Wednesday, December 7, 2016

ნიკოლოზ დუბროვინი თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების რელიგიის, წესების, სალოცავებისა (საკერპოების) და იურიდიული მოწყობის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», томъ I, Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ, книга II. Закавказье. Санктъ-Петербургъ, 1871, ვრცელი წერილის «ქართველური ტომი» /«Картвельское племя»/ მესამე განყოფილების «თუშები, ფშავლების და ხევსურები» /«Тушины, пшавы и хевсуры»/ შესაბამისი თავის თრგმანს) 

თავი II 

(თუშების, ფშავლებისა და ხევსურების რელიგია, წესები /обряды/, საკერპოები და იურიდიული მოწყობა /წყობილება/)

ძნელია ხევსურის დარწმუნება იმაში, რომ ღმერთი ერთია. მისი გაგებით, არის აღმოსავლეთის ღმერთი და დასავლეთის ღმერთი; არის სულთა ღმერთი, ქრისტე ღმერთი, დიდი ღმერთი და პატარა ღმერთი. ხალხი ყველაზე უფრო მეტ პატივს ომის ღმერთსა და ღვთის ძეს მიაგებს, თუმცა კი თავისი რელიგიის ჭეშმარიტი დოგმატების ახსნა არავის შეუძლია. გარეშე ადამიანისათვის ამ ხალხების რელიგიის განსაზღვრა კიდევ უფრო ძნელია. პატივს სცემენ რა უფლის ჯვარს, ეთაყვანებიან რა წმ. გიორგის, მოციქულებს პეტრესა და პავლეს და ქრისტიანული ეკლესიის სხვა წმინდანებს, ისინი იმავე დროს პატივს მიაგებენ თავიანთ საკუთარ, მათ მიერ გამოგონილ, ღმერთებსაც. 

თუშები ბერძნულ-აღმოსავლური ეკლესიის ქრისტიანულ რწმენას აღიარებენ. აქ ქრისტიანული რელიგიის დამკვიდრება საქართველოს პირველ ქრისტიან მეფეთა მეფობის უხსოვარ დროს უნდა მივაკუთვნოთ. შემდგომში მუჰამედის მოძღვრებას თუშეთში სარწმუნოების ბედზეც ძლიერი გავლენა ჰქონდა. ქრისტიანობის დასაცავად თუშებს მუსლიმან მთიელებთან განუწყვეტელი ბრძოლა უნდა ეწარმოებინათ, და თუმცა კი სიმტკიცითა და წარმატებით იცავდნენ თავიანთ დამოუკიდებლობას, მაგრამ იარაღის მხედრულმა ჟღერამ სახარების მქადაგებელთა ხმის ჩახშობა დაიწყო. ქართულ სასულირო წოდებას ძალ-ღონე არ გააჩნდა რომ დაქვეითების გზაზე დამდგარ ქრისტიანობას შეხიდებოდა, და განსაკუთრებით მაშინ, როცა მტრებით გარემოცულ თუშეთთან შეტყობინება შეწყვეტილ იქნა. თუშეთში აღარ იყვნენ მღვდელმსახურები, ღვთისმსახურება შეწყდა, ეკლესიები დაძველდა და ინგრეოდა, ხოლო თავად თუშები კი, რელიგიის მასწავლებელთა (დამრიგებელთა) გარეშე, დაობლებულ ქრისტიანებს წარმოადგენდნენ, როგორც ფარა, რომელმაც მწყემსი დაკარგა.

ხალხი, რომელმაც რელიგიის ჭეშმარიტი ძაფი დაკარგა, თავის საკუთარს ჰქმნიდა. დარღვეული ეკლესიების სანაცვლოდ, თუშები მათ ნანგრევებზე სამსხვერპლოებს აშენებდნენ იმავე წმინდანების საპატივსაცემოდ, რომელთა სახელზეც იყო ტაძრები აგებული. მაგრამ ასეთი ახალი სამსხვერპლოსთვის, ხალხის აზრით, აუცილებელი იყო რაიმენაირი ნიშნის – ნიშის (ниша) – ხატის, ჯვრის ან ქვის მოტანა ეკლესიიდან, რომელიც საქართველოში, ფშავში ან ხევსურეთში იმყოფებოდა და იმ წმინდანის პატივსაცემად იყო აგებული, ვის სახელზეც სამსხვერპლოს აღმართავდნენ. ხატების, ჯვრების, საეკლესიო ჭურჭლეულობისა და მრავალი სხვა მსგავსი ნივთის გარდა, რომლებიც სამსხვერპლოებში იყო შემონახული, თითოეული წმინდანის საპატივსაცემოდ წმინდა დროშები მზადდებოდა, რომლებიც უმეტეს წილად შუბისგან შედგებოდა, რომელზეც ირგვლივ სხვადასხვა ფერის ქსოვილები, ხოლო ზოგჯერ კი ზარებიც იყო ჩამოკიდული. 

არ შეიძლება ხევსურებს, ფშავლებსა და თუშებს წარმართები ვუწოდოთ, იმიტომ რომ მათ სწამთ ჭეშმარიტი ღმერთი და მისი წმინდანები; მაგრამ მათ არც ქრისტიანები შეიძლება ვუწოდოთ, იმიტომ რომ ისინი ქრისტიანული ეკლესიის დოგმატებისგან ძალზედ შორს არიან. საკუთარ თავს ისინი ქრისტიანებს უწოდებენ, ხოლო ყველა სხვა რწმენისას კი ურჯულოებად თვლიან და სწყინთ, თუ მათ არაქრისტიანებს უწოდებენ. 

მათ აქვთ დიდი მარხვა, მაგრამ მას უმეტეს წილად მხოლოდ მამაკაცები იცავენ; ქალები ამ დროს კარაქსა და ყველს ჭამენ.

შობისწინა მარხვას ორი კვირის მანძილზე ინახავენ, და ისე მკაცრად, რომ პურის გარდა არაფერს ჭამენ (Очеркъ Хевсурiи А. Зиссермана. Кавказъ 1851 года № 23).

ამ ხალხის სარწმუნოებაში ერთდროულად ქრისტიანობის, მაჰმადიანობის, თალმუდიზმისა და წარმართობის ჩრდილები მოჩანს. ხალხმა საკუთარ თავს მფარველი ანგელოზები შეუქმნა, რომელთაც ასევე პატივს მიაგებს. ასე, ხევსურებში არსებობს მიწის დედა (ადგილის დედა, адгилисъ-деда), მუხის ანგელოზი (мухисъ-ангелози), მთის ანგელოზი (გორის ანგელოზი, горисъ-ангелози), ქონების ანგელოზი (უნჯის ანგელოზი, унджисъ-ангелози), დიდი მთა (დიდგორი, дидъ-гори), თეთრი გიორგი (тетри-Георгiй), კარის მეზობელი (карисъ-мезобели) და სხვა (Записки Буткова /рукопись/. Очерки Хевсурiи А. Зиссермана. Кавказъ 1851 года № 23. Тушино-Пшаво-Хевсурск. округъ кн. Эристова. Кавказъ 1854 года № 45).

ხევსურეთში იყო ძველთა-ძველი მუხა, რომელიც ბაგრატიონის სახელით გახლდათ ცნობილი. ხალხი მას წმინდა მუხად მიიჩნევდა, და თუ ვინმე ბაგრატიონთა საგვარეულოდან მათთან მივიდოდა და, მოეხვეოდა რა ხეს, წარმოთქვამდა: «ჩემო წინაპარო, დაიცავი შენი შთამომავალი», მაშინ ხალხი მოვალე იყო იგი მთელი ძალებით დაეცვა (Записки Тучкова /рукоп./, Арх. Глав. Штаба въ С.-Петербурге).

ფშავლები ზუსად ასევე არცთუ იშვიათად თაყვანს სცემდნენ ხეებს, ჰქონდათ წმინდა ჭალა და სხვა ადგილები, რომლებიც მათ მიერ წმინდად იყო მიჩნეული. საუკუნოვანად აქციეს რა ძველთა-ძველი მუხა, რომლის მიკარებასაც ვერავინ ბედავდა, და უწოდეს რა მას ანგელოზის მუხა, ფშავლები დარწმუნებულნი იყვნენ, რომ მასში მათი მფარველი ანგელოზი ცხოვრობს.

განიცდიდნენ რა მეტად მცირე პატივისცემას ხევსურების მიერ შექმნილი მფარველი ანგელოზებისადმი, ფშავლებს თავიანთი საკუთარი ღმერთები ჰყავდათ. ლაშარის ჯვარსა (Лошарисъ джвари – საქართველოს მეფის ლაშა გიორგის ჯვარს) და თამარ მეფეს (Томаръ-мепе, царица–Тамара) ისინი წმინდანების დარად თაყვანს სცემდნენ, და მათ ფშავლები მსხვერპლს სწირავდნენ.

თუმცა კი რწმენების ასეთი ნარევი ხელს არ უშლიდა თუშებს, ფშავლებსა და ხევსურებს იმაში, რომ თავად დარწმუნებულნი ყოფილიყვნენ, რომ ქრისტიანულ რელიგიას აღიარებენ და ბერძნულ ეკლესიას მიეკუთვნებიან. საქართველოს ეკლესიებიდან უწინდელ დროში მათ ყოველწლიურად მირონის სახით ჩვეულებრივი ნაკურთხი ზეთი (елей) ეგზავნებოდათ, რომელსაც ისინი, თავიანთი წესების მიხედვით, ნათლობის დროს იყენებდნენ. ნათლობამდე გარდაცვლილ ჩვილს კუბოში ამ ზეთს ასხამდნენ და წმინდა წყალს აპკურებდნენ. სამივე განშტოებას სჯეროდა სამოთხის და ჯოჯოხეთის არსებობისა და წელიწადში რამდენიმე მარხვას ინახავდა.

საერთოდ მათი რწმენა მეტად გაურკვეველი და არამტკიცე (მერყევი) იყო. ასე, ამ საუკუნის ოცდაათიან წლებში თუშებში ვიღაც მაწანწალა გამოჩნდა და ისინი დაარწმუნა, რომ იგი იმ ქვეყნიდან იყო მოსული; მათი გარდაცვლილი ნათესავების ყოფა-ცხოვრების შესახებ უყვებოდა და ამტკიცებდა, რომ ვინც ამ ქვეყნად მარხულობდა, მას სახსნილოს ჭამის უფლება იმ ქვეყნადაც წართმეული აქვს. ეს კი იმის საბაბი შეიქნა, რომ ბევრმა თუშმა მარხვის შენახვაზე ხელი აიღო.

საქართველოს მეფეს, ერეკლე II-ს სურდა ამ ხალხებში მართლმადიდებელი სარწმუნოება აღედგინა, მაგრამ მისი სურვილი და ძალისხმევა ამაო აღმოჩნდა.

ამ საკითხის გამო საბჭოში შეკრებილმა სამივე განშტოების წარმომადგენლებმა საქართველოს მეფის განაზრახი უარყვეს.

– თუ ჩვენ, ამბობდნენ ისინი, ახლანდელი ღვთისმსახურებისას მეფისადმი მორჩილებასა და ერთგულებაში მყარად ვდგავართ, მაშინ შენ მეტი რაღა გინდა?

1801 წელს თუშეთში იყო სამი მღვდელმსახური მათივე თანამემამულენი (изъ ихъ же поколенiя) და ბერძნული რჯულის მაღიარებლები. ეს მღვდელმსახურები, ერეკლე II-ის ბრძანებით, ბავშვობიდანვე ქრისტიანული რელიგიის წესებით იყვნენ აღზრდილნი, ხოლო შემდეგ კი მღვდლებად ნაკურთხი და თუშეთში გაგზავნილნი, თუმცა კი თავიანთ თანამემამულეებს შორის (между своими соотчичами) მათ არანაირი წარმატება არ ჰქონიათ.

ფშავლები, როგორც ვთქვით, უმაღლეს სიწმინდედ ერთადერთ ჯვარს მიიჩნევდნენ, რომელიც მათ მეფე გიორგი ლაშამ აჩუქა (გიორგი ლაშა ნიშნავს დიდტუჩებიან გიორგის /губастый Георгiй/; იგი XI და XII ასწლეულებში მეფობდა და თამარ მეფის ძე გახლდათ. სხვათა თქმულებების მიხედვით კი, რომელიღაც მონაზონი ლათიანი /Латiани/ ამ ადგილას ხალხს ქრისტიანობაში მოაქცევდა, დატოვა ჯვარი და მის საპატივსაცემოდ დღესასწაულია დადგენილი). ეს ჯვარი, რომელსაც ლაშარის ჯვარი ეწოდება (лашарисъ джвари, т. е. Лашевъ крестъ), ხისგან შედგებოდა. «დრომ, წერს ბუტკოვი, წაშალა მასზე არსებული გამოსახულება, მაგრამ მას როგორც ფშავლები, ისე მათ თანაბრად ხევსურებიცა და თუშებიც მეტად დიდ პატივს მიაგებენ». მასთან შეხება არავის შეეძლო, ბაგრატიონთა გვარის გარდა, რომელიც, ხალხის რწმენით, ბიბლიური მეფის დავითისგან პირდაპირი ხაზის მიხედვით წარმოდგებოდა.

ცნობილ დღეს, ჩვეულებრივ ივნისის თვეში, სამივე განშტოება ეკლესიის ნანგრევებთან იკრიბებოდა, რომელიც იმავე მეფის გიორგი ლაშას მიერ იყო აგებული (დაახლოებით 1200 წელს, როგორც გადმოცემა ამბობს) და თიანეთის მახლობლად, სოფელ ჯავლების უკან, ახადის მთის ძირას იმყოფებოდა.

ლაშას სახსოვრად მსხვერპლად ცხვრებს სწირავდნენ. დაკლავდნენ რა ცხვრებს, მათ შიგნეულობას ცეცხლში სწვავდნენ, ხორცს კი სჭრიდნენ და ხალხს ურიგებდნენ. შემდეგ ზუსტად ასევე კლავდნენ თხას, იმავე მეფის მწევარი ძაღლის სახსოვრად, რომელიც გადმოცემით მათ მიწაშია დამარხული (Записки Буткова).

ასე თითოეულ ხალხში შექმნილი სარწმუნოება (верованiя) მის წეს-ჩვეულებებში აისახება. არც ერთი ამ განშტოებათაგანი არ ჭამს კურდღლის ხორცს, ზუსტად ისევე როგორც მას არც სომხები სჭამენ. ებრაელების მსგავსად, შაბათს დღესასწაულობენ და, ამაზე ზევით, პარასკევს, კვირასა და ორშაბათსაც. მაჰმადიანთა მიბაძვით ღორის ხორცს არ სჭამენ, თავს იპარსავენ და მრავალცოლიანობას მისდევენ, თუმცა კი მაჰმადიანები სძულთ და ეზიზღებათ (Тушино-Пшаво-Хевсурскiй округъ кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 года № 46).

სარწმუნოებათა შერეულობა, რელიგიის გაურკვევლობა, რწმენის საგანგებო მსახურთა შექმნას მოითხოვდა, რომლებმაც, როგორც ყველა ჩვილ ხალხში, სარგებლობდნენ რა სასულიერო ძალაუფლებით, საერო ძალაუფლებაც მიისაკუთრეს. ხევსურების ცამეტ საგვარეულოს (1800 წ.) ოთხი დეკანოზი (деканозы – протопопы), ე. ი. სარწმუნოების მსახური და ომებში ხალხის წინამძღოლი ჰყავდა (1854 წ. ხევსურეთში 52 დეკანოზი მოითვლებოდა. См. Кавказъ. 1854 г. № 44). ფშავლებსაც ასევე ოთხი დეკანოზი ჰყავდათ. 

დეკანოზი საკუთრივ ხეობის მონოზონს, ქურუმსა და საკურთხევლის მსახურს ნიშნავს. იგი მსხვერპლად მოყვანილ საქონელს ჰკლავს და ჯვრისწერის (დაქორწინების) წესს აღასრულებს. იგი ასევე წმინდა დროშებსაც უვლის.

ამ წოდების ტარების ყველა მსურველი თავს ავადმყოფად მოაჩვენებს, ხოლო შემდეგ კი ამბობს, რომ სიზმარში ნახა წმინდანი, რომელმაც მას გამოუცხადა, რომ მხოლოდ მაშინ შეუძლია გამოჯანმრთელდეს, როცა რომელიმე საკერპოს (капище) საკუთარ თავს დეკანოზად მიუძღვნის. შეკრებს რა ამ საკერპოსთან რამდენიმე დეკანოზს, მას იქვე მოჰყავს ძროხა, რომელსაც დაკლავს და თავის მომავალ ამხანაგებს უმასპინძლდება, ფიცს დებს რომ მკაცრად დაიცავს რელიგიის წესებს და საჭმელად მხოლოდ რქოსანი საქონლის ხორცს გამოიყენებს. ფიცის დადების შემდეგ იგი დეკანოზის წოდებაში შედის, რომლის მიღწევაც, თუმცა კი, ყოველგვარი თავის მოკატუნების გარეშეც, სხვა დეკანოზების უბრალო მოსყიდვით შეიძლება (Кавк. 1854 г. № 45). თუშებში დეკანოზის წოდება შემდგომში მემკვიდრეობითი შეიქნა.

მიჰყვებიან რა მკაცრ ცხოვრებას, დეკანოზები საკუთარ თავს ხალხისგან პატივსაცემი დაშორებით იჭერენ, ცდილობენ წმინდანებად გამოიყურებოდნენ და ამით თავიანთი მნიშვნელობა და ძალა შეინარჩუნონ, რომლითაც, სინამდვილეში, შეუზღუდავად კიდეც სარგებლობენ. ისინი სიწმინდესა და უბიწოებას უნდა იცავდნენ, გარდაცვლილთა გვამებს არ ეკარებოდნენ, არც ახალშობილ ბავშვებს გარკვეული (ცნობილი) დროის განმავლობაში, არ ჭამდნენ ღორისა და არანაირ სხვა ხორცს რქოსანი საქონლის ხორცის გარდა, არ იყენებდნენ საჭმელად ქათმებს, კვერცხებსა და სხვა.

დეკანოზები ხალხს არწმუნებენ, რომ მათში სული წმინდაა დავანებული, რომელიც არ აძლევს მათ ნებას რაიმე არაწმინდას მიეკარონ. მათთან ღვთიური მადლის არსებობის დასამტკიცებლად, ისინი, ხალხის შეკრებისას, მსხვერპლშეწირვების დროს, წინასწარ თავისთან დამალულ მტრედებს უშვებდნენ, მალემრწმენთა დარწმუნებისთვის, რომ მათ მსახურებაში ღვთაება მტრედის სახით მონაწილეობს (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавказъ 1849 года № 8).

წინასწარმეტყველებანი (пророчество и предсказанiя) მათ ხალხში კიდევ უფრო მეტ მნიშვნელობასა და ძალას აძლევენ.

ხალხი ხშირად სთხოვს დეკანოზს ჰკითხოს წმინდანს, თუ რა შემთხვევები შეიძლება მოხდეს წლის განმავლობაში. დეკანოზი უარზეა, და ამბობს, რომ ეშინია წმინდანი არ შეაწუხოს. ბრბოს გაუთავებელი თხოვნები აიძულებს მას წინასწარმეტყველებისთვის მოემზადოს. დეკანოზი ხატთან მიდის, ლოცულობს და უპირატესად მსხვერპლად ცხვრებს სწირავს. შემდეგ იწყებს ბორგვას, ტრიალს, მკერდში ქვის ცემას და, მოვა რა დაუძლურებაში, მიწაზე ეცემა და თავს გრძნობადაკარგულად აჩვენებს. პირზე მომდგარი ქაფით, იგი წმინდანის ნებას ატყობინებს, ისეთ ზოგად გამონათქვამებში, რომლებიც ადვილად შეიძლება თითოეული ნამდვილი შემთხვევისადმი იქნას გამოყენებული.

თუმცა კი, მომავლის წინასწარმეტყველების უნარი მხოლოდ დეკანოზებს არ ეკუთვნით. ხევსურებს, ფშავლებსა და თუშებს, ქართველების მსგავსად, ჰყავთ ეგრეთ წოდებული ქადაგები (кадаги – проповедники), როგორც მამრობითი, ისე მდედრობითი სქესისა. უკანასკნელები ყველაზე უფრო მეტი ფანატიური გასასტიკებით გამოირჩევიან. ხალხი მათ თუ სრულებით წმინდანებად ვერა, მართალ ადამიანებად მაინც მიიჩნევს. წინასწარმეტყველების წინ ისინი ზუსტად ასეთივე ილეთებს იყენებენ, მაგრამ, არ გამოიჩევიან რა დეკანოზების გონებამახვილობით, ქადაგები, თავიანთ წინასწარმეტყველებებში ცარიელ, დაუკავშირებელ სიტყვებს წარმოთქვამენ.

– ხორციელნო! ჰყვირის ქადაგი. ყველა ჩემი წინასწარმეტყველება აღასრულეთ, თუ არა და თქვენ განგიდგებით... მისმინეთ – ან გაგანადგურებთ... სად არის ჩემი ოქროს ბურთი... მუსრს გაგავლებთ!.. მსხვერპლები! მსხვერპლები!..

ქადაგი შემდეგ უგრძნობლად ვარდება, ტოვებს რა ხალხს გაოცებულს, თუ რითი შეეძლო მას წმინდანის განრისხება (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе кн. Р. Эристова. Кавказъ 1854 г. № 45. Записки о Тушетiи, И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 8. Письмо изъ Тiонетъ А. Зиссермана. Кавк. 1848 г. № 6).

თუმცა კი, დეკანოზები იმდენად ჭკვიანები არიან, რომ თავიანთ მოვალეობად თვლიან ხალხის თვალში ქადაგებს მხარი დაუჭირონ და მას მათ სიწმინდეში არწმუნებენ. ადვილად დამჯერი, ნახევრად ველური ხალხი მთლიანად თავიანთი დეკანოზების ხელში იმყოფება. დეკანოზებს შორის უფროსი უწინ ხევისბერის წოდებას ღებულობდა და ერთი ან რამდენიმე სოფლის უფროსი გახლდათ. ამ თანამდებობაზე არჩევა განსაკუთრებული უცნაური წესების გარეშე ხდებოდა.

ხევისბერის გარდაცვალების წუთს, იგი, ვინც წინასწარ გადაწყვიტა მისი თანამდებობა მემკვიდრეობით მიეღო – ჩვეულებრივ საზოგადების მიერ ყველაზე უფრო პატივცემული ადამიანების რიცხვიდან – ხატთან მიირბენდა, მის წინაშე დაემხობოდა და შეკრებილი და გაოცებული ბრბოს წინაშე წინასწარმეტყველებდა. 

წინასწარმეტყველებანი იმ დრომდე გრძელდებოდა, სანამ ხალხი ზემოდან მის შთაგონებას არ დაიჯერებდა, და მაშინ წინასწარმეტყველს ხევისბერის წოდებაში აღიარებდნენ, წოდებაში, რომელსაც იგი სიკვდილამდე ატარებდა (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Глав. Штаб.).

საერთოდ მთელ ხევსურებში, ხევისბერების რიცხვიდან, კიდევ ერთი უმაღლესი დეკანოზი აირჩეოდა, რომელიც ვალდებული იყო მათ ომში ყოველთვის გაჰყოლოდა, მაშინ როცა სხვა დეკანოზები მხოლოდ რიგის მიხედვით ერთმანეთს ენაცვლებოდნენ. ამ მთავარი ხევისბერის მზრუნველობას მთელი განშტოების მთავარი წმინდა ხატის დაცვა ებარებოდა. ეს წმ. ძლევაშემოსილი გიორგის ხატი გახლდათ, რომელსაც ისინი, ყველანი გამოუკლებლივ, აღმერთებდნენ და რომელსაც ეთაყვანებოდნენ (Записки Тучкова /рукоп./ Тамъ же).

თითოეული ხევისბერი თავის სოფელში მოსამართლე იყო და, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, ყოველგვარი წყენისა და შეურაცხყოფისთვის სასჯელს განსაზღვრავდა. სოფელში ხევისბერის არარსებობისას, მოსამართლეთა მოვალეობას დეკანოზები ან უხუცესები ასრულებდნენ, რომლებიც მოდავეების მიერ იყვნენ არჩეულნი და ხალხის პატივისცემით სარგებლობდნენ.

დეკანოზების გარდა, ფშავლებსა და ხევსურებს ჰყავთ ხუცესები (хуцесы), ასევე სასულირო პირები, რომელთაც თუმცა კი დაქორწინებისა და მსხვერპლად მოყვანილი ცხოველების დაკვლის უფლება არ გააჩნიათ.

მათ შეუძლიათ მხოლოდ გარდაცვლილებს მარხავდნენ, რაც დეკანოზებმა საკუთარი თავისგან აირიდეს. ამ წოდებაში შესვლის წინ ხუცესმა ყველა ლოცვა უნდა ისწავლოს, რომლებასც დაკრძალვის დროს იყებნებენ. არიან რა წერა-კითხვის უცოდინარნი, ისინი, აუცილებლობის გამო, ლოცვებს სხვებისგან ზეპირად სწავლობენ, და თუმცა კი ყველა ლოცვა თავდაპირველად მართლმადიდებელი ეკლესიის წესებიდან იქნა აღებული, მაგრამ იმდენად დამახინჯებულია, რომ ახლა მათი ცნობა ძნელია.

საკერპოებში შედგებიან: მეხატე (мехате /образной/), რომელიც მთავარ და პირველ მსახურად ითვლება; მედროშე (медроше /хоругвеносецъ/) და ყოველგვარი ქონების შემნახავი (დამცველი) მეზანდური (мезандури).

დასტური ხევსურებში და მულთა ფშავლებში – რაღაც თავკაცის მაგვარნი არიან, რომელთაც ევალებათ დღესასწაულამდე ერთი კვირით ადრე საკერპოსთან მოვიდნენ და ლუდი (луды /пиво/) მოამზადონ. ფშავლებში ისინი საკერპოს მუდმივი დარაჯები არიან, რომლებსაც სოფლის მცხოვრებთაგან, მორიგეობით, თითო წლით ირჩევენ. 

მთელი ამ დროის განმავლობაში, მათ არა მხოლოდ არ შეუძლიათ სახლში დაბრუნდნენ და ცოლთან ჰქონდეთ ურთიერთობა, არამედ გარეშეებთან ლაპარაკსაც კი ვერ ბედავენ, ვერავისთან, დეკანოზის გარდა. მათი საზრდელი შავი პურისა და წყლისგან შედგება. პურის მომზადებისათვის, ისინი ხორბალს საზოგადო მაღაზიიდან ღებულობენ, მას წისქვილში ფქვავენ, რომელიც საკერპოს ეკუთვნის, ხოლო შემდეგ კი კვერებს აცხობენ, რომლებსაც ხმიადები (хмiади) ეწოდება. ვალდებულნი არიან რა, რომ ყველაზე უფრო გულდასმით სიწმინდესა და სისუფთავეს იცავდნენ (соблюдать чистоту и опрятность), მათ ევალებათ «კვირაში ერთხელ პატარა მდინარისკენ გაემართონ, განსაკუთრებული ბილიკით, რომელზე გავლასაც ვერავინ გაბედავს, და მასში იბანაონ, წელიწადის რა დროც არ უნდა იყოს, და როგორი ამინდიც არ უნდა იდგეს» (Кавказъ 1848 г. № 9. Кавказъ 1854 г. № 45).

სარწმუნოების განსაკუთრებულობისა და შერეულობის დროს, რელიგიური წესების აღსრულებისთვის, ძალზედ ბუნებრივად საგანგებო წესები, დღესასწაულები და ღვთისმსახურების ადგილები, ანუ საკერპოები (капища) უნდა დადგენილიყო. 

საკერპოებს აგებენ ფილაქნისგან, კირის გარეშე, ტყით დაფარულ ადგილებში, და უპირატესად მთაზე.

ოთხკუთხა დიდი ოთახი, რომელსაც კრვივი ანუ ხატი ეწოდება (крвиви или хати /образъ/), ფანჯრების გარეშე, შეადგენს მთავარ ტაძარს, რომელშიც, ხშირად, არც ერთი ხატი არ არის. თუმცა კი მასში მხოლოდ ვერცხლის თასები და სხვა ჭურჭელი ინახება, რომლიდანაც დღესასწაულებზე სვამენ, მიუხედავად ამისა ეს ოთახი წმინდაა, და არავის, დეკანოზის გარდა, მასში შესვლა არ შეუძლია. მასში მხოლოდ ერთი სიწმინდე და ხალხის შიში იმყოფება – დროშა (дроша) – ნიშანი, რაღაც ალმის მსგავსი, რომელიც ვერცხლით მოჭედილი უბრალო ჯოხისგან შედგება თავზე ბურნუთით (барачка), ე. ი. ვერცხლის პატარა ბურთით, რომელიც შუბით ბოლოვდება.

დროშაზე ახვევენ ხელსახოცს, რომელსაც საკადრისი (сакадриси /т. е. достойный/) ეწოდება, და ხშირად დროშას ზარებიც ჰკიდია (Кавказъ 1854 г. № 45). დროშის გამოჩენისას, ხალხი მას უღრმეს მოწიწებას აღმოუჩენს: მიწამდე სცემს თაყვანს, ხელით მკერდის გასწვრივ აკეთებს მოძრაობას, თითქოსდა პირჯვარს იწერსო, და ქუდებსაც კი იხდის, რასაც დანარჩენ დროს არასოდეს აკეთებს.

მთავარი საკერპოს გარშემო რამდენიმე სხვა სადგომიცაა (სათავსოც) აშენებული: ერთი საზოგადოებრივი ლუდის და არყის შესანახად, რომლებსაც დღესასწაულების დროს იყენებენ. ეს ოთახი მხოლოდ დეკანოზებისთვისაა ხელმისაწვდომი. მეორე მინაშენი საკერპოზე საკუთრივ ლუდის ხარშვისა და არყის გამოხდისთვისაა განკუთვნილი; მესამე – დღესასწაულის მთელ დროს დეკანოზების განთავსებისთვის; მეოთხე ხალხისთვის. მთელი ეს ნაგებობები კედლებზე დამაგრებული ველური ცხოველების რქებითაა მორთული და ღობით გარშემორტყმული, რომლის შიგნითაც ქალებს შესვლის უფლება არა აქვთ. ღობის შიგნით ზოგჯერ ბეღელს (бегели – анбаръ) აშენებენ, სადაც ხორბალი და ქერი ინახება, რომლებიც მცხოვრებთ, დღესასწაულისთვის ლუდის მოსამზადებლად, ერთი წლით ადრე მოაქვთ. ეს ვალდებულება საწესოს (садцесо) სახელითაა ცნობილი.

ხევსურებში ოთხი მთავარი საკერპო ითვლება (გუდანის ჯვარი, ხახმატის ჯვარი, სენების ჯვარი და კარატის ჯვარი. ეს სახელწოდებანი ახლომდებარე სოფლებისგან წარმოიშვა; ჯვარი крестъ-ს ნიშნავს. Кавказъ 1854 года № 45), ფშავლებში ორი (ლაშარის ჯვარი და თამარ მეფე. Тамъ же), თუშებში სამი (ხიტანო, ცაბკიკლო და ჩიგოე. Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавказъ 1849 года № 8). თუმცა კი, ამ მთავარი საკერპოებისგან დამოუკიდებლად, თითქმის ყველა სოფელს თავისი საკერპო გააჩნია. მთავარი საკერპოები მნიშვნელოვან სიმდიდრეს ფლობენ. მათი შეძენისთვის, დეკანოზები მაცხოვრებლებზე განაწილადებას (გაწერას) ახდენენ, უცხადებენ რა, რომ მათ მიერ სიზმარში ნანახი წმინდანი, ამა და ამ ჭურჭელს მოითხოვს.

თავიანთი დეკანოზების ბრძანებებს ხალხი წმინდად ასრულებს (ორმოცდაათიან წლებში ფშავლები თავიანთი დეკანოზების თაღლითობას ჩასწვდნენ და მათი მოსპობის შესახებ ითხოვეს. ჩვენი მთავრობის ბრძანებით ორივე მთავარი საკერპო დანგრეულ იქნა, ქონება გაიყიდა, და ამაში აღებული ფული იბრძანა წმ. გიორგის სახელობის ეკლესიის აშენებაზე მიემართათ. См. Кавказъ 1854 года № 45).

ზოგიერთ საკერპოში ვერცხლის ჭურჭელი ინახება, რომელთა საერთო ფასეულობაც ერთიდან ორი ათას მანეთამდე აღწევს; მათ დეკანოზები, ორმოებსა და დაფარულ ადგილებში, გულდასმით მალავენ. გ. პ. ბუტკოვის სიტყვით, ამ ასწლეულის დასაწყისში, ხევსურებში, ხატებისადმი კუთვნილი სიმდიდრე 200 ათასამდე ადიოდა. ასეთი დაგროვება ნაწილობრივ აღთქმების მიხედვით, ხოლო უმეტესად კი ომში შეძენილი ნადავლიდან მოხდა (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Глав. Шта. въ С.-Петербурге), რომელიც, ადათის თანახმად, სამ ნაწილად იყოფოდა: ერთი საკერპოს სასარგებლოდ შედიოდა, მეორე მოურავისა, მესამე კი მათ შორის გასაყოფად მიდიოდა, ვინც ის მოიპვა (Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе, кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 51)

განძეულის მიხედვით ყველაზე უფრო მდიდარი სამსხვერპლოები ახლა თუშეთში იმყოფება, სადაც დღესასწაულების დროს მრავალი თაყვანისმცემელი მოედინება («Записки о Тушетiи» И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 8). თამარ მეფის საკერპოს ფშავლებში ცხვრის ფარები ჰქონდა, რომელთა მწყემსებსაც, წმინდანის მითითებით, ოთხი ქალი მონოზონი ნიშნავდა, რომლებიც სოფელ ხატხევში განცალკევებით ცხოვრობდნენ. მწყემსს, რომელსაც ამ ფარას ჩააბარებდნენ, თავისი მოვალეობის შესრულების მთელი დროის მანძილზე, არ შეეძლო სახლში დაბრუნებულიყო და ცოლებთან პაემანი ჰქონოდა.

კახეთში იყო მიწები და ვენახები, რომლებიც ხევსურულ და ფშავურ საკერპოებს ეკუთვნოდა (ეს ბაღები ნაჩუქარი იყო: ერთი საქართველოს უკანასკნელი მეფის გიორგი XII-ის მიერ, ხოლო მეორე კი მისი ძის დავით ბატონიშვილის მიერ). მათგან შეკრებილი ხარკი კალუხის (калухи) სახელს ატარებდა. მის ასაკრეფად დროშით მოდიოდნენ და, უკან დაბრუნებისას, გზაზე ყველა შემხვედრს ღვინით უმასპინძლდებოდნენ, ამასთან ეუბნებოდნენ: «ბატონის წყალობა» («милости господина»), და გამვლელისგანაც ასეთსავე პასუხს მოელოდნენ (Кавказъ 1854 г. № 46).

დღესასწაულამდე რამდენიმე დღით ადრე, დასტურები არაყს ხდიან და ლუდს ხარშავენ უზარმაზარ ქვაბებში, რომლებიც 100-დან 200 მანეთამდე ღირს და რამდენიმე ათეულ, ხოლო ზოგჯერ კი ასეულ ვედროსაც იტევს. ამასობაში საკერპოს დანარჩენი მსახურებიც იკრიბებიან, მოჰყავთ რა თან თითო-თითო ცხვარი მსხვერპლად შესაწირად. უფრო ახლოვდება დღესასწაული – და დეკანოზიც მოდის. დაათვალიერებენ რა პატარა კასრებს სასმელებით, ანთებენ სანთლებს, და დეკანოზი ლოცვას წარმოთქვამს. ადიდებს რა წმინდანს, იგი მლოცველებისთვის ახალ წყალობებს ითხოვს (ეს ლოცვა დაბეჭდილია გაზეთ «კავკაზში» 1854 წ. # 46), შემდეგ მიდის კოდთან, ღრმა ციცხვის მსგავსი ჭურჭლით (ковшем) ამოიღებს ლუდს და, მოსვამს რა ცოტას, მას ამხანაგებს გადასცემს. 

დღესასწაული დაიწყო (გახსნილია). ორივე სქესის მცხოვრებნი ყოველი მხრიდან საკერპოსკენ მიიჩქარიან, მიჰყავთ რა თან საქონელი მსხვერპლად შეწირვისთვის. თითოეული მიართმევს დეკანოზს თაფლის სანთელს, ნაზუქს, ლუდის ან არყის დოქს და მოჰყავს საქონელი.

– ბატონის წყალობა! დაე მისი წყალობანი შენ წინ გიძღოდეს, წარმოთქვამს დეკანოზი.

– წყალობა თქვენ, თქვენს პიროვნებას, თქვენს ოჯახს, პასუხობს ხალხი.

უფროსი დეკანოზი ერთ ხელში იღებს ანთებული სანთლების კონას, ხოლო მეორეში კი წმინდა ალამს ანუ დროშას და, მიუახლოვდება რა ხატს, იწყებს დამწყალობნების (дамцколобнеба) წესის აღსრულებას. მედავითნეები დანარჩენ დროშებს ინაწილებენ, რამდენიც არის ისინი საკერპოში, ხოლო მლოცველები კი მოწიწებით მუხლებზე იჩოქებენ, სასულიერო წოდებისგან მოკრძალებული მოშორებით. მათ წინ უდევთ დეკანოზის სასარგებლოდ მისართმევი: ქადა – ერბოზელილი ფენოვანი პური, ყველი ან რაიმე სხვა საჭმელი. დეკანოზი ითხოვს მსხვერპლის შემომწირველზე ღვთის კურთხევასა და მისი მეურნეობის გაუმჯობესებას.

დადგება რა პირით აღმოსავლეთისკენ, დეკანოზი ყველა შემთხვევაში ერთსა და იმავე ლოცვას კითხულობს.

– ღმერთო დიადო! წარმოთქვამს იგი. უწინარეს ყოვლისა დაე იქოს და იდიდოს ღირსეულად შენი სახელი, ვინაიდან ცა და მიწა შენი საუფლოა! და ყოვლად წმინდაო ქალწულო მარიამ, დედავ ღვთისა! დიდება და მადლობა შენ. განადიდე ღმერთო შენი წმინდანები, ჩვენი მფარველები, რომელთა მეშვეობითაც ჩვენზე შენი წყალობა გადმოიღვრება. წმინდაო გიორგი წოვათისთავისა, წმინდაო თეოდორე, რომელთა სახელებიც განდიდებულია ღვთის წინაშე! თქვენ შემოგწირავთ ამ მცირე და მწირ საბოძვრებს. მიიღეთ ისინი ღირსად და წმინდად! მოითხოვეთ ისინი ჩვენგან და ნუ მოგვაშორებთ თქვენს მფარველობასა და ღვთის წინაშე შუამდგომლობას! ისმინეთ მოწოდება და მოიხილეთ აქ მორჩილად მდგომარეებზე – რომლებიც მზად არიან თავიანთი აღთქმები აღასრულონ! გაგვიმრავლეთ შთამომავლობა, მოგვივლინეთ სიუხვე და სიმდიდრე საქონელსა და მიწის ნაყოფებში; მშობლებს შვილები გაუზარდეთ; უქონელთ – ქონება მიეცით. ღირსჰყავით ყველანი, რომ ზაფხულს კეთილდღეობითა და მტრებზე გამარჯვებით შეხვდნენ! ღვთის მიერ განდიდებულო და ძლევაშემოსილო ლაშარის წმინდაო გიორგი, თამარ დედოფალო, ხახმატის ხატო, კარატიონის კოპალას ხატო, პიცელოვ დოჩუსთავისა, ცორაულო დადიქურთისა (Пицело Дочуставскiй, Цораулъ Дадикуртскiй), წმინდაო ლაზარე, იოანე ნათლისმცემელო ალავერდისა (უწინ არსებული სხვადასხვა ხატებისა და სხვადასხვა წმინდანთა საპატივსაცემოდ სამსხვერპლოების სახელები, მაგრამ რომლებმაც დღეისთვის თავიანთი სახელწოდება დაკარგეს, და ამის გამო უცნობია თუ სად იმყოფებიან), წმინდაო მთავარანგელოზო, და მთისა და ხეობის ყველა წმინდანებო, მორჩილებითა და წმინდა გულით გევედრებით – მოგვიტევეთ ჩვენი შეცოდებანი, გვიხსენით ჩვენ საუკუნო სიკვდილისა და სასჯელისაგან; არ მიგვცეთ მუსლიმანთა ხელში, შეგვეწიეთ თქვენი დახმარებით ველებიდან მთებში ამოსვლისას და უკან ჩასვლისას! მტრები და ბოროტგანმზრახველი ადამიანები, რომლებიც ჩვენი საქონლის გასარეკად მოდიან, მათი დამღუპველი გზიდან გადაიყვანეთ! როცა მტრების წინააღმდეგ მოგიხმობთ, უარს ნუ გვეტყვით თქვენი სახელების განდიდებაზე. მოგვივლინეთ წარმატება თარეშებში და ნადირობაზე. როცა მტრებს მივდევთ – დევნაში დაგვეხმარეთ. როცა მათგან გამოვრბივართ – დაცვა მოგვივლინეთ. გვიბოძეთ ხსნა ყოველგვარი უბედურებისგან, სნეულებისგან, წყევლისგან, ბოროტი სულისგან, წყალდიდობისგან, გაძლიერებული მტრისგან, მთების დანგრევისგან, ჩამონაქცევებისგან (ზვავებისგან), ცეცხლისგან, მუხლმოდრეკით თქვენდამი მლოცველნი, კაცნი და ქალნი. ამინ!

– ამინ შენს მადლსა, ამინ!... წარმოთქვამს ბრბო დეკანოზის ყოველი სიტყვის შემდეგ. 

უმცროსი დეკნოზები ან მედავითნეები ამ დროს პატარა ზარს უკრავენ, ხოლო უფროსი დეკანოზი კი დროშას არხევს (Записки о Тушетiи И. Цискарова Кавказъ 1849 г. № 7 и 8; 1853 г. № 56 и 1854 г. № 46).

ლოცვის დასრულების შემდეგ, დეკანოზი რამდენიმე ყლუპ ლუდს მოსვამს მისთვის მირთმეული დოქიდან და შემდეგ მას სხვა დეკანოზებს გადასცემს, რომლებიც დარჩენილ ლუდს მომზადებულ კოდში ღვრიან, ხოლო ცარიელ დოქს კი პატრონს უბრუნებენ. ლოცვის დასრულების შემდეგ ხალხი წმინდა დროშებსა და საგნებს ემთხვევა.

დეკანოზი სანთლით უწვავს შუბლზე მატყლს იმ ცხოველებს, რომლებიც მსხვერპლად უნდა შეიწირონ, დაკლავს და მათ გორიდან აგდებს, ან კიდევ თავს მოჭრის და მას თავისთვის იტოვებს, ხოლო დანარჩენს კი პატრონს გადასცემს.

– თან წაიღე წყალობა, წყალობა ამ ბატონისა, ეუბნებიან ღვთის მსახურები პარონს, რომელსაც თავისი მსხვერპლი მიაქვს. 

– თქვენც იგივეს გისურვებთ, პასუხობს იგი.

მსხვერპლის დაკვლისას სისხლი ვარცლში ჩაედინება, რომელშიც დეკანოზი ხელებს იბანს, მიდის მლოცველთან, მას შუბლზე ჯვარს გამოუსახავს, ხოლო დანარჩენ სისხლს კი სამხსვერპლოს კედლებზე აპკურებს.

«მლოცველმა, წაიღებს რა თავის დაკლულ საქონელს, ის უნდა გაატყაოს და დეკანოზს უკანვე მოუტანოს, რომელიც ამგვარ განაწილებას ახდენს: მოჭრის რა პირუტყვს უკანა ნაწილს, მას პატრონს აძლევს, ხოლო დანარჩენ ხორცს კი თავისთვის იტოვებს» (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 8; Записки о Тушино-Пшаво-Хевсурскомъ округе, кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 51).

სანამ მთავარი დეკანოზი სხვა მოსულების მსხვერპლს კლავს, და საკერპოსა და დღესასწაულის ადგილს ვრცელ სასაკლაოდ გადააქცევს, ამასობაში სხვა დეკანოზები ხორცის ხარშვით არიან დაკავებული.

დასხამენ რა ხალხს წრეებად, სოფლების მიხედვით, და გამოაცალკევებენ რა კაცებს ქალებისგან, იწყებენ მოხარშული ხორცის, ლუდის, ღვინისა და სხვა საჭმელ-სასმელების დარიგებას. ნადიმი იმ დრომდე გრძელდება, სანამ მომზადებული ლუდი, მთელი მოტანილი საკვები მარაგები და ღვინო არ ამოიწურება.

ხევსურებში არის ერთი მნიშვნელოვანი დღესასწაული ნოემბერში. გადათვლიან რა იქიდან წინ წამეტ კვირას, ისინი იწყებენ მარხვას და ამას დიდი მარხვის დასაწყისად მიიჩნევენ. მაშინ თითოეულ სახლში ჰკიდებენ ბობოლოს (боболо) – ვაშლს ან ბოლოკს მასში ჩარჭობილი შვიდი პატარა ფრთით, რომლებსაც ამოაძრობენ კიდეც თითო-თითოდ ყოველი შვიდი დღის შემდეგ. ბოლო ფრთის ამოძრობასთან ერთად დიდი მარხვაც მთავრდება და მაშინ ისინი აღდგომას დღესასწაულობენ (Каваказъ 1854 г. № 46)

თუშები - ბერძნული აღმსარებლობის ქრისტიანები, ქრისტეს ბრწყინვალე აღდგომის მეორე დღეს წმ. იოანე ნათლისმცემლის ეკლესიის ტაძრის დღესასწაულს აღნიშნავენ, რომელიც კავკასიონის ქედის ძირში, ალვანის ველის მახლობლად, სანაღაროს პატარა მთაზეა აშენებული. საკმაოდ მნიშვნელოვანი სივრცე ეკლესიის მახლობლად ღვთის მლოცველებით ივსება, და უპირატესად კი ქალი მლოცველებით, რომლებსაც მუდმივად შავი შალის კაბები აცვიათ. წირვის დაწყებამდე ეკლესიის კარებთან თუშები, წმინდანისადმი მსხვერპლშეწირვის სახით, ცხვრებს კლავენ. წირვის შემდეგ კი ეკლესიის ხავსმოდებული გალავნის შიგნით, მამაკაცები ქალებისგან განცალკევებით, განთავსდებიან და ტრაპეზობენ.

შეადგენენ რა დიდ წრეებს, ისინი ერთმანეთს ხორცით, კვერცხებითა და ერბოზელილი პურით – ქადით (када) უმასპინძლდებიან, რომელიც ზედა მხრიდან ერბოში მომწვარი ფქვილითაა ავსებული. მათარა (матара) – ტყავის ჭურჭელი სასმელებისთვის, დაუღალავად დადის წრეზე და კახური ღვინო უზარმაზარი რაოდენობით ისმება.

როცა ძღომაზე შეჭამენ, დალევენ, იკამათებენ, ხოლო ზოგჯერ კი სიმთვრალეში იჩხუბებენ კიდეც, თუმცა კი მათ არ შეიძლება ლოთები ვუწოდოთ, თუშები თავიანთ სახლებში მიდიან (Мои заметки кн. Эристова. Кавказъ 1855 г. № 33).

დღესასწაულებს ხშირად თან სიმღერები, ცეკვები, ჯირითობა და მიზანში სროლა ახლავს. აქვე დეკანოზები საჩივრებს განიხილავენ და მათ თავიანთი ადათების (წეს-ჩვეულებათა) მიხედვით წყვეტენ.

უმნიშვნელოვანესი საქმეები, რომლებიც მთელ საზოგადოებას (თემს) ეხება, ყველა პატივცემული თავკაცის (თუშებში ხევისბერების /хевисбери/) კრებაზე წყდება, რომლებიც თავიანთი გონებით, ზნეობითა და გამოცდილებით არიან ცნობილნი. შეკრების ადგილი – საანჯმნო (саанджмое), ან სამსხვერპლოების მახობლად ინიშნება, საფლავთა ყორღანების, ძეგლების სიახლოვეს, ან კიდევ უბრალოდ ღია ცის ქვეშ. 

სასამართლოს საფუძვლები განსაკუთრებით უცნაური და ჩახლართული არის ხოლმე. 

უწინარეს ყოვლისა გარეგნულ ფორმას იცავენ.

მოდავენი ორ მოსამართლეს – ბჭეს (пче) ირჩევენ, დეკანოზების ან იმ მოხუცების რიცხვიდან, რომლებიც ხალხში პატივისცემით სარგებლობენ. თუშებში მოსამართლეებს ხელხა ეწოდებათ (называются хелхой) და ისინი მათი საკუთარი ადათის – ხელის (хелъ) მიხედვით სჯიან, რომელიც იმ უძველეს წეს-ჩვეულებებსა და დადგენილებებზეა დაფუძნებული, რომლებმაც კანონის ძალა მიიღეს. მოწინააღმდეგენი მოსამართლეებთან მიდიან და სთხოვენ განხილვის დღე და ადგილი დანიშნონ. მათი გადაწყვეტილება უეჭველადაა აღიარებული და მას დაჩაგრულის დაკმაყოფილებაც მაშინვე უნდა მოჰყვეს.

მომჩივანი მოსამართლეთა წინაშე მუხლებზე დგება და ქუდს იხდის.

– ღმერთო, შეეწიე საქართველოს, წარმოთქვამს იგი, შეეწიე სიმართლით განმსჯელ მოსამართლეს, მართალ მომჩივანს (помоги правдивому судье, правому истцу). გაუმრუდე მიკერძოებულ მოსამართლეს და მასაც, ვინც სიცრუით ჩივის.

შემდეგ იგი თავისი საქმის გარემოებებს ჰყვება. მოპასუხეც იგივეს იმეორებს. ორივეს ჩვენებათა შედარების საფუძველზე დგება მოსამართლეთა გადაწყვეტილება. თუშებში, საჩივრის შემთხვევაში, მომჩივანს თავისი მოვალისგან ძროხა ან ცხვარი მიჰყავს და შემდეგ მას ამის შესახებ გარეშეთა თანდასწრებით გამოუცხადებს. ორივე მოდავე ამის შემდეგ თითო-თითო ან ორ-ორ შუაკაცს (თეშს /тешъ/) ირჩევს და თავკაცების სასამართლოს მიმართავს, რომელიც არანაკლებ სამი პირისგან შედგება. თავკაცები (старшины) საქმეს განიხილავენ და გადაწყვეტილებას ღებულობენ, ხოლო შუაკაცები კი სამი დღის შემდეგ მათ გადაწყვეტილებას აცხადებენ. საქმე ხელახლა არაუმეტს შვიდგზის შეიძლება იქნას განხილული. საქმის სიძნელის ან ჩახლართულობის შემთხვევაში მოსამართლენი დაფიცებას მიმართავენ, რომელიც, საერთოდ, სამივე განშტოებაში, ორი სახისაა: ცერემონიით და ცერემონიის გარეშე, საქმის მნიშვნელოვნების-და მიხედვით.

არცთუ განსაკუთრებით მნიშვნელოვან შემთხვევებში ფშავლებსა და ხევსურებში ფიცის დადება მოდავეთა მიერ რამდენიმე ფრაზის წარმოთქმისგან შედგება.

– მე ვიფიცებ წმ. გიორგის, წარმოთქვამს ფიცის დამდები, ვიფიცებ ამა და ამ დიდ სალოცავს და მის დროშებს, რომ ჩემი სიტყვები ჭეშმარიტია; წინააღმდეგ შემთხვევაში დაე მათ განმგმირონ მე, დააქციონ ჩემი სახლი, ოჯახი, საქონელი და არასოდეს მიბოძონ მტერზე გამარჯვება.

თუ საქმე, რომელიც მოსამართლეებმა უნდა გადაწყვიტონ, ძალზედ მნიშვნელოვანია, მაშინ ცერემონიით დაფიცებას მიმართავენ. ფშავლებსა და ხევსურებში თორმეტ გარეშე მოწმეს ირჩევენ. ამ რიცხვზე ნაკლები მოწმეების დროს ფიცი ნამდვილად არ ითვლება. დამფიცებელი და მოწმეები მოვალენი არიან, წესის დასრულებამდე განსაკუთრებული სიწმინდე დაიცვან: არ დაწვნენ ცოლებთან, ხოლო ფიცის დადების დღეს კი არც დალიონ და არც ჭამონ.

ფიცისთვის დანიშნულ დღეს, ცერემონიის ყველა მონაწილე საკერპოს გალავანში მიემართება. დამფიცებელი ხელში დროშასა და ვერცხლის თასს იღებს, ხოლო მოწმეები კი მას მხრებზე ხელებს ადებენ. დამფიცებელი ფიცს დებს იმაზე, რომ ჭეშმარიტებას ლაპარაკობს, ხოლო მოწმეები კი მისი ყოველი სიტყვის შემდეგ წარმოთქვამენ ამინ-ს. 

თუშებში ფიცი (присяга и клятва) ასევე ორი სახისაა. დამფიცებელი მას წარმოთქვამს, როცა იგი დროშით ხელში სამსხვერპლოს სამჯერ გარს შემოუვლის, ან კიდევ როცა თავის წინაპართა საფლავების მახლობლად მუხლებზე დააჩოქებენ, წინ ვირის უნაგირს და ჭურჭელს დაუდებენ, რომლიდანაც ძაღლები ჭამდნენ, და, მიუთითებენ რა დამფიცებელზე, იქ მყოფნი გარდაცვლილთა სულებს მიმართავენ.

– ჩვენო განსვენებულნო! ამბობენ ისინი. თქვენთან ეს ადამიანი სამსჯავროზე მოგვყავს; თქვენ მასზე სრულ უფლებას გაძლევთ: მსხვერპლად შესწირეთ იგი ვისაც გსურთ ან მსახურად მიეცით, და რაც გინდათ მას გაუკეთეთ, თუ იგი ჭეშმარიტებას არ იტყვის. 

ამის შემდეგ დამფიცებელი ფიცს წარმოთქვამს.

მოსამართლე თავის გადაწყვეტილებებში აკისრებს საზღაურს დამნაშავის მამულიდან, ერთხელ სამუდამოდ განსაზღვრული თანხით. ქურდს მოპარული ნივთის შვიდმაგ ფასს ახდევინებენ. დაჟეჟილობებისა და ჭრილობებისათვის, ძალისა და იარაღის მიხედვით, რომლებითაც ისინია მიყენებული, 5-დან 25 ძროხამდე. თვალის ამოგდებისთვის – 30 ძროხას; ფეხის წართმევისთვის – 24-ს; მარჯვენა ხელისა – 25-ს; მარცხენა ხელისა – 22-ს; ცერა თითისა ხელზე – 5, საჩვენებელი თითისა – 4, შუა თითისა – 3, არა თითისა – 2 და ნეკა თითისა 1 ძროხას (ფშავლებში როგორი ზიანიც არ უნდა იქნას მიყენებული, 16 ძროხას ახდევინებენ). სახეზე ჭრილობას პატარა ჯოხით ზომავენ, მასზე ხორბლის მარცვლებს დებენ, ერთს გასწვრივად, მეორეს განივად (ხევსურები ერთს ხორბლის მარცვალს დებენ, და მეორეს ქერისას), და დატეული მარცვლების რიცხვის მიხედვით, დამნაშავეს იმდენივე ძროხას ახდევინებენ. თითოეული ჩამტვრეული კბილისთვის თითო ძროხას ახდევინებენ; ქალის ცემისთვის თერთმეტ ცხვარს. დამჭრელი ვალდებულია დაჭრილს ერთი ცხვარი გაუგზავნოს უპატიობისთვის (за безчестiе) და მკურნალსაც გადაუხადოს. ხოლო თუ უკანასკნელს თავად დაჭრილი გადაუხდის, მაშინ იგი დამჭრელს იმ თანხას ორმაგად ახდევინებს.

ამრიგად გადახდევინების ზომა ძროხების რიცხვით განისაზღვრება. მათი არყოლისას, დამნაშავეს შეუძლია სხვა ცხოველებით ან ნივთებით გადაიხადოს. ამისთვის ერთხელ და სამუდამოდაა დადგენილი შედარებითი ღირებულება საქონელსა და ნივთებს შორის. ასე, ულაყი შვიდი ძროხა ღირს, ფაშატი – 4 ან 20 მანეთი; ჯორი – 8 ძროხა ან 40 მან.; ხარი – 7 ცხვარი, ძროხა – 4 ცხვარი ან 5 მან.; მამალი ცხვარი 1 მან. 20 კაპ.-დან 2 მან.-მდე; დედალი ცხვარი 1 მან. 40 კაპ.; თხა 80 კაპ., თიკანი 40 კაპ.; ლიტრი (9 გირვანქა) კარაქი 1 მან.; კვერნის ბეწვი 1 მან. 20 კაპ.; სახნავ-სათესი მინდორი, რომელიც 60 ძნა ანუ ერთ კოდ (2 ფუთ და 9 გირვანქა) ხორბალს იძლევა, 5 ძროხა ღირს. თოფი 20 ძროხა ანუ 100 მან. ღირს, ცხენი 10 ძროხა, 2 მამალი და 1 დედალი ცხვარი, ანუ 55 მან. და 40 კაპ. (Очерки Хевсурiи Ар. Л. Зиссермана. Кавк. 1851 г. № 23. Записки о Тушино-Пшаво-Хевсур. округе кн. Р. Эристова. Кавк. 1854 г. № 51).

იყო შემთხვევები, როცა მოსამართლეები, საქმის ჩახლართულობის ან მისი მნიშვნელოვნების გამო, ვერ ბედავდნენ განაჩენი წარმოეთქვათ, მაშინ მათ ის მეფის მოურავის მიერ გადასაწყვეტად გადაჰქონდათ. დეკანოზები, მოსამართლეები, მოწმენი და მოდავეები – ყველანი უფროსთან მიდიოდნენ, რომელთანაც ასეთნაირად 60 ადამიანამდე ბრბო იკრიბებოდა. თუმცა კი, ამ შეკრებებს მხოლოდ მაშინ ჰქონდა ადგილი, როცა მოურავი ამ ხალხებს შორის იმყოფებოდა. აქედან მთავარ ხატთან მიდიოდნენ, და აქ, მთავარი დეკანოზის წინამძღოლობითა და მოურავის თანდასწრებით, საბოლოოდ და სიტყვიერად წყვეტდნენ საქმეს, რომელიც უკვე აღარ შეიძლებოდა საქართველოს მეფის მიერ გადასაწყვეტად ყოფილიყო გადატანილი. მოსამართლენი სიკვდილით დასჯას არასოდეს აღასრულებდნენ. მკვლელობებში დამნაშავეებს არცთუ იშვიათად დაჩაგრულის (მოკლულის ნათესავების) ნებას გადასცემდნენ. ხდებოდა, თუმცა კი იშვიათად, მოდავეთა შეთანხმება და შერიგება. ამ უკანასკნელ შემთხვევაში, მოდავენი ერთმანეთს ლუდის ამოსაღებ თითო ჭურჭელს (по ковшу) ჩუქნიდნენ და დამნაშავის ეს ჭურჭელი ხატებს გადაეცემოდა (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Главн. Штаб. въ С.-Петербурге).

აქაურთა დამკვიდრებული ადგილობრივი კანონების მიხედვით უმნიშვნელოვანეს სისხლის სამართლის დანაშაულებებად – მკვლელობა, მრუშობა-მეძავობა და ქურდობა ითვლება. სამივე სახეობის ამგვარ დანაშაულებს თან თითქმის ყოველთვის სისხლის აღება ახლდა. ქალის ღირსების შეურაცხყოფას თუშებში ყოველთვის სისხლისღვრა მოჰყვებოდა.

ცოლის ღალატის ან მისი გაქცევის შემთხვევაში ქმარს უფლება აქვს მას ცხვირი მოჭრას, ხელი მოკვეთოს და ასეთი სახით ის თავის მშობლებთან გაუშვას. თუ მას ამის გაკეთება არ უნდა, მაშინ აკისრებს კვეთილს (кветилу) – გარკვეულ (ცნობილ) ვადას, რომლის ამოწურვამდეც ამ ქალზე დაქორწინება არავის შეუძლია. ქალიშვილის შემცდენელი მასზე უნდა დაქორწინდეს, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას 60 ძროხას ან 300 მანეთს უხდის, მაგრამ ასეთი ქალიშვილები შემდეგ იშვიათად თხოვდებიან.

სხვისი ცოლის ორგულობაზე ცილის დაწამებისთვის, ქალის ქმარი დაკლავს ცილისმწამებლის ძროხას, თავის ცოლს მისსავე მშობლებთან გაგზავნის, ხოლო ისინი კი ცილისმწამებელს სასამართლოში მოითხოვენ და მას 60 ძროხას ახდევინებენ; თუ ცილისმწამებელი საჯაროდ აღიარებს თავის ცილისწამებას, მაშინ ქმარს ცოლი უკანვე მიჰყავს, ხოლო ცილისმწამებელს კი დაკლული ძროხისთვის აკმაყოფილებენ.

სისხლის აღება ამ ხალხების სამივე განშტოებაში არსებობს. ხევსურებსა და თუშებში, როგორც არ უნდა იყოს ჩადენილი მკვლელობა, ე. ი. შემთხვევით ან განზრახულად, მკვლელი სისხლის აღებას ექვემდებარება. მოკლული ხევსურის ნათესავები ცეცხლს აძლევენ მკვლელის მთელ ქონებას, რომელიც მთელი თავისი ოჯახით მეზობელ სოფელში იმალება, სადაც მას თავიანთი მფარველობის ქვეშ მიიღებენ. თუ მკვლელი თუშია, მაშინ ის, მეზობლებთან თავისი ყოფნის მთელი დროის მანძილზე, არ იცვამს ფეხსაცმელს და თმებსაც უშვებს, ერთგვარად თავისი დანაშაულის გამო სინანულის ნიშნად. გარკვეული დროის შემდეგ, მკვლელს, მოკლულის ნათესავების თანხმობისას, შეუძლია სამშობლოში დაბრუნდეს და, თავის ნათესავებთან ერთად, სისხლის საზღაური – ცეიგი (цейгъ) შესთავაზოს, რომელიც მოკლული მამაკაცისთვის 120 ძროხას ან 600 მანეთს შეადგენს, ხოლო ქალისთვის კი ნახევარს. ჩამოკიდებენ რა შეკაზმულ ცხენს საუკეთესო ხმალსა და თოფს, მკვლელის მთელი ნათესავები მოკლულის სახლთან მიდიან, გარდაცვლილს ტირიან და პატიებას თხოულობენ. დაღუპულის ნათესავები, შერიგების ნიშნად, სუფრას აწყობენ და სისხლის საზღაურს თითქმის არასოდეს იღებენ, რადგანაც მას გარდაცვლილის სულის შეურაცხყოფად მიიჩნევენ. მტრობა ასეთნაირად წყდება (Записки о Тушетiи И. Цискарова. Кавк. 1849 г. № 11).

ფშავლებსა და ხევსურებში, სამი წლის განმავლობაში, ყოველ თვეს, მკვლელი მოკლულის ოჯახს თითო ცხვარს უგზავნის. მეოთხე წელს, თავისი ნათესავების მეშვეობით, იგი სთხოვს სისხლის საზღაურად 280 ცხვარი და 70 ძროხა მიიღონ. თუ საზღაური მიღებულია, მაშინ მას შეუძლია თავის სოფელში დაბრუნდეს, მაგრამ სისხლის აღება არ ეხსნება. მოკლულის დედის მხიდან ბიძას, მაგალითად, შეუძლია თავისთვის 220 ცხვარი მოითხოვოს. «ამ პირის დაკმაყოფილების შემდეგ, ამბობს თავადი რ. ერისთავი (Кавк. 1854 г. № 51), მკვლელის სიცოცხლე ჯერ კიდევ საფრთხეშია. მისი მოკვლა იმავე საფუძველზე შეუძლიათ და სისხლის ზღვევინება არ წყდება, იმიტომ რომ მოკლულის ნათესავები ისევ იწყებენ შურისძიებას, და მაშინ სწორედ იგივე ისტორია მეორდება, მხოლოდ იმ განსხვავებით, რომ, უკანასკნელ შემთხვევაში, სისხლისათვის მხოლოდ 120 ცხვარი გადაიხდება და ამ საზღაურს მათთან საუკანმომკვდრო (сауканъ-момквдро) ეწოდება – პირიქით მოკვლისთვის (за обратную смерть)».

ფშავლები, ხევსურების მსგავსად, მკვლელის ქონებას არ წვავენ. მათში საზოგადოება (თემი), რომელსაც მკვლელი მიეკუთვნება, მოკლულის საზოგადოებას (თემს) სამ ხარს, სამ ცხვარსა და ერთ ხმალს უგზავნის – უპატიობისთვის (за безчестiе). თავად მკვლელმა მოკლულის ნათესავებს 180 ცხვარი უნდა გადაუხადოს და ამდენივე იმ თემს, რომელსაც მოკლული მიეკუთვნებოდა.

არანაკლებ ჯარიმასა და გადახდევინებას ექვემდებარებოდნენ უწინ ისინიც, რომლებიც, დეკანოზის მოწოდებით ომში არ გამოცხადდებოდნენ. ლაშქრობის წინ დეკანოზს გამოჰქონდა დროშა და ყველანი მისი დროშების ქვეშ მოედინებოდნენ (მოემართებოდნენ). ჩვეულების მიხედვით, თითოეული კომლიდან თითო ადამიანი მოდიოდა (Записки Буткова /рукопись/ Арх. Глав. Штаба). ვინც არ გამოცხადდებოდა, მას აკრძალვა ეკისრებოდა. არგამოცხადებულის სახლის წინ დეკანოზი ხეზე საკერპოდან ვერცხლის თასს ჰკიდებდა, და, სანამ ის იქ ეკიდა, არც ერთ მეზობელს არ შეეძლო მას დალაპარაკებოდა, და მისთვის რაიმე ესესხებინა. დასჯილს არ შეეძლო დღსასწაულებსა და საზოგადოებრივ თავყრილობებზე ყოფილიყო, სანამ ლაშქრობაში მოკლულებისა და დაჭრილთა სასარგებლოდ უზარმაზარ ჯარიმას არ გადაიხდიდა (Кавказъ 1854 г. № 51). ხალხს ამ სასჯელისა განსაკუთრებით ეშინოდა, რომელსაც თან, მატერიალური გაკოტრების გარდა, კიდევ პატივისა და ღირსების შეურაცხყოფაც ახლდა. ვისაც ეს სასჯელი დაეკისრებოდა, მას მხდალად თვლიდნენ; იგი საზოგადოების მხრიდან ზიზღს განიცდიდა, რომლის თითოეული წევრიც თავისთვის უწესოდ (შეუფერებლად) და სიმდაბლედ მიიჩნევდა მასთან რაიმე საქმე დაეჭირა. ფშავლებს თავიანთი მთავარი დროშა ჰქონდათ გიორგისა (ლაშარის ჯვარი), რომელიც მათ, გადმოცმით, თამარ დედოფალმა უწყალობა და რომელიც სოფელ ნაკვალესავის მახლობლად ინახებოდა. მხოლოდ ერთი შეტყობინებით, რომ დროშა სალაშქროდ წინ წავიდა, ყველანი ყოველგვარი ბრძანების გარეშე მისკენ მიიჩქაროდნენ. როცა დეკანოზი დროშას შეკრებილ მცხოვრებთა მახლობლად ჩაატარებდა, მაშინ ყველანი ქუდებს იხდიდნენ და პირჯვარს გადაისახავდნენ, თანაც ამბობდნენ: «პატივი (ღირსება) ჩვენს დამცველ მეფეს» («Честь нашему защитнику царю») (Письмо изъ Тушетiи. Кавк. 1852 г. № 45).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა