(ნაწილი VII)
(წერილი წარმოადგენს აკადემიკოს ნიკოლოზ დუბროვინის ამავე სახელწოდების წიგნის შესაბამისი ნაწილის თარგმანს)
საქართველოს შემოერთება რუსეთთან
თავი IX
გზა, რომელიც მიიღო ჩვენმა მთავრობამ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში ღებულობს განსაკუთრებულ მონაწილეობას. – ელჩების მოსვლა ტფილისში, თავადებისა და ხალხის თათბირი და ახალი გამოგზავნა ელჩებისა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში.
ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მოსვლა მოასწრეს გიორგის გარდაცვალებამდე, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაამგზავრა ისინი; მაგრამ ელჩები გზიდან უკანვე გამობრუნდნენ და მოზდოკში მოვიდნენ.
მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც ცხოვრობდა დუშეთში, როგორც კი შეიტყო მეფის სიკვდილის შესახებ, მიიღო ზომები, რათა არ გაეტარებინა არავინ არც საქართველოში, არც საქართველოდან, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილების გამოკლებით (Рапортъ Кноринга государю императору 3-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ეს ჩასაფრება დაყენებულ იქნა დავით ბატონიშვილის ბრძანებით (Рапортъ Кноринга государю императору 13-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ), რომელიც, რათა დაეფარა თავისი საქციელი, ავრცელებდა ხმებს, თითქოს ეს გაკეთებულია ვახტანგ ბატონიშვილის მიერო. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც გადიოდა საქართველოს გზა, და მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყო – შეეპყროთ და დაეკავებინათ ყველა გზად მიმავალი ქართველი. ჰყვებოდნენ, რომ, უფრო მეტი წახალისებისთვის მან ნება მისცა მთიულებს თავიანთ სასარგებლოდ გაეძარცვათ მგზავრები.
კნორინგმა მაშინვე გააგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილთან და სთხოვა მას შეეტყობინებინა როგორც ხმების სამართლიანობის შესახებ მის განკარგულებებთან მიმართებაში, ასევე იმის თაობაზეც, რომ მას აღმოეჩინა თანადგომა თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილისთვის ტფილისში უსაფრთხოდ მგზავრობაში, როგორც იქითკენ პავლე იმპერატორის ნებით მიმავლებისა.
ვერ მიიღო რა ვახტანგისგან პასუხი, კნორინგმა მაინც განკარგულება გასცა ელჩების გამგზავრების შესახებ, მისცა რა მათ ბადრაგად 100 კაზაკი, ასევე დაავალა ლაზარევს გამოეგზავნა დუშეთში და უფრო აქეთაც ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის.
მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა დუშეთში დააკავა და ციხეში ჩასვა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მან გამოგზავნა ლარსიდან ბრძანებით ლაზარებისადმი ელჩებისთვის ბადრაგის გამოგზავნის შესახებ. დუშეთის მახლობლად თავადმა ავალიშვილმა მიიღო გაფრთხილება მისი ერთგული ადამიანისგან და რჩევა არ გაჩერებულიყო ამ ადგილას. დუშეთში მოსვლის შემდეგ, ვახტანგ ბატონიშვილმა რამდენჯერმე მიიპატიჟა თავადი ავალიშვილი რომ მასთან სახლში შეევლო; მაგრამ წარმოგზავნილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მოსალოდნელი საშიშროების შესახებ და ურჩევდნენ რაც შეიძლებოდა მალე გამგზავრებულიყო დუშეთიდან (Рапортъ Кноринга 10-го января 1801 г. Константиновъ, ч. I, стр. 120).
მოხსენება გიორგის გარდაცვალების შესახებ უკვე გაგზავნილი იყო კნორინგის მიერ იმპერატორთან, როდესაც მეორე დღეს მან მიიღო 18 დეკემბრის მანიფესტი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. წაიკითხა რა იმპერატორ პავლეს მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგი დარჩა გაუბედავ და გაძნელებულ მდგომარეობაში.
მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი სახალხოდ გამოცხადება უნდა მოხდეს მაშინ, როდესაც საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან მათი სურვილის შესახებ იყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში, დაბრუნდებოდნენ ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგში.
კნორინგმა ვერ გაბედა ამის გამო მანიფესტის საჯაროდ გამოცხადება, “ვიცოდი რა – როგორც იგი წერდა (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ეს საქმე თავის დასასრულს, ნავარაუდევის შესაბამისად, ვერ მიიღებდა და საქართველოს ხალხი არ არის წინასწარ გაცნობილი თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტ ნებას მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ”.
დაყოვნებას მანიფესტის გამოცხადებაში ჰქონდა ცუდი შედეგები სამეფოსთვის.
თავადები და აზნაურები დაიყვნენ ორ პარტიად. ერთი პარტია მოუთმენლად მოელოდა რუსული მმართველობის შემოღებას; მეორეს, პირიქით, სურდა თავისი მეფის შენარჩუნება, რომელიც იქნებოდა რა რუსეთზე სრული დამოკიდებულების ქვეშ, მართავდა საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და ადათებით. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას ეკუთვნოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში ჰყავდა რომელიმე ბატონიშვილთაგან, მხოლოდ ამ ბატონიშვილის მისდამი კეთილგანწყობის გამო, არ არჩევდა რა არც მის უფლებებს ტახტზე მემკვიდრეობაში და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка кн. Чавчавадзе, поданная государю императору въ 1836 г. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге).
სარგებლობდნენ რა უთანხმოებით, მეფის ძენი აგრძელებდნენ მტრობას ურთიერთ შორის.
1800 წ. 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა დააგზავნეს ქართლსა და კახეთში მოწოდებანი მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ მადლობა ამის გამო გარდაცვლილმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ შეეხსენებინათ ხალხისთვის, მათი მამის, ერეკლე II-ის მეურვეობისა და მზრუნველობის შესახებ; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ ქართველებს, რომ იგი მხოლოდ მათი მამა კი არ იყო, არამედ მთელი ხალხისაც; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც სამეფო უფლება უნდა გადადიოდეს ძმებს შორის რიგის მიხედვით...
“თქვენ გირჩევთ – წერდნენ ბატონიშვილები – იდგეთ მყარად იმაზე, რაც დადგენილია ჩვენი მშობლის მიერ. ახლა ისეთი დროა, როდესაც თქვენ ყველანაირად უნდა აღმოგვიჩინოთ სრული ერთგულება. თუკი ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენს საწინააღმდეგოდ ან მოგთხოვთ თავისთან ყოფნას – არ მოუსმინოთ...”
ვახტანგ ბატონიშვილის წარგზავნილმა გამოუცხადა კნორინგს, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმები არ მისცემენ დავითს მეფობის ნებას, არამედ უმჯობესად მიაჩნიათ იხილონ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში (… а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи) (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г.).
30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გადასცა გენერალ-მაიორ ლაზარევს წერილი, რომელსაც ხელს აწერდა ოცდაორი თავადი და ნეკრესელი მიტროპოლიტი. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს ჰყოლოდათ მეფედ დავითი, ემყარებოდნენ რა იმას, რომ იგი პავლე იმპერატორის მიერ დამტკიცებულია ტახტის მემკვიდრედ. წერილის ხელმომწერნი გამოთქვამდნენ მათ მიერ სურვილის არქონას იმაზე, რომ ტახტზე ეხილათ ვინმე გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან, და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმასაც, რომ თითქოსდა მათ ჰქონდათ განზრახვა გადაეცათ საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ და ხელს უწყობდნენ ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრას.
მოახერხა რა ასეთნაირად, გადაეხარა თავის სასარგებლოდ ზოგიერთი თავადი, დავითი მოიხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი გამოცხადებულიყო მასთან როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან. მან გამოუცხადა ბევრს სხვადასხვა ჩინი (სამოხელეო წოდება), დანიშნა თანამდებობებზე და კვლავ უბრძანა თავის ძმას ბატონიშვილ თეიმურაზს, რომ ხალხი დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება ლოცულობდა იულონის, როგორც საქართველოს მეფის ჯანმრთელობაზე (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და მალევე ამის შემდეგ ტფილისში მიღებულ იქნა ქართლის თავადების მოწოდება ცხრამეტი პირის ხელმოწერით. მოწოდებაზე ხელის მომწერნი, აცხადებდნენ რა, რომ მათ უკვე შეჰფიცეს იულონ ბატონიშვილს, მოუწოდებდნენ დედაქალაქის ყველა მაცხოვრებელს მიებაძა მათი მაგალითისთვის.
“ჩვენ გწერდით თქვენ ამ წერილს – ნათქვამი იყო მოწოდებაში – ვინც ამას იხილავს პირველი და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა იმათ, ვისთვისაც არის იგი გამოგზავნილი, იგი დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და შეჩვენებულ სულითა და ხორცით” (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 230).
ატყობინებდნენ რა ქ. გორში, რომ, ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით, უნდა იმეფოს იულონმა, და უცხადებდნენ, რომ მათ ამის შესახებ მიწერილი ჰქონდათ პავლე იმპერატორისთვის, ბატონიშვილები, ერეკლე II-ის შვილები, დაპირებებითა და მუქარებით მოუწოდებდნენ ქართველებს მათთან შეერთებისკენ.
ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები აგულიანებდნენ იმერეთის მეფეს სოლომონ II-ს, რომ მასაც მიეწერა წერილი იმპერატორ პავლესთვის და ეთხოვა, რათა საქართველოს ტახტზე აეყვანათ იულონ ბატონიშვილი. კნორინგთან მიტანილი ეს წერილი გაგზავნილ იქნა ს.-პეტერბურგში.
დავითის ძმამ, ბაგრატმა, გამოუცხადა მცხოვრებთ, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე გამოცხადებულია საქართველოს მეფედ, და ძალით დაიწყო ხალხის დაფიცება, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი აგროვებდნენ ჯარებს ქალაქ გორზე თავდასხმის განზრახვით.
“თქვენთვის ცნობილია, – სწერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა უწყალობა დავითს, ქართლელებს კი სურთ გადააბიჯონ ხელმწიფის ბრძანებას. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ შეგარჩენთ იმას, რომ თქვენ იულონისადმი ერთგულების ფიცზე ორი ბეჭედი დასვით? თუკი ახლავე არ გამოჩნდები, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ყოფილხარ. თუკი ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ შენ ბრალად დაგედება ხელმწიფის ღალატი. როგორ შეგიძლია უარყოფდე ხელმწიფის მიერ მეფედ დადგენილს? შენ უკვე იცი, რომ დავითი აღიარებულია მეფედ, და თუკი მისი ორგული შეიქნები, ამ მიწაზე უკვე აღარ დაგედგომება: თუ წახვალ რუსეთში, მაშინ იქ ხელმწიფე დაგსჯის, როგორც მოღალატეს; თუკი იმერეთში, მაშინ იქაც შენ ვერ იცხოვრებ; თუკი თურქეთში, მაშინ იქ, შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც მოაქცევენ თურქულ რჯულზე. რატომ სწირავ საამისოდ საკუთარ თავს?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 310).
ასეთ მღელვარებათა შორის, ქართველი ელჩები, ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, მოდიოდნენ ტფილისისკენ. 5 იანვარს ისინი იყვნენ უკვე სოფელ კობში, 70 ვერსზე ტფილისიდან, ხოლო 8 იანვარს კი მოვიდნენ საქართველოს დედაქალაქში, სადაც ლაზარევი ღებულობდა ყველა ზომას მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის.
ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ბრბოებად შეკრება და ყველანაირი ცრუ ხმების უარყოფა ხდებოდა მათი არასამართლიანობის ხმამაღლა გამოცხადებით. საერთო წესრიგის დამრღვევები დაპატიმრებული იყვნენ, მათი წოდების მიუხედავად.
კნორინგმა, რომელიც ხედავდა მიღებული მოხსენებებიდან, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი იყო ერთერთი იმ პირთაგან, რომლებიც ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ ხალხს, უბრძანა ლაზარევს, რომ შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა მისი დაპატიმრება. “ამ საგნის მისაღწევად – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кноринга Лазареву18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника) – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რა საბაბითაც არ უნდა იყოს, გაამზადოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც თქვენ საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი რაც კი შესაძლებელია მეტი სიჩქარით უნდა გაემართოს ხსენებული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ და დააპატიმროს იგი ღამის საათებში”.
გადაწყვიტა რა ემოქმედა ენერგიულად, კნორინგს ეშინოდა მეზობელი ხალხების შემოჭრისა, რომელთაც ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ უწესრიგობებითა და უმეფობით საქართველოში. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ამის გაკეთება ეძნელებოდა იმით, რომ კავკასიის ხაზზე დარჩენილი ჯარები ვეღარ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.
თუკი წაიყვანდა იმ ჯარებს, რომლებიც დანიშნული იყო იმპერატორის მიერ, და დაიძვრებოდა მათთან ერთად საქართველოსკენ, მაშინ კნორინგი კავკასიის ხაზზე დატოვებდა მხოლოდ მუშკეტერთა ოთხ ბატალიონს, გრენადერთა ორ და ეგერთა ორ ფლიგელ-ასეულებს, დრაგუნების ათ ესკადრონს.
ამ ჯარებს უხდებოდათ მთელი ხაზის დაცვა ყიზლარიდან უსტ-ლაბინის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტი განფენლობით. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე უკიდურესად ბოჭავდა კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში. მან არ იცოდა, დაძრულიყო საქართველოსკენ, თუ დარჩენილიყო ადგილზე; გამოეცხადებინა სახალხოდ მანიფესტი და ლაზარევისთვის დაეთმო მხოლოდ მის ხელთ არსებული ძალებით საქმეების მოგვარება, თუ დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, დრომდე ჩაკეტილად ჰქონოდა თავისთან მის მიერ მიღებული მანიფესტი.
გიორგის სიკვდილმა გარკვეული დროით მოსპო ჩვენი მთავრობის ყველა წინადადება საქართველოს რუსეთთან შემოერთების საკითხში.
ყველაფერი გაანგარიშებული იყო ისე, რომ ელჩები ჩავლენ ტფილისამდე, გიორგი ხელს მოაწერს ხელშეკრულების პირობებს, გამოუცხადებს მათ ხალხს, გამოგზავნის ახალ ელჩებს პეტერბურგში და შემდეგ უკვე გარდაიცვლება. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება შედგება გიორგის სიცოცხლეში, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, აუკრძალა კნორინგს გარკვეულ დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება. მოლოდინები ვერ გამართლდა: გიორგი გარდაიცვალა თავის სრულუფლებიან წარგზავნილთა ტფილისში დაბრუნებამდე. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავად გამოეცხადებინა ხმამაღლა ხალხისთვის თავისი განზრახვის შესახებ, ვერ განხორციელდა. მოულოდნელობისგან დაბნეული პეტერბურგის კაბინეტი მივიდა იმ რწმენამდე, რომ აუცილებელი იყო მანიფესტის გადაუდებლად საჯაროდ გამოცხადება.
საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მანიფესტის 1801 წლის 18 იანვარს პეტერბურგში გამოქვეყნებამ კნორინგი გამოიყვანა გაძნელებული მდგომარეობიდან.
პეტერბურგის კაბინეტი სამეფოს შემოერთების საკითხში დარჩა იმავე გზაზე, რომლითაც მიდიოდა სულ დასაწყისიდანვე. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების (замешателства) მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც მოელოდა პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების მოსვლას – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომელთა დაფიცებაც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციის დროს და თავისი თანდასწრებით (Рескриптъ Кнорингу 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით გამოუცხადა თავად ჭავჭავაძეს, რომელიც იმხანად პეტერბურგში რჩებოდა, რომ იმპერატორი, თავისი ახალი ქვეშევრდომებისადმი წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრისგან უფროსს დანიშნავს საქართველოს მმართველად, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მაგრამ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად ეყოლება თავისთან “ერთერთი პირი ველიკოროსიელ დიდებულთაგან” (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ. Дела Грузiи. Кн. I). როსტოპჩინი ეუბნებოდა თავად ჭავჭავაძეს, რომ საქართველოში დაწესებული იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაწესებული იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილები (судебныя места) და რომ ყოველივე ამის მოწყობისთვის საქართველოში ჩამოვა საიდუმლო მრჩეველი ლაშქარიოვი.
კნორინგს ებრძანა აჩქარებულიყო დეპუტატების გამოგზავნით ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში (Письмо гр. Ростопчина Кнорингу 19-го января 1801 г. Тамъ же).
იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი დარწმუნებულ იქნა სახელმწიფო საბჭოს მიერ, მოქმედება დაიწყო გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით საქართველოს შემოერთების საქმეში. მისი შემოერთება იქცა იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად. თავადი კურაკინი, პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე, ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Memoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამონაწერები კეთდებოდა მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს («Вестникъ Европы» 1867 г. Т. I, 303 прим.).
სურდა რა ესიამოვნებინა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის, იმპერატორს უნდოდა გამოხატა მათი წარმომადგენლების მიმართ განსაკუთრებული ყურადღება. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელს იმარხულა უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში (на крестопоклонной), რათა, როგორც თავად ამბობდა, ჰქონოდა თავისუფალი დრო ქვეშევრდომობაში საქართველოს მისაღებად (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскიй Архивъ» 1866 года, №№ 8 и 9; стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას შესაფერისად მიიჩნევდა რა გამოცხადებულიყო მათ უწინდელ ხელმწიფეთა შესამოსელში, პავლე I-მა ბრძანა მოემზადებინათ მისთვის далматикъ.
“ეს სამოსი – ამბობდა კოტლუბიცკი – ბოძებული ბიზანტიის იმპერატორთა მიერ, როგორც განმასხვავებელი, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთი წმინდანისათვის, შემდგომში იქცა თავიდან მთავარეპისკოპოსთა წმინდა შესამოსლად, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსთაც, подъ смиренным именем сакоса.
“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, რომ ვითომდა იმპერატორს სურს ღვთისმსახურების აღსრულება, რის გამოც შეუკვეთა თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი...”
ელჩების დაფიცებას პეტერბურგში უნდა მოჰყოლოდა ზუსტად ასეთივე დაფიცება საქართველოშიც. უკანასკნელის აღსრულება დაკისრებულ იქნა კნორინგზე.
“მე მსურს – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, ასეთნაირად მაშინვე ჩააყენეთ იგი ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან ისე, რომ არ შეეხოთ მათ პრივილეგიებს. დაე გუბერნატორი იყოს ვინმე სამეფო საგვარეულოდან, მაგრამ თქვენს დაქვემდებარებაში, და იქნება ასევე ახალი ქართული ჰუსართა პოლკის შეფიც”* (“როდესაც ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასთან დაკავშირებით, ჩვენს ერთგულებაზე დაფიცებულნი იქნებიან, მაშინ შეუდექით ქართველთაგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, რომლის შეფადაც წარმომიდგინეთ ერთერთი ქართველი ბატონიშვილებისგან, რომელიც ამისთვის უფრო ღირსეული იქნება, ვისაც მივიღებ კიდეც სამსახურში გენერალ-მაიორად, ხოლო პოლკს კი ეწოდება მისი სახელი. См. рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).
კნორინგმა მიიღო ბრძანება გამოეცხადებინა ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა უწინდელ მის ცუდ საქციელს, თუკი იგი მიატოვებს თავის ხრიკებს და გამოემგზავრება რუსეთში, სადაც მოუწოდებდნენ საქართველოს სამეფო სახლის ყველა პირს გამონაკლისის გარეშე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს შემოვიდეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში, “და არა ისე, რომ მათი მორჩილება წარმოშობილი იყოს მხოლოდ ორი ან სამი ადამიანის სურვილიდან” (Рескриптъ Кнорингу 19 февраля 1801 г.).
დავით ბატონიშვიმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, მეურვეობის ნიშნად როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს კეთილდღეობისთვისაც (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს რომ შეენარჩუნებინა მეგობრობა და თანხმობა სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის და აჩქარებულიყო ელჩების გამოგზავნით, “უსწრაფესად დასრულებისთვის საქმისა, რომელიც – როსტოპჩინის სიტყვებით – ღვთივსათნოა და თქვენთვის სასიამოვნო” (Письмо гр. Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან ჩვენის მხრიდან.
“ეცადეთ – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – დაამტკიცოთ (დაამკვიდროთ) საქართველო იმ საფუძველზე, რომელიც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; არ ეძიოთ ახალი შენაძენების გაკეთება, არამედ მათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უკეთესია გვყავდეს მოკავშირეები, დაინტერესებულნი ამ კავშირში, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე უზრუნველყოფილია ასეთებით. ნუ ჩაუნერგავთ თურქებს შიშს: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დასაახლოებლად დაინტერესება ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა მათი მეშვეობით გვქონდეს არხი უფრო შორსაც. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ დაამყარეთ ჩვენი წესრიგი. პოლკები დააკომპლექტეთ ჩვენი რეკრუტებით, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე ეცადეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება მანდაური მაცხოვრებლებითა და მანდაური შემოსავლებით? ეძიეთ ყოველგვარი მადნები და სარეწები; ასევე საბაჟოებიც გადაიტანეთ საზღვარზე. შეუდექით ახლა არა დაპყრობას, არამედ ნებაყოფლობით შეძენას. აი ჩემი ფიქრები”.
იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებს და საშუალებებს ახალი ქვეშევრდომების დაჯილდოვებისთვის თავისი წყალობის ნიშნებით. მან დაავალა კნორინგს მიეწოდებინა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ ყოფილიყვნენ “მის ქვეშევრდომობაში” (Рескриптъ Кнорингу 19-го февраля 1801 г.).
ბევრი მათგანის დაჯილდოებას ვარაუდობდნენ გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის აპირებდნენ ეწყალობებინათ წმ. ანდრია პირველწოდებულის ორდენი, სხვებისთვის კამერჰერის წოდება* (ამ საკითხზე კნორინგის შეკითვხაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა. “რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ ამ ჯილდოს. ყველა აქაური თავადაზნაური არაფრით არ არის ჩვენს однодворц-ებზე უფრო უკეთესი. და ვინ გავხადოთ გრაფებად და ბარონებად? ამას კიდევ უნდა მივუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგად ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი ამბოხებულთა შორის იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია განასხვაო აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან”. /Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника/), და მთელი ხალხი გაეთავისულებინათ ხარკისგან სამი წლით. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (დაახლოებას).
იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში ელჩების მოსვლის შემდეგ მიმდინარეობდა თათბირები. ყველა წოდებისა და ქონების პირები იყვნენ მოწვეულნი კრებულში. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად, დაუგზავნეს წერილები ბატონიშვილებს იულონს, ვახტანგს, მირიანსა და ფარნაოზს, მოპატიჟებით, რომ მიეღოთ მონაწილეობა საერთო საქმეში. ბატონიშვილები იულონი და ფარნაოზი არა მხოლოდ არ პასუხობდნენ არაფერს მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, მთელი ზომებით ცდილობდნენ წინაღდგომოდნენ თავადებს ტფილისში თავშეყრის საქმეში. ბატონიშვილებმა ვახტანგმა და მირიანმა შეატყობინეს, რომ სიშორის გამო არ შეუძლიათ დანიშნულ დღეს ტფილისში ჩამოსვლა და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ როგორ მოიქცნენ ამ შემთხვევაში. ამის კვალდაკვალ გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, შეიკრიბა მუხრანში სათათბიროდ, რომელზედაც გადაწყდა გამგზავრებულიყვნენ კახეთში, ქართლელები და კახელები თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც, აზნაურ იოსებიძის სიტყვებით, აღასრულეს კიდეც (Показанiе дворянъ Iосефова и Мамацева 28-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უმაღლეს სიგელს, რომელიც მათ გამოუგზავნა ლაზარევმა. სიგელის მომტანი, ლაზარავის ადიუტატნტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), საჭიროდ არ თვლიდა ბატონოშვილებთან თავისი მოსვლის მიზნის დამალვას. უმაღლესი სიგელი ცნობილი გახდა თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იმყოფებოდნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს სურდა ბატონიშვილების მიტოვება, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელისა და დევნისა, მალავდნენ თავიანთ განზრახვას. ბევრი მათგანი მოდიოდა კოტლიარევსკისთან; მაგრამ როგორც კი იგი იწყებდა მათთან ლაპარაკს, მოსულებს უმალვე დაუძახებდნენ ხოლმე ბატონიშვილებთან, რომლებიც ცდილობდნენ არავინ არ დაეშვათ მოლაპარაკებებზე წარგზავნილთან.
კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან მოვიდა ოცი თავადი იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულთა რიცხვიდან.
– ხომ არ დაგვიწერთ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოგიტანეთ? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.
– ჩვენ რომ გვენახა გენერალი ლაზარევი – პასუხობდნენ ისინი – მაშინ პირადად გამოვუცხადებდით ყველაფერს, მაგრამ ახლა არ გვაქვს საშუალებები ამის აღსრულებისთვის.
– საშუალება ყველაზე უფრო ადვილია – ჩამოდით ტფილისში, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.
თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.
– ზუსტია, რომ ბატონიშვილი დავითი გამოცხადებულია მემკვიდრედ? კითხულობდნენ ისინი.
– ზუსტია. ბატონიშვილ იულონისთვის ჩემს მიერ მოტანილი უმაღლესი სიგელის ასლი, რომლის ნახვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.
– მემკვიდრედ ჩვენ მისი აღიარება არაფრით არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ გარდაცვლილი მეფის ერეკლეს დროს შევფიცეთ იულონ ბატონიშვილს; მაგრამ თუკი მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა კეთილ ინებებს, რომ არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყვნენ, მაშინ ამაზე თანახმა ვართ და მზად ვართ უკანასკნელი სისხლი დავღვაროთ მისი უდიდებულესობისთვის (…но если угодно будет Его Императорскому Величеству, чтобы ни тотъ, ни другой царёмъ не былъ, то на сiе согласны и последнюю кровь для Его Величества пролить готовы).
ამასობაში ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს გაუგზავნეს წერილი, რომელმაც საპასუხოდ შეატყობინა ვაჟიშვილებს, რომ კახეთში გაგზავნილია ჯარები.
ტფილისში კი თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულირო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს გამოეგზავნათ უკან პეტერბურგში თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი განცხადებით შემოსულიყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში.
ლაზარევის სახლში შეიკრიბნენ სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი. აქ მათ ხელი მოაწერეს სამადლობელ სიგელს იმპერატორის პავლე I-დმი.
“მადლიერება და სიხარული – მოახსენებდა ლაზარევი – იყო გამოხატული ყველას სახეზე, და ხელის მოწერის სურვილი ვრცელდებოდა იქამდე, რომ ბევრი თავადი მოდიოდა უკვე საღამოთი და სთხოვდა, რათა გაეხსნათ დაბეჭდილი პაკეტი, რომელშიც იყო ჩადებული აღნიშნული სიგელი, რადგანაც მათაც სურთ ხელი მოეწერათ მასზე. ქიზიყის მოურავმა (Крепостцы кахетинской Моуравъ) თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც ავად იყო და არ შეეძლო თათბირებს დასწრებოდა, გამოგზავნა (ლაზარევთან) თავისი ბეჭედი რწმუნებით, რომ მისი სახელით დაესვათ იგი სამადლობელ სიგელზე (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу 16-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
18 იანვარს ელჩები გაემგზავრნენ ტფილისიდან პეტერბურგს, ხოლო 7 თებერვალს გაემართნენ მოზდოკის გავლით (Письма: царевича Давида Кнорингу 18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам. Кноринга Лашкарёву 7-го февраля. Арх. мин. иностр. делъ).
ელჩებს თან მოჰქონდათ თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა და სხვა წოდებების მადლობა და ერთგულების დამოწმება ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. арх. мин. иностр. делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი სწერდნენ, რომ მათაც სურთ იყვნენ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ და მზად არიან ემსახურონ მას როგორც ჭეშმარიტად ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го анваря 1801 г. Тамъ же).
დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида государю императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მივიღე რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო სავალდებულო მადლიერებით და მოვიდრიკე რა თავი, პირქვე დავამხე ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით საკუთარი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალი უავგუსტესი მენაცვალეების წინაშე, ყველაფერში ჩემი მშობლის თქვენდამი თხოვნის თანახმად”.
მაშინვე პავლე იმპერატორის გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისათვის, რომ იგი საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს სამემკვიდრეო ტახტის მმართველობას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი გაასამართლებს რუსული კანონების მიხედვით (Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 297).
დავითი წერდა ხალხს, რომ მას “უმაღლესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით მისი მმართველის წოდებით”, და ამის კვალდაკვალ გაუგზავნა წერილი კნორინგს, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, რომელშიც სთხოვდა რომ ეჩქარა მათი გამგზავრებით ს.-პეტერბურგში “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც იგი ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობის შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 298).
ამრიგად დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებული იყო მმართველობისგან, ახლა თავის ხელში აიღო იგი. ლაზარევი ვერ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს როგორც პირველ პირს საქართველოში. ამ შეცდომას შედეგად მოჰყვა ბევრი ბოროტად გამოყენება და უწესრიგობა...
დეპუტატების პეტერბურგში გაგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილის საწინააღმდეგო იყო, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში მღელვარების მოხდენასა და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეების მოძიებას. ბატონიშვილმა იულონმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულ ადამიანთა ბრბო, უწოდა მას ჯარი და დაიწყო ქართლში თარეში და ყველა იმ მაცხოვრებლის დარბევა, ვისაც არ სურდა ფიცი დაედო მის ერთგულებაზე და ხელი მოეწერა იმ პირთა შორის, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ იულონი უნდა ყოფილიყო ახლა საქართველოს მეფედ. იულონის საქციელი პოულობდა მოწონებასა და მხარდაჭერას მისი ძმების სახით. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს რომ მხარი დაეჭირათ მისი უფროსი ძმისთვის, ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები, რომლებიც დუშეთში დასახლდნენ, ქართველთაგან არავის არ უშვებდნენ რუსეთში, აჩერებდნენ, ართმევდნენ ყველა წერილს, ქაღალდებს, ხოლო თავად წარგზავნილებს კი საპყრობილეში ამწყვდევდნენ.
ვახტანგის ხელქვეითმა ოსებმა, რომლებიც ცხოვრობდნენ ხეობაში სოფელ მთიულეთში (Тiулеты) ?, მისი დარიგებით დაშალეს ხუთი ხიდი და ამით გზა გაუვალი გახადეს.
დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძის ალექსანდრეს ხელში ჩაგდებას, რომელიც, როგორც ხმები დადიოდა, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან მოთათბირებისთვის.
დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, შესჩიოდა ბაგრატზე, რომ იგი კახეთში ძარცვავს მის ხალხს; მანვე გამოუცხადა წარგზავნილებს თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს, რომ ნახავს იგი, თუ როგორ გაემგზავრებიან ისინი უკან.
ლაზარევის გამოძიების მიხედვით ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა.
დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე აეყვანათ მისი უფროსი ვაჟიშვილი, იულონ ბატონიშვილი, და თავისი თხოვნის განმტკიცებისთვის ლაზარევს გადასცა ყალბი წერილი ალექსანდრე ბატონიშვილისგან, რომელიც მისივე ბრძანებით დაეწერა მის მდივანს. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი იყო გიორგის არასწორი საქციელი მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და სთხოვდა ასევე უფროსი ძმის, იულონ ბატონიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას.
იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ძალით აფიცებდნენ ხალხს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), არბევდნენ, ამასობაში, იმათ მამულებს, რომლებიც არ მიეკუთვნებოდნენ მათ პარტიას, არ ინდობდნენ რა არც წოდებას და არც ქონებას (Тамъ же). რუისის მღვდელმთავარი ერთერთ პირველ დაზარალებულთა რიცხვში გახლდათ მათი ძალადობისგან.
ლაზარევი სთხოვდა იულონს გაეშვა სახლებში თავისი ჯარი, რომელიც არბევდა ქართლს, და მოთმინებით ელოდა რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას.
“თქვენ გატყობინებთ – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Iулона Лазареву 20-го января 1801 г. См. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 232) – რომ მეტი მოთმინებით მოლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის არ შეიძლება ჰქონდეს, როგორც მე. რადგანაც, წესებითა და კანონით, რომელიც ჩვენ დაგვიტოვა ჩვენმა მშობელმა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ მე უნდა დამრჩეს საქართველოს სამეფო, და ქართველი ხალხისგანაც აღიარებული ვარ ამ წოდებაში, მაგრამ მე არ მიმიღია ჯერ კიდევ სწორად ეს სახელწოდება, მე ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას ამაზე ნებართვა და ველოდები ხელმწიფის კეთილმოწყალებას.
მწერთ რომ დავშალო ჯარი, რომელიც ჩემთან იმყოფება და აწუხებს საქართველოს. მე რაღაც უცხო ჯარი კი არა მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურები: ეს, მგონი, უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი დამრბევი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუკი თქვენ ასე გატყობინებენ, მაშინ ეს არის აშკარა ცილისწამება ჩემი მტრებისგან...”
იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, გაძარცვა თავად ამილახვრის სახლი და შეიპყრო მისი ცოლი იმის გამო, რომ მას არ სურდა მისთვის ფიცის მიცემა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი იყო ტფილისში პავლე იმპერატორის სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე ბატონიშვილების ბრძანებით შეპყრობილ და ჩაკეტილ იქნენ თავად თუმანიშვილის ცოლი და თავად ორბელიანის ცოლის და (Рапортъ Лазарева Кнорингу 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).
დაჩაგრულები და გაძარცვულები ითხოვდნენ დაცვას, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს, ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ ჰპოვა რა სხვა საშუალებები, ბრძანა, შეეტყობინებინათ ბატონიშვილებისთვის, რომ თუკი ისინი არ წავლენ თავანთ სახლებში, მაშინ მათი კრებულები გაფანტული იქნება რუსული ჯარებით, და რომ ყველას, ვინც წინააღმდეგობას გაუწევს საქართველოს საკეთილდღეოდ მიღებულ ზომებს, მოექცევიან ისე, როგორც მოწინააღმდეგეს.
შემდეგ შეუდგნენ ზოგად მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს. გაიცა ბრძანება დაეპატიმრებინათ ცრუ ხმების დამყრელნი და არ მიეცათ შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების უფლება.
ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მოვიდეს მცხეთაში იმისთვის, რათა იქ თავზე გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი გაეგზავნა იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული, და სამი ასეულიც, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, იმ მხარის დასაცავად ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმებისგან, რომელიც აგროვებდა თავის ჯარებს. მაგრამ, მცხეთაში დანიშნული ორი ასეული გაგზავნილ იქნა დუშეთში, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების შენარჩუნებისთვის.
მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული გაგზავნილ იქნა ქალაქ გორში, რომელიც მოსახლეობამ მიიღო დიდი სიხარულით. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი ბატონიშვილთა ხელში მოხვედრის შიშით, დაუბრუნდა თავიანთ სახლებს.
გენერალ-მაიორი გულიაკოვი გამოვიდა ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე ქართველთა ჯარით მარტყოფში, სადაც, ცნობების მიხედვით, უნდა შეკრებილიყვნენ ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ (Рапортъ Кноринга Государю императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი საქციელი გასაკიცხია, რომ მეფე არ არის საქართველოში და რომ მხარის მმართველობა დავალებული აქვს დავით ბატონიშვილს (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).
მარტყოფში იყო მხოლოდ მირიან ბატონიშვილი, ხოლო ვახტანგი და იულონი გაემგზავრენ ჯერ კიდევ წინა საღამოს, როდესაც ვახშმობის დროს შეიტყვეს, რომ მათ დასადევნებლად გამოგზავნილია რუსული ჯარები.
ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და სწყინდათ ის, რომ მათ წინააღმდეგ ებრძანა მოქმედება რუსულ ჯარებს. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო მათი ადგილიდან ადგილზე ხშირი გადასვლის მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე იჩივლეს ლაზარევთან, მაგრამ იგი არ კითხულობს მათ წერილებს.
“...ჩვენ არ ვიცით ეს რა არის, წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Iулона Кнорингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). თუკი ჩვენს თავზე რაიმე უბედურებაა, მაშინ უნდა გამოგვიცხადოთ, ხოლო თუ არა, მაშინ რატომ უნდა გვიკეთებდეთ ასეთ მოვარდნას. ჯერ აქამომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგის არანაირი სამსახური არ გაგვიწევია დიდი ხელმწიფისთვის. როგორც ჩანს, მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ მიეღო ამდენად უძვირფასესი წყალობა და მიღებული ყოფილიყო ასეთი მადლიერებითა და მოწყალებით... რატომ უნდა იყოს ჩვენი ძმის მხარე ასე განდიდებული, ხოლო ჩვენ კი განწირულები ასეთი სამაგალითო უბედურებისთვის? თუკი ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე; თუკი ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენც მისი შვილები ვართ, ესენი კი შვილიშვილები”.
არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც მოახერხეს ორი სოფლის ერთგულებაზე დაფიცება, ფარნაოზი გაემგზავრა ქართლში, ხოლო მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, გაათენებდა რა ღამეს, გამგზავრებულიყო დუშეთში. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს, მიეტოვებინა თავისი ხრიკები, და როდესაც იგი არ თანხმდებოდა, მაშინ ჩამოართვა მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი.
აქედან გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ვარაუდობდა დაძრულიყო სიღნაღისკენ, სადაც გაემგზავრენ იულონი და ვახტანგი, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ, რომ შეეგროვებინათ ჯარი და მოსულიყვნენ მათთან.
შემდეგ ბატონიშვილები გაეგზავრენ სოფელ მაჩხაანში, და მერე კი, გადმოლახეს რა მდ. იორი, დაბრუნდნენ მუხრანში.
მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში მოვიდა ალექსანდრე 500 ყაზახელით; მაგრამ მათ როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი გაქცევით შველიან თავს, ხოლო რუსები მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და დაბრუნდნენ თავიანთ დისტანციაში. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 კაცით, დაიმალა დავით-გარეჯის მონასტერში და, გაიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, დაეწია მათ მუხრანის შესასვლელთან (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).
თათბირის შემდეგ ვახტანგმა გეზი აიღო დუშეთისკენ; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც გაემართნენ თავად ერისთავების სამფლობელოზე მამულიდან მათი განდევნის განზრახვით. საფრთხის შესახებ გაფრთხილებული ერისთავები ბატონიშვილებს დახვდნენ იარაღით, და ისინი, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და შეეფარენ თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეს (Показанiе кн. Отара Амилахварова), შემდგომში კი წავიდნენ იმერეთში.
ბატონიშვილები თანადგომას თხოვდნენ იმერეთის მეფესა და ომარ-ხან ავარელს. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას ეძიებდა განჯისა და შემახიის ხანებისგან (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). ბოლოს მათ ყველამ ერთად გაუგზავნეს წერილი ბაბა-ხანს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го февраля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ფიქრობდნენ ლიახვის ხეობის გამაგრებას სპარსული ჯარების მხარდაჭერისთვის (Изъ письма Эриставых Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილები იმედოვნებდნენ მთელი მათი გარეშემო მყოფი ხანებისა და ლეკების ჯარების შეკრებას და მათი თანადგომით საქართველოდან რუსების განდევნას. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, არ შეეძლოთ დახმარების აღმოჩენა ძალებისა და საშუალებების უკმარისობის გამო, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან თანხმობით, ღებულობდა ზომებს ყოველგვარი თავდასხმის მოსასპობად. თათბირების შემდეგ, გადაწყვეტილ იქნა დაევალებინათ გენერალ გულიაკოვისთვის, რათა მას ეცადა დაეყოლიებინა ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე ისინი, რომელთაც დაიჭირეს იულონისა და მისი ძმების მხარე, ხოლო ყველა ისინი, ვინც დარჩებოდა უდრეკი, დაეპატიმრებინა, თავად ბატონიშვილთა გამოკლების გარეშე. ყაზახის თათრებს ლაზარევმა გაუგზავნა წერილი, ატყობინებდა რა მათ, რომ არ დაეჯერებინათ ალექსანდრეს შეგონებებისთვის და არ დაერღვიათ საერთო სიმშვიდე. წერილმა მოახდინა თავისი ზემოქმედება და ალექსანდრეს არ ჰქონია არანაირი წარმატება თათრებთან.
“ჩემთვის უკიდურესად სასინანულოდ შევიტყვე მე – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისთვის შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ქართლის ზოგიერთი თავადთაგანი ამას არ ასრულებს (ე. ი. არ ასრულებს იმპერატორ პავლეს სურვილს), სასულიერო წოდება მორჩილებას უცხადებს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ჯერ არავინ არ არის დანიშნული ხელმწიფე იმპერატორის მიერ. ამიტომ გთავაზობთ თქვენ, რომ ყველა ასეთი თავხედობა, საწინააღმდეგო კეთილმოწყობილი წესრიგისადმი, მიატოვოთ და დაბრუნდეთ სრულ მორჩილებაში; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი იძულებული ვიქნები ვაიძულო დამორჩილებისთვის ყველა ურჩი. სხვა მხრივ კი არც ერთ გამოცემულ ქაღალდს, მათი გამოკლებით, რომლებიც გამოიცემა მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ, ჩემი უფროსობის ბრძანებათა მიხედვით გამოცხადებულებს, არ დაუჯეროთ” («… по повеленiямъ моего начальства объявленным, не верить»).
ასეთმა სრულიად სახლხო გამოცხადებამ დავით ბატონიშვილისა პირველ ადგილზე საქართველოს სამეფო სახლში კიდევ უფრო მეტად განაცალკევა ორივე მტრად გადაკიდებული პარტია. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან დარეჯანთან ერთად, ზრუნავდნენ იულონის ტახტზე აყვანისთვის, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, ზრუნავდნენ დავითის დამტკიცებისთვის. ორივე პარტია მოქმედებდა ერთსულოვნად თავ-თავიანთ სასარგებლოდ, არ თაკილობდა რა არანაირ საშუალებებს.
იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები ლეკების მსგავსად. განა გასაკვირია – კითხულობდა დედოფალი – თუკი ერეკლე მეფის შვილები ჩავლენ კახეთში? “არავინ არ არის ისეთი კახეთში, უმეტესად კი ქიზიყში, რომელიც ორჯერ ან სამჯერ არ იყოს გამოსყიდული ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულით. მათი პური მის შვილებს უფრო მეტად ეკუთვნის”. ჭკვიანი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ამდენი ქრისტიანი სული, რომ მათ ფიცს უღალატონ და პირობა დაარღვიონ. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა საკითხს იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს მიიღონ უფრო მეტი პატივი, ვიდრე ერეკლეს შვილებმა” (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდღეობისთვის მიღებული ზომები სახალხოდ გამოცხადებულია, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ღებულობს ისეთ შესახედაობას, თითქოს არაფერი იცოდეს ამის შესახებ. კნორინგმა სთხოვა ლაზარევს შეეტყობინებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი საქციელითა და ქცევებით იგი იწვევს მის მიმართ ეჭვს, “თითქოს იგი უარყოფდეს ზომებს, რომლებიც მიიღება საერთო სიკეთისთვის” (Изъ отношенiя Кноринга Лазареву 29-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
დარეჯან დედოფალი მოითხოვდა დავითისგან დაენიშნა მისთვის სათანადოდ ცხოვრებისთვის ოცდაათ მანეთამდე დღეში. ბატონიშვილი პსუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, რომლებიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხს, რძეს, და, ამაზე ზევით აქვს სუფთა შემოსავალი 4000 მანეთი წელიწადში (Письма царевича Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერის შვილს უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი ეს შემოსავლები არ აღემატება 170 მანეთს წელიწადში, რომ მან განგებ გაზარდა ისინი იმისთვის, რათა მოატყუოს არმცოდნენი.
“თუკი თუნდაც ყველანი მოტყუებულნი ყოფილიყვნენ, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.) – ყველაზე უფრო მეტად მაოცებს ის, რატომ შენ თავად არ უფრთხილდები საკუთარ თავს ასეთი სიცრუისგან. კიდევ მწერდი, რომ თუკი ფარნაოზი გამოცხადდება და დადებს ფიცს ხელმწიფის ერთგულებაზე, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ მამულებს, რომლებიც მამაშენმა ჩამოართვა მას კანონიერ საფუძველზე. მამაშენი არაფერს კანონიერს არ აკეთებდა. რომელი კანონი ავალებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გწამთ ფიცის და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, მანაც ისე უნდა შეჰფიცოს, თუ სხვანაირად?”
ძარცვა და ძალადობა იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო მიზეზი იმისა, რომ ქართველთაგან ბევრს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა, და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ჩასულიყვნენ მათთან გორში ფიცის მისაღებად. ჰქონდა რა ფიქრად დაეწყნარებინა ქვეყანა, და, რაც მთავარია, მორჩილებაში მოეყვანა ბატონიშვილები, ლაზარევმა გადაწყვიტა დაძრულიყო ჯარებით გორისკენ (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ლაზარევის განზრახვის შესახებ წასულიყო ქართლში, მიმართა მას თხოვნით მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა გაეგზავნა შვილებთან კაცი და ეთხოვა მათთვის დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაპირდა თხოვნის შესრულებას იმ პირობით: 1) რომ მისი ძენი არ არბევდნენ ხალხს, არ აფიცებდნენ მას არ აწყობდნენ არეულობებს ქვეყანაში; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ისინი არ კრებდნენ ჯარებს; 3) რომ იულონი არ აწერდეს ხელს ბარათებზე (ბრძანებებზე) როგორც მემკვიდრე და 4) რომ ყველა ბატონიშვილი, მისი შვილები, ცხოვრობდეს ტფილისში.
პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა უწოდა სიცრუე, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის არ შეუძლია. დავითმა შესთავაზა დედოფალს კარგად ეფიქრა წინადადებებზე და მისცა მას საამისოდ სამი დღის ვადა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, გამოცხადებული რუსეთის იმპერატორისგან, ყალბი და გამოგონილია, და უარი თქვა შუამავლობის მიღებაზე მისი ვაჟიშვილების დაწყნარების საქმეში. ამის საპასუხოდ მას გამოუცხადეს ჯარების დაძვრა ქართლისკენ. ეს დაძვრა აღმოჩნდა მით უმეტეს აუცილებელი, რომ ტფილისში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის საქციელის შესახებ. მიიტაცა რა საკუთარ ხელში ლიახვის მამული, რომელიც შეადგენდა მთელ პროვინციას ქართლში, იულონმა იგი მისცა თავის სიძეს რევაზ ერისთავს, რომელიც ამის სანაცვლოდ დაპირდა მას თავისი ძალების შეერთებას იმერეთის ჯარებთან, რომლებიც იკრიბებოდნენ ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით. ამ შეერთებას შეეძლო აეძულებინა მთის ყველა მაცხოვრებელი რომ შეერთებულიყვნენ ამბოხებულებს და საქმე წაეყვანა შემდგომი არეულობებისკენ საქართველოში, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებას, სადაც უკვე გააგზავნეს თავიანთი აღალი (ბარგები).
“მე მესმის ახლა – წერდა დავით ბატონიშვილი – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში მიეცით თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით ფარნაოზით, ასევე ოჯახთან ერთად და ალექსანდრეთი, მიემგზავრებით იმერეთში, ამიტომ გიცხადებთ, როგორც უმაღლესი ბრძანებით საქართველოს მმართველად დაყენებული, რომ თქვენ არა გაქვთ არანაირი უფლება უწყალობებდეთ ვინმეს უძრავ მამულს, და გარდა ამისა თქვენი წასვლა იმერეთში თქვენს ძმებთან ერთად არის აშკარა წინააღმდეგობა ხელმწიფის ნებისადმი” (Письмо Давида царевичу Iулону 9-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
“ვინ შეგაწუხათ თქვენ – კითხულობდა დავითი – რომ მიდიხართ უცხო მიწაზე და თქვენი ძმებიც იქ მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ მამულს (отечество) კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს ღონისძიებაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და არ აღმოჩნდეთ თქვენი სამშობლოს მოღალატენი” («… и не окажитесь изменниками своему отечеству»).
მაგრამ ბატონიშვილები წავიდნენ საქართველოდან, რომელშიც ცოტ-ცოტად დამყარდა სიმშვიდე, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო ტფილისში, და არ შეშინებოდა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.
თუმცა კი სიმშვიდე ქვეყანაში გრძელდებოდა არცთუ ძალიან დიდხანს.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
(წერილი წარმოადგენს აკადემიკოს ნიკოლოზ დუბროვინის ამავე სახელწოდების წიგნის შესაბამისი ნაწილის თარგმანს)
საქართველოს შემოერთება რუსეთთან
თავი IX
გზა, რომელიც მიიღო ჩვენმა მთავრობამ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში ღებულობს განსაკუთრებულ მონაწილეობას. – ელჩების მოსვლა ტფილისში, თავადებისა და ხალხის თათბირი და ახალი გამოგზავნა ელჩებისა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში. ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მოსვლა მოასწრეს გიორგის გარდაცვალებამდე, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაამგზავრა ისინი; მაგრამ ელჩები გზიდან უკანვე გამობრუნდნენ და მოზდოკში მოვიდნენ.
მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც ცხოვრობდა დუშეთში, როგორც კი შეიტყო მეფის სიკვდილის შესახებ, მიიღო ზომები, რათა არ გაეტარებინა არავინ არც საქართველოში, არც საქართველოდან, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილების გამოკლებით (Рапортъ Кноринга государю императору 3-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ეს ჩასაფრება დაყენებულ იქნა დავით ბატონიშვილის ბრძანებით (Рапортъ Кноринга государю императору 13-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ), რომელიც, რათა დაეფარა თავისი საქციელი, ავრცელებდა ხმებს, თითქოს ეს გაკეთებულია ვახტანგ ბატონიშვილის მიერო. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც გადიოდა საქართველოს გზა, და მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყო – შეეპყროთ და დაეკავებინათ ყველა გზად მიმავალი ქართველი. ჰყვებოდნენ, რომ, უფრო მეტი წახალისებისთვის მან ნება მისცა მთიულებს თავიანთ სასარგებლოდ გაეძარცვათ მგზავრები.
კნორინგმა მაშინვე გააგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილთან და სთხოვა მას შეეტყობინებინა როგორც ხმების სამართლიანობის შესახებ მის განკარგულებებთან მიმართებაში, ასევე იმის თაობაზეც, რომ მას აღმოეჩინა თანადგომა თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილისთვის ტფილისში უსაფრთხოდ მგზავრობაში, როგორც იქითკენ პავლე იმპერატორის ნებით მიმავლებისა.
ვერ მიიღო რა ვახტანგისგან პასუხი, კნორინგმა მაინც განკარგულება გასცა ელჩების გამგზავრების შესახებ, მისცა რა მათ ბადრაგად 100 კაზაკი, ასევე დაავალა ლაზარევს გამოეგზავნა დუშეთში და უფრო აქეთაც ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის.
მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა დუშეთში დააკავა და ციხეში ჩასვა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მან გამოგზავნა ლარსიდან ბრძანებით ლაზარებისადმი ელჩებისთვის ბადრაგის გამოგზავნის შესახებ. დუშეთის მახლობლად თავადმა ავალიშვილმა მიიღო გაფრთხილება მისი ერთგული ადამიანისგან და რჩევა არ გაჩერებულიყო ამ ადგილას. დუშეთში მოსვლის შემდეგ, ვახტანგ ბატონიშვილმა რამდენჯერმე მიიპატიჟა თავადი ავალიშვილი რომ მასთან სახლში შეევლო; მაგრამ წარმოგზავნილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მოსალოდნელი საშიშროების შესახებ და ურჩევდნენ რაც შეიძლებოდა მალე გამგზავრებულიყო დუშეთიდან (Рапортъ Кноринга 10-го января 1801 г. Константиновъ, ч. I, стр. 120).
მოხსენება გიორგის გარდაცვალების შესახებ უკვე გაგზავნილი იყო კნორინგის მიერ იმპერატორთან, როდესაც მეორე დღეს მან მიიღო 18 დეკემბრის მანიფესტი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. წაიკითხა რა იმპერატორ პავლეს მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგი დარჩა გაუბედავ და გაძნელებულ მდგომარეობაში.
მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი სახალხოდ გამოცხადება უნდა მოხდეს მაშინ, როდესაც საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან მათი სურვილის შესახებ იყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში, დაბრუნდებოდნენ ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგში.
კნორინგმა ვერ გაბედა ამის გამო მანიფესტის საჯაროდ გამოცხადება, “ვიცოდი რა – როგორც იგი წერდა (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ეს საქმე თავის დასასრულს, ნავარაუდევის შესაბამისად, ვერ მიიღებდა და საქართველოს ხალხი არ არის წინასწარ გაცნობილი თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტ ნებას მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ”.
დაყოვნებას მანიფესტის გამოცხადებაში ჰქონდა ცუდი შედეგები სამეფოსთვის.
თავადები და აზნაურები დაიყვნენ ორ პარტიად. ერთი პარტია მოუთმენლად მოელოდა რუსული მმართველობის შემოღებას; მეორეს, პირიქით, სურდა თავისი მეფის შენარჩუნება, რომელიც იქნებოდა რა რუსეთზე სრული დამოკიდებულების ქვეშ, მართავდა საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და ადათებით. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას ეკუთვნოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში ჰყავდა რომელიმე ბატონიშვილთაგან, მხოლოდ ამ ბატონიშვილის მისდამი კეთილგანწყობის გამო, არ არჩევდა რა არც მის უფლებებს ტახტზე მემკვიდრეობაში და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка кн. Чавчавадзе, поданная государю императору въ 1836 г. Арх. главн. шт. въ С.-Петербурге).
სარგებლობდნენ რა უთანხმოებით, მეფის ძენი აგრძელებდნენ მტრობას ურთიერთ შორის.
1800 წ. 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა დააგზავნეს ქართლსა და კახეთში მოწოდებანი მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ მადლობა ამის გამო გარდაცვლილმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ შეეხსენებინათ ხალხისთვის, მათი მამის, ერეკლე II-ის მეურვეობისა და მზრუნველობის შესახებ; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ ქართველებს, რომ იგი მხოლოდ მათი მამა კი არ იყო, არამედ მთელი ხალხისაც; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც სამეფო უფლება უნდა გადადიოდეს ძმებს შორის რიგის მიხედვით...
“თქვენ გირჩევთ – წერდნენ ბატონიშვილები – იდგეთ მყარად იმაზე, რაც დადგენილია ჩვენი მშობლის მიერ. ახლა ისეთი დროა, როდესაც თქვენ ყველანაირად უნდა აღმოგვიჩინოთ სრული ერთგულება. თუკი ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენს საწინააღმდეგოდ ან მოგთხოვთ თავისთან ყოფნას – არ მოუსმინოთ...”
ვახტანგ ბატონიშვილის წარგზავნილმა გამოუცხადა კნორინგს, რომ გარდაცვლილი მეფის ძმები არ მისცემენ დავითს მეფობის ნებას, არამედ უმჯობესად მიაჩნიათ იხილონ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში (… а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи) (Рапортъ Кноринга государю императору 5-го января 1801 г.).
30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გადასცა გენერალ-მაიორ ლაზარევს წერილი, რომელსაც ხელს აწერდა ოცდაორი თავადი და ნეკრესელი მიტროპოლიტი. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს ჰყოლოდათ მეფედ დავითი, ემყარებოდნენ რა იმას, რომ იგი პავლე იმპერატორის მიერ დამტკიცებულია ტახტის მემკვიდრედ. წერილის ხელმომწერნი გამოთქვამდნენ მათ მიერ სურვილის არქონას იმაზე, რომ ტახტზე ეხილათ ვინმე გარდაცვლილი მეფის ძმათაგან, და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმასაც, რომ თითქოსდა მათ ჰქონდათ განზრახვა გადაეცათ საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ და ხელს უწყობდნენ ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრას.
მოახერხა რა ასეთნაირად, გადაეხარა თავის სასარგებლოდ ზოგიერთი თავადი, დავითი მოიხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი გამოცხადებულიყო მასთან როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან. მან გამოუცხადა ბევრს სხვადასხვა ჩინი (სამოხელეო წოდება), დანიშნა თანამდებობებზე და კვლავ უბრძანა თავის ძმას ბატონიშვილ თეიმურაზს, რომ ხალხი დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება ლოცულობდა იულონის, როგორც საქართველოს მეფის ჯანმრთელობაზე (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და მალევე ამის შემდეგ ტფილისში მიღებულ იქნა ქართლის თავადების მოწოდება ცხრამეტი პირის ხელმოწერით. მოწოდებაზე ხელის მომწერნი, აცხადებდნენ რა, რომ მათ უკვე შეჰფიცეს იულონ ბატონიშვილს, მოუწოდებდნენ დედაქალაქის ყველა მაცხოვრებელს მიებაძა მათი მაგალითისთვის.
“ჩვენ გწერდით თქვენ ამ წერილს – ნათქვამი იყო მოწოდებაში – ვინც ამას იხილავს პირველი და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა იმათ, ვისთვისაც არის იგი გამოგზავნილი, იგი დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და შეჩვენებულ სულითა და ხორცით” (Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 230).
ატყობინებდნენ რა ქ. გორში, რომ, ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით, უნდა იმეფოს იულონმა, და უცხადებდნენ, რომ მათ ამის შესახებ მიწერილი ჰქონდათ პავლე იმპერატორისთვის, ბატონიშვილები, ერეკლე II-ის შვილები, დაპირებებითა და მუქარებით მოუწოდებდნენ ქართველებს მათთან შეერთებისკენ.
ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები აგულიანებდნენ იმერეთის მეფეს სოლომონ II-ს, რომ მასაც მიეწერა წერილი იმპერატორ პავლესთვის და ეთხოვა, რათა საქართველოს ტახტზე აეყვანათ იულონ ბატონიშვილი. კნორინგთან მიტანილი ეს წერილი გაგზავნილ იქნა ს.-პეტერბურგში.
დავითის ძმამ, ბაგრატმა, გამოუცხადა მცხოვრებთ, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე გამოცხადებულია საქართველოს მეფედ, და ძალით დაიწყო ხალხის დაფიცება, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი აგროვებდნენ ჯარებს ქალაქ გორზე თავდასხმის განზრახვით.
“თქვენთვის ცნობილია, – სწერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა უწყალობა დავითს, ქართლელებს კი სურთ გადააბიჯონ ხელმწიფის ბრძანებას. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ შეგარჩენთ იმას, რომ თქვენ იულონისადმი ერთგულების ფიცზე ორი ბეჭედი დასვით? თუკი ახლავე არ გამოჩნდები, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ყოფილხარ. თუკი ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ შენ ბრალად დაგედება ხელმწიფის ღალატი. როგორ შეგიძლია უარყოფდე ხელმწიფის მიერ მეფედ დადგენილს? შენ უკვე იცი, რომ დავითი აღიარებულია მეფედ, და თუკი მისი ორგული შეიქნები, ამ მიწაზე უკვე აღარ დაგედგომება: თუ წახვალ რუსეთში, მაშინ იქ ხელმწიფე დაგსჯის, როგორც მოღალატეს; თუკი იმერეთში, მაშინ იქაც შენ ვერ იცხოვრებ; თუკი თურქეთში, მაშინ იქ, შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც მოაქცევენ თურქულ რჯულზე. რატომ სწირავ საამისოდ საკუთარ თავს?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 310).
ასეთ მღელვარებათა შორის, ქართველი ელჩები, ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, მოდიოდნენ ტფილისისკენ. 5 იანვარს ისინი იყვნენ უკვე სოფელ კობში, 70 ვერსზე ტფილისიდან, ხოლო 8 იანვარს კი მოვიდნენ საქართველოს დედაქალაქში, სადაც ლაზარევი ღებულობდა ყველა ზომას მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის.
ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ბრბოებად შეკრება და ყველანაირი ცრუ ხმების უარყოფა ხდებოდა მათი არასამართლიანობის ხმამაღლა გამოცხადებით. საერთო წესრიგის დამრღვევები დაპატიმრებული იყვნენ, მათი წოდების მიუხედავად.
კნორინგმა, რომელიც ხედავდა მიღებული მოხსენებებიდან, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი იყო ერთერთი იმ პირთაგან, რომლებიც ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ ხალხს, უბრძანა ლაზარევს, რომ შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა მისი დაპატიმრება. “ამ საგნის მისაღწევად – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кноринга Лазареву18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника) – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რა საბაბითაც არ უნდა იყოს, გაამზადოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც თქვენ საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი რაც კი შესაძლებელია მეტი სიჩქარით უნდა გაემართოს ხსენებული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ და დააპატიმროს იგი ღამის საათებში”.
გადაწყვიტა რა ემოქმედა ენერგიულად, კნორინგს ეშინოდა მეზობელი ხალხების შემოჭრისა, რომელთაც ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ უწესრიგობებითა და უმეფობით საქართველოში. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ამის გაკეთება ეძნელებოდა იმით, რომ კავკასიის ხაზზე დარჩენილი ჯარები ვეღარ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.
თუკი წაიყვანდა იმ ჯარებს, რომლებიც დანიშნული იყო იმპერატორის მიერ, და დაიძვრებოდა მათთან ერთად საქართველოსკენ, მაშინ კნორინგი კავკასიის ხაზზე დატოვებდა მხოლოდ მუშკეტერთა ოთხ ბატალიონს, გრენადერთა ორ და ეგერთა ორ ფლიგელ-ასეულებს, დრაგუნების ათ ესკადრონს.
ამ ჯარებს უხდებოდათ მთელი ხაზის დაცვა ყიზლარიდან უსტ-ლაბინის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტი განფენლობით. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე უკიდურესად ბოჭავდა კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში. მან არ იცოდა, დაძრულიყო საქართველოსკენ, თუ დარჩენილიყო ადგილზე; გამოეცხადებინა სახალხოდ მანიფესტი და ლაზარევისთვის დაეთმო მხოლოდ მის ხელთ არსებული ძალებით საქმეების მოგვარება, თუ დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, დრომდე ჩაკეტილად ჰქონოდა თავისთან მის მიერ მიღებული მანიფესტი.
გიორგის სიკვდილმა გარკვეული დროით მოსპო ჩვენი მთავრობის ყველა წინადადება საქართველოს რუსეთთან შემოერთების საკითხში.
ყველაფერი გაანგარიშებული იყო ისე, რომ ელჩები ჩავლენ ტფილისამდე, გიორგი ხელს მოაწერს ხელშეკრულების პირობებს, გამოუცხადებს მათ ხალხს, გამოგზავნის ახალ ელჩებს პეტერბურგში და შემდეგ უკვე გარდაიცვლება. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება შედგება გიორგის სიცოცხლეში, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, აუკრძალა კნორინგს გარკვეულ დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება. მოლოდინები ვერ გამართლდა: გიორგი გარდაიცვალა თავის სრულუფლებიან წარგზავნილთა ტფილისში დაბრუნებამდე. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავად გამოეცხადებინა ხმამაღლა ხალხისთვის თავისი განზრახვის შესახებ, ვერ განხორციელდა. მოულოდნელობისგან დაბნეული პეტერბურგის კაბინეტი მივიდა იმ რწმენამდე, რომ აუცილებელი იყო მანიფესტის გადაუდებლად საჯაროდ გამოცხადება.
საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მანიფესტის 1801 წლის 18 იანვარს პეტერბურგში გამოქვეყნებამ კნორინგი გამოიყვანა გაძნელებული მდგომარეობიდან.
პეტერბურგის კაბინეტი სამეფოს შემოერთების საკითხში დარჩა იმავე გზაზე, რომლითაც მიდიოდა სულ დასაწყისიდანვე. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების (замешателства) მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც მოელოდა პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების მოსვლას – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომელთა დაფიცებაც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციის დროს და თავისი თანდასწრებით (Рескриптъ Кнорингу 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით გამოუცხადა თავად ჭავჭავაძეს, რომელიც იმხანად პეტერბურგში რჩებოდა, რომ იმპერატორი, თავისი ახალი ქვეშევრდომებისადმი წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრისგან უფროსს დანიშნავს საქართველოს მმართველად, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მაგრამ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად ეყოლება თავისთან “ერთერთი პირი ველიკოროსიელ დიდებულთაგან” (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ. Дела Грузiи. Кн. I). როსტოპჩინი ეუბნებოდა თავად ჭავჭავაძეს, რომ საქართველოში დაწესებული იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაწესებული იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილები (судебныя места) და რომ ყოველივე ამის მოწყობისთვის საქართველოში ჩამოვა საიდუმლო მრჩეველი ლაშქარიოვი.
კნორინგს ებრძანა აჩქარებულიყო დეპუტატების გამოგზავნით ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში (Письмо гр. Ростопчина Кнорингу 19-го января 1801 г. Тамъ же).
იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი დარწმუნებულ იქნა სახელმწიფო საბჭოს მიერ, მოქმედება დაიწყო გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით საქართველოს შემოერთების საქმეში. მისი შემოერთება იქცა იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად. თავადი კურაკინი, პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე, ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Memoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამონაწერები კეთდებოდა მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს («Вестникъ Европы» 1867 г. Т. I, 303 прим.).
სურდა რა ესიამოვნებინა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის, იმპერატორს უნდოდა გამოხატა მათი წარმომადგენლების მიმართ განსაკუთრებული ყურადღება. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელს იმარხულა უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში (на крестопоклонной), რათა, როგორც თავად ამბობდა, ჰქონოდა თავისუფალი დრო ქვეშევრდომობაში საქართველოს მისაღებად (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскიй Архивъ» 1866 года, №№ 8 и 9; стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას შესაფერისად მიიჩნევდა რა გამოცხადებულიყო მათ უწინდელ ხელმწიფეთა შესამოსელში, პავლე I-მა ბრძანა მოემზადებინათ მისთვის далматикъ.
“ეს სამოსი – ამბობდა კოტლუბიცკი – ბოძებული ბიზანტიის იმპერატორთა მიერ, როგორც განმასხვავებელი, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთი წმინდანისათვის, შემდგომში იქცა თავიდან მთავარეპისკოპოსთა წმინდა შესამოსლად, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსთაც, подъ смиренным именем сакоса.
“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, რომ ვითომდა იმპერატორს სურს ღვთისმსახურების აღსრულება, რის გამოც შეუკვეთა თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი...”
ელჩების დაფიცებას პეტერბურგში უნდა მოჰყოლოდა ზუსტად ასეთივე დაფიცება საქართველოშიც. უკანასკნელის აღსრულება დაკისრებულ იქნა კნორინგზე.
“მე მსურს – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, ასეთნაირად მაშინვე ჩააყენეთ იგი ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან ისე, რომ არ შეეხოთ მათ პრივილეგიებს. დაე გუბერნატორი იყოს ვინმე სამეფო საგვარეულოდან, მაგრამ თქვენს დაქვემდებარებაში, და იქნება ასევე ახალი ქართული ჰუსართა პოლკის შეფიც”* (“როდესაც ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათ მიღებასთან დაკავშირებით, ჩვენს ერთგულებაზე დაფიცებულნი იქნებიან, მაშინ შეუდექით ქართველთაგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, რომლის შეფადაც წარმომიდგინეთ ერთერთი ქართველი ბატონიშვილებისგან, რომელიც ამისთვის უფრო ღირსეული იქნება, ვისაც მივიღებ კიდეც სამსახურში გენერალ-მაიორად, ხოლო პოლკს კი ეწოდება მისი სახელი. См. рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).
კნორინგმა მიიღო ბრძანება გამოეცხადებინა ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა უწინდელ მის ცუდ საქციელს, თუკი იგი მიატოვებს თავის ხრიკებს და გამოემგზავრება რუსეთში, სადაც მოუწოდებდნენ საქართველოს სამეფო სახლის ყველა პირს გამონაკლისის გარეშე (Рескриптъ Кнорингу 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს შემოვიდეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში, “და არა ისე, რომ მათი მორჩილება წარმოშობილი იყოს მხოლოდ ორი ან სამი ადამიანის სურვილიდან” (Рескриптъ Кнорингу 19 февраля 1801 г.).
დავით ბატონიშვიმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, მეურვეობის ნიშნად როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს კეთილდღეობისთვისაც (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს რომ შეენარჩუნებინა მეგობრობა და თანხმობა სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის და აჩქარებულიყო ელჩების გამოგზავნით, “უსწრაფესად დასრულებისთვის საქმისა, რომელიც – როსტოპჩინის სიტყვებით – ღვთივსათნოა და თქვენთვის სასიამოვნო” (Письмо гр. Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან ჩვენის მხრიდან.
“ეცადეთ – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.) – დაამტკიცოთ (დაამკვიდროთ) საქართველო იმ საფუძველზე, რომელიც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; არ ეძიოთ ახალი შენაძენების გაკეთება, არამედ მათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უკეთესია გვყავდეს მოკავშირეები, დაინტერესებულნი ამ კავშირში, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე უზრუნველყოფილია ასეთებით. ნუ ჩაუნერგავთ თურქებს შიშს: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დასაახლოებლად დაინტერესება ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა მათი მეშვეობით გვქონდეს არხი უფრო შორსაც. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ დაამყარეთ ჩვენი წესრიგი. პოლკები დააკომპლექტეთ ჩვენი რეკრუტებით, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე ეცადეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება მანდაური მაცხოვრებლებითა და მანდაური შემოსავლებით? ეძიეთ ყოველგვარი მადნები და სარეწები; ასევე საბაჟოებიც გადაიტანეთ საზღვარზე. შეუდექით ახლა არა დაპყრობას, არამედ ნებაყოფლობით შეძენას. აი ჩემი ფიქრები”.
იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებს და საშუალებებს ახალი ქვეშევრდომების დაჯილდოვებისთვის თავისი წყალობის ნიშნებით. მან დაავალა კნორინგს მიეწოდებინა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ ყოფილიყვნენ “მის ქვეშევრდომობაში” (Рескриптъ Кнорингу 19-го февраля 1801 г.).
ბევრი მათგანის დაჯილდოებას ვარაუდობდნენ გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის აპირებდნენ ეწყალობებინათ წმ. ანდრია პირველწოდებულის ორდენი, სხვებისთვის კამერჰერის წოდება* (ამ საკითხზე კნორინგის შეკითვხაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა. “რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ ამ ჯილდოს. ყველა აქაური თავადაზნაური არაფრით არ არის ჩვენს однодворц-ებზე უფრო უკეთესი. და ვინ გავხადოთ გრაფებად და ბარონებად? ამას კიდევ უნდა მივუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგად ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი ამბოხებულთა შორის იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია განასხვაო აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან”. /Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника/), და მთელი ხალხი გაეთავისულებინათ ხარკისგან სამი წლით. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (დაახლოებას).
იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში ელჩების მოსვლის შემდეგ მიმდინარეობდა თათბირები. ყველა წოდებისა და ქონების პირები იყვნენ მოწვეულნი კრებულში. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად, დაუგზავნეს წერილები ბატონიშვილებს იულონს, ვახტანგს, მირიანსა და ფარნაოზს, მოპატიჟებით, რომ მიეღოთ მონაწილეობა საერთო საქმეში. ბატონიშვილები იულონი და ფარნაოზი არა მხოლოდ არ პასუხობდნენ არაფერს მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, მთელი ზომებით ცდილობდნენ წინაღდგომოდნენ თავადებს ტფილისში თავშეყრის საქმეში. ბატონიშვილებმა ვახტანგმა და მირიანმა შეატყობინეს, რომ სიშორის გამო არ შეუძლიათ დანიშნულ დღეს ტფილისში ჩამოსვლა და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ როგორ მოიქცნენ ამ შემთხვევაში. ამის კვალდაკვალ გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, შეიკრიბა მუხრანში სათათბიროდ, რომელზედაც გადაწყდა გამგზავრებულიყვნენ კახეთში, ქართლელები და კახელები თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც, აზნაურ იოსებიძის სიტყვებით, აღასრულეს კიდეც (Показанiе дворянъ Iосефова и Мамацева 28-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უმაღლეს სიგელს, რომელიც მათ გამოუგზავნა ლაზარევმა. სიგელის მომტანი, ლაზარავის ადიუტატნტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), საჭიროდ არ თვლიდა ბატონოშვილებთან თავისი მოსვლის მიზნის დამალვას. უმაღლესი სიგელი ცნობილი გახდა თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იმყოფებოდნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს სურდა ბატონიშვილების მიტოვება, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელისა და დევნისა, მალავდნენ თავიანთ განზრახვას. ბევრი მათგანი მოდიოდა კოტლიარევსკისთან; მაგრამ როგორც კი იგი იწყებდა მათთან ლაპარაკს, მოსულებს უმალვე დაუძახებდნენ ხოლმე ბატონიშვილებთან, რომლებიც ცდილობდნენ არავინ არ დაეშვათ მოლაპარაკებებზე წარგზავნილთან.
კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან მოვიდა ოცი თავადი იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულთა რიცხვიდან.
– ხომ არ დაგვიწერთ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოგიტანეთ? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.
– ჩვენ რომ გვენახა გენერალი ლაზარევი – პასუხობდნენ ისინი – მაშინ პირადად გამოვუცხადებდით ყველაფერს, მაგრამ ახლა არ გვაქვს საშუალებები ამის აღსრულებისთვის.
– საშუალება ყველაზე უფრო ადვილია – ჩამოდით ტფილისში, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.
თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.
– ზუსტია, რომ ბატონიშვილი დავითი გამოცხადებულია მემკვიდრედ? კითხულობდნენ ისინი.
– ზუსტია. ბატონიშვილ იულონისთვის ჩემს მიერ მოტანილი უმაღლესი სიგელის ასლი, რომლის ნახვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.
– მემკვიდრედ ჩვენ მისი აღიარება არაფრით არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ გარდაცვლილი მეფის ერეკლეს დროს შევფიცეთ იულონ ბატონიშვილს; მაგრამ თუკი მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა კეთილ ინებებს, რომ არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყვნენ, მაშინ ამაზე თანახმა ვართ და მზად ვართ უკანასკნელი სისხლი დავღვაროთ მისი უდიდებულესობისთვის (…но если угодно будет Его Императорскому Величеству, чтобы ни тотъ, ни другой царёмъ не былъ, то на сiе согласны и последнюю кровь для Его Величества пролить готовы).
ამასობაში ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს გაუგზავნეს წერილი, რომელმაც საპასუხოდ შეატყობინა ვაჟიშვილებს, რომ კახეთში გაგზავნილია ჯარები.
ტფილისში კი თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულირო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს გამოეგზავნათ უკან პეტერბურგში თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი განცხადებით შემოსულიყვნენ რუსეთის ქვეშევრდომობაში.
ლაზარევის სახლში შეიკრიბნენ სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი. აქ მათ ხელი მოაწერეს სამადლობელ სიგელს იმპერატორის პავლე I-დმი.
“მადლიერება და სიხარული – მოახსენებდა ლაზარევი – იყო გამოხატული ყველას სახეზე, და ხელის მოწერის სურვილი ვრცელდებოდა იქამდე, რომ ბევრი თავადი მოდიოდა უკვე საღამოთი და სთხოვდა, რათა გაეხსნათ დაბეჭდილი პაკეტი, რომელშიც იყო ჩადებული აღნიშნული სიგელი, რადგანაც მათაც სურთ ხელი მოეწერათ მასზე. ქიზიყის მოურავმა (Крепостцы кахетинской Моуравъ) თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც ავად იყო და არ შეეძლო თათბირებს დასწრებოდა, გამოგზავნა (ლაზარევთან) თავისი ბეჭედი რწმუნებით, რომ მისი სახელით დაესვათ იგი სამადლობელ სიგელზე (Изъ рапорта Лазарева Кнорингу 16-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
18 იანვარს ელჩები გაემგზავრნენ ტფილისიდან პეტერბურგს, ხოლო 7 თებერვალს გაემართნენ მოზდოკის გავლით (Письма: царевича Давида Кнорингу 18-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам. Кноринга Лашкарёву 7-го февраля. Арх. мин. иностр. делъ).
ელჩებს თან მოჰქონდათ თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა და სხვა წოდებების მადლობა და ერთგულების დამოწმება ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. арх. мин. иностр. делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი სწერდნენ, რომ მათაც სურთ იყვნენ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ და მზად არიან ემსახურონ მას როგორც ჭეშმარიტად ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го анваря 1801 г. Тамъ же).
დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида государю императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მივიღე რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო სავალდებულო მადლიერებით და მოვიდრიკე რა თავი, პირქვე დავამხე ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით საკუთარი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალი უავგუსტესი მენაცვალეების წინაშე, ყველაფერში ჩემი მშობლის თქვენდამი თხოვნის თანახმად”.
მაშინვე პავლე იმპერატორის გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისათვის, რომ იგი საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს სამემკვიდრეო ტახტის მმართველობას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი გაასამართლებს რუსული კანონების მიხედვით (Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 297).
დავითი წერდა ხალხს, რომ მას “უმაღლესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით მისი მმართველის წოდებით”, და ამის კვალდაკვალ გაუგზავნა წერილი კნორინგს, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, რომელშიც სთხოვდა რომ ეჩქარა მათი გამგზავრებით ს.-პეტერბურგში “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც იგი ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობის შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т I, стр. 298).
ამრიგად დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებული იყო მმართველობისგან, ახლა თავის ხელში აიღო იგი. ლაზარევი ვერ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს როგორც პირველ პირს საქართველოში. ამ შეცდომას შედეგად მოჰყვა ბევრი ბოროტად გამოყენება და უწესრიგობა...
დეპუტატების პეტერბურგში გაგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილის საწინააღმდეგო იყო, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში მღელვარების მოხდენასა და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეების მოძიებას. ბატონიშვილმა იულონმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულ ადამიანთა ბრბო, უწოდა მას ჯარი და დაიწყო ქართლში თარეში და ყველა იმ მაცხოვრებლის დარბევა, ვისაც არ სურდა ფიცი დაედო მის ერთგულებაზე და ხელი მოეწერა იმ პირთა შორის, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ იულონი უნდა ყოფილიყო ახლა საქართველოს მეფედ. იულონის საქციელი პოულობდა მოწონებასა და მხარდაჭერას მისი ძმების სახით. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს რომ მხარი დაეჭირათ მისი უფროსი ძმისთვის, ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები, რომლებიც დუშეთში დასახლდნენ, ქართველთაგან არავის არ უშვებდნენ რუსეთში, აჩერებდნენ, ართმევდნენ ყველა წერილს, ქაღალდებს, ხოლო თავად წარგზავნილებს კი საპყრობილეში ამწყვდევდნენ.
ვახტანგის ხელქვეითმა ოსებმა, რომლებიც ცხოვრობდნენ ხეობაში სოფელ მთიულეთში (Тiулеты) ?, მისი დარიგებით დაშალეს ხუთი ხიდი და ამით გზა გაუვალი გახადეს.
დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძის ალექსანდრეს ხელში ჩაგდებას, რომელიც, როგორც ხმები დადიოდა, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან მოთათბირებისთვის.
დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, შესჩიოდა ბაგრატზე, რომ იგი კახეთში ძარცვავს მის ხალხს; მანვე გამოუცხადა წარგზავნილებს თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს, რომ ნახავს იგი, თუ როგორ გაემგზავრებიან ისინი უკან.
ლაზარევის გამოძიების მიხედვით ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა.
დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე აეყვანათ მისი უფროსი ვაჟიშვილი, იულონ ბატონიშვილი, და თავისი თხოვნის განმტკიცებისთვის ლაზარევს გადასცა ყალბი წერილი ალექსანდრე ბატონიშვილისგან, რომელიც მისივე ბრძანებით დაეწერა მის მდივანს. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი იყო გიორგის არასწორი საქციელი მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და სთხოვდა ასევე უფროსი ძმის, იულონ ბატონიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას.
იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ძალით აფიცებდნენ ხალხს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), არბევდნენ, ამასობაში, იმათ მამულებს, რომლებიც არ მიეკუთვნებოდნენ მათ პარტიას, არ ინდობდნენ რა არც წოდებას და არც ქონებას (Тамъ же). რუისის მღვდელმთავარი ერთერთ პირველ დაზარალებულთა რიცხვში გახლდათ მათი ძალადობისგან.
ლაზარევი სთხოვდა იულონს გაეშვა სახლებში თავისი ჯარი, რომელიც არბევდა ქართლს, და მოთმინებით ელოდა რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას.
“თქვენ გატყობინებთ – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Iулона Лазареву 20-го января 1801 г. См. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 232) – რომ მეტი მოთმინებით მოლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის არ შეიძლება ჰქონდეს, როგორც მე. რადგანაც, წესებითა და კანონით, რომელიც ჩვენ დაგვიტოვა ჩვენმა მშობელმა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ მე უნდა დამრჩეს საქართველოს სამეფო, და ქართველი ხალხისგანაც აღიარებული ვარ ამ წოდებაში, მაგრამ მე არ მიმიღია ჯერ კიდევ სწორად ეს სახელწოდება, მე ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას ამაზე ნებართვა და ველოდები ხელმწიფის კეთილმოწყალებას.
მწერთ რომ დავშალო ჯარი, რომელიც ჩემთან იმყოფება და აწუხებს საქართველოს. მე რაღაც უცხო ჯარი კი არა მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურები: ეს, მგონი, უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი დამრბევი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუკი თქვენ ასე გატყობინებენ, მაშინ ეს არის აშკარა ცილისწამება ჩემი მტრებისგან...”
იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, გაძარცვა თავად ამილახვრის სახლი და შეიპყრო მისი ცოლი იმის გამო, რომ მას არ სურდა მისთვის ფიცის მიცემა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი იყო ტფილისში პავლე იმპერატორის სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე ბატონიშვილების ბრძანებით შეპყრობილ და ჩაკეტილ იქნენ თავად თუმანიშვილის ცოლი და თავად ორბელიანის ცოლის და (Рапортъ Лазарева Кнорингу 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).
დაჩაგრულები და გაძარცვულები ითხოვდნენ დაცვას, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს, ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ ჰპოვა რა სხვა საშუალებები, ბრძანა, შეეტყობინებინათ ბატონიშვილებისთვის, რომ თუკი ისინი არ წავლენ თავანთ სახლებში, მაშინ მათი კრებულები გაფანტული იქნება რუსული ჯარებით, და რომ ყველას, ვინც წინააღმდეგობას გაუწევს საქართველოს საკეთილდღეოდ მიღებულ ზომებს, მოექცევიან ისე, როგორც მოწინააღმდეგეს.
შემდეგ შეუდგნენ ზოგად მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს. გაიცა ბრძანება დაეპატიმრებინათ ცრუ ხმების დამყრელნი და არ მიეცათ შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების უფლება.
ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მოვიდეს მცხეთაში იმისთვის, რათა იქ თავზე გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი გაეგზავნა იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული, და სამი ასეულიც, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, იმ მხარის დასაცავად ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმებისგან, რომელიც აგროვებდა თავის ჯარებს. მაგრამ, მცხეთაში დანიშნული ორი ასეული გაგზავნილ იქნა დუშეთში, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების შენარჩუნებისთვის.
მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული გაგზავნილ იქნა ქალაქ გორში, რომელიც მოსახლეობამ მიიღო დიდი სიხარულით. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი ბატონიშვილთა ხელში მოხვედრის შიშით, დაუბრუნდა თავიანთ სახლებს.
გენერალ-მაიორი გულიაკოვი გამოვიდა ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე ქართველთა ჯარით მარტყოფში, სადაც, ცნობების მიხედვით, უნდა შეკრებილიყვნენ ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ (Рапортъ Кноринга Государю императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი საქციელი გასაკიცხია, რომ მეფე არ არის საქართველოში და რომ მხარის მმართველობა დავალებული აქვს დავით ბატონიშვილს (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 233).
მარტყოფში იყო მხოლოდ მირიან ბატონიშვილი, ხოლო ვახტანგი და იულონი გაემგზავრენ ჯერ კიდევ წინა საღამოს, როდესაც ვახშმობის დროს შეიტყვეს, რომ მათ დასადევნებლად გამოგზავნილია რუსული ჯარები.
ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და სწყინდათ ის, რომ მათ წინააღმდეგ ებრძანა მოქმედება რუსულ ჯარებს. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო მათი ადგილიდან ადგილზე ხშირი გადასვლის მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე იჩივლეს ლაზარევთან, მაგრამ იგი არ კითხულობს მათ წერილებს.
“...ჩვენ არ ვიცით ეს რა არის, წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Iулона Кнорингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. нам.). თუკი ჩვენს თავზე რაიმე უბედურებაა, მაშინ უნდა გამოგვიცხადოთ, ხოლო თუ არა, მაშინ რატომ უნდა გვიკეთებდეთ ასეთ მოვარდნას. ჯერ აქამომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგის არანაირი სამსახური არ გაგვიწევია დიდი ხელმწიფისთვის. როგორც ჩანს, მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ მიეღო ამდენად უძვირფასესი წყალობა და მიღებული ყოფილიყო ასეთი მადლიერებითა და მოწყალებით... რატომ უნდა იყოს ჩვენი ძმის მხარე ასე განდიდებული, ხოლო ჩვენ კი განწირულები ასეთი სამაგალითო უბედურებისთვის? თუკი ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე; თუკი ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენც მისი შვილები ვართ, ესენი კი შვილიშვილები”.
არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც მოახერხეს ორი სოფლის ერთგულებაზე დაფიცება, ფარნაოზი გაემგზავრა ქართლში, ხოლო მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, გაათენებდა რა ღამეს, გამგზავრებულიყო დუშეთში. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს, მიეტოვებინა თავისი ხრიკები, და როდესაც იგი არ თანხმდებოდა, მაშინ ჩამოართვა მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი.
აქედან გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ვარაუდობდა დაძრულიყო სიღნაღისკენ, სადაც გაემგზავრენ იულონი და ვახტანგი, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ, რომ შეეგროვებინათ ჯარი და მოსულიყვნენ მათთან.
შემდეგ ბატონიშვილები გაეგზავრენ სოფელ მაჩხაანში, და მერე კი, გადმოლახეს რა მდ. იორი, დაბრუნდნენ მუხრანში.
მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში მოვიდა ალექსანდრე 500 ყაზახელით; მაგრამ მათ როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი გაქცევით შველიან თავს, ხოლო რუსები მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და დაბრუნდნენ თავიანთ დისტანციაში. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 კაცით, დაიმალა დავით-გარეჯის მონასტერში და, გაიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, დაეწია მათ მუხრანის შესასვლელთან (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).
თათბირის შემდეგ ვახტანგმა გეზი აიღო დუშეთისკენ; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც გაემართნენ თავად ერისთავების სამფლობელოზე მამულიდან მათი განდევნის განზრახვით. საფრთხის შესახებ გაფრთხილებული ერისთავები ბატონიშვილებს დახვდნენ იარაღით, და ისინი, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და შეეფარენ თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეს (Показанiе кн. Отара Амилахварова), შემდგომში კი წავიდნენ იმერეთში.
ბატონიშვილები თანადგომას თხოვდნენ იმერეთის მეფესა და ომარ-ხან ავარელს. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას ეძიებდა განჯისა და შემახიის ხანებისგან (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). ბოლოს მათ ყველამ ერთად გაუგზავნეს წერილი ბაბა-ხანს (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го февраля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ფიქრობდნენ ლიახვის ხეობის გამაგრებას სპარსული ჯარების მხარდაჭერისთვის (Изъ письма Эриставых Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილები იმედოვნებდნენ მთელი მათი გარეშემო მყოფი ხანებისა და ლეკების ჯარების შეკრებას და მათი თანადგომით საქართველოდან რუსების განდევნას. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, არ შეეძლოთ დახმარების აღმოჩენა ძალებისა და საშუალებების უკმარისობის გამო, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან თანხმობით, ღებულობდა ზომებს ყოველგვარი თავდასხმის მოსასპობად. თათბირების შემდეგ, გადაწყვეტილ იქნა დაევალებინათ გენერალ გულიაკოვისთვის, რათა მას ეცადა დაეყოლიებინა ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე ისინი, რომელთაც დაიჭირეს იულონისა და მისი ძმების მხარე, ხოლო ყველა ისინი, ვინც დარჩებოდა უდრეკი, დაეპატიმრებინა, თავად ბატონიშვილთა გამოკლების გარეშე. ყაზახის თათრებს ლაზარევმა გაუგზავნა წერილი, ატყობინებდა რა მათ, რომ არ დაეჯერებინათ ალექსანდრეს შეგონებებისთვის და არ დაერღვიათ საერთო სიმშვიდე. წერილმა მოახდინა თავისი ზემოქმედება და ალექსანდრეს არ ჰქონია არანაირი წარმატება თათრებთან.
“ჩემთვის უკიდურესად სასინანულოდ შევიტყვე მე – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისთვის შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. арх. канц. нам.) – რომ ქართლის ზოგიერთი თავადთაგანი ამას არ ასრულებს (ე. ი. არ ასრულებს იმპერატორ პავლეს სურვილს), სასულიერო წოდება მორჩილებას უცხადებს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ჯერ არავინ არ არის დანიშნული ხელმწიფე იმპერატორის მიერ. ამიტომ გთავაზობთ თქვენ, რომ ყველა ასეთი თავხედობა, საწინააღმდეგო კეთილმოწყობილი წესრიგისადმი, მიატოვოთ და დაბრუნდეთ სრულ მორჩილებაში; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი იძულებული ვიქნები ვაიძულო დამორჩილებისთვის ყველა ურჩი. სხვა მხრივ კი არც ერთ გამოცემულ ქაღალდს, მათი გამოკლებით, რომლებიც გამოიცემა მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ, ჩემი უფროსობის ბრძანებათა მიხედვით გამოცხადებულებს, არ დაუჯეროთ” («… по повеленiямъ моего начальства объявленным, не верить»).
ასეთმა სრულიად სახლხო გამოცხადებამ დავით ბატონიშვილისა პირველ ადგილზე საქართველოს სამეფო სახლში კიდევ უფრო მეტად განაცალკევა ორივე მტრად გადაკიდებული პარტია. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან დარეჯანთან ერთად, ზრუნავდნენ იულონის ტახტზე აყვანისთვის, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, ზრუნავდნენ დავითის დამტკიცებისთვის. ორივე პარტია მოქმედებდა ერთსულოვნად თავ-თავიანთ სასარგებლოდ, არ თაკილობდა რა არანაირ საშუალებებს.
იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები ლეკების მსგავსად. განა გასაკვირია – კითხულობდა დედოფალი – თუკი ერეკლე მეფის შვილები ჩავლენ კახეთში? “არავინ არ არის ისეთი კახეთში, უმეტესად კი ქიზიყში, რომელიც ორჯერ ან სამჯერ არ იყოს გამოსყიდული ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულით. მათი პური მის შვილებს უფრო მეტად ეკუთვნის”. ჭკვიანი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ამდენი ქრისტიანი სული, რომ მათ ფიცს უღალატონ და პირობა დაარღვიონ. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა საკითხს იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს მიიღონ უფრო მეტი პატივი, ვიდრე ერეკლეს შვილებმა” (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდღეობისთვის მიღებული ზომები სახალხოდ გამოცხადებულია, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ღებულობს ისეთ შესახედაობას, თითქოს არაფერი იცოდეს ამის შესახებ. კნორინგმა სთხოვა ლაზარევს შეეტყობინებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი საქციელითა და ქცევებით იგი იწვევს მის მიმართ ეჭვს, “თითქოს იგი უარყოფდეს ზომებს, რომლებიც მიიღება საერთო სიკეთისთვის” (Изъ отношенiя Кноринга Лазареву 29-го января 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
დარეჯან დედოფალი მოითხოვდა დავითისგან დაენიშნა მისთვის სათანადოდ ცხოვრებისთვის ოცდაათ მანეთამდე დღეში. ბატონიშვილი პსუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, რომლებიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხს, რძეს, და, ამაზე ზევით აქვს სუფთა შემოსავალი 4000 მანეთი წელიწადში (Письма царевича Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერის შვილს უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი ეს შემოსავლები არ აღემატება 170 მანეთს წელიწადში, რომ მან განგებ გაზარდა ისინი იმისთვის, რათა მოატყუოს არმცოდნენი.
“თუკი თუნდაც ყველანი მოტყუებულნი ყოფილიყვნენ, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.) – ყველაზე უფრო მეტად მაოცებს ის, რატომ შენ თავად არ უფრთხილდები საკუთარ თავს ასეთი სიცრუისგან. კიდევ მწერდი, რომ თუკი ფარნაოზი გამოცხადდება და დადებს ფიცს ხელმწიფის ერთგულებაზე, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ მამულებს, რომლებიც მამაშენმა ჩამოართვა მას კანონიერ საფუძველზე. მამაშენი არაფერს კანონიერს არ აკეთებდა. რომელი კანონი ავალებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გწამთ ფიცის და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, მანაც ისე უნდა შეჰფიცოს, თუ სხვანაირად?”
ძარცვა და ძალადობა იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო მიზეზი იმისა, რომ ქართველთაგან ბევრს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა, და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ჩასულიყვნენ მათთან გორში ფიცის მისაღებად. ჰქონდა რა ფიქრად დაეწყნარებინა ქვეყანა, და, რაც მთავარია, მორჩილებაში მოეყვანა ბატონიშვილები, ლაზარევმა გადაწყვიტა დაძრულიყო ჯარებით გორისკენ (Рапортъ Лазарева Кнорингу 2-го января 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ლაზარევის განზრახვის შესახებ წასულიყო ქართლში, მიმართა მას თხოვნით მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა გაეგზავნა შვილებთან კაცი და ეთხოვა მათთვის დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაპირდა თხოვნის შესრულებას იმ პირობით: 1) რომ მისი ძენი არ არბევდნენ ხალხს, არ აფიცებდნენ მას არ აწყობდნენ არეულობებს ქვეყანაში; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ისინი არ კრებდნენ ჯარებს; 3) რომ იულონი არ აწერდეს ხელს ბარათებზე (ბრძანებებზე) როგორც მემკვიდრე და 4) რომ ყველა ბატონიშვილი, მისი შვილები, ცხოვრობდეს ტფილისში.
პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა უწოდა სიცრუე, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის არ შეუძლია. დავითმა შესთავაზა დედოფალს კარგად ეფიქრა წინადადებებზე და მისცა მას საამისოდ სამი დღის ვადა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, გამოცხადებული რუსეთის იმპერატორისგან, ყალბი და გამოგონილია, და უარი თქვა შუამავლობის მიღებაზე მისი ვაჟიშვილების დაწყნარების საქმეში. ამის საპასუხოდ მას გამოუცხადეს ჯარების დაძვრა ქართლისკენ. ეს დაძვრა აღმოჩნდა მით უმეტეს აუცილებელი, რომ ტფილისში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის საქციელის შესახებ. მიიტაცა რა საკუთარ ხელში ლიახვის მამული, რომელიც შეადგენდა მთელ პროვინციას ქართლში, იულონმა იგი მისცა თავის სიძეს რევაზ ერისთავს, რომელიც ამის სანაცვლოდ დაპირდა მას თავისი ძალების შეერთებას იმერეთის ჯარებთან, რომლებიც იკრიბებოდნენ ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით. ამ შეერთებას შეეძლო აეძულებინა მთის ყველა მაცხოვრებელი რომ შეერთებულიყვნენ ამბოხებულებს და საქმე წაეყვანა შემდგომი არეულობებისკენ საქართველოში, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებას, სადაც უკვე გააგზავნეს თავიანთი აღალი (ბარგები).
“მე მესმის ახლა – წერდა დავით ბატონიშვილი – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში მიეცით თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით ფარნაოზით, ასევე ოჯახთან ერთად და ალექსანდრეთი, მიემგზავრებით იმერეთში, ამიტომ გიცხადებთ, როგორც უმაღლესი ბრძანებით საქართველოს მმართველად დაყენებული, რომ თქვენ არა გაქვთ არანაირი უფლება უწყალობებდეთ ვინმეს უძრავ მამულს, და გარდა ამისა თქვენი წასვლა იმერეთში თქვენს ძმებთან ერთად არის აშკარა წინააღმდეგობა ხელმწიფის ნებისადმი” (Письмо Давида царевичу Iулону 9-го февраля 1801 г. Тифл. арх. канц. наместника).
“ვინ შეგაწუხათ თქვენ – კითხულობდა დავითი – რომ მიდიხართ უცხო მიწაზე და თქვენი ძმებიც იქ მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ მამულს (отечество) კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს ღონისძიებაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და არ აღმოჩნდეთ თქვენი სამშობლოს მოღალატენი” («… и не окажитесь изменниками своему отечеству»).
მაგრამ ბატონიშვილები წავიდნენ საქართველოდან, რომელშიც ცოტ-ცოტად დამყარდა სიმშვიდე, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო ტფილისში, და არ შეშინებოდა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.
თუმცა კი სიმშვიდე ქვეყანაში გრძელდებოდა არცთუ ძალიან დიდხანს.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
No comments:
Post a Comment