყოფა /გაბათილება/), შედგენილი ღვთისმეტყველთა მთელი კომისიის მიერ.
მთავარი რუსული თხზულებები კათოლიკობის შესახებ შემდეგია: архіеп. Никаноръ, «Разборъ римскаго ученія о главенстве въ церкви» (въ «Правосл. Собеседнике», 1865); проф. Н. А. Беляевъ. «Католич. ученіе о такъ называемой сатисфакціи» (Казань, 1877); его же, «Характеристика римско-католич. ученія съ точки зренія римскаго догмата», «Идея папской непогрешимости», «Теорія папской непогрешимости въ сопоставленіи съ фактами исторіи», «О римском католицизме» (всё въ «Правосл. Собеседнике»); прот. А. М. Иванцовъ-Платоновъ, «О римском католицизме» (М., 1869); прот. А. Лебедевъ, «О главенстве папы или разности православныхъ и папистовъ въ ученіи о церкви» (СПб., 1887); его же, «Разности церквей восточной и западной въ ученіи о Пресв. деве Маріи» (СПб., 1881) и «О латинскомъ культе Сердца Iисусова» (СПб., 1856). შეფასება კათოლიკობისა, როგორც რჯულის აღმსარებლობის სისტემისა, იხ. ა. ს. ხომიაკოვის (А. С. Хомяковъ) თხზულებებში: “L’eglise latine et le protestantisme au point de vue de l’eglise d’Orient” (ლოზანა და ვევე, 1872). ამ წიგნის რუსული თარგმანი შეადგენს ხომიაკოვის თხზულებათა სრული კრებულის II ტომს (1-ლი გამოცემა, პრაღა, 1867; მე-2 გამოცემა, მოსკოვი, 1878).
ნ. ბარსოვი
სტატისტიკური მონაცემები
დედამიწის ყველა ნაწილში კათოლიკური ეკლესია მოითვლის 200 მილიონამდე მრევლს*, 774 დიოცეზში. დიოცეზების სიდიდე მეტად განსხვავებულია: ასე, ბრესლავლის ეპარქიაში 1 მილიონზე მეტი მრევლია, ხოლო ზოგიერთ იტალიურ ეპარქიაში კი _ დაახლოებით 25.000. ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში მოცემულია მრევლის რიცხვი ცალკეული ქვეყნების მიხედვით (უახლესი ცნობებით).
კონტინენტები . . . . . . ქვეყნები . . . . . . . . . მრევლი (ადამიანი)
ევროპა . . . . . . . . . . ავსტრია-უნგრეთი . . . . . . . . . . 27.607.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . ბელგია . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.042.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . ინგლისი და ირლანდია
. . . . . . . . . . . . . . . . . მალტით . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.660.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .გერმანია . . . . . . . . . . . . . . . . . . .17.672.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .იტალია . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30.400.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ესპანეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16.850.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ლუქსემბურგი . . . . . . . . . . . . . . . . 290.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .მონაკო . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ნიდერლანდები . . . . . . . . . . . . . .1.604.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .პორტუგალია . . . . . . . . . . . . . . . .9.600.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .რუსეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.518.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .საფრანგეთი . . . . . . . . . . . . . . . . 29.201.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .შვეიცარია . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.190.000
ამერიკა . . . . . . . კანადა ნიუფაუნდლენდში . . . . . . . . 1.797.000
. . . . . . . . . . . . . . .ჩრდ.-ამერიკის შეერთ. შტატები . . . 6.250.000
. . . . . . . . . . . . . . .მექსიკო და ცენტრალური
. . . . . . . . . . . . . . ამერიკა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15.329.000
. . . . . . . . . . . . . . . სამხრეთ ამერიკა . . . . . . . . . . . . . . . 27.268.000
აზია . . . . . . . . . . აზიური თურქეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . .663.000
. . . . . . . . . . . . . . . ინდოჩინეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .406.000
. . . . . . . . . . . . . . . ჩინეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.094.000
. . . . . . . . . . . . . . . კორეა და იაპონია . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45.000
. . . . . . . . . . . . . . . .ოსტინდოეთი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.199.000
. . . . . . . . . . . . . . . .ფილიპინების კუნძულები . . . . . . . . .5.502.000
აფრიკა . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .2.656.000
ავსტრალია . . . . . . . . . მატერიკი . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .522.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .ახალი ზელანდია . . . . . . . . . . . . . . . . .69.000
. . . . . . . . . . . . . . . . . .სხვა კუნძულები . . . . . . . . . . . . . . . . .482.000
* მათ რიცხვში 5,5 მილიონამდე უნიატის -- სლავების, სომხების, სირიელებისა და სხვათა ჩათვლით; მათგან 2.816.811 ადამიანი ავსტრიაში და 1.670.682 უნგრეთში. (იხ. უნია).
ამაზე ზევით 3.685 კათოლიკია დანიაში, 10.000 შვედეთსა და ნორვეგიაში, 10.000 საბერძნეთში (კ. ქიოსის ჩათვლით), 5.000 ჩერნოგორიაში, 100.000 რუმინეთში, 6.000 სერბეთში. რომის კათოლიკური ეკლესიის წევრი სლავების საერთო რიცხვი აღწევს 21.286.000 ადამიანამდე, რაც, თუკი მივიღებთ, რომ სლავების საერთო რიცხვი ადის 98.441.000 ადამიანამდე, შეადგენს 21,6%-ს. სალაპარაკო ენის მიხედვით რომის კათოლიკური ეკლესიის წევრი სლავები ნაწილდებიან შემდეგნაირად:
მოლაპარაკენი რუსულ ენაზე . . . . . . 500.000 ადამიანი
ბულგარულზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50.000 -- „ --
ხორვატულზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.478.000 -- „ --
ხორუატულ-სლოვენურზე . . . . . . . 1.275.000 -- „ --
სლოვენურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1.584.000 -- „ --
ჩეხურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.715.000 -- „ --
ზემო-ლუჟიცურზე . . . . . . . . . . . . . . . . .10.000 -- „ --
პოლონურზე . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10.524.000 -- „ --
კაშუბურ დიალექტზე . . . . . . . . . . . . . . 150.000 -- „ --
შეადარეთ O. Werner, „Kathol. Kirchenatlas“ (ფრაიბურგი, 1888); მისივე „Orbis terrarum catholicum“ (ფრაიბურგი, 1890); “Bulletin de l’Iistitut Iiternational statistiques” (ტ. 4, ნაწ. 2-3, 1889 წლისა, რომი, 1890); “The Statesman’s Year-Book” (ლონდონი, 1893); “La Gerarchia Cattolica” (რომი, 1893).
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment