(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)
თავი XVI
(ჩვენი მთავრობის მიერ მიღებული გზა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში განსაკუთრებულ მონაწილეობას ღებულობს. – ელჩების ჩასვლა ტფილისში, თავადების, ხალხის თათბირი და ელჩების ახალი გამოგზავნა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში.)
ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მისვლა გიორგის გარდაცვალებამდე მოასწრეს, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაისტუმრა ისინი; მაგრამ ისინი გზიდან გამობრუნდნენ და ისევ მოზდოკში ჩამოვიდნენ.
მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც დუშეთში ცხოვრობდა, როგორც კი მეფის სიკვდილის შესახებ მოისმინა, მიიღო ზომები, რათა არც საქართველოში შეეშვა ვინმე, და არს საქართველოდან გამოეშვა, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილთა გარდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 3-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ეს ჩასაფრება დავით ბატონიშვილის ბრძანებით იყო დაყენებული (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 13-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ), რომელიც იმისთვის, რათა თავისი საქციელი დაემალა, ავრცელებდა ხმებს, ვითომ ეს ვახტანგ ბატონიშვილის მიერაა გაკეთებული. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც საქართველოსკენ მიმავალი გზა გადიოდა, და რომლებიც მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ – ყველა მიმავალი ქართველი შეეპყროთ და დაეკავებინათ. ჰყვებოდნენ, რომ უფრო მეტი წახალისებისთვის, მან ნება მისცა მთიულებს გზად მიმავალნი თავიანთ სასარგებლოდ ეძარცვათ.
კნორინგმა მაშინვე გაუგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილს და სთხოვა მას როგორც შეეტყობინებინა მის განკარგულებებთან მიმართებით ხმების სამართლიანობის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რათა მას თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილის ტფილისში უსაფრთხო მგზავრობაში, რომლებიც იქ იმპერატორ პავლეს ნებით მიემგზავრებოდნენ, დახმარება აღმოეჩინა.
ვერ მიიღო რა პასუხი ვახტანგისგან, კნორინგმა მაინც გასცა განკარგულება ელჩების გამგზავრებაზე. მისცა რა მათ 100 კაზაკი ბადრაგად, მან დაავალა ლაზარევს დუშეთში, და უფრო აქეთაც, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი გამოეგზავნა.
მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მის მიერ, სრულუფლებიან წარგმოზავნილთათვის ბადრაგის გაგზავნის ბრძანებით ლარსიდან იყო გამოგზავნილი, დუშეთში დააკავა და საპყრობილეში ჩასვა. საკუთრივ დუშეთის წინ თავადმა ავალიშვილმა მისი ერთგული ადამიანისგან მიიღო გაფრთხილება და რჩევა ამ ადგილას არ გაჩერებულიყვნენ. დუშეთში მოსვლისას, ვახტანგი რამდენჯერმე ჰპატიჟებდა თავად ავალიშვილს მასთან სახლში მისულიყო; მაგრამ წარმოგზავილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მას დამუქრებული საფრთხის შესახებ და ურჩევდნენ დუშეთიდან საჩქაროდ გამგზავრებულიყო (Рапортъ Кнорринга 10-го января 1801 г.).
მოხსენება გიორგის სიკვდილის შესახებ უკვე გაგზავნილი ჰქონდა კნორინგს იმპერატორისთვის, როცა მეორე დღეს მან საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ 18 დეკემბრის მანიფესტი მიიღო. წაიკითხა რა პავლე იმპერატორის მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგს გაუბედაობა დაეუფლა და ძნელ მდგომარეობაში აღმოჩნდა.
მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი გამოქვეყნება მაშინ უნდა მომხდარიყო, როცა საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებდნენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან რუსეთის ქვეშევრდომობაში ყოფნაზე მათი სურვილის შესახებ, ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგისკენ გამოემგზავრებოდნენ.
კნორინგმა ამიტომ მანიფესტის გამოქვეყნება ვერ გაბედა, “ვიცოდი რა, – როგორც ის წერდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ამ საქმემ თავისი დაბოლობა, ვარაუდების თანახმად, ვერ მიიღო, და ქართველი ხალხი не предваренъ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტი ნების შესახებ მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ” (что дело оное конца своего, сообрано предположенiямъ, не воспрiяло, и народъ грузинскiй не предваренъ о решительномъ соизволенiи вашего императорскаго величества принять ихъ подъ законы Имперiи Всероссiйской).
მანიფესტის გამოქვეყნებაში დაყოვნებას სამეფოსთვის ცუდი შედეგები ჰქონდა.
თავადები და აზნაურები ორ პარტიად დაიყვნენ. ერთი პარტია რუსული მმართველობის შემოღებას მოუთმენლად მოელოდა; მეორეს, პირიქით, თავისი მეფის შენარჩუნება სურდა, რომელიც, იქნებოდა რა რუსეთის სრულ დამოკიდებულებაში, საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და წეს-ჩვეულებებით მართავდა. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას მიეკუთვნებოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში რომელიმე ბატონიშვილი ჰყავდა, მხოლოდ ამ უკანასკნელის მისდამი კეთილგანწყობის მიხედვით, არ განარჩევდა რა არც ტახტის მემკვიდრეობაზე მის უფლებებს, და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка князя Чавчавадзе, поданная Государю Императору въ 1836 г. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).
სარგებლობდნენ რა განწყობათა განსხვავებით, ბატონიშვილები ურთიერთ შორის მტრობას განაგრძობდნენ.
1800 წლის 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა ქართლსა და კახეთში მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის მოწოდებები დააგზავნეს, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ ამისთვის განსვენებულმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ ხალხისთვის შეეხსენებინათ მათი მამის, მეფის ერეკლე II-ის მეურვეობისა და ზრუნვის შესახებ; სთხოვდნენ ქართველებს გაეხსენებინათ, რომ ის არა მარტო მათი, არამედ მთელი ხალხის მამაც იყო; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც მეფობის უფლება ძმებს შორის მონაცვლეობით უნდა გადასულიყო...
“გირჩევთ თქვენ, – წერდნენ ბატონიშვილები, – მყარად იდგეთ იმაზე, რაც ჩვენი მშობლის მიერაა დადგენილი. ახლა ისეთი დროა, როცა თქვენ ყველანაირად სრული ერთგულება და მორჩილება უნდა აღმოგვიჩინოთ. თუ ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენდამი საწინააღმდეგოს ან თქვენ თავისთან მოგითხოვთ – არ მოუსმინოთ...”
ვახტანგ ბატონიშვილის წარმოგზავნილმა კნორინგს განუცხადა, რომ განსვენებული მეფის ძმები დავითს მეფობის ნებას არ მისცემენ, არამედ უმჯობესად სურთ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში იხილონ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г.). (Посланный царевича Вахтанга объявилъ Кноррингу, что братья покойнаго царя не дозволятъ царствовать Давиду, а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи.)
30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გენერალ-მაიორ ლაზარევს გადასცა წერილი, რომელსაც ოცდაორი თავადი და ნეკრესის მიტროპოლიტი აწერდნენ ხელს. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს მეფედ დავითი ჰყოლოდათ, ემყარებოდნენ რა იმაზე, რომ ის პავლე იმპერატორის მიერ უკვე ტახტის მემკვიდრედაა დამტკიცებული. წერილის ხელმომწერები გამოთქვამდნენ სურვილის არქონას ტახტზე გარდაცვლილი მეფის რომელიმე ძმა ეხილათ და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმაზე, რომ ვითომ მათ ჰქონდათ განზრახვა საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ გადაეცათ და ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრასაც ხელს უწყობდნენ.
მოახერხა რა ასეთნაირად რამდენიმე თავადი თავის სასარგებლოდ გადაეხარა, დავითი მოითხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი თავადიც მასთან, როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან, გამოცხადებულიყო. მან ბევრს სხვადასხვა ჩინი მიანიჭა, თანამდებობებზე დანიშნა და კვლავ უბრძანა თავის ძმას თეიმურაზ ბატონიშვილს ხალხი მის ერთგულებაზე დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება იულონ ბატონიშვილის ჯანმრთელობისთვის ლოცულობდა, როგორც საქართველოს მეფისა (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და ამის შემდეგ მალევე მიღებულ იქნა ტფილისში კახელ თავადთა მოწოდება, რომელსაც ხელს თორმეტი პირი აწერდა. მოწოდების ხელმომწერნი, გამოაცხადეს რა, რომ მათ იულონ ბატონიშვილს უკვე შეჰფიცეს, დედაქალაქის ყველა მცხოვრებს მათი მაგალითისთვის მისაბაძად ეპატიჟებოდნენ.
“ჩვენ თქვენ ეს წერილი მოგწერეთ, – ნათქვამი იყო მოწოდებაში, – ვინც მას პირველი იხილავს და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა მას იმათ, ვისდამიც ის გაგზავნილია, დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და დაწყევლილი სულითა და სხეულით” (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 230).
შეატყობინეს რა ქალაქ გორში, რომ ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით იულონმა უნდა იმეფოსო, და გამოუცხადეს რა, რომ მათ ამის შესახებ იმპერატორ პავლეს მისწერეს, მეფის ძენი, ერეკლე II-ის შვილები, შეგონებებითა და მუქარებით ეპატიჟებოდნენ ქართველებს მათ შეერთებოდნენ.
ვახტანგ და იულონ ბატონიშვილებმა იმერეთის მეფე სოლომონ II დაიყოლიეს იმპერატორ პავლესთვის წერილი მიეწერა და მისთვის საქართველოს ტახტზე იულონ ბატონიშვილის აყვანა ეთხოვა. კნორინგთან მოტანილი ეს წერილი ს.-პეტერბურგში იქნა გამოგზავნილი.
დავითის ძმამ ბაგრატმა მცხოვრებთ გამოუცხადა, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე საქართველოს მეფედაა გამოცხადებული, ხალხის ძალით დაფიცებაც დაიწყო, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ჯარს აგროვებდნენ იმ განზრახვით, რომ ქალაქ გორს დასხმოდნენ.
“თქვენთვის ცნობილია, – წერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა დავითს უწყალობა, ქართლელებს კი სურთ ხელმწიფის ბრძანება დაარღვიონ. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ გაპატიებთ, რომ თქვენ იულონისადმი ხელმოწერას ორი ბეჭედი დაადეთ? თუ ახლავე არ შეინანებ, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ხარ. თუ ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ ხელმწიფისადმი ღალატში იქნები დადანაშაულებული. ხელმწიფის მიერ მეფედ დასმულის უარყოფა შენ როგორ შეგიძლია? შენ უკვე იცი, რომ დავითი მეფედაა აღიარებული და რომ ამ მიწაზე, იქნები რა დავითისადმი ორგული, არ შეგიძლია იყო: თუ რუსეთში გაემგზავრები, იქ ხელმწიფე დაგსჯის როგორც მოღალატეს; თუ იმერეთში, იქაც შენი ცხოვრება შეუძლებელი იქნება; თუ თურქეთში, იქ შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც თურქულ რჯულზე გადაიყვანენ. შენს თავს ასე რატომ ვნებ?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 310)
ასეთ მღელვარებებს შორის, საქართველოს ელჩები, თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, ტფილისისკენ მოდიოდნენ. 5 იანვარს ისინი უკვე სოფელ კობში იყვნენ, ქალაქიდან 70 ვერსზე, ხოლო 8 იანვარს კი საქართველოს დედაქალაქში მოვიდნენ, სადაც ლაზარევი მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის ყველა ზომას ღებულობდა.
ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ჯგუფებად შეკრებილიყვნენ და ყველა ცრუ ხმას (ჭორს) მათი უსამართლობის ხმამაღლა გამოცხადებით უარყოფდნენ. საერთო წესრიგის დამრღვევები, მათი წოდების და მიუხედავად, დაპატიმრებული იყვნენ.
კნორინგმა, რომელიც მიღებული მოხსენებებიდან ხედავდა, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი ერთერთი გახლდათ იმ პირთაგან, რომლებიც ხალხს ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ, უბრძანა ლაზარევს, შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა იგი დაეპატიმრებინა. “ამ საგნის მისაღწევად, – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кнорринга Лазареву 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რაიმე საბაბით, გამოყოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი ყველაზე მეტი შესაძლო სიჩქარით აღნიშნული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ უნდა გაემართოს და ღამით იგი დააპატიმროს”.
გადაწყვიტა რა ენერგიულად ემოქმედა, კნორინგს მეზობელი ხალხების შემოჭრისა ეშინოდა, რომლებსაც საქართველოში უწესრიგობებითა და უმეფობით ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ის აძნელებდა საქმეს, რომ კავკასიის ხაზზე დატოვებული ჯარები ვერ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.
წაიყვანდა რა იმ ჯარებს, რომლებიც იმპერატორის მიერ იყო დანიშნული, და დაიძრებოდა რა მათთან ერთად საქართველოსკენ, კნორინგი ხაზზე მხოლოდ მუშკეტერების ოთხ ბატალიონს, გრენადერებისა და ეგერთა ორ-ორ ასეულსა და დრაგუნების ათ ესკადრონსღა დატოვებდა.
ამ ჯარებს უხდებოდათ ყიზლარიდან უსტ-ლაბის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტ სიგრძეზე მთელი ხაზის დაცვა. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში ძალზედ ავიწროვებდა. მან არ იცოდა, დაძრულიყო ის საქართველოში, თუ ადგილზე დარჩენილიყო, გამოექვეყნებინა თუ არა მანიფესტი და ლაზარევისთვის მიენდო მხოლოდ თავისი ძალებით ემოქმედა, ან კიდევ, დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, მის მიერ მიღებული მანიფესტი დრომდე შეეჩერებინა.
გიორგის სიკვდილმა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში ჩვენი მთავრობის მთელი ვარაუდები გარკვეული დროით მთლიანად მოსპო.
ყველაფერი ისე იყო გაანგარიშებული, რომ ელჩები ტფილისში ჩავიდოდნენ, გიორგი ქვეშევრდომობის პირობებს ხელს მოაწერდა, მათ ხალხს გამოუცხადებდა და პეტერბურგში ახალ ელჩებს გამოგზავნიდა. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება გიორგის სიცოცხლეში შედგებოდა, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, კნორინგს დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება აუკრძალა. მოლოდინები ვერ აღსრულდა: გიორგი თავისი სრულუფლლებიანი წარმოგზავნილების ტფილისში დაბრუნებამდე გარდაიცვალა. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავისი განზრახვის შესახებ ხალხისთვის თავად ხმამაღლა განეცხადებინა, ვერ განხორციელდა. დაბნეულობაში ჩავარდნილი პეტერბურგული კაბინეტი იმ რწმენამდე მივიდა, რომ მანიფესტი აუცილებლად გადაუდებლად უნდა გამოექვეყნებინათ.
საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ მანიფესტის პეტერბურგში 1801 წლის 18 იანვარს გამოქვეყნებამ კნორინგი გაძნელებული მდგომარეობიდან გამოიყვანა.
პეტერბურგული კაბინეტი სამეფოს შემოერთების შესახებ საკითხში იმავე გზაზე დარჩა, რომლითაც სულ თავიდანვე მიდიოდა. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების ჩამოსვლას ელოდებოდა – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომლებიც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციაზე და თავისი თანდასწრებით ერთგულებაზე დაეფიცებინა (Рескриптъ Кноррингу 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით, პეტერბურგში დარჩენილ თავად ჭავჭავაძეს გამოუცხადა, რომ იმპერატორი, თავის ახალ ქვეშევრდომთა მიმართ წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრიდან უფროსს საქართველოს მმართველად დანიშნავს, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მხოლოდ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად თავისთან “ერთ-ერთი ველიკოროსი დიდგვაროვანი” ეყოლება (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Дела Грузiи кн. I). როსტოპჩინი თავად ჭავჭავაძეს ეუბნებოდა, რომ საქართველოში დაარსებულ იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაარსებულ იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილებიც და რომ ყველაფერ ამის მოსაწყობად საქართველოში საიდუმლო მრჩეველი ლოშქარევი ჩამოვა.
კნორინგს ებრძანა ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა დაეჩქარებინა (Письмо графа Ростопчина Кноррингу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი სახელმწიფო საბჭოს მიერ იქნა რა დარწმუნებული, საქართველოს შემოერთების საქმეში გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით დაიწყო მოქმედება. მისი შემოერთება იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად იქცა. თავადი კურაკინი პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა, იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Mémoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამოწერები მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს, წარმოებდა («Вестникъ Европы» 1867 г. т. I, 303 прим.).
სურდა რა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის ეამებინა, იმპერატორს უნდოდა მათი წარმომადგენლებისთვის განსაკუთრებული ყურადღება აღმოეჩინა. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელიწადს უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში იმარხულა, რათა, როგორც იგი ამბობდა, საქართველოს ქვეშევრდომობაში მისაღებად თავისუფალი დრო ჰქონოდა (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскiй Архивъ» 1866 г., №№ 8 и 9, стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას ხედავდა რა ჯეროვნად მათი უწინდელი მეფეების სამოსელში გამოცხადებულიყო, პავლე I-მა ბრძანა მისთვის დალმატიკი დაემზადებინათ.
“ეს ტანსაცმელი, – ამბობს კოტლუბიცკი, – რომელსაც ბიზანტიის იმპერატორები, როგორც გამორჩეულობას, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთ წმინდა მამას აძლევდნენ, შემდგომში, საკოსის მორჩილი სახელით, თავიდან მთავარეპისკოპოსების, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსების წმინდა შესამოსლად იქცა”.
“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, ვითომდა იმპერატორს მღვდელმსახურების აღსრულება სურს, რის გამოც თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი შეუკვეთა...”-ო.
პეტერბურგში ელჩების დაფიცებას საქართველოშიც ზუსტად ასეთივე დაფიცება უნდა მოჰყოლოდა. უკანასკნელის აღსრულება კნორინგს დაევალა.
“მე მსურს, – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, და ის მაშინვე ასე ჩააყენეთ ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან, არ შეეხებით რა მათ პრივილეგიებს. გუბერნატორი დაე იყოს რომელიმე (პირი) სამეფო სისხლისა, მაგრამ თქვენი (უფროსობის) ქვეშ, და იქაური ახალი ჰუსართა პოლკის შეფიც იქნება”* (*“როცა ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შემთხვევის გამო ამაზე ერთგულების ფიცს დადებენ, მაშინ შეუდექით ქართველებისგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, და მის შეფად ბატონიშვილთაგან ერთერთი მე წარმომიდგინეთ, რომელიც ამისთვის ყველაზე უფრო მეტად ღირსეული იქნებოდა, რომელსაც მე სამსახურში გენერალ-მაიორად მივიღებ, და პოლკსაც მისი სახელი ეწოდება”. См. Рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).
(«Я хочу, – писалъ императоръ Павелъ, – чтобы Грузiя была губернiя, и такъ тотчасъ и поставьте её въ сношенiе съ сенатомъ, а по духовной части съ синодомъ, не трогая ихъ привилегiй. Губернаторомъ пусть будетъ кто-либо изъ царской крови, но подъ вами, и будетъ шефъ гусарскаго тамошняго новаго полка».)
კნორინგმა მიიღო ბრძანება ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის გამოეცხადებინა, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა მის უწინდელ საქციელს, თუ მხოლოდ ის თავს დაანებებს თავის ხრიკებს და რუსეთში გამოემგზავრება, სადაც მოუწოდებდნენ ყველას გამონაკლისის გარეშე საქართველოს სამეფო სახლიდან (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს რუსეთის ქვეშევდრომობაში შემოსვლა, “და არა ის, რომ მათი მორჩილება მხოლოდ ორის ან სამის სურვილის გამო ხდებოდეს” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).
დავით ბატონიშვილმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს სიკეთეზეც მზრუნველობის ნიშნად (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს საქართველოს სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის მეგობრობა და თანხმობა შეენარჩუნებინა და ელჩების გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ღვთივსათნო და თქვენთვის სასიამოვნო საქმის, – როსტოპჩინის სიტყვებით, – უსწრაფესად დასრულებისთვის” (Письмо графа Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ ჩვენი მხრიდან რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან.
“ეცადეთ, – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – საქართველო იმ საფუძველზე დაამკვიდროთ, როგორც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; ნუ შეეცდებით სხვა შენაძენების მოპოვებას, გარდა იმათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უმჯობესია გვყავდეს მოკავშირენი, რომლებიც კავშირში იქნებიან დაინტერესებულნი, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე ასეთებით უზრუნველყოფილია. თურქებს შიშს ნუ მოჰგვრით: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დაინტერესება დაახლოებაში ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა უფრო შორი ვაჭრობის არხიც გვქონდეს მათი მეშვეობით. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ ჩვენი წესრიგი დაამყარეთ. პოლკები ჩვენი რეკრუტებით დააკომპლექტეთ, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე განსაჯეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება იქაური მაცხოვრებლებითა და იქაური შემოსავლებით. ყოველგვარი მადნები და სარეწები ეძიეთ; ასევე საბაჟოებიც საზღვარზე გადაიტანეთ. დაკავდით ახლა არა დაპყრობით, არამედ ნებაყოფლობით შეძენით. აი ჩემი ფიქრები”.
იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებსა და საშუალებებს ახალ ქვეშევრდომთა თავისი წყალობის ნიშნებით დაჯილდოებისთვის. მან კნორინგს დაავალა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია მიეწოდებინა, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ “მის ქვეშევრდომობაში ყოფილიყვნენ” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).
ნავარაუდევი იყო ბევრი მათგანის დაჯილდოება გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის ორდენი ეწყალობებინა, სხვებისთვის საკამერჰერო წოდება*, და მთელი ხალხი ხარკისგან სამი წლით გაეთავისუფლებინა. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (привязать къ себе грузинъ). (*ამის შესახებ კნორინგის შეკითხვაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა.
“რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ამ ჯილდოს ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ. ყველა აქაური აზნაური ჩვენს მდაბალ აზნაურებზე (ცალქალამანებზე /однодворцы/) არაფრით უკეთესი არ არის. და ვინ გავხადოთ გრაფები და ბარონები? ამას კიდევ უნდა დავუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგან ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი მეამბოხეთა რიცხვში იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან განასხვაო”. Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника.)
იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში, ელჩების ჩამოსვლის შემდეგ, თათბირები ეწყობოდა. კრებაზე ყველა წოდებისა და შეძლების პირები იყვნენ მოწვეულნი. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად წერილები დაუგზავნეს იულონ, ვახტანგ, მირიან და ფარნაოზ ბატონიშვილებს, მოპატიჟებით საერთო საქმეში მიეღოთ მონაწილეობა. იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები არა მხოლოდ არაფერს პასუხობდნენ ამ მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, ყველა ზომით ცდილობდნენ თავადების ტფილისში ჩამოსვლას წინ აღდგომოდნენ. ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილებმა შეატყობინეს, რომ გზის სიშორის გამო დანიშნული დღისთვის ტფილისში ჩამოსვლა არ შეუძლიათ, და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობდნენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ ამ შემთხვევაში როგორ მოქცეულიყვნენ. ამასთან ერთად გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, მუხრანში სათათბიროდ შეიკრიბა, რომელზედაც გადაწყვიტეს კახეთში გამგზავრებულიყვნენ, ქართლელნი და კახელნი თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც აზნაურ იოსებიძის (?) (Iасефовъ) სიტყვებით კიდეც აღასრულეს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го ярваря 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უზენაეს სიგელს, რომელიც მათ ლაზარევმა გამოუგზავნა. თუმცა კი სიგელით გაგზავნილი ლაზარევის ადიუტანტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (*შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), არ თვლიდა საჭიროდ თავისი მისვლის მიზეზის დამალვას. უზენაესი სიგელი ცნობილი შეიქნა იმ თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იყვნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს ბატონიშვილების დატოვება სურდა, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელის და დევნისა, თავიანთ განზრახვას მალავდნენ. ბევრი მათგანი კოტლიარევსკისთან მოდიოდა; მაგრამ როგორც კი იგი მათთან საუბარს იწყებდა, მოსულებს მაშინვე თავისთან იხმობდნენ ხოლმე ბატონიშვილები, რომლებიც ცდილობდნენ წარგზავნილთან მოლაპარაკებებამდე არავის მიეშვათ.
კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან, იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულ პირთაგან, ოცი თავადი მოვიდა.
– ხომ არ დამიწერთ თქვენ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოვიტანე? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.
– ჩვენ რომ გენერალი ლაზარევი გვენახა, – პასუხობდნენ ისინი, – მაშინ მას პირადად ყველაფერს განვუცხადებდით, მაგრამ ახლა ამის საშუალება არ გაგვაჩნია.
– ყველაზე უფრო ადვილი საშუალებაა – ტფილისში ჩამოსვლა, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.
თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.
– სწორია, რომ დავით ბატონიშვილი მემკვიდრედაა გამოცხადებული? კითხულობდნენ ისინი.
– სწორია. იულონ ბატონიშვილისთვის ჩემს მიერ ჩამოტანილი უზენაესი სიგელის ასლი, რომლის ხილვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.
– მემკვიდრედ მისი აღიარება ჩვენ არანაირად არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ განსვენებული მეფის ერეკლეს დროს ჩვენ იულონ ბატონიშვილს შევფიცეთ; მაგრამ თუ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა ინებებს, რათა არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყოს, მაშინ ამაზე თანახმანი ვართ და მისი უდიდებულესობისთვის უკანასკნელი სისხლის დასაღვრელადაც მზად გახლავართ.
ამასობაში, ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს წერილი გამოუგზავნეს, რომელმაც საპასუხოდ ვაჟიშვილებს შეატყობინა, რომ კახეთში ჯარები გაიგზავნა.
ტფილისში კი, თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულიერო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი გამოცხადებით თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი უკანვე პეტერბურგში გამოეგზავნათ.
ლაზარევის სახლში სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი შეიკრიბნენ. აქ ისინი იმპერატორ პავლე I-დმი სამადლობელ სიგელზე ხელს აწერდნენ.
“მადლიერება და სიხარული, – მოახსენებდა ლაზარევი, – იყო გამოხატული ყველა სახეზე, და ხელმოწერის სურვილიც იქამდე ვრცელდებოდა, რომ ბევრი თავადი უკვე საღამოს მოდიოდა და ითხოვდა, რომ გაგვეხსნა ის პაკეტი, რომელშიც აღნიშნული სიგელი იყო ჩადებული, რომ მათაც სურდათ ხელი მოეწერათ. კახეთის ციხესიმაგრის მოურავმა თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც სნეულებას შეეპყრო და არ შეეძლო კრებულში ყოფილიყო, ბეჭედი გამოუგზავნა (ლაზარევს) მინდობილობით, რომ მის მაგივრად ის სიგელზე მიედო” (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу 16-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
18 იანვარს ელჩები ტფილისიდან პეტერბურგს გამოემგზავრნენ და 7 თებერვალს მოზდოკის გამოვლით გამოემართნენ (Письма: царевича Давида Кноррингу 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам. Кнорринга Лошкареву 7-го февраля. Арх. Мин. Иностр. Делъ).
ელჩებს თან თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა წოდებისა და სხვა წოდებათა მადლობა და ერთგულების დამოწმება მოჰქონდათ ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი წერდნენ, რომ მათაც სურთ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ იყვნენ და მზად არიან მას ემსახურონ, როგორც ჭეშმარიტი ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го января 1801 г. Тамъ же).
დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида Государю Императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მიიღო რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო მადლიერებით და მოვიხარე რა თავი, ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით ჩემი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალ უავგუსტეს მონაცვალეთა ქვეშევრდომობაში, ყველაფერში ჩემი მშობლის თხოვნათა თანახმად”.
მაშინვე საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ იმპერატორ პავლეს გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისთვის, რომ ის საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს მემკვიდრეობითი ტახტის მართვას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი რუსული კანონების მუხედვით გაასამართლებს (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 297).
დავითი სწერდა ხალხს, რომ მას “უზენაესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით საქართველოს მმართველის წოდებით”, ხოლო ამის კვალდაკვალ კი, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, წერილი გამოუგზავნა კნორინგს, რომელშიც სთხოვდა მათი ს.-პეტერბურგში გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც ის ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობათა შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 298).
ამრიგად, დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებულ იქნა მმართველობისგან, ახლა ის საკუთარ ხელში აიღო. ლაზარევი არ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს, როგორც უპირველეს პირს საქართველოში. ამ შეცდომამ ბევრი ბოროტად გამოყენებისა და არეულობისკენ წაგვიყვანა...
პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილებს ეწინააღმდეგებოდა, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში არეულობა მოეხდინათ და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეები მოეძიათ. იულონ ბატონიშვილმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულთა ბრბო და უწოდა რა მას ჯარი, ქართლისა და ყველა მცხოვრებთა რბევა დაიწყო, რომელთაც არ სურდათ მისთვის ერთგულება შეეფიცათ ან იმ პირთა რიცხვში მოეწერათ ხელი, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ ახლა საქართველოს მეფედ იულონი უნდა გამხდარიყო. იულონის ქცევა მისი ძმების სახით მოწონებასა და მხარდაჭერას პოულობდა. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს მისი უფროსი ძმის მხარე დაეჭირათ, ხოლო ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები კი, დასახლდნენ რა დუშეთში, ქართველთაგან არავის რუსეთში არ უშვებდნენ, აჩერებდნენ, ყველა წერილს ართმევდნენ და თავად წარმოგზავნილებს კი ყარაულის ქვეშ პყრობილობაში აჩერებდნენ.
ოსებმა, რომლებიც ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ და ხეობაში სოფელ მთიულეთში ცხოვრობდნენ (жившiе въ ущелье въ селенiи Мтiулеты), მისი დარიგებით, ხუთი ხიდი აჰყარეს და ამით გზა გაუვალი გახადეს.
დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძა ალექსანდრე ხელში ჩაეგდო, რომელიც, როგორც ამბობდნენ, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან სათათბიროდ.
დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, ბაგრატ (ბატონიშვილზე) შესჩიოდა, რომ იგი მის ხალხს კახეთში ძარცვავს, ხოლო წარგზავნილთ თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს კი გამოუცხადა, ვნახავ უკან როგორ გაემგზავრებითო.
ლაზარევის მოძიებათა მიხედვით, ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა.
დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე მისი უფროსი ვაჟი, იულონ ბატონიშვილი აეყვანათ, და თავისი თხოვნის გაძლიერებისთვის ლაზარევს ალექსანდრე ბატონიშვილის ყალბი წერილი გადასცა, რომელიც მისი ბრძანებით მის საკუთარ მწერალს დაეწერა. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი გიორგის უმართებულო ქმედებანი იყო მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და ითხოვდა აგრეთვე თავისი უფროსი ძმის, იულონ ბატინიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას.
იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ხალხს ძალით აფიცებდნენ (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), ამასობაში იმათ მამულებს ძარცვავდნენ, რომლებიც მათ პარტიას არ მიეკუთვნებოდნენ, არ ინდობდნენ რა არც წოდებასა და არც შეძლებას (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января). მათი ძალადობისგან დაზარალებულთა რიცხვიდან ერთ ერთი პირველი რუისის მღვდელმთავარი გახლდათ.
ლაზარევი სთხოვდა იულონს სახლებში გაეშვა ჯარი, რომელიც ქართლს არბევდა, და რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას მოთმინებით დალოდებოდა.
“გატყობინებთ, – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Юлона Лазареву 20-го анваря 1801 г. См. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 232) – რომ უფრო მეტი მოთმინებით ლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის შეუძლია, ვიდრე მე. რადგანაც, წესისა და კანონის მიხედვით, რომელიც ჩვენ ჩვენმა მშობელმა დაგვიტოვა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს სამეფო ჩემი უნდა იყოს, და ქართველი ხალხისგანაც მე ამ წოდებაში ვარ აღიარებული, მაგრამ მე ჯერ კიდევ სწორედ ასეთი სახელწოდება არ მიმიღია, არამედ ამაზე ნებართვა ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას და ხელმწიფის წყალობას ველოდები.
მწერთ დავშალო ჯარი, ჩემთან რომ იმყოფება და საქართველოს აწუხებს. მე აქ რომელიმე უცხო ჯარი კი არ მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურებია: ეს მგონი უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი მარბიელი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუ თქვენ ასე შეგატყობინეს, ეს აშკარად მტრების ცილისწამებაა...”
იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, თავად ამილახვრის სახლი გაძარცვა და მისი ცოლიც შეიპყრო იმისთვის, რომ ამ უკანასკნელს მისთვის ერთგულების შეფიცება არ სურდა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი ტფილისში იყო იმპერატორ პავლეს სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე, ბატონიშვილთა ბრძანებით, თავად თუმანიშვილის მეუღლე და თავად ორბელიანის ცოლის და იქნენ შეპყრობილი და ბორკილდადებული (Рапортъ Лазарева Кноррингу 20-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 233).
დაზარალებულები (обиженные и ограбленные) დაცვას ითხოვდნენ, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს და ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ პოულობდა რა სხვა საშუალებებს, ბრძანა ბატონიშვილებისთვის ეცნობებინათ, რომ თუ ისინი თავიანთ სახლებში არ წავლენ, მაშინ მათი ხროვა (сборища ихъ) რუსული ჯარების მიერ იქნება გაფანტული, და რომ ყველას, ვინც საქართველოს სიკეთისთვის მისაღებ ზომებს წინააღმდეგობას გაუწევს, ისე მოექცევიან როგორც მოწინააღმდეგეს.
შემდეგ საერთო მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს მიმართეს. ბრძანება გაიცა ცრუ ხმების გამავრცელებლები დაეპატიმრებინათ და შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების ნება არ მიეცათ.
ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მცხეთაში ჩამოვიდეს იმისთვის, რათა იქ გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული გაეგზავნა, და კიდევ სამი ასეული, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, მხარის ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმისგან დასაცავად, რომელიც თავის ჯარებს აგროვებდა. თუმცა კი მცხეთაში დანიშნული ორის ასეული დუშეთში იქნა გაგზავნილი, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების უზრუნველსაყოფად.
მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული ქალაქ გორში იქნა გაგზავნილი, რომელიც მოსახლეობამ დიდი სიხარულით მიიღო. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი, იმის შიშით, რომ ბატონიშვილების ხელში არ ჩავარდნილიყვნენ, ასეულის მოსვლის შემდეგ თავიანთ სახლებში დაბრუნდა.
გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე კი ქართული ჯარით, მარტყოფისკენ გაემართნენ, სადაც, ცნობების მიხედვით, ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ უნდა შეკრებილიყვნენ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი ქცევები გასაკიცხია, რომ საქართველოში მეფე არ არის და რომ მხარის მართვა დავით ბატონიშვილსა აქვს დავალებული (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты. Кавк. Арх. Ком., т. I, стр. 233).
მარტყოფში მხოლოდ ერთი მირიან ბატონიშვილი იყო, ხოლო ვახტანგი და იულონი კი ჯერ კიდევ წინა საღამოს გაემგზავრნენ, როდესაც ვახშმობისას შეიტყვეს, რომ მათი დევნისთვის (преследованiе) რუსული ჯარებია გამოგზავნილი.
ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და იმაზე იყვნენ განაწყენებული, რომ მათ წინააღმდეგ მოქმედება რუსულ ჯარებს ებრძანათ. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო ერთი ადგილიდან მეორეზე მათი ხშირი გადანაცვლების მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე შესჩივლეს ლაზარევს, მაგრამ რომ ის მათ წერილებს არ კითხულობს.
“...ჩვენ არ ვიცით, რა არის ეს, – წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Юлона Кноррингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). – თუ ჩვენს თავზე რაღაც უბედურებაა, მაშინ ჩვენ უნდა გამოგვიცხადონ, ხოლო თუ არა, მაშინ ასეთ მოვარდნას რატომ გვიწყობენ. ჯერ ამ დრომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგი მეფესაც, არ აღმოუჩენია არანაირი სამსახური დიდი ხელმწიფისთვის. თითქოსდა მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ ამდენი უძვირფასესი წყალობანი მიეღო და ასეთი მადლიერებითა და წყალობით ყოფილიყო მიღებული... და რატომ უნდა განდიდდეს ასე ჩვენი ძმის მხარე, ხოლო ჩვენ კი სამაგალითო უბედურებისთვის ვართ გაწირულნი? თუ ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე ვართ; თუ ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენ მისი შვილები ვართ, ისინი კი შვილიშვილები”.
არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც ორი სოფლის თავიანთ ერთგულებაზე დაფიცება მოახერხეს, ფარნაოზი ქართლში გაემგზავრა, მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, ღამე გაეთენებია და დუშეთში წასულიყო. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს თავის ხრიკებზე ხელი აეღო, მაგრამ როცა იგი არ თანხმდებოდა, მას მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი ჩამოართვა.
აქედან გენერალი გულიაკოვი სიღნაღისკენ დაძვრას ვარაუდობდა, სადაც იულონი და ვახტანგი გაემგზავრნენ, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ ჯარები შეეკრიბათ და მათთნ მისულიყვნენ.
შემდეგ ბატონიშვილები სოფელ მაჩხაანში გაემგზავრნენ, და მერე კი, გადმოლხეს რა მდინარე იორი, მუხრანში დაბრუნდნენ.
მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში, 500 ყაზახელით, ალექსანდრე ბატონიშვილიც მოვიდა; მაგრამ მათ, როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი თავს გაქცევით შველიან, ხოლო რუსები კი მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და თავიანთ სახლებში დაბრუნდნენ. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 მხედრით, დავით-გარეჯის მონასტერში მიიმალა და, გამოიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, მათ მუხრანში შესვლამდე დაეწია (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).
თათბირის შემდეგ ვახტანგმა დუშეთისკენ აიღო გეზი; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც თავად ერისთავთა სამფლობელოზე წავიდნენ იმ განზრახვით, რომ ისინი მამულიდან განედევნათ. ერისთავები, რომლებიც საფრთხის შესახებ იყვნენ გაფრთხილებულნი, ბატონიშვილებს იარაღით დახვდნენ, და ისინიც, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და, თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეში მიიმალნენ (Показанiе кн. Отара Амилахварова), ხოლო შემდგომში კი იმერეთში წავიდნენ.
ბატონიშვილები იმერეთის მეფისა და ავარელი ომარ-ხანის თანადგომას ითხოვდნენ. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას განჯისა და შემახის ხანებისგან ეძიებდა (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). და ბოლოს ყველამ ერთად წარგზავნილი მიავლინა ბაბა-ხანთან (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ლიახვის გამაგრებასაც ფიქრობდნენ, სპარსული ჯარებისთვის მხარის დასაჭერად (Изъ письма Эристовыхъ Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილებს იმედი ჰქონდათ, რომ გარემომცველი ხანებისა და ლეკების მთელ ჯარებს შეკრებდნენ და მათი თანადგომით რუსებს საქართველოდან განდევნიდნენ. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, ძალებისა და საშუალებათა უკმარისობის გამო დახმარების აღმოჩენა არ შეეძლოთ, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან შეთანხმებით, ყოველგვარი თავდასხმის მოსპობისთვის ზომებს ღებულობდა. თათბირების შემდეგ გადაწყვეტილ იქნა, გენერალ გულიაკოვისთვის ებრძანებინათ, რომ მას ეცადა ისინი, რომლებმაც იულონისა და მისი ძმების მხარე დაიჭირეს, ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე დაეყოლიებინა, ხოლო ყველა ისინი კი, ვინც უდრეკი დარჩებოდა, თავად ბატონიშვილთა გამორიცხვის გარეშე, დაეპატიმრებინა. ყაზახელ თათრებს ლაზარევმა წერილი გაუგზავნა, ჩააგონებდა რა მათ, რომ ალექსანდრეს სიტყვებს არ დაჰყოლოდნენ და საერთო სიმშვიდე არ დაერღვიათ. წერილმა თავისი მოქმედება მოახდინა, და ალექსანდრეს თათრებში არანაირი წარმატება არ ჰქონია.
“ჩემთვის უკიდურესად სამწუხაროდ, მე შევიტყვე, – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისადმი შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ქართლის თავადებიდან ზოგიერთი ამას არ ასრულებს (ე. ი. იმპერატორ პავლეს სურვილს არ აღასრულებს), სასულიერო წოდება მორჩილებას გამოუხატავს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ხელმწიფე იმპერატორის მიერ არავინ არ არის დანიშნული. რისთვისაც გთავაზობთ თქვენ ყველა ასეთი თავხედობა (дерзости), რომლებიც კეთილმოწყობილ წესრიგს ეწინააღმდეგება, დატოვოთ და ჯეროვან მორჩილებას დაუბრუნდეთ; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ვალდებული ვიქნები ყველა ურჩი მორჩილებისკენ ვაიძულო. სხვა მხრივ, არანაირ გამოცემულ ქაღალდს, იმათი გამოკლებით, რომლებიც მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის ბატონიშვილ დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ იქნება გამოცემული, არ დაუჯეროთ”.
საქართველოს სამეფო სახლში პირველ პირად დავით ბატონიშვილის ასეთმა სრულიად სახალხო გამოცხადებამ ორივე გადამტერებული პარტია კიდევ უფრო განაცალკევა. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან, დარეჯან დედოფალთან ერთად, იულონის ტახტზე აყვანისთვის მეცადინეობდნენ, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, დავითის დამტკიცებისთვის ზრუნავდნენ. ორივე პარტია ერთსულოვნად თავის სასარგებლოდ მოქმედებდა და არანაირ საშუალებებს არ უგულვებელყოფდა.
იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე ერთგულება შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები, როგორც ლეკები. განა გასაკვირია, – კითხულობდა დედოფალი, – თუ ერეკლე მეფის შვილები კახეთში მივლენ? “კახეთში არავინ არის ისეთი, და მით უმეტეს ქიზიყში, ორჯერ ან სამჯერ რომ არ იყოს ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულებით გამოსყიდული. მათი პური მის შვილებს უფრო ეკუთვნით”. ეშმაკი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ერთგულების ფიცს უღალატონ და ამდენი ქრისტიანი სულის ფიცი დაარღვიოს. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა კითხვას იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს უფრო მეტი პატივი მიიღონ, ვიდრე ერეკლეს შვილებს (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდრეობისთვის მიღებული ზომები საჯაროდაა გამოცხადებული, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ისეთ სახეს ღებულობს, თითქოს ამის შესახებ არაფერი იცოდეს. კნორინგი სთხოვდა ლაზარევს ეცნობებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი ქცევითა და საქციელით იგი საკუთარ თავზე ეჭვს იწვევს, “თითქოსდა იგი უგულვებელყოფდეს ზომებს, რომლებიც საერთო სიკეთისთვის მიიღება” (Изъ отношенiя Кнорринга Лазареву 29-го января и Дарье 21-го января 1801 г.).
დარეჯან დედოფალი დავითისგან მოითხოვდა მისთვის შესაფერისი ჯამაგირი დაენიშნათ ოცდაათი მანეთი დღეში. ბატონიშვილი პასუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, საიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხებს, რძეს და, ამაზე ზევით, 4.000 მანეთი სუფთა შემოსავალი აქვს წელიწადში (Письма царевича: Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერისშვილს (племянника) უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი მისი შემოსავლები წელიწადში 170 მანეთს არ აღემატება, რომ მან (ბატონიშვილმა) ისინი საგანგებოდ გაზარდა იმისთვის, რათა უცოდინარნი მოატყუოს.
“თუნდაც ყველა რომ მოტყუებულ იქნას, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე, – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.). ყველაზე მეტად ის მაოცებს, რატომ არ უფრთხილდები შენ საკუთარ თავს ასეთ სიცრუეთაგან. კიდევ მწერდი, რომ თუ ფარნაოზი გამოცხადდება და ხელმწიფის ერთგულებაზე დადებს ფიცს, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ საუფლისწულო მამულებს (вотчины), რომლებიც მამაშენმა მას კანონიერ საფუძველზე ჩამოართვა. მამაშენს კანონიერი არაფერი გაუკეთებია. რომელი კანონი უბრძანებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის ლუკმა-პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გჯერათ ფიცისა და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, ისევე უნდა შეჰფიცოს მანაც, თუ სხვანაირად?”
იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების ძარცვა-რბევა და ძალადობანი, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო იმის მიზეზი, რომ ბევრ ქართველს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ფიცის მისაღებად მათთან ქალაქ გორში ჩასულიყვნენ. ჰქონდა რა მხედველობაში ქვეყანა დაემშვიდებინა, და რაც მთავარი იყო ბატონიშვილები მორჩილებაში მოეყვანა, ლაზარევმა გადაწყვიტა ჯარებით გორისკენ დაძრულიყო (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ქართლში წასვლაზე ლაზარევის განზრახვის შესახებ, თხოვნით მიმართა მას მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა შვილებთან კაცი გაეგზავნა და ეთხოვა დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაეთანხმა ამ თხოვნის შესრულებაზე იმ პირობებით: 1) რომ მის ვაჟიშვილებს ხალხი არ ერბიათ, იგი თავიანთ ერთგულებაზე არ ეფიცებინათ და ქვეყანაში შეშფოთებები არ მოეხდინათ; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ჯარი არ შეეკრიბათ; 3) რომ იულონს ბარათებზე (ბრძანებებზე) მემკვიდრედ ხელი არ მოეწერა და 4) რომ ყველა მეფის ძეს, მის შვილებს, ტფილისში ეცხოვრა.
პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა სიცრუე უწოდა, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის შეუძლია. დავითმა დედოფალს შესთავაზა წინადადებებზე კარგად დაფიქრებულიყო და მას ამისთვის სამი დღის ვადა მისცა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, რომლებიც რუსეთის იმპერატორისგანაა გამოცხადებული, ცრუ და გამოგონილია, და უარი თქვა თავისი ვაჟების დაწყნარების საქმეში შუამდგომლობა გაეწია. ამაზე საპასუხოდ მას ქართლში ჯარების მოძრაობა გამოეცხადა. მოძრაობა მით უფრო აუცილებელი აღმოჩნდა, რომ ტფილიში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის ქცევათა შესახებ. მიიტაცა რა ხელში ლიახვის მამული, რომელიც ქართლში მთელ პროვინციას შეადგენდა, იულონმა ის თავის სიძეს თავად რევაზ ერისთავს მისცა, რომელიც ამის სანაცვლოდ მას დაპირდა, თავისი ძალები იმერეთის ჯარებთან შეეერთებინა, რომლებიც ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით იკრიბებოდა. ამ შეერთებას შეეძლო გორის ყველა მცხოვრები აეძულებინა მეამბოხეებს შეერთებოდა და საქართველოში შემდგომი უწესრიგობანი გამოეწვია, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებულიყვნენ, სადაც უკვე თავიანთი აღალი გააგზავნეს.
“ახლა მე ვისმენ, – წერდა იულონს დავით ბატონიშვილი, – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს მიეცით, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით, ფარნაოზით ასევე ოჯახით, და ალექსანდრეთი, იმერეთში მიემგზავრებით, რის გამოც გიცხადებთ, რომ როგორც მე, უზენაესი ბრძანებით, საქართველოს მმართველად ვარ დაყენებული, ამიტომ თქვენ არანაირი უფლება არ გაგაჩნიათ ვინმეს უძრავი მამული უწყალობოთ, და გარდა ამისა ძებთან ერთად იმერეთში თქვენი წასვლა ხელმწიფის ნებისამი აშკარა წინააღმდეგობაა” (Письмо Давида царевичу Юлону 9-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
“ვინ შეგაწუხათ თქვენ, – კითხულობდა დავითი, – რომ უცხო მიწაზე მიდიხართ და თქვენი ძმებიც იქვე მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ სამშობლოს კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს განზრახვაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და თქვენი სამშობლოს მოღალტენი არ აღმოჩნდეთ”.
მაგრამ ბატონიშვილები საქართველოდნ წავიდნენ, რომელშიც დროებით სიმშვიდე დამყრდა, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო ტფილისში მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო, არ შეეშინდებოდა რა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.
თუმცა კი ეს სიმშვიდე ქვეყანაში მეტად მცირე ხანს გრძელდებოდა.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
თავი XVI(ჩვენი მთავრობის მიერ მიღებული გზა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში გიორგი XII-ის სიკვდილის შემდეგ. – იმპერატორი პავლე ამ საქმეში განსაკუთრებულ მონაწილეობას ღებულობს. – ელჩების ჩასვლა ტფილისში, თავადების, ხალხის თათბირი და ელჩების ახალი გამოგზავნა პეტერბურგში. – უწესრიგობანი საქართველოში. – დავით ბატონიშვილი დროებით მართავს სამეფოს. – ბატონიშვილების, ერეკლეს ძეთა წასვლა იმერეთში.)
ტფილისში გამგზავრებულმა საქართველოს ელჩებმა კავკასიის ხაზზე მისვლა გიორგის გარდაცვალებამდე მოასწრეს, სახელდობრ კი 23 დეკემბერს. კნორინგმა მეორე დღესვე გაისტუმრა ისინი; მაგრამ ისინი გზიდან გამობრუნდნენ და ისევ მოზდოკში ჩამოვიდნენ.
მიაღწიეს რა ლარსს, წარგზავნილებმა იქ შეიტყვეს, ვითომ ვახტანგ ბატონიშვილმა, რომელიც დუშეთში ცხოვრობდა, როგორც კი მეფის სიკვდილის შესახებ მოისმინა, მიიღო ზომები, რათა არც საქართველოში შეეშვა ვინმე, და არს საქართველოდან გამოეშვა, რუსი კურიერებისა და წარგზავნილთა გარდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 3-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ეს ჩასაფრება დავით ბატონიშვილის ბრძანებით იყო დაყენებული (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 13-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ), რომელიც იმისთვის, რათა თავისი საქციელი დაემალა, ავრცელებდა ხმებს, ვითომ ეს ვახტანგ ბატონიშვილის მიერაა გაკეთებული. ამბობდნენ, რომ უკანასკნელმა უბრძანა მთიულებს – იმ ხეობებში მცხოვრებ ხალხს, რომლებზედაც საქართველოსკენ მიმავალი გზა გადიოდა, და რომლებიც მხოლოდ ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ – ყველა მიმავალი ქართველი შეეპყროთ და დაეკავებინათ. ჰყვებოდნენ, რომ უფრო მეტი წახალისებისთვის, მან ნება მისცა მთიულებს გზად მიმავალნი თავიანთ სასარგებლოდ ეძარცვათ.
კნორინგმა მაშინვე გაუგზავნა შიკრიკი ვახტანგ ბატონიშვილს და სთხოვა მას როგორც შეეტყობინებინა მის განკარგულებებთან მიმართებით ხმების სამართლიანობის შესახებ, ისე იმის თაობაზეც, რათა მას თავადების ავალიშვილისა და ფალავანდიშვილის ტფილისში უსაფრთხო მგზავრობაში, რომლებიც იქ იმპერატორ პავლეს ნებით მიემგზავრებოდნენ, დახმარება აღმოეჩინა.
ვერ მიიღო რა პასუხი ვახტანგისგან, კნორინგმა მაინც გასცა განკარგულება ელჩების გამგზავრებაზე. მისცა რა მათ 100 კაზაკი ბადრაგად, მან დაავალა ლაზარევს დუშეთში, და უფრო აქეთაც, ელჩების ტფილისამდე თანხლებისთვის ეგერთა ერთი ასეული და 50 კაზაკი გამოეგზავნა.
მიუხედავად ამისა, ვახტანგ ბატონიშვილმა თავად ავალიშვილის მსახური, რომელიც მის მიერ, სრულუფლებიან წარგმოზავნილთათვის ბადრაგის გაგზავნის ბრძანებით ლარსიდან იყო გამოგზავნილი, დუშეთში დააკავა და საპყრობილეში ჩასვა. საკუთრივ დუშეთის წინ თავადმა ავალიშვილმა მისი ერთგული ადამიანისგან მიიღო გაფრთხილება და რჩევა ამ ადგილას არ გაჩერებულიყვნენ. დუშეთში მოსვლისას, ვახტანგი რამდენჯერმე ჰპატიჟებდა თავად ავალიშვილს მასთან სახლში მისულიყო; მაგრამ წარმოგზავილები ნიშნებით ატყობინებდნენ მას დამუქრებული საფრთხის შესახებ და ურჩევდნენ დუშეთიდან საჩქაროდ გამგზავრებულიყო (Рапортъ Кнорринга 10-го января 1801 г.).
მოხსენება გიორგის სიკვდილის შესახებ უკვე გაგზავნილი ჰქონდა კნორინგს იმპერატორისთვის, როცა მეორე დღეს მან საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ 18 დეკემბრის მანიფესტი მიიღო. წაიკითხა რა პავლე იმპერატორის მანიფესტი და რესკრიპტი, კნორინგს გაუბედაობა დაეუფლა და ძნელ მდგომარეობაში აღმოჩნდა.
მანიფესტის შინაარსიდან ჩანდა, რომ მისი გამოქვეყნება მაშინ უნდა მომხდარიყო, როცა საქართველოს სრულუფლებიანი ელჩები, მიიღებდნენ რა სიგელებს მეფისა და ხალხისგან რუსეთის ქვეშევრდომობაში ყოფნაზე მათი სურვილის შესახებ, ამ სიგელებით ტფილისიდან პეტერბურგისკენ გამოემგზავრებოდნენ.
კნორინგმა ამიტომ მანიფესტის გამოქვეყნება ვერ გაბედა, “ვიცოდი რა, – როგორც ის წერდა (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ამ საქმემ თავისი დაბოლობა, ვარაუდების თანახმად, ვერ მიიღო, და ქართველი ხალხი не предваренъ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის გადამწყვეტი ნების შესახებ მიიღოთ ისინი სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ” (что дело оное конца своего, сообрано предположенiямъ, не воспрiяло, и народъ грузинскiй не предваренъ о решительномъ соизволенiи вашего императорскаго величества принять ихъ подъ законы Имперiи Всероссiйской).
მანიფესტის გამოქვეყნებაში დაყოვნებას სამეფოსთვის ცუდი შედეგები ჰქონდა.
თავადები და აზნაურები ორ პარტიად დაიყვნენ. ერთი პარტია რუსული მმართველობის შემოღებას მოუთმენლად მოელოდა; მეორეს, პირიქით, თავისი მეფის შენარჩუნება სურდა, რომელიც, იქნებოდა რა რუსეთის სრულ დამოკიდებულებაში, საქართველოს მისი საკუთარი კანონებითა და წეს-ჩვეულებებით მართავდა. თითოეულს, რომელიც ამ უკანასკნელ პარტიას მიეკუთვნებოდა, ამ შემთხვევაში მხედველობაში რომელიმე ბატონიშვილი ჰყავდა, მხოლოდ ამ უკანასკნელის მისდამი კეთილგანწყობის მიხედვით, არ განარჩევდა რა არც ტახტის მემკვიდრეობაზე მის უფლებებს, და არც მის პირად ნიჭსა და უნარს (Записка князя Чавчавадзе, поданная Государю Императору въ 1836 г. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).
სარგებლობდნენ რა განწყობათა განსხვავებით, ბატონიშვილები ურთიერთ შორის მტრობას განაგრძობდნენ.
1800 წლის 20 დეკემბერს ბატონიშვილებმა იულონმა, ვახტანგმა და მირიანმა ქართლსა და კახეთში მთელი სასულიერო წოდებისა და ერისკაცთათვის მოწოდებები დააგზავნეს, რომლებშიც, წინ სწევდნენ რა თავიანთ მიუკერძოებლობას საქართველოს მეფედ გიორგის არჩევისა და დამტკიცებისას, აღწერდნენ, თუ როგორ გადაუხადა მათ ამისთვის განსვენებულმა მეფემ. ბატონიშვილები ბრალს დებდნენ მას როგორც მათ შევიწროვებაში, ისე დარეჯან დედოფლისაც (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 229). ისინი ცდილობდნენ ხალხისთვის შეეხსენებინათ მათი მამის, მეფის ერეკლე II-ის მეურვეობისა და ზრუნვის შესახებ; სთხოვდნენ ქართველებს გაეხსენებინათ, რომ ის არა მარტო მათი, არამედ მთელი ხალხის მამაც იყო; სთხოვდნენ გაეხსენებინათ, რომ ერეკლემ დატოვა ანდერძი, რომლის ძალითაც მეფობის უფლება ძმებს შორის მონაცვლეობით უნდა გადასულიყო...
“გირჩევთ თქვენ, – წერდნენ ბატონიშვილები, – მყარად იდგეთ იმაზე, რაც ჩვენი მშობლის მიერაა დადგენილი. ახლა ისეთი დროა, როცა თქვენ ყველანაირად სრული ერთგულება და მორჩილება უნდა აღმოგვიჩინოთ. თუ ვინმე გირჩევთ თქვენ რაიმეს ჩვენდამი საწინააღმდეგოს ან თქვენ თავისთან მოგითხოვთ – არ მოუსმინოთ...”
ვახტანგ ბატონიშვილის წარმოგზავნილმა კნორინგს განუცხადა, რომ განსვენებული მეფის ძმები დავითს მეფობის ნებას არ მისცემენ, არამედ უმჯობესად სურთ საკუთარი თავი რუსეთის უშუალო მფლობელობაში იხილონ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 5-го января 1801 г.). (Посланный царевича Вахтанга объявилъ Кноррингу, что братья покойнаго царя не дозволятъ царствовать Давиду, а желаютъ видеть себя лучше въ непосредственномъ владенiи Россiи.)
30 დეკემბერს დავით ბატონიშვილმა გენერალ-მაიორ ლაზარევს გადასცა წერილი, რომელსაც ოცდაორი თავადი და ნეკრესის მიტროპოლიტი აწერდნენ ხელს. ამ წერილში კახელი თავადები კვლავ გამოთქვამდნენ ერთსულოვან სურვილს მეფედ დავითი ჰყოლოდათ, ემყარებოდნენ რა იმაზე, რომ ის პავლე იმპერატორის მიერ უკვე ტახტის მემკვიდრედაა დამტკიცებული. წერილის ხელმომწერები გამოთქვამდნენ სურვილის არქონას ტახტზე გარდაცვლილი მეფის რომელიმე ძმა ეხილათ და ხელმეორედ მიუთითებდნენ იმაზე, რომ ვითომ მათ ჰქონდათ განზრახვა საქართველო ბაბა-ხანის მფარველობის ქვეშ გადაეცათ და ავარელი ომარ-ხანის შემოჭრასაც ხელს უწყობდნენ.
მოახერხა რა ასეთნაირად რამდენიმე თავადი თავის სასარგებლოდ გადაეხარა, დავითი მოითხოვდა, რათა ყველა დანარჩენი თავადიც მასთან, როგორც ტახტის კანონიერ მემკვიდრესთან, გამოცხადებულიყო. მან ბევრს სხვადასხვა ჩინი მიანიჭა, თანამდებობებზე დანიშნა და კვლავ უბრძანა თავის ძმას თეიმურაზ ბატონიშვილს ხალხი მის ერთგულებაზე დაეფიცებინა. მეორეს მხრივ, ქართლში სასულიერო წოდება იულონ ბატონიშვილის ჯანმრთელობისთვის ლოცულობდა, როგორც საქართველოს მეფისა (Письмо Лазарева грузинскому патрiарху 8-го января 1801 г., № 15), და ამის შემდეგ მალევე მიღებულ იქნა ტფილისში კახელ თავადთა მოწოდება, რომელსაც ხელს თორმეტი პირი აწერდა. მოწოდების ხელმომწერნი, გამოაცხადეს რა, რომ მათ იულონ ბატონიშვილს უკვე შეჰფიცეს, დედაქალაქის ყველა მცხოვრებს მათი მაგალითისთვის მისაბაძად ეპატიჟებოდნენ.
“ჩვენ თქვენ ეს წერილი მოგწერეთ, – ნათქვამი იყო მოწოდებაში, – ვინც მას პირველი იხილავს და დამალავს, არ გამოუცხადებს რა მას იმათ, ვისდამიც ის გაგზავნილია, დაე განკვეთილ იქნას ყოვლადწმიდა სამების მიერ და დაწყევლილი სულითა და სხეულით” (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 230).
შეატყობინეს რა ქალაქ გორში, რომ ერეკლე მეფის ანდერძის მიხედვით იულონმა უნდა იმეფოსო, და გამოუცხადეს რა, რომ მათ ამის შესახებ იმპერატორ პავლეს მისწერეს, მეფის ძენი, ერეკლე II-ის შვილები, შეგონებებითა და მუქარებით ეპატიჟებოდნენ ქართველებს მათ შეერთებოდნენ.
ვახტანგ და იულონ ბატონიშვილებმა იმერეთის მეფე სოლომონ II დაიყოლიეს იმპერატორ პავლესთვის წერილი მიეწერა და მისთვის საქართველოს ტახტზე იულონ ბატონიშვილის აყვანა ეთხოვა. კნორინგთან მოტანილი ეს წერილი ს.-პეტერბურგში იქნა გამოგზავნილი.
დავითის ძმამ ბაგრატმა მცხოვრებთ გამოუცხადა, რომ დავით ბატონიშვილი უკვე საქართველოს მეფედაა გამოცხადებული, ხალხის ძალით დაფიცებაც დაიწყო, ხოლო გარდაცვლილი მეფის ძმები კი ჯარს აგროვებდნენ იმ განზრახვით, რომ ქალაქ გორს დასხმოდნენ.
“თქვენთვის ცნობილია, – წერდა თეიმურაზი ამილახვარს – რომ ხელმწიფემ მეფობა დავითს უწყალობა, ქართლელებს კი სურთ ხელმწიფის ბრძანება დაარღვიონ. ქართლელებს შორის შენ ხარ პირველი. ვინ გაპატიებთ, რომ თქვენ იულონისადმი ხელმოწერას ორი ბეჭედი დაადეთ? თუ ახლავე არ შეინანებ, მაშინ შენ ხელმწიფის მოწინააღმდეგე ხარ. თუ ახლავე არ გამოასწორებ შენს საქციელს, მაშინ ხელმწიფისადმი ღალატში იქნები დადანაშაულებული. ხელმწიფის მიერ მეფედ დასმულის უარყოფა შენ როგორ შეგიძლია? შენ უკვე იცი, რომ დავითი მეფედაა აღიარებული და რომ ამ მიწაზე, იქნები რა დავითისადმი ორგული, არ შეგიძლია იყო: თუ რუსეთში გაემგზავრები, იქ ხელმწიფე დაგსჯის როგორც მოღალატეს; თუ იმერეთში, იქაც შენი ცხოვრება შეუძლებელი იქნება; თუ თურქეთში, იქ შენ თუ არა, შენს შვილებს მაინც თურქულ რჯულზე გადაიყვანენ. შენს თავს ასე რატომ ვნებ?” (Письмо Теймураза отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 310)
ასეთ მღელვარებებს შორის, საქართველოს ელჩები, თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი, ტფილისისკენ მოდიოდნენ. 5 იანვარს ისინი უკვე სოფელ კობში იყვნენ, ქალაქიდან 70 ვერსზე, ხოლო 8 იანვარს კი საქართველოს დედაქალაქში მოვიდნენ, სადაც ლაზარევი მცხოვრებთა დამშვიდებისთვის ყველა ზომას ღებულობდა.
ქართველებს ეკრძალებოდათ ქუჩებში ჯგუფებად შეკრებილიყვნენ და ყველა ცრუ ხმას (ჭორს) მათი უსამართლობის ხმამაღლა გამოცხადებით უარყოფდნენ. საერთო წესრიგის დამრღვევები, მათი წოდების და მიუხედავად, დაპატიმრებული იყვნენ.
კნორინგმა, რომელიც მიღებული მოხსენებებიდან ხედავდა, რომ ვახტანგ ბატონიშვილი ერთერთი გახლდათ იმ პირთაგან, რომლებიც ხალხს ყველაზე უფრო მეტად აღელვებდნენ, უბრძანა ლაზარევს, შემდგომი ხრიკების შემთხვევაში, ეცადა იგი დაეპატიმრებინა. “ამ საგნის მისაღწევად, – წერდა იგი (Секретное предписанiе Кнорринга Лазареву 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – შეიძლება ვახტპარადის შემდეგ, რაიმე საბაბით, გამოყოთ ასი ადამიანი, ან რამდენსაც საჭიროდ ჩათვლით. ეს რაზმი ყველაზე მეტი შესაძლო სიჩქარით აღნიშნული ბატონიშვილის ადგილსამყოფელისკენ უნდა გაემართოს და ღამით იგი დააპატიმროს”.
გადაწყვიტა რა ენერგიულად ემოქმედა, კნორინგს მეზობელი ხალხების შემოჭრისა ეშინოდა, რომლებსაც საქართველოში უწესრიგობებითა და უმეფობით ადვილად შეეძლოთ ესარგებლათ. იგი ფიქრობდა თავად დაძრულიყო საქართველოსკენ, მაგრამ ის აძნელებდა საქმეს, რომ კავკასიის ხაზზე დატოვებული ჯარები ვერ იქნებოდა საკმარისი ყაბარდოელთა მტაცებლობისგან საზღვრის დასაცავად.
წაიყვანდა რა იმ ჯარებს, რომლებიც იმპერატორის მიერ იყო დანიშნული, და დაიძრებოდა რა მათთან ერთად საქართველოსკენ, კნორინგი ხაზზე მხოლოდ მუშკეტერების ოთხ ბატალიონს, გრენადერებისა და ეგერთა ორ-ორ ასეულსა და დრაგუნების ათ ესკადრონსღა დატოვებდა.
ამ ჯარებს უხდებოდათ ყიზლარიდან უსტ-ლაბის ციხესიმაგრემდე, 700 ვერსზე მეტ სიგრძეზე მთელი ხაზის დაცვა. ჯარების უმნიშვნელობა და თავდაცვის ხაზის სიგრძე კნორინგს მის შემდგომ განკარგულებებში ძალზედ ავიწროვებდა. მან არ იცოდა, დაძრულიყო ის საქართველოში, თუ ადგილზე დარჩენილიყო, გამოექვეყნებინა თუ არა მანიფესტი და ლაზარევისთვის მიენდო მხოლოდ თავისი ძალებით ემოქმედა, ან კიდევ, დაელოდებოდა რა ჩვენი მთავრობის შემდგომ ბრძანებებს, მის მიერ მიღებული მანიფესტი დრომდე შეეჩერებინა.
გიორგის სიკვდილმა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების საკითხში ჩვენი მთავრობის მთელი ვარაუდები გარკვეული დროით მთლიანად მოსპო.
ყველაფერი ისე იყო გაანგარიშებული, რომ ელჩები ტფილისში ჩავიდოდნენ, გიორგი ქვეშევრდომობის პირობებს ხელს მოაწერდა, მათ ხალხს გამოუცხადებდა და პეტერბურგში ახალ ელჩებს გამოგზავნიდა. ჩვენი მთავრობა ვარაუდობდა და იმედოვნებდა, რომ ქვეყნის შემოერთება გიორგის სიცოცხლეში შედგებოდა, და ამიტომ, როგორც ჩვენ ვნახეთ, კნორინგს დრომდე მანიფესტის გამოქვეყნება აუკრძალა. მოლოდინები ვერ აღსრულდა: გიორგი თავისი სრულუფლლებიანი წარმოგზავნილების ტფილისში დაბრუნებამდე გარდაიცვალა. ჩვენი მთავრობის სურვილი, რომ გიორგის თავისი განზრახვის შესახებ ხალხისთვის თავად ხმამაღლა განეცხადებინა, ვერ განხორციელდა. დაბნეულობაში ჩავარდნილი პეტერბურგული კაბინეტი იმ რწმენამდე მივიდა, რომ მანიფესტი აუცილებლად გადაუდებლად უნდა გამოექვეყნებინათ.
საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ მანიფესტის პეტერბურგში 1801 წლის 18 იანვარს გამოქვეყნებამ კნორინგი გაძნელებული მდგომარეობიდან გამოიყვანა.
პეტერბურგული კაბინეტი სამეფოს შემოერთების შესახებ საკითხში იმავე გზაზე დარჩა, რომლითაც სულ თავიდანვე მიდიოდა. გიორგის გარდაცვალებისა და ქვეყანაში მიმდინარე არეულობების მიუხედავად, იმპერატორი პავლე მაინც პეტერბურგში წარმოგზავნილთა ან დეპუტატების ჩამოსვლას ელოდებოდა – ამჯერად ხალხისა და ბატონიშვილებისგან – რომლებიც განზრახული ჰქონდა საზეიმო აუდიენციაზე და თავისი თანდასწრებით ერთგულებაზე დაეფიცებინა (Рескриптъ Кноррингу 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
გრაფმა როსტოპჩინმა პავლე I-ის სახელით, პეტერბურგში დარჩენილ თავად ჭავჭავაძეს გამოუცხადა, რომ იმპერატორი, თავის ახალ ქვეშევრდომთა მიმართ წყალობის სახით, სამეფო სახლის ყველა წევრიდან უფროსს საქართველოს მმართველად დანიშნავს, მეფისნაცვლის ან მეფის სახელწოდებით, მხოლოდ იმ პირობით, რომ მას მუდმივად თავისთან “ერთ-ერთი ველიკოროსი დიდგვაროვანი” ეყოლება (Докладная записка Лошкарева министерству 5-го марта 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Дела Грузiи кн. I). როსტოპჩინი თავად ჭავჭავაძეს ეუბნებოდა, რომ საქართველოში დაარსებულ იქნება მთავარი სასამართლო, საბჭოს ან სენატის დეპარტამენტის სახელწოდებით; რომ დაარსებულ იქნება უფრო დაბალი სასამართლო ადგილებიც და რომ ყველაფერ ამის მოსაწყობად საქართველოში საიდუმლო მრჩეველი ლოშქარევი ჩამოვა.
კნორინგს ებრძანა ტფილისიდან ს.-პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა დაეჩქარებინა (Письмо графа Ростопчина Кноррингу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
იმპერატორმა პავლემ, რომელიც თავიდან ეწინააღმდეგებოდა, ხოლო შემდგომში კი სახელმწიფო საბჭოს მიერ იქნა რა დარწმუნებული, საქართველოს შემოერთების საქმეში გაბედულად და განსაკუთრებული მონაწილეობით დაიწყო მოქმედება. მისი შემოერთება იმპერატორის საყვარელ და სანუკვარ ოცნებად იქცა. თავადი კურაკინი პავლეს საძინებელ ოთახში და მის მაგიდაზე ადგენდა ცერემონიალს საქართველოს ელჩების მისაღებად, აკეთებდა რა, იმპერატორის ბრძანებით, ამონაწერებს “Mémoire du Baron de Brilefeldt”-დან. ეს ამოწერები მისი აღსრულების წინა დღეს, 1801 წლის 10 მარტს, წარმოებდა («Вестникъ Европы» 1867 г. т. I, 303 прим.).
სურდა რა თავისი ახალი ქვეშევრდომებისთვის ეამებინა, იმპერატორს უნდოდა მათი წარმომადგენლებისთვის განსაკუთრებული ყურადღება აღმოეჩინა. ყოველთვის მარხულობდა რა ვნების კვირაში, მან თავისი მეფობის უკანასკნელ წელიწადს უფრო ადრე, ჯვრის თაყვანისცემის კვირაში იმარხულა, რათა, როგორც იგი ამბობდა, საქართველოს ქვეშევრდომობაში მისაღებად თავისუფალი დრო ჰქონოდა (Разсказъ Котлубицкаго. См. «Русскiй Архивъ» 1866 г., №№ 8 и 9, стр. 1329). ამდენად საზეიმო შემთხვევისას ხედავდა რა ჯეროვნად მათი უწინდელი მეფეების სამოსელში გამოცხადებულიყო, პავლე I-მა ბრძანა მისთვის დალმატიკი დაემზადებინათ.
“ეს ტანსაცმელი, – ამბობს კოტლუბიცკი, – რომელსაც ბიზანტიის იმპერატორები, როგორც გამორჩეულობას, აღმოსავლეთის ეკლესიის ზოგიერთ წმინდა მამას აძლევდნენ, შემდგომში, საკოსის მორჩილი სახელით, თავიდან მთავარეპისკოპოსების, ხოლო შემდეგ კი ეპისკოპოსების წმინდა შესამოსლად იქცა”.
“ამის შედეგად გავრცელდა ხმა, ვითომდა იმპერატორს მღვდელმსახურების აღსრულება სურს, რის გამოც თავისთვის მღვდელმთავრის შესამოსელი შეუკვეთა...”-ო.
პეტერბურგში ელჩების დაფიცებას საქართველოშიც ზუსტად ასეთივე დაფიცება უნდა მოჰყოლოდა. უკანასკნელის აღსრულება კნორინგს დაევალა.
“მე მსურს, – წერდა იმპერატორი პავლე (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – რომ საქართველო იყოს გუბერნია, და ის მაშინვე ასე ჩააყენეთ ურთიერთობაში სენატთან, ხოლო სასულიერო ნაწილში კი სინოდთან, არ შეეხებით რა მათ პრივილეგიებს. გუბერნატორი დაე იყოს რომელიმე (პირი) სამეფო სისხლისა, მაგრამ თქვენი (უფროსობის) ქვეშ, და იქაური ახალი ჰუსართა პოლკის შეფიც იქნება”* (*“როცა ქართველები – წერდა იმპერატორი სხვა რესკრიპტში – ჩვენს ქვეშევრდომობაში მათი მიღების შემთხვევის გამო ამაზე ერთგულების ფიცს დადებენ, მაშინ შეუდექით ქართველებისგან ჰუსართა ერთი პოლკის ჩამოყალიბებას, და მის შეფად ბატონიშვილთაგან ერთერთი მე წარმომიდგინეთ, რომელიც ამისთვის ყველაზე უფრო მეტად ღირსეული იქნებოდა, რომელსაც მე სამსახურში გენერალ-მაიორად მივიღებ, და პოლკსაც მისი სახელი ეწოდება”. См. Рескриптъ отъ 19-го января 1801 г.).
(«Я хочу, – писалъ императоръ Павелъ, – чтобы Грузiя была губернiя, и такъ тотчасъ и поставьте её въ сношенiе съ сенатомъ, а по духовной части съ синодомъ, не трогая ихъ привилегiй. Губернаторомъ пусть будетъ кто-либо изъ царской крови, но подъ вами, и будетъ шефъ гусарскаго тамошняго новаго полка».)
კნორინგმა მიიღო ბრძანება ალექსანდრე ბატონიშვილისთვის გამოეცხადებინა, რომ იმპერატორი დავიწყებას აძლევს ყველა მის უწინდელ საქციელს, თუ მხოლოდ ის თავს დაანებებს თავის ხრიკებს და რუსეთში გამოემგზავრება, სადაც მოუწოდებდნენ ყველას გამონაკლისის გარეშე საქართველოს სამეფო სახლიდან (Рескриптъ Кноррингу 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), იმის დასამტკიცებლად, რომ საქართველოში ყველა წოდებას სურს რუსეთის ქვეშევდრომობაში შემოსვლა, “და არა ის, რომ მათი მორჩილება მხოლოდ ორის ან სამის სურვილის გამო ხდებოდეს” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).
დავით ბატონიშვილმა პირადად მიიღო იმპერატორის წერილი, როგორც თავად მასზე, ისე საქართველოს სიკეთეზეც მზრუნველობის ნიშნად (Рескриптъ царевичу Давиду отъ 18-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
გრაფი როსტოპჩინი სთხოვდა ბატონიშვილს საქართველოს სამეფო ოჯახის ყველა წევრს შორის მეგობრობა და თანხმობა შეენარჩუნებინა და ელჩების გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ღვთივსათნო და თქვენთვის სასიამოვნო საქმის, – როსტოპჩინის სიტყვებით, – უსწრაფესად დასრულებისთვის” (Письмо графа Ростопчина царевичу 19-го января 1801 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ).
ჩვენი მთავრობა, და მის სათავეში იმპერატორი პავლე I, ამ შემთხვევაში მეტად შორს იყვნენ ჩვენი მხრიდან რაიმენაირი ძალადობრივი მოქმედებებისგან.
“ეცადეთ, – ნათქვამი იყო კნორინგისადმი ერთერთ რესკრიპტში (Рескриптъ отъ 20-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника), – საქართველო იმ საფუძველზე დაამკვიდროთ, როგორც თქვენ უკვე მოგეწერათ კიდეც; ნუ შეეცდებით სხვა შენაძენების მოპოვებას, გარდა იმათი, რომლებიც ნებაყოფლობით დაიწყებენ ჩემი მფარველობის ძიებას. უმჯობესია გვყავდეს მოკავშირენი, რომლებიც კავშირში იქნებიან დაინტერესებულნი, ვიდრე არასაიმედო ქვეშევრდომები. ჩვენი მარცხენა მხარე ასეთებით უზრუნველყოფილია. თურქებს შიშს ნუ მოჰგვრით: მაშინ მარჯვენა მხარეც საიმედო იქნება. ეძიეთ სომხეთის დაინტერესება დაახლოებაში ვაჭრობისთვის და ვაჭრობით, რათა უფრო შორი ვაჭრობის არხიც გვქონდეს მათი მეშვეობით. დაიცავით პრივილეგიები, მაგრამ ჩვენი წესრიგი დაამყარეთ. პოლკები ჩვენი რეკრუტებით დააკომპლექტეთ, მაგრამ სივრცის მიხედვით პოლკები ცოტაა. და ასე განსაჯეთ, ხომ არ შეგიძლიათ მათი გამრავლება იქაური მაცხოვრებლებითა და იქაური შემოსავლებით. ყოველგვარი მადნები და სარეწები ეძიეთ; ასევე საბაჟოებიც საზღვარზე გადაიტანეთ. დაკავდით ახლა არა დაპყრობით, არამედ ნებაყოფლობით შეძენით. აი ჩემი ფიქრები”.
იმპერატორი თავად ეძიებდა საბაბს, იგონებდა შემთხვევებსა და საშუალებებს ახალ ქვეშევრდომთა თავისი წყალობის ნიშნებით დაჯილდოებისთვის. მან კნორინგს დაავალა მისთვის იმ პირთა სახელობითი სია მიეწოდებინა, რომლებსაც სხვებზე უფრო მეტად სურდათ “მის ქვეშევრდომობაში ყოფილიყვნენ” (Рескриптъ Кноррингу 19-го февраля 1801 г.).
ნავარაუდევი იყო ბევრი მათგანის დაჯილდოება გრაფებისა და ბარონების ღირსებით; ერთთათვის წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის ორდენი ეწყალობებინა, სხვებისთვის საკამერჰერო წოდება*, და მთელი ხალხი ხარკისგან სამი წლით გაეთავისუფლებინა. მოქმედებათა ასეთი ხერხით ფიქრობდა პავლე I ქართველების თავისთან დაკავშირებას (привязать къ себе грузинъ). (*ამის შესახებ კნორინგის შეკითხვაზე ლაზარევი პასუხობდა, რომ ეს მეტად ძნელი საქმეა.
“რაც შეეხება ჯვრებს, ჩემი აზრით, თავადები ეგნატე თუმანიშვილი, დარჩია ბებუთაშვილი და სოლომონ არღუთინსკი-დოლგორუკი ამ ჯილდოს ყველაზე უფრო მეტად იმსახურებენ. ყველა აქაური აზნაური ჩვენს მდაბალ აზნაურებზე (ცალქალამანებზე /однодворцы/) არაფრით უკეთესი არ არის. და ვინ გავხადოთ გრაფები და ბარონები? ამას კიდევ უნდა დავუმატოთ, რომ ზოგიერთ ოჯახში ძმათაგან ერთი ჩვენი ერთგულია, მეორე კი მეამბოხეთა რიცხვში იმყოფება. სასახლის კარზე არც ერთ მათგანს სამსახური არ შეუძლია, იმიტომ რომ მათ არანაირი აღზრდა არ მიუღიათ: ძნელია აქაური ბატონიშვილი უბრალო გლეხისგან განასხვაო”. Рапортъ Лазарева 24-го марта 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника.)
იმპერატორი არ ცდებოდა. ტფილისში, ელჩების ჩამოსვლის შემდეგ, თათბირები ეწყობოდა. კრებაზე ყველა წოდებისა და შეძლების პირები იყვნენ მოწვეულნი. თავადებმა ავალიშვილმა და ფალავანდიშვილმა, ლაზარევთან ერთად წერილები დაუგზავნეს იულონ, ვახტანგ, მირიან და ფარნაოზ ბატონიშვილებს, მოპატიჟებით საერთო საქმეში მიეღოთ მონაწილეობა. იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები არა მხოლოდ არაფერს პასუხობდნენ ამ მოპატიჟებაზე, არამედ, პირიქით, ყველა ზომით ცდილობდნენ თავადების ტფილისში ჩამოსვლას წინ აღდგომოდნენ. ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილებმა შეატყობინეს, რომ გზის სიშორის გამო დანიშნული დღისთვის ტფილისში ჩამოსვლა არ შეუძლიათ, და რომ ამასთან ერთად ისინი კითხულობდნენ უფროსი ძმის იულონის რჩევას, თუ ამ შემთხვევაში როგორ მოქცეულიყვნენ. ამასთან ერთად გიორგის ყველა ძმა, 700 შეიარაღებული ადამიანით, მუხრანში სათათბიროდ შეიკრიბა, რომელზედაც გადაწყვიტეს კახეთში გამგზავრებულიყვნენ, ქართლელნი და კახელნი თავიანთ ერთგულებაზე დაეფიცებინათ, რაც აზნაურ იოსებიძის (?) (Iасефовъ) სიტყვებით კიდეც აღასრულეს (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го ярваря 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). ბატონიშვილები გულდასმით უმალავდნენ ხალხს უზენაეს სიგელს, რომელიც მათ ლაზარევმა გამოუგზავნა. თუმცა კი სიგელით გაგზავნილი ლაზარევის ადიუტანტი, შტაბს-კაპიტანი კოტლიარევსკი* (*შემდგომში კავკასიის სახელგანთქმული მოღვაწე), არ თვლიდა საჭიროდ თავისი მისვლის მიზეზის დამალვას. უზენაესი სიგელი ცნობილი შეიქნა იმ თავადებისთვისაც, რომლებიც ბატონიშვილებთან იყვნენ, ასე რომ მათი ამალა ორ პარტიად გაიყო. თავადთაგან ზოგიერთს ბატონიშვილების დატოვება სურდა, მაგრამ, ეშინოდათ რა სასჯელის და დევნისა, თავიანთ განზრახვას მალავდნენ. ბევრი მათგანი კოტლიარევსკისთან მოდიოდა; მაგრამ როგორც კი იგი მათთან საუბარს იწყებდა, მოსულებს მაშინვე თავისთან იხმობდნენ ხოლმე ბატონიშვილები, რომლებიც ცდილობდნენ წარგზავნილთან მოლაპარაკებებამდე არავის მიეშვათ.
კოტლიარევსკის გამომგზავრების წინ მასთან, იულონ ბატონიშვილისადმი ერთგულ პირთაგან, ოცი თავადი მოვიდა.
– ხომ არ დამიწერთ თქვენ პასუხს წერილზე, რომელიც მე მოვიტანე? ჰკითხა კოტლიარევსკიმ.
– ჩვენ რომ გენერალი ლაზარევი გვენახა, – პასუხობდნენ ისინი, – მაშინ მას პირადად ყველაფერს განვუცხადებდით, მაგრამ ახლა ამის საშუალება არ გაგვაჩნია.
– ყველაზე უფრო ადვილი საშუალებაა – ტფილისში ჩამოსვლა, შეუნიშნა მათ კოტლიარევსკიმ.
თავადები ამაზე არ დაეთანხმენ.
– სწორია, რომ დავით ბატონიშვილი მემკვიდრედაა გამოცხადებული? კითხულობდნენ ისინი.
– სწორია. იულონ ბატონიშვილისთვის ჩემს მიერ ჩამოტანილი უზენაესი სიგელის ასლი, რომლის ხილვაც თქვენ ადვილად შეგიძლიათ, ამას ამტკიცებს, პასუხობდა კოტლიარევსკი.
– მემკვიდრედ მისი აღიარება ჩვენ არანაირად არ შეგვიძლია, იმიტომ რომ განსვენებული მეფის ერეკლეს დროს ჩვენ იულონ ბატონიშვილს შევფიცეთ; მაგრამ თუ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა ინებებს, რათა არც ერთი და არც მეორე მეფედ არ იყოს, მაშინ ამაზე თანახმანი ვართ და მისი უდიდებულესობისთვის უკანასკნელი სისხლის დასაღვრელადაც მზად გახლავართ.
ამასობაში, ბატონიშვილებმა დარეჯან დედოფალს წერილი გამოუგზავნეს, რომელმაც საპასუხოდ ვაჟიშვილებს შეატყობინა, რომ კახეთში ჯარები გაიგზავნა.
ტფილისში კი, თათბირებისა და მოლაპარაკებების შემდეგ, თავადებმა, სასულიერო წოდებამ და ხალხმა გადაწყვიტეს რუსეთის ქვეშევრდომობაში შემოსვლაზე თავიანთი სურვილის ერთსულოვანი გამოცხადებით თავადები ფალავანდიშვილი და ავალიშვილი უკანვე პეტერბურგში გამოეგზავნათ.
ლაზარევის სახლში სასულიერო წოდება, თავადები და ტფილისის მცხოვრებნი შეიკრიბნენ. აქ ისინი იმპერატორ პავლე I-დმი სამადლობელ სიგელზე ხელს აწერდნენ.
“მადლიერება და სიხარული, – მოახსენებდა ლაზარევი, – იყო გამოხატული ყველა სახეზე, და ხელმოწერის სურვილიც იქამდე ვრცელდებოდა, რომ ბევრი თავადი უკვე საღამოს მოდიოდა და ითხოვდა, რომ გაგვეხსნა ის პაკეტი, რომელშიც აღნიშნული სიგელი იყო ჩადებული, რომ მათაც სურდათ ხელი მოეწერათ. კახეთის ციხესიმაგრის მოურავმა თავადმა ანდრონიკაშვილმა, რომელიც სნეულებას შეეპყრო და არ შეეძლო კრებულში ყოფილიყო, ბეჭედი გამოუგზავნა (ლაზარევს) მინდობილობით, რომ მის მაგივრად ის სიგელზე მიედო” (Изъ рапорта Лазарева Кноррингу 16-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
18 იანვარს ელჩები ტფილისიდან პეტერბურგს გამოემგზავრნენ და 7 თებერვალს მოზდოკის გამოვლით გამოემართნენ (Письма: царевича Давида Кноррингу 18-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Нам. Кнорринга Лошкареву 7-го февраля. Арх. Мин. Иностр. Делъ).
ელჩებს თან თავადების, სასულიერო წოდების, ვაჭართა წოდებისა და სხვა წოდებათა მადლობა და ერთგულების დამოწმება მოჰქონდათ ქვეშევრდომობასა და მფარველობაში საქართველოს მიღების გამო (Переводъ прошенiя грузинъ 18-го января 1801 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), ხოლო ტფილისში მცხოვრები სპარსელები კი წერდნენ, რომ მათაც სურთ რუსეთის იმპერატორის მაღალი მფარველობის ქვეშ იყვნენ და მზად არიან მას ემსახურონ, როგორც ჭეშმარიტი ერთგული ქვეშევრდომები (Письмо персiянъ 18-го января 1801 г. Тамъ же).
დავით ბატონიშვილი წერდა (Письмо царевича Давида Государю Императору отъ 18-го января 1801 г. Тамъ же), რომ, მიიღო რა იმპერატორ პავლე I-ის სურვილი “სათანადო მადლიერებით და მოვიხარე რა თავი, ერთხელ და სამუდამოდ მოგეცით ჩემი თავი და ჩემი სამეფო თქვენსა და თქვენი ტახტის მაღალ უავგუსტეს მონაცვალეთა ქვეშევრდომობაში, ყველაფერში ჩემი მშობლის თხოვნათა თანახმად”.
მაშინვე საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ იმპერატორ პავლეს გიორგისადმი სიგელის მიღების შემდეგ, დავით ბატონიშვილმა გამოსცა შეტყობინება ხალხისთვის, რომ ის საზეიმოდ ღებულობს საქართველოს მემკვიდრეობითი ტახტის მართვას, პატიობს დამნაშავეებს, ხოლო ახალი დანაშაულებებისთვის კი რუსული კანონების მუხედვით გაასამართლებს (Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 297).
დავითი სწერდა ხალხს, რომ მას “უზენაესად ებრძანა საზეიმოდ მიუახლოვდეს საქართველოს ტახტს, მემკვიდრეობის მიხედვით საქართველოს მმართველის წოდებით”, ხოლო ამის კვალდაკვალ კი, ტფილისიდან გამომგზავრებული ელჩების ხელით, წერილი გამოუგზავნა კნორინგს, რომელშიც სთხოვდა მათი ს.-პეტერბურგში გამოგზავნით აჩქარებულიყო, “ჩემთვის და ჩემი სამეფოსთვის – როგორც ის ამბობდა – რუსეთის იმპერატორის წყალობათა შესაძენად” (Изъ письма царевича Давида отъ 18-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 298).
ამრიგად, დავით ბატონიშვილმა, რომელიც თავიდან ჩამოცილებულ იქნა მმართველობისგან, ახლა ის საკუთარ ხელში აიღო. ლაზარევი არ თვლიდა შესაძლებლად წინააღმდეგობა გაეწია ამისთვის მას შემდეგ, რაც იმპერატორი პავლე I, გრაფი როსტოპჩინი და კნორინგი მიმართავდნენ ბატონიშვილს, როგორც უპირველეს პირს საქართველოში. ამ შეცდომამ ბევრი ბოროტად გამოყენებისა და არეულობისკენ წაგვიყვანა...
პეტერბურგში დეპუტატების გამოგზავნა ბატონიშვილების – გარდაცვლილი გიორგის ძმების სურვილებს ეწინააღმდეგებოდა, რომლებიც ცდილობდნენ საქართველოში არეულობა მოეხდინათ და თავიანთ სასარგებლოდ მომხრეები მოეძიათ. იულონ ბატონიშვილმა, შეკრიბა რა მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი სოფლებიდან შეიარაღებულთა ბრბო და უწოდა რა მას ჯარი, ქართლისა და ყველა მცხოვრებთა რბევა დაიწყო, რომელთაც არ სურდათ მისთვის ერთგულება შეეფიცათ ან იმ პირთა რიცხვში მოეწერათ ხელი, რომლებიც აცხადებდნენ, რომ ახლა საქართველოს მეფედ იულონი უნდა გამხდარიყო. იულონის ქცევა მისი ძმების სახით მოწონებასა და მხარდაჭერას პოულობდა. ფარნაოზ ბატონიშვილი სხვადასხვა ხრიკებით იყოლიებდა თავადებს მისი უფროსი ძმის მხარე დაეჭირათ, ხოლო ვახტანგ და მირიან ბატონიშვილები კი, დასახლდნენ რა დუშეთში, ქართველთაგან არავის რუსეთში არ უშვებდნენ, აჩერებდნენ, ყველა წერილს ართმევდნენ და თავად წარმოგზავნილებს კი ყარაულის ქვეშ პყრობილობაში აჩერებდნენ.
ოსებმა, რომლებიც ვახტანგის ძალაუფლების ქვეშ იყვნენ და ხეობაში სოფელ მთიულეთში ცხოვრობდნენ (жившiе въ ущелье въ селенiи Мтiулеты), მისი დარიგებით, ხუთი ხიდი აჰყარეს და ამით გზა გაუვალი გახადეს.
დავით ბატონიშვილი ცდილობდა თავისი ბიძა ალექსანდრე ხელში ჩაეგდო, რომელიც, როგორც ამბობდნენ, შუშიდან ყაზახში ჩამოვიდა ძმებთან სათათბიროდ.
დარეჯან დედოფალი, მოიწვია რა თავისთან ლაზარევი, ბაგრატ (ბატონიშვილზე) შესჩიოდა, რომ იგი მის ხალხს კახეთში ძარცვავს, ხოლო წარგზავნილთ თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს კი გამოუცხადა, ვნახავ უკან როგორ გაემგზავრებითო.
ლაზარევის მოძიებათა მიხედვით, ბრალდება ბატონიშვილზე უსამართლო აღმოჩნდა.
დედოფალი ითხოვდა, რომ ტახტზე მისი უფროსი ვაჟი, იულონ ბატონიშვილი აეყვანათ, და თავისი თხოვნის გაძლიერებისთვის ლაზარევს ალექსანდრე ბატონიშვილის ყალბი წერილი გადასცა, რომელიც მისი ბრძანებით მის საკუთარ მწერალს დაეწერა. თავად ალექსანდრე იტყობინებოდა, რომ საქართველოდან მისი წასვლის მიზეზი გიორგის უმართებულო ქმედებანი იყო მისი დედისა და ძმების წინააღმდეგ, და ითხოვდა აგრეთვე თავისი უფროსი ძმის, იულონ ბატინიშვილის, საქართველოს ტახტზე აყვანას.
იულონ და ფარნაოზ ბატონიშვილები, რომლებიც ხალხს ძალით აფიცებდნენ (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января), ამასობაში იმათ მამულებს ძარცვავდნენ, რომლებიც მათ პარტიას არ მიეკუთვნებოდნენ, არ ინდობდნენ რა არც წოდებასა და არც შეძლებას (Показанiе дворянъ Iасефова и Мамацева 28-го января). მათი ძალადობისგან დაზარალებულთა რიცხვიდან ერთ ერთი პირველი რუისის მღვდელმთავარი გახლდათ.
ლაზარევი სთხოვდა იულონს სახლებში გაეშვა ჯარი, რომელიც ქართლს არბევდა, და რუსეთის იმპერატორის გადაწყვეტილებას მოთმინებით დალოდებოდა.
“გატყობინებთ, – პასუხობდა ამაზე ბატონიშვილი (Письмо Юлона Лазареву 20-го анваря 1801 г. См. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 232) – რომ უფრო მეტი მოთმინებით ლოდინი და მშვიდად ყოფნა არავის შეუძლია, ვიდრე მე. რადგანაც, წესისა და კანონის მიხედვით, რომელიც ჩვენ ჩვენმა მშობელმა დაგვიტოვა, მეფისა და ძმის გარდაცვალების შემდეგ საქართველოს სამეფო ჩემი უნდა იყოს, და ქართველი ხალხისგანაც მე ამ წოდებაში ვარ აღიარებული, მაგრამ მე ჯერ კიდევ სწორედ ასეთი სახელწოდება არ მიმიღია, არამედ ამაზე ნებართვა ვთხოვე მის იმპერატორობით უდიდებულესობას და ხელმწიფის წყალობას ველოდები.
მწერთ დავშალო ჯარი, ჩემთან რომ იმყოფება და საქართველოს აწუხებს. მე აქ რომელიმე უცხო ჯარი კი არ მყავს, არამედ მხოლოდ ჩემთან მყოფი ქართველი თავადები და აზნაურებია: ეს მგონი უღირსი საქციელი არ არის. ისინი, იმყოფებიან რა ჩემთან, არ დაიწყებენ ჩემი სამშობლოს დარბევას, და მე არანაირი მარბიელი ჯარი არა მყავს, ხოლო თუ თქვენ ასე შეგატყობინეს, ეს აშკარად მტრების ცილისწამებაა...”
იულონმა, თითქოსდა ამ თხოვნის საპასუხოდ, თავად ამილახვრის სახლი გაძარცვა და მისი ცოლიც შეიპყრო იმისთვის, რომ ამ უკანასკნელს მისთვის ერთგულების შეფიცება არ სურდა (Показанiе протоiерея Iоанна Осеева. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 235) და რომ მისი ქმარი ტფილისში იყო იმპერატორ პავლეს სიგელის მოსასმენად. ზუსტად ასევე, ბატონიშვილთა ბრძანებით, თავად თუმანიშვილის მეუღლე და თავად ორბელიანის ცოლის და იქნენ შეპყრობილი და ბორკილდადებული (Рапортъ Лазарева Кноррингу 20-го января 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 233).
დაზარალებულები (обиженные и ограбленные) დაცვას ითხოვდნენ, მიმართავდნენ რა ხან დავით ბატონიშვილს, ხან ლაზარევს და ხანაც კნორინგს. უკანასკნელმა, ვერ პოულობდა რა სხვა საშუალებებს, ბრძანა ბატონიშვილებისთვის ეცნობებინათ, რომ თუ ისინი თავიანთ სახლებში არ წავლენ, მაშინ მათი ხროვა (сборища ихъ) რუსული ჯარების მიერ იქნება გაფანტული, და რომ ყველას, ვინც საქართველოს სიკეთისთვის მისაღებ ზომებს წინააღმდეგობას გაუწევს, ისე მოექცევიან როგორც მოწინააღმდეგეს.
შემდეგ საერთო მკაცრ ადმინისტრაციულ ზომებს მიმართეს. ბრძანება გაიცა ცრუ ხმების გამავრცელებლები დაეპატიმრებინათ და შეიარაღებულ ადამიანთა შეკრების ნება არ მიეცათ.
ცნობამ იმის შესახებ, რომ იულონი ფიქრობს მცხეთაში ჩამოვიდეს იმისთვის, რათა იქ გვირგვინი დაიდგას, აიძულა ლაზარევი იქ ქვეითი ჯარის ორი ასეული გაეგზავნა, და კიდევ სამი ასეული, პოლკოვნიკ კარიაგინის უფროსობით, ქიზიყის (სიღნაღის) ციხესიმაგრეში, მხარის ავარელი ომარ-ხანის თავდასხმისგან დასაცავად, რომელიც თავის ჯარებს აგროვებდა. თუმცა კი მცხეთაში დანიშნული ორის ასეული დუშეთში იქნა გაგზავნილი, ვახტანგ ბატონიშვილის საცხოვრებელ ადგილას, კავკასიის ხაზის საქართველოსთან თავისუფალი და უსაფრთხო შეტყობინების უზრუნველსაყოფად.
მცხოვრებთა თხოვნით, ერთი ასეული ქალაქ გორში იქნა გაგზავნილი, რომელიც მოსახლეობამ დიდი სიხარულით მიიღო. ქართველთაგან ბევრი, რომლებმაც დატოვეს ქალაქი, იმის შიშით, რომ ბატონიშვილების ხელში არ ჩავარდნილიყვნენ, ასეულის მოსვლის შემდეგ თავიანთ სახლებში დაბრუნდა.
გენერალ-მაიორი გულიაკოვი ოთხი ასეულით, ხოლო ბატონიშვილი იოანე გიორგის ძე კი ქართული ჯარით, მარტყოფისკენ გაემართნენ, სადაც, ცნობების მიხედვით, ბატონიშვილები, გარდაცვლილი მეფის ძმები, სათათბიროდ უნდა შეკრებილიყვნენ (Рапортъ Кнорринга Государю Императору 1-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
გულიაკოვს დაევალა ჩაეგონებინა ბატონიშვილებისთვის, რომ მათი ქცევები გასაკიცხია, რომ საქართველოში მეფე არ არის და რომ მხარის მართვა დავით ბატონიშვილსა აქვს დავალებული (Предписанiе Лазарева Гулякову отъ 20-го января 1801 г. Акты. Кавк. Арх. Ком., т. I, стр. 233).
მარტყოფში მხოლოდ ერთი მირიან ბატონიშვილი იყო, ხოლო ვახტანგი და იულონი კი ჯერ კიდევ წინა საღამოს გაემგზავრნენ, როდესაც ვახშმობისას შეიტყვეს, რომ მათი დევნისთვის (преследованiе) რუსული ჯარებია გამოგზავნილი.
ბატონიშვილები პროტესტს აცხადებდნენ და იმაზე იყვნენ განაწყენებული, რომ მათ წინააღმდეგ მოქმედება რუსულ ჯარებს ებრძანათ. შეიტყვეს რა გულიაკოვის მოძრაობის შესახებ, ისინი წერდნენ კნორინგს, რომ ეს მოძრაობა იყო ერთი ადგილიდან მეორეზე მათი ხშირი გადანაცვლების მიზეზი, და სულაც არა მათი ხრიკები. ბატონიშვილები ამბობდნენ, რომ მათ რამდენჯერმე შესჩივლეს ლაზარევს, მაგრამ რომ ის მათ წერილებს არ კითხულობს.
“...ჩვენ არ ვიცით, რა არის ეს, – წერდნენ ბატონიშვილები (Письмо царевичей Вахтанга и Юлона Кноррингу отъ 26-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника). – თუ ჩვენს თავზე რაღაც უბედურებაა, მაშინ ჩვენ უნდა გამოგვიცხადონ, ხოლო თუ არა, მაშინ ასეთ მოვარდნას რატომ გვიწყობენ. ჯერ ამ დრომდე როგორც ჩვენ, ისე ჩვენს ძმას გიორგი მეფესაც, არ აღმოუჩენია არანაირი სამსახური დიდი ხელმწიფისთვის. თითქოსდა მას არ გაუწევია იმდენი სამსახური, რომ ამდენი უძვირფასესი წყალობანი მიეღო და ასეთი მადლიერებითა და წყალობით ყოფილიყო მიღებული... და რატომ უნდა განდიდდეს ასე ჩვენი ძმის მხარე, ხოლო ჩვენ კი სამაგალითო უბედურებისთვის ვართ გაწირულნი? თუ ისინი ქრისტიანები არიან, ჩვენც ასევე ვართ; თუ ისინი ერეკლე მეფის შთამომავლები არიან, ჩვენ მისი შვილები ვართ, ისინი კი შვილიშვილები”.
არ დალოდებიან რა გენერალ-მაიორ გულიაკოვის მოსვლას, ბატონიშვილები გაემგზავრნენ: იულონი და ვახტანგი ქიზიყში, სადაც ორი სოფლის თავიანთ ერთგულებაზე დაფიცება მოახერხეს, ფარნაოზი ქართლში გაემგზავრა, მირიან ბატონიშვილი კი ფიქრობდა, ღამე გაეთენებია და დუშეთში წასულიყო. გულიაკოვი დიდხანს არწმუნებდა მირიანს თავის ხრიკებზე ხელი აეღო, მაგრამ როცა იგი არ თანხმდებოდა, მას მასთან მყოფი აზნაურები და ხალხი ჩამოართვა.
აქედან გენერალი გულიაკოვი სიღნაღისკენ დაძვრას ვარაუდობდა, სადაც იულონი და ვახტანგი გაემგზავრნენ, გაუგზავნეს რა ბრძანება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ მყოფთ ჯარები შეეკრიბათ და მათთნ მისულიყვნენ.
შემდეგ ბატონიშვილები სოფელ მაჩხაანში გაემგზავრნენ, და მერე კი, გადმოლხეს რა მდინარე იორი, მუხრანში დაბრუნდნენ.
მათ კვალდაკვალ მაჩხაანში, 500 ყაზახელით, ალექსანდრე ბატონიშვილიც მოვიდა; მაგრამ მათ, როგორც კი შეიტყვეს, რომ იულონი და ვახტანგი თავს გაქცევით შველიან, ხოლო რუსები კი მათ მისდევენ, მაშინვე მიატოვეს ალექსანდრე და თავიანთ სახლებში დაბრუნდნენ. ბატონიშვილი, ბადრაგის 20 მხედრით, დავით-გარეჯის მონასტერში მიიმალა და, გამოიქცა რა იქიდან ძმების კვალდაკვალ, მათ მუხრანში შესვლამდე დაეწია (Рапортъ г.-м. Гулякова Лазареву 25-го января 1801 г.).
თათბირის შემდეგ ვახტანგმა დუშეთისკენ აიღო გეზი; იულონმა და ალექსანდრემ – სოფელ კოშკისკენ, საიდანაც თავად ერისთავთა სამფლობელოზე წავიდნენ იმ განზრახვით, რომ ისინი მამულიდან განედევნათ. ერისთავები, რომლებიც საფრთხის შესახებ იყვნენ გაფრთხილებულნი, ბატონიშვილებს იარაღით დახვდნენ, და ისინიც, არცთუ ხანგრძლივი სროლის შემდეგ, უფრო შორს გაიქცნენ და, თავიდან ცხინვალის ციხესიმაგრეში მიიმალნენ (Показанiе кн. Отара Амилахварова), ხოლო შემდგომში კი იმერეთში წავიდნენ.
ბატონიშვილები იმერეთის მეფისა და ავარელი ომარ-ხანის თანადგომას ითხოვდნენ. თავის მხრივ ალექსანდრე ბატონიშვილი დახმარებას განჯისა და შემახის ხანებისგან ეძიებდა (Показанiе дворянина Мамацева отъ 28-го января 1801 г.). და ბოლოს ყველამ ერთად წარგზავნილი მიავლინა ბაბა-ხანთან (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 240), სთხოვდნენ რა მას დახმარებასა და თანადგომას, და იმავე დროს ლიახვის გამაგრებასაც ფიქრობდნენ, სპარსული ჯარებისთვის მხარის დასაჭერად (Изъ письма Эристовыхъ Михаила и Шанше. Тамъ же, стр. 242). გაზაფხულის დადგომასთან ერთად ბატონიშვილებს იმედი ჰქონდათ, რომ გარემომცველი ხანებისა და ლეკების მთელ ჯარებს შეკრებდნენ და მათი თანადგომით რუსებს საქართველოდან განდევნიდნენ. თუმცა კი მოკავშირეებს, რომელთა იმედიც ჰქონდათ ბატონიშვილებს, ძალებისა და საშუალებათა უკმარისობის გამო დახმარების აღმოჩენა არ შეეძლოთ, მიუხედავად ამისა ლაზარევი, საქართველოს ტახტის მემკვიდრესთან შეთანხმებით, ყოველგვარი თავდასხმის მოსპობისთვის ზომებს ღებულობდა. თათბირების შემდეგ გადაწყვეტილ იქნა, გენერალ გულიაკოვისთვის ებრძანებინათ, რომ მას ეცადა ისინი, რომლებმაც იულონისა და მისი ძმების მხარე დაიჭირეს, ნამდვილ ჭეშმარიტ ხელისუფლებასთან დაბრუნებაზე დაეყოლიებინა, ხოლო ყველა ისინი კი, ვინც უდრეკი დარჩებოდა, თავად ბატონიშვილთა გამორიცხვის გარეშე, დაეპატიმრებინა. ყაზახელ თათრებს ლაზარევმა წერილი გაუგზავნა, ჩააგონებდა რა მათ, რომ ალექსანდრეს სიტყვებს არ დაჰყოლოდნენ და საერთო სიმშვიდე არ დაერღვიათ. წერილმა თავისი მოქმედება მოახდინა, და ალექსანდრეს თათრებში არანაირი წარმატება არ ჰქონია.
“ჩემთვის უკიდურესად სამწუხაროდ, მე შევიტყვე, – წერდა ლაზარევი ქართლის ხალხისადმი შეტყობინებაში (Отъ 26-го января, № 58. Тифл. Арх. Канц. Нам.), – რომ ქართლის თავადებიდან ზოგიერთი ამას არ ასრულებს (ე. ი. იმპერატორ პავლეს სურვილს არ აღასრულებს), სასულიერო წოდება მორჩილებას გამოუხატავს მეფეს, რომელიც არ არის, ვინაიდან ხელმწიფე იმპერატორის მიერ არავინ არ არის დანიშნული. რისთვისაც გთავაზობთ თქვენ ყველა ასეთი თავხედობა (дерзости), რომლებიც კეთილმოწყობილ წესრიგს ეწინააღმდეგება, დატოვოთ და ჯეროვან მორჩილებას დაუბრუნდეთ; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი ვალდებული ვიქნები ყველა ურჩი მორჩილებისკენ ვაიძულო. სხვა მხრივ, არანაირ გამოცემულ ქაღალდს, იმათი გამოკლებით, რომლებიც მისი უგანათლებულესობის მემკვიდრის ბატონიშვილ დავით გიორგის ძისა და ჩემს მიერ იქნება გამოცემული, არ დაუჯეროთ”.
საქართველოს სამეფო სახლში პირველ პირად დავით ბატონიშვილის ასეთმა სრულიად სახალხო გამოცხადებამ ორივე გადამტერებული პარტია კიდევ უფრო განაცალკევა. გარდაცვლილი მეფის ძმები, თავიანთ დედასთან, დარეჯან დედოფალთან ერთად, იულონის ტახტზე აყვანისთვის მეცადინეობდნენ, ხოლო გიორგი XII-ის ვაჟები და მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი კი, დავითის დამტკიცებისთვის ზრუნავდნენ. ორივე პარტია ერთსულოვნად თავის სასარგებლოდ მოქმედებდა და არანაირ საშუალებებს არ უგულვებელყოფდა.
იანვარში დარეჯან დედოფალი ატყობინებდა ლაზარევს, რომ მთელმა ქართლმა, კახეთმა, თუშებმა, ფშავლებმა, ხევსურებმა და თათრებმა უკვე ერთგულება შეჰფიცეს იულონს. იგი სთხოვდა ლაზარევს არ ედევნა მისი შვილები, როგორც ლეკები. განა გასაკვირია, – კითხულობდა დედოფალი, – თუ ერეკლე მეფის შვილები კახეთში მივლენ? “კახეთში არავინ არის ისეთი, და მით უმეტეს ქიზიყში, ორჯერ ან სამჯერ რომ არ იყოს ტყვეობიდან ერეკლე მეფის საკუთარი ფულებით გამოსყიდული. მათი პური მის შვილებს უფრო ეკუთვნით”. ეშმაკი ქალი ამასთან გამოთქვამდა დარწმუნებას, რომ იმპერატორი არ მოისურვებს აიძულოს ერთგულების ფიცს უღალატონ და ამდენი ქრისტიანი სულის ფიცი დაარღვიოს. დედოფალი იმავე დროს მოხერხებულად სვამდა კითხვას იმის შესახებ: შეუძლიათ თუ არა გარდაცვლილი გიორგის შვილებს უფრო მეტი პატივი მიიღონ, ვიდრე ერეკლეს შვილებს (Письмо царицы Дарьи Лазареву 21-го января 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
ასეთ კითხვაზე მას გაეცა პასუხი, რომ საქართველოს კეთილდრეობისთვის მიღებული ზომები საჯაროდაა გამოცხადებული, და ამიტომ უცნაურია, რომ იგი ისეთ სახეს ღებულობს, თითქოს ამის შესახებ არაფერი იცოდეს. კნორინგი სთხოვდა ლაზარევს ეცნობებინა დედოფლისთვის, რომ თავისი ქცევითა და საქციელით იგი საკუთარ თავზე ეჭვს იწვევს, “თითქოსდა იგი უგულვებელყოფდეს ზომებს, რომლებიც საერთო სიკეთისთვის მიიღება” (Изъ отношенiя Кнорринга Лазареву 29-го января и Дарье 21-го января 1801 г.).
დარეჯან დედოფალი დავითისგან მოითხოვდა მისთვის შესაფერისი ჯამაგირი დაენიშნათ ოცდაათი მანეთი დღეში. ბატონიშვილი პასუხობდა, რომ მას აქვს სოფლები, საიდანაც ღებულობს პურს, ბრინჯს, კარაქს, ხორცს, ღვინოს, შეშას, ქათმებს, კვერცხებს, რძეს და, ამაზე ზევით, 4.000 მანეთი სუფთა შემოსავალი აქვს წელიწადში (Письма царевича: Лазареву отъ 20-го января и Дарье 21-го января 1801 г.). დარეჯანი საყვედურობდა გერისშვილს (племянника) უსამართლობას და ამბობდა, რომ მთელი მისი შემოსავლები წელიწადში 170 მანეთს არ აღემატება, რომ მან (ბატონიშვილმა) ისინი საგანგებოდ გაზარდა იმისთვის, რათა უცოდინარნი მოატყუოს.
“თუნდაც ყველა რომ მოტყუებულ იქნას, ღმერთი არ მოტყუვდება, დამიჯერე, – წერდა დედოფალი (Царевичу Давиду 24-го января 1801 г.). ყველაზე მეტად ის მაოცებს, რატომ არ უფრთხილდები შენ საკუთარ თავს ასეთ სიცრუეთაგან. კიდევ მწერდი, რომ თუ ფარნაოზი გამოცხადდება და ხელმწიფის ერთგულებაზე დადებს ფიცს, მაშინ უკანვე მიიღებს მთელ იმ საუფლისწულო მამულებს (вотчины), რომლებიც მამაშენმა მას კანონიერ საფუძველზე ჩამოართვა. მამაშენს კანონიერი არაფერი გაუკეთებია. რომელი კანონი უბრძანებს ფიცის გატეხვასა და ძმისთვის ლუკმა-პურის ჩამორთმევას? თქვენ ისიც უნდა გამოუცხადოთ ფარნაოზს: როგორც თქვენ გჯერათ ფიცისა და როგორც თქვენ შეჰფიცეთ მას, ისევე უნდა შეჰფიცოს მანაც, თუ სხვანაირად?”
იულონ ბატონიშვილისა და მისი ძმების ძარცვა-რბევა და ძალადობანი, რომლებიც ყველგან გაჩანაგებას ახდენდნენ (производившихъ повсюду опустошенiе), იყო იმის მიზეზი, რომ ბევრ ქართველს ეშინოდა ტფილისში გამომგზავრებისა და სთხოვდნენ ლაზარევსა და დავით ბატონიშვილს, როგორც სამეფოს დროებით მმართველს, ფიცის მისაღებად მათთან ქალაქ გორში ჩასულიყვნენ. ჰქონდა რა მხედველობაში ქვეყანა დაემშვიდებინა, და რაც მთავარი იყო ბატონიშვილები მორჩილებაში მოეყვანა, ლაზარევმა გადაწყვიტა ჯარებით გორისკენ დაძრულიყო (Рапортъ Лазарева Кноррингу 2-го февраля 1801 г., № 81). დარეჯან დედოფალმა, შეიტყო რა ქართლში წასვლაზე ლაზარევის განზრახვის შესახებ, თხოვნით მიმართა მას მოეცადა და არ წასულიყო. იგი დაპირდა შვილებთან კაცი გაეგზავნა და ეთხოვა დაშლილიყვნენ. ლაზარევი დაეთანხმა ამ თხოვნის შესრულებაზე იმ პირობებით: 1) რომ მის ვაჟიშვილებს ხალხი არ ერბიათ, იგი თავიანთ ერთგულებაზე არ ეფიცებინათ და ქვეყანაში შეშფოთებები არ მოეხდინათ; 2) რომ ტახტის მემკვიდრის ნებართვის გარეშე ჯარი არ შეეკრიბათ; 3) რომ იულონს ბარათებზე (ბრძანებებზე) მემკვიდრედ ხელი არ მოეწერა და 4) რომ ყველა მეფის ძეს, მის შვილებს, ტფილისში ეცხოვრა.
პირველ პუნქტს დარეჯან დედოფალმა სიცრუე უწოდა, მეორესა და მესამეს არ დაეთანხმა, ხოლო მეოთხეზე კი პასუხობდა, რომ ამაზე მათი იძულება არავის შეუძლია. დავითმა დედოფალს შესთავაზა წინადადებებზე კარგად დაფიქრებულიყო და მას ამისთვის სამი დღის ვადა მისცა. დარეჯანი პასუხობდა, რომ ყველა სიგელი, რომლებიც რუსეთის იმპერატორისგანაა გამოცხადებული, ცრუ და გამოგონილია, და უარი თქვა თავისი ვაჟების დაწყნარების საქმეში შუამდგომლობა გაეწია. ამაზე საპასუხოდ მას ქართლში ჯარების მოძრაობა გამოეცხადა. მოძრაობა მით უფრო აუცილებელი აღმოჩნდა, რომ ტფილიში მიღებულ იქნა ახალი ცნობები იულონის ქცევათა შესახებ. მიიტაცა რა ხელში ლიახვის მამული, რომელიც ქართლში მთელ პროვინციას შეადგენდა, იულონმა ის თავის სიძეს თავად რევაზ ერისთავს მისცა, რომელიც ამის სანაცვლოდ მას დაპირდა, თავისი ძალები იმერეთის ჯარებთან შეეერთებინა, რომლებიც ზემო იმერეთში ელიზბარ ერისთავის წინამძღოლობით იკრიბებოდა. ამ შეერთებას შეეძლო გორის ყველა მცხოვრები აეძულებინა მეამბოხეებს შეერთებოდა და საქართველოში შემდგომი უწესრიგობანი გამოეწვია, მით უმეტეს, რომ თავად ბატონიშვილებიც ფიქრობდნენ იმერეთში გამგზავრებულიყვნენ, სადაც უკვე თავიანთი აღალი გააგზავნეს.
“ახლა მე ვისმენ, – წერდა იულონს დავით ბატონიშვილი, – რომ თქვენ ლიახვი მფლობელობაში თქვენს სიძეს რევაზ ერისთავს მიეცით, ხოლო თავად კი მთელი ოჯახითა და ძმებით, ფარნაოზით ასევე ოჯახით, და ალექსანდრეთი, იმერეთში მიემგზავრებით, რის გამოც გიცხადებთ, რომ როგორც მე, უზენაესი ბრძანებით, საქართველოს მმართველად ვარ დაყენებული, ამიტომ თქვენ არანაირი უფლება არ გაგაჩნიათ ვინმეს უძრავი მამული უწყალობოთ, და გარდა ამისა ძებთან ერთად იმერეთში თქვენი წასვლა ხელმწიფის ნებისამი აშკარა წინააღმდეგობაა” (Письмо Давида царевичу Юлону 9-го февраля 1801 г. Тифл. Арх. Канц. Наместника).
“ვინ შეგაწუხათ თქვენ, – კითხულობდა დავითი, – რომ უცხო მიწაზე მიდიხართ და თქვენი ძმებიც იქვე მიგყავთ, ხოლო თქვენს საკუთარ სამშობლოს კი ტოვებთ?... ხელი აიღეთ ახლა თქვენს განზრახვაზე – არ წახვიდეთ იმერეთში, არ დაადასტუროთ ამით კიდევ თქვენი წინააღმდეგობა და თქვენი სამშობლოს მოღალტენი არ აღმოჩნდეთ”.
მაგრამ ბატონიშვილები საქართველოდნ წავიდნენ, რომელშიც დროებით სიმშვიდე დამყრდა, ასე რომ ბევრ ქართველს შეეძლო ტფილისში მშვიდად და უსაფრთხოდ გამომგზავრებულიყო, არ შეეშინდებოდა რა ბატონიშვილთა ხელში ჩავარდნისა.
თუმცა კი ეს სიმშვიდე ქვეყანაში მეტად მცირე ხანს გრძელდებოდა.
თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა
