Monday, August 29, 2016

იოჰან გიულდენშტედტის ზოგიერთი ცნობა და მოსაზრება საქართველოს შესახებ

(იოჰან ანტონ გიულდენშტედტი /1745-1781/ გახლდათ ბალტიისპირელი გერმანელი, რომელმაც განათლება მიიღო გერმანიაში, შემდეგ დაბრუნდა რუსეთში და იქ მოღვაწეობდა. იყო ნატურალისტი, მედიცინის დოქტორი, რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის ნამდვილი წევრი. 1768 წელს გიულდენშტედტი მიიწვიეს პეტერბურგის საიმპერატორო აკადემიაში, რათა მიეღო მონაწილეობა აკადემიის მიერ დაგეგმილ ექპედიციაში, რომელიც ევროპული რუსეთის სამხრეთ-დასავლეთ ოლქების, ციმბირისა და კავკასიის შესწავლას ითვალისწინებდა. გიულდენშტედტს წილად ხვდა ჩრდილოეთ კავკასიასა და საქართველოში მოგზაურობა და მათი შესწავლა. იგი საქართველოში 1771 წლის სექტემბერში შემოვიდა და 1772 წლის ნოემბრამდე აქ იმყოფებოდა. დაგვიტოვა თავისი მოგზაურობისა და დაკვირვებათა ვრცელი ჩანაწერები, რომლებიც შემდეგ გერმანულ ენაზე წიგნად იქნა გამოცემული. 1962 წელს თბილისში საქართველოს სსრ მეცნიერებათა აკადემიის გამომცემლობამ გამოაქვეყნა წიგნი «გიულდენშტედტის მოგზაურობა საქართველოში» /ტომი პირველი/, რომელშიც გერმანული ტექსტი ქართული თარგმანითურთ გამოსცა და გამოკვლევა დაურთო გ. გელაშვილმა. ზემოთ მოყვანილი ინფორმაციაც მისი შესავლის მიხედვითაა გადმოცემული.

                     

ქვემოთ შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს გარკვეულ ვრცელ ამონარიდებს აღნიშნული წიგნიდან. მისი კიდევ ერთხელ გამოქვეყნებისას გვინდოდა განსაკუთრებით მიგვექცია მკითხველის ყურადღება ქართული სამეფო-სამთავროების მაშინდელი მდგომარეობისთვის, როგორც ის ევროპული მენტალიტეტის ადამიანს წარმოუდგა. ქართველი ისტორიკოსებისა და სხვა ავტორების მიერ ამ შემთხვევაში ძირითადად ერეკლე მეფის დროს მიღწეულ გარკვეულ წარმატებებზე ხდება ხოლმე ყურადღების გამახვილება, ქვეყნისა და საზოგადოების ნამდვილი მდგომარეობა და ზოგადი განვითარების დონე კი, სამწუხაროდ, უკანა პლანზე გადადის, რაც ქართულ საზოგადოებაში არასწორ, არარეალურ განწყობასა და დამოკიდებულებას წარმოშობს. საქართველოს თავზე დატეხილ ყველა უბედურებაში რუსეთის დადანაშაულება ხდება, როცა ბევრი ჩვენი განსაცდელისა და უბედურების მიზეზი თავად ჩვენშივეა. მართლაც, მაგალითად, 1771-1772 წლები გახლდათ აღმავლობისა და თითქმის ზენიტის პერიოდიც ერეკლე მეფის საქართველოში, გიულდენშტედტი კი ჩვეულებრივ ლაპარაკობს ამ ქვეყნის «მოუწყობელ ცხოვრებაზე», «სუსტ და განუვითარებელ მმართველობაზე», «მძიმე გადასახადებზე», «დუნე შინაურ მეურნეობა-მრეწველობაზე», ხშირი შემოსევებისგან «ნანგრევებად ქცეულ და გაუდაბურებულ» ყოფილ ციხეებზე, ქალაქებსა და სოფლებზე, მცირერიცხოვან მოსახლეობაზე და სხვა, რაც საბოლოო ჯამში, «ერთერთი ყველაზე უფრო სუსტი ქრისტიანული სამეფოს» სურათს ჰქმნის. იმედია მკითხველი ამ ნაშრომის გაცნობის შემდეგ უფრო რეალურად შეხედავს საქართველოს მდგომარეობას, რაც აუცილებელია იმის სწორად განსაზღვრისთვის, თუ სად ვიყავით, როგორ გვივლია, რატომ ვართ იმ მდგომარეობაში, რაშიც ვართ, და როგორ უნდა ვიაროთ შემდეგში, რათა ქვეყნისა და საკუთარი ცხოვრება უფრო უკეთესი მომავლისკენ წავიყვანოთ)

ნაწილი I

თბილისის შესახებ 
(წიგნის გვ. 87-93)

თბილისი არის სპარსული და ევროპული სახის დედაქალაქი და რეზიდენცია ქართლის მეფისა; მას ქართველები უწოდებენ თბილის ქალაქს, ეს ნიშნავს თბილ ქალაქს, რადგან მის ახლოს ქვემოთ არის თბილი წყაროები და მათთან კი აბანოები.

ის მდებარეობს მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, რომელიც აქ სამხრეთ კავკასიის მთისწინეთის ტოტის ჩამოწოლის გამო მოხრილია, ქალაქის ზემოთ და ქვემოთ კი უფრო ციცაბოა; ჩემი დაკვირვებით მოზდოკთან ერთ მერიდიანზეა და 2 გრადუსით სამხრეთით. ადრე ქვედა გარეუბანი, აბანოების ქვევით, იყო ქალაქი თბილისქალაქი. 

თანამედროვე ქალაქი შეადგენს თითქმის ბლაგვ სამკუთხედს და, გარდა აერთი ადგილისა მტკვართან, შემორტყმულია აგურის კედლით; ამასთან აღმოსავლეთის კუთხეში არის პატარა ციხე ნარიყალა და დასავლეთისაში – სიმაგრე შარდახტი. ქალაქის კედელი მათ შორის არის 600 საჟენის სიგრძისა და მთელი ქალაქის გარშემო შეადგენს დაახლოებით სამ რუსულ ვერსს ან 1500 საჟენს. ამ, არც ისე დიდ, ფართობზე ცხოვრობს დაახლოებით 20000 მცხოვრები; ამიტომ ქუჩები არის დაახლოებით 1 საჟენი სიგანისა, შესახვევები კიდევ უფრო ვიწრო.

სახლები ნაგებია აგურისა და ფილაქნებისაგან, თიხანარევი კირით, ერთსართულიანი, დაახლოებით 15 ფუტი სიმაღლისა, სახურავები სწორი – თიხით დაფენილი; ოთახებს აქვთ ბუხარი და ფანჯრებზე, შუშის მაგიერ, გაქონილი ქაღალდებია. ყველაფერი არის მსუბუქი, ცუდი, მკვრივი (ტლანქი) და ძალიან შეუხედავად ნაშენი. ქალაქის აღმოსავლეთის ნაწილთან არის ხიდი მტკვარზე, ამ ხიდით შევდივართ მეტეხის პატარა ციხეში, მტკვრის მარცხენა ნაპირას.

ქალაქის ქვემოთ, ახლოს მასთან და მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე, არის თბილი წყაროები და მათთან საზოგადო აბანოები ორივე სქესისათვის. აბანოების ქვემოთ არის წინაქალაქი, გარეთუბანი, ან უფრო უკეთ ძველი თბილისი. ქალაქისა და გარეუბნის გარშემო არის მნიშვნელოვანი ვენახები და ხილის ბაღები, რომლებიც მდინარის ქვევით აღწევენ 5 ვერსამდე, და პატარა წისქვილებისა და არხების საშუალებით ირწყვებიან მტკვრის წყლით. ბაღებთან და მათ ქვემოთ არის აგრეთვე ხორბლის პატარა ყანები. ასევე მტკვრის მარცხენა ნაპირზეც, ქალაქის პირდაპირ, არის ბაღები და ყანები.

20000 მოსახლეობისათვის ისედაც პატარა ფართობიდან დიდი ადგილი უჭირავს ეკლესიებსა და სასაფლაოებს. მცხოვრებთა ეს სივიწროვე, დაქანებული მდებარეობა ქალაქისა თიხიან ნიადაგზე, რომელიც წვიმის დროს მთლად იჟღინთება და არ აქვს წყლის საწრეტები, სასაფლაოები, ცუდი პოლიცია, რომელიც ნებას აძლევს, რომ ქუჩები დაიფაროს ნაგვით და ა. შ., – [ყოველივე ეს] სწამლავს ჰაერს, ამიტომაც დიზენტერია, ავთვისებიანი ციებ-ცხელება და ეპიდემიები, აგრეთვე ჭირიც, არც თუ იშვიათია. 1770 წელს ამ უკანასკნელმა გაწყვიტა 4000 მცხოვრები. დიდი სიკვდილიანობა კიდევ უფრო გაიზრდებოდა, სახლები რომ არ იყოს ბევრ-ჰაერიანი, რადგან ცუდი კარებებიდან, ქაღალდიანი ფანჯრებიდან, ბუხრებიდან და ა. შ. მუდამ არის ჰაერის მიმოქცევა. 1770 წელს, ჭირის დროს, ავადმყოფებს აწვენდნენ უმეტესად ქუჩებში და შეიმჩნეოდა, რომ მათგან შედარებით მეტი რჩებოდა, ვიდრე სახლში მწოლიარეთაგან.

ქალაქის მოსახლეობა ნახევარზე მეტი სომხებია. მეორე ნახევარს შეადგენენ უმთავრესად ქართველები და, ამათ გარდა, კიდევ არიან თათრები. სომეხთა შორის დაახლოებით 400 რომაული სარწმუნოებისაა, მათ ჰყავთ პატრები, ყველანი უხვად არიან უზრუნველყოფილი ეკლესიებით.

ქ ა რ თ ვ ე ლ ე ბ ს | ე კ უ თ ვ ნ ი თ:

1. სიონის საყდარი (სიმეონის ეკლესია) რომელიც არის კათედრალური ეკლესია. მასში არის დიდი ქართული წარწერა. (ქვემოთ სქოლიოში მოყვანილია ეს წარწერა: ქ: მადიდებელი სამებისა დავითიანი ძმისწული სახელოვანი მეფის გიორგისა და ძე დიდად პატიოსნისა ლევანისა განმგებელი ქართლისა ბატონის შვილი ვახტანგ განმაახლებელი გუმბეთით ლორფინით ცავრით მონასტრისა ამის სულისა მეფისა ბიძისა და მამისა და დედისათვის და სულთა ჩემთა და მეუღლისა ძისა და ასულთა აღსაზრდელად. ქრისტეს აქეთ ჩღ~ჲ. ქართლის ქრონიკონს ტჟჱ)

2. ჯვარის მამის საყდარი, ე. ი. ჯვარის მამის (ასე ეძახიან ბერებს) ეკლესია.

3. ნათლისმცემლის საყდარი, ე. ი. ეკლესია [იოანე – გ. გ.] ნათლისმცემლისა.

4. მეფის კარის საყდარი, ე. ი. მეფის კარის ეკლესია.

5. კარის ღვთის საყდარი, ე. ი. კარის ღვთისმშობლის ეკლესია.

6. კოლეთის საყდარი.

7. მეტეხის საყდარი.

8. წმინდა გიორგის საყდარი, ეკლესია წმ. გიორგისა.

9. ანჩისხატის საყდარი, მასში არის ქართული წარწერა. (ქვემოთ მოყვანილია ეს წარწერა: ქ: ჩამ ქრისტეს მიერ კურთხეულმან ბატონიშვილმან /კათოლი/კოზმან დომენტი აღვაშენე სამრეკლო და განვაახლე საყდარი ესე სულისა ჩვენისა საოსალ /საოხად!/ მეფობისა ქართველთასა შანავაზისასა. ქკ~ს ტნიგ) 

10. კათალიკოსის საყდარი, ე. ი. ეკლესია პატრიარქისა.

11. მთავარეპისკოპოსის საყდარი, ეკლესია მთავარეპისკოპოსისა.

12. ხარების ღვთისმშობელი, ე. ი. მარიამის ხარება. ის წინათ იყო კათოლიკური ეკლესია. 

13. ქაშვეთის წმინდა გიორგი, მდებარეობს მტკვრის მარცხენა ნაპირზე.

14. კალოუბნის წმინდა გიორგი.

15. მელიქის საყდარი, არის აგრეთვე მტკვრის მარცხენა ნაპირის მოშორებით. მის ახლოს არის სპეციალური სასაფლაო.

ქალაქის გარეთ, ჩრდილო-დასავლეთით, იშიტურდუქის კლდეზე დგას დანგრეული ეკლესია მთა-წმინდა, სადაც მიდიან თაყვანისსაცემად. (ქვემოთ სქოლიოში შენიშვნაა: ვ ა ხ უ შ ტ ი /გვ. 54/: კვალად დასავლით, ი შ ი ტ უ ტ რ უ ქ ი ს კლდესა შინა არს მონასტერი მთაწმნდისა და აწ ცალიერი) 

ს ო მ ხ ე ბ ი ს | ე კ ლ ე ს ი ე ბ ი.

1 და 2. ციხის საყდარი.

3. პეჩერნო ( = პეტხაიმის) საყდარი.

4. კასების (?).

5. პეტროს (?).

6. საგაშენი.

7. ნორაშენი.

8 და 9. მოღნინი.

10. ჯიგრაშენი.

11. სურბნიშანი.

12. კოზმანი ( = კოზმადამიანის საყდარი).

13. 14. 15. ვანკინისადმი მიძღვნილი, ვანქის საყდარი.

16. ქამუანი ( = ქამოაანთ საყდარი).

17. ზირკიანი ( = ზირკინაანთ საყდარი).

18. სუბკარაბესა ( = სურბკარაპეტასა).

19. მელიქის და 20. სუბსასნისის ( = სუბსარქისის) საყდარი.

ამათგან 12 დგას ქალაქში და 8 ქალაქის გარეუბნებში; კათოლიკე სომხები, რომლებიც უნდა იყვნენ 400, კმაყოფილდებიან ერთი საყდრით. ქალაქში არის აგრეთვე ერთი სომხური მონასტერი.

მაჰმადიან თათრებს აქვთ 3 მეჩეთი.

ქალაქის მოსახლეობა ცხოვრობს უმთავრესად თავისი ვენახებითა და ნარგავებით, განსაკუთრებით ბამბის კულტურით. ბევრი არიან ვაჭრები, ანუ, უფრო უკეთ წვრილი მედახლეები, რომლებთანაც შეიძლება შეიძინოს კაცმა გასავლიანი საქონელი, წვრილმანი საქონელი, სურსათი, სანელებელი და სხვა რამეები. არიან სხვადასხვა [ხელოსნები]: მეტყავეები, მღებავები, მჭედლები. ყოველგვარ საქალაქო. ხელოსნობას ეწევიან მცირე რაოდენობით და ისიც მოხალისენი და არა ოსტატები.

აქ მეფეს აქვს მარილის-სახდელი ქარხანა და ზარაფხანა.

1772 წ. თბილისში იყიდებოდა:

1 ბათმანი, ე. ი. 1 გირვანქა პური რუსულ ფულზე – 8 კაპიკად.

–– « –––– « –– საქონლის ხორცი 25 კ., ცხვრის ხორცი 30 კ.

–– « ––– « –– ყველი 20 კ., მარილი 20 კ., ბრინჯი 20 კ.

–– « ––– « –– კარაქი 80 კაპიკად.

1 ციტრა კარგი ადგილობრივი ღვინო – 20 კ.

ხორბალი და ქერი მოდის გორიდან და სურამიდან ტივებით, რომლებიც შეკრულია ფიჭვის მორებისაგან, ქვევით მტკვრით. ეს ტივები შემდეგ იყიდება როგორც საშენი ხე-ტყის მასალა.

მიდამო ქალაქის გარშემო, ისე როგორც მთელი საქართველო, მცირედ და ცუდადაა გაშენებული და დასახლებული. მთაზე, ქალაქის ახლოს, ქვევით მტკვარზე, ჩანს უდაბნო (საცხოვრებელი განდეგილებისა) და დასახლებული სოფლები წალასყური და კუმისი, აგრეთვე დანგრეული ციხე ხუნანი. მტკვარზე ზემოთ, ჩრდილოეთ – ჩრდილო-დასავლეთით, ჩანს ხევის სოფელი გერგელი (ვახუშტის /აღწერა გვ. 67/ ხევში აღნიშნული აქვს «გერგეთი არაგვის იქით კიდესა»), ხოლო ხეობა, რომელშიც არაგვი მთიანეთიდან მტკვრის დაბლობზე გამოდის, დასავლეთით – ჩრდილო-დასავლეთით.

მეფეები წინათ, ზაფხულობით, იდგნენ მთაზე კოჯორთან, რადგან იქ სიცხეები ნაკლებია, ხოლო ზამთარში დაბლა, უფრო თბილ მტკვრის ველზე, ნაგებთან, რადგან მთებს შორის თბილისში ყინვები უფრო სუსხიანია. ახლა რეზიდენციას სხვა მიზეზების გამო არ სტოვებენ.

[მასალები] საქართველოს პოლიტიკური და გეოგრაფიული შესწავლისათვის 
(წიგნის გვ. 183-213)

დღევანდელი საქართველო, ანდა რუსულად გრუზია, როგორც ცნობილია, არის ძველი გეოგრაფების მიერ აღწერილი იბერია და ნაწილობრივ ალბანია. სპარსელები ქვეყანას საერთოდ, და განსაკუთრებით მის აღმოსავლეთ ნაწილს, უწოდებენ გურჯისტანს; თურქები – გურჯის; ქართველებს კი პროვინციებისათვის აქვთ საგანგებო სახელები, რომელთაგან ყველაზე საერთოა «ქართველი», აგრეთვე «ქართული», რომელსაც მთელ ქვეყანასაც უწოდებენ.

მთელი საქართველო მდებარეობს კავკასიონის სამხრეთით, ორივე ზღვას შორის (აღმოსავლეთით კასპიის ზღვა, დასავლეთით შავი ზღვა); ჩრდილოეთით საზღვრავს მაღალი ალპები, სამხრეთით კი გადაჭიმულია არარატის მთიანეთამდე. ჩრდილოეთით – აღმოსავლეთიდან დასავლეთისკენ – ესაზღვრებიან ლეკები, ანუ ლეკეთი, ქისტეთი, ოსეთი, ბასიანია და აფხაზეთი; დასავლეთით – შავი ზღვა, სამხრეთ-დასავლეთით – თურქეთი და აღმოსავლეთით – სპარსული მხარეები. დასავლეთით* საერთოდ კასპიის ზღვა, და ამჟამად მის ნაპირებზე მცხოვრები თათრები (*ქვემოთ შენიშვნაა: შეცდომით სწერია «დასავლეთით», უნდა ეწეროს «აღმოსავლეთით»).

წინათ მთელ საქართველოს განაგებდა ერთი მმართველი; შემდეგში – სხვადასხვა პროვიონციას თავისი საკუთარი [მმართველი ჰყავდა]. აგრეთვე წაგლიჯეს თურქებმა ზემო ქართლი; ხოლო სვანეთი იყო თავისუფალი. ახლა ეს ქვეყანა, რომელსაც აქვს შესანიშნავი მდებარეობა და ბუნება, თურქებისგან, სპარსელებისა და ნაწილობრივ კავკასიელთაგან ისე ხშირად განიცდის შემოსევებს და, განსაკუთრებით პირველი ორისაგან, ისეა დაჩაგრული და ყველასაგან გაუდაბურებული, რომ, დაქუცმაცებული მმართველობისა და მრავალრიცხოვანი გამანადგურებელი თავდასხმების გამო, იგი ეკუთვნის ნაკლებად გაშენებულ, მცირედ დასახლებულ და ყველაზე სუსტ ქრისტიანულ სახელმწიფოთა რიცხვს.

საქართველოს პროვინციები არიან:

1. ზ ე მ ო | ქ ა რ თ ლ ი, [მდებარეობს] მტკვარზე ზემოთ.

2. ქ ვ ე მ ო | ქ ა რ თ ლ ი, მტკვრის ქვემო წელის მარჯვენა მხარეზე.

3. ს ო მ ხ ი თ ი, აგრეთვე მტკვრის ქვემო წელის მარჯვენა მხარეს, ქვემო ქართლის აღმოსავლეთით. ძველად ის ეკუთვნოდა არა საქართველოს, არამედ იყო სომხეთის ნაწილი; ახლა კი ემორჩილება ქართლის მეფეს.

4. კ ა ხ ე თ ი, საქართველოს ყველაზე აღმოსავლეთი პროვინცია, ალპებსა და მტკვარს შორის.

5. შ ი დ ა | ქ ა რ თ ლ ი, შიგნითა, ანუ შუა ქართლი, კახეთიდან დასავლეთით, იმერეთიდან აღმოსავლეთით, ჩრდილოეთიდნ ალპებით, ხოლო სამხრეთიდან მტკვრითაა შემოსაზღვრული.

6. ი მ ე რ ე თ ი, აღმოსავლეთიდან ესაზღვრება ქართლი, დასავლეთიდან სამეგრელო და გურია, ჩრდილოეთიდან ალპები, სამხრეთით კი კავკასიის მთისწინეთის განშტოება.

7. გ უ რ ი ა ს აღმოსავლეთით აკრავს იმერეთი, სამხრეთით – ჭოროხი, დასავლეთით – შავი ზღვა, ჩრდილოეთით – სამეგრელო.

8. ს ა მ ე გ რ ე ლ ო – აღმოსავლეთით ესაზღვრება იმერეთი, სამხრეთით – გურია, დასავლეთით – შავი ზღვის პირას მდებარე თურქული ოლქები, ხოლო ჩრდილოეთით – სვანეთი და მთის სხვა ოლქები.

9. ს ვ ა ნ ე თ ი [მდებარეობს] მაღლა მთებში, ზევით ცხენის-წყალზე, სამეგრელოს ჩრდილო-დასავლეთით.

ეს პროვინციები ახლაც, სომხითის (3) გამოკლებით, დასახლებულია უმეტეს წილად ქართველებით.

საქართველოს გარეთ ქართველები არიან აგრეთვე სპარსეთში ფერიაში, ისპაჰანთან, რომლებიც შაჰ-აბასმა გადაასახლა ქართლიდან, როგორც კოლონისტები, და მაზანდერანში.

ამ სპარსულ პროვინციაში არის კოლონიები, რომლებსაც ჯერ კიდევ, იმათ მსგავსად, რომლებიც სპარსეთში არიან, შემოუნახავთ ენა და ჩვევები, მაგრამ ქრისტიანული რელიგია უმეტესად შეუცვლიათ მაჰმადიანურით.

კავკასიელ მთიელთა შორის, განსაკუთრებით ლეკებსა და ოსებში, არიან ბევრი ქართველები, რომელთაც, რელიგიასთან ერთად, ენაც დაივიწყეს.

მცირე რაოდენობა ამ ხალხისა (ქართველებისა – გ. გ.) ცხოვრობს რუსეთში, უმთავრესად თერგზე და ასტრახანში; მათ ჯერ კიდევ კავშირი აქვთ სამშობლოსთან.

ამავე დროს საქართველოს პროვინციებში ქართველებთან ერთად ცხოვრობენ:

1. თ ა თ რ ე ბ ი, უმთავრესად თურქმანები, ანუ თარაქამა [თათრები]; განსაკუთრებით სომხითში (3), რომლის მოსახლეობის უმეტეს ნაწილსაც შეადგენენ. [ცხოვრობენ] აგრეთვე ზემო ქართლში (1) და გურიაში (7); უფრო ცოტა და გაბნეულნი არიან სხვა პროვინციებში; ამასთან კახეთში არის ხუთი მთლად თათრული სოფელი. ისინი ლაპარაკობენ თათრული ენის თურქულ დიალექტზე და არიან მაჰმადიანები.

2. არმენიელები, ქართულად სომხები, ცხოვრობენ მთელ საქართველოში, ნაწილობრივ საკუთარ სოფლებში, ნაწილობრივ ქართველებთან შერეულნი არიან. ერთმანეთს თავიანთ ენაზე ელაპარაკებიან, ხოლო რომლებიც დაფანტულნი არიან, ქართველებთან – ქართულად. ისინი მთლად იგივე უფლებებით სარგებლობენ, როგორითაც საერთოდ (ჩვეულებრივი) ქართველი ხალხი; და რელიგიის მიხედვით ეკუთვნიან ნაწილი სომეხ, ნაწილი რომაულ ქრისტიანებს.

3. ო ს ე ბ ი ცხოვრობენ ბევრ ოსურ მხარეებში, რომლებიც არიან მთებში, და ემორჩილებიან ქართველ მეფეს ან თავადებს და [ცხოვრობენ] თავისთვის და არა ქართველებს შორის.

4. ე ბ რ ა ე ლ ე ბ ი, ქართულად «ურია», ცხოვრობენ საკუთარ სოფლებში; უმეტეს წილად გაბნეულნი არიან ქართულ, სომხურ და თათრულ სოფლებში და არა ოსურ სოფლებში. ისინი მრავალრიცხოვანი არიან, მაგრამ, ზემოთ დასახელებულ ხალხებთან შედარებით, ყველაზე ცოტანი. ისინი სულ ისევე იკვებებიან, როგორც ქართველები, არ განიცდიან განსაკუთრებულ ჩაგვრას, არამედ როგორც ქართველები, ისინიც ყველაფერს აძლევენ და იღებენ (ე. ი. არიან ქართველი გლეხების მდგომარეობაში – გ. გ.).

რაოდენობით ეს ოთხივე ხალხი [ერთად] ქართველობას ცოტათი აღემატება. 

საქართველოს ისტორიისათვის 

მე მაჩვენეს 650 გვერდიანი დაწერილი ქართული ქრონიკა, რომელიც, ცოტა ხნის წინათ რუსეთში გარდაცვლილმა ვახტანგ მეფემ, ლეონის მე-5 ვაჟმა და გიორგის ძმისშვილმა შეადგენინა სახელმწიფოს ორივე მთავარი ეკლესიის (გელათის – იმერეთშია, ქუთაისიდან დაახლოებით 10 ვერსის მანძილზე, – და მცხეთის – ქართლშია, თბილისიდან დაახლოებით 10 ვერსზე) არქივებიდან. ეს ქრონიკა თავის 70 თავში შეიცავს გადმოცემებს ხალხის წარმოშობისა და გადმოცემებსა და ცნობებს მათი მმართველების რიგის (გენეალოგიის) შესახებ, საიდანაც მე გეტყვით შემდეგს.

1792 წელს შემდგომად ადამისა ცხოვრობდა თარგამოსი, ძე თარაშისა, ძისა ავანანისა, ძისა იაფეტისა, ძისა ნოესა, მამა 8 ვაჟისა, არარატზე, 600 წელი, ერთ გამაგრებულ ციხეში. ეს ვაჟები არიან: აოს, ქართლოს, ბარდოს, მოაკან, ლეკოს, ეროს, კავკას და ეგროს, რომლებიც გახდნენ მამამთავრები სომეხთა ანუ არმენიელთა, ქართველთა, რაანთა ანუ შირვანელთა, მოვაკანელთა ანუ ახლანდელ ერივანელთა, ლეკთა ანუ ლეზგიელთა და დაღისტნელთა, მიგრელთა, ე. ი. მეგრელთა, კავკასიანთა ანუ კავკასილთა, კახთა და იმერელთა, რომლებიც ყველანი დაძმობილებულნი არიან.

მათ შვილთა შორის ყველაზე სახელგანთქმული იყო ქართლოსი. მცხეთოსი, გარდაბოსი, კახოსი, კუხოსი, გაჩიოსი იყვნენ ქართლოსის 5 ვაჟი. თარგამოსმა ქართლოსს მისცა არაგვის მიდამოები მტკვრამდე. მამის სიკვდილის შემდეგ, მცხეთოსმა არაგვის შესართავთან ააშენა ციხე მცხეთა. მცხეთოსს ჰყავდა სამი ვაჟი: უფლოსი, ოძრხოსი, ჯავახოსი, რომლებიც გახდნენ მფლობელნი უფალნი ანუ მეფენი.

ოძრხოსს მან მისცა მხარე ტაშისკარიდან შავ ზღვამდე, რაც ახლანდელ იმერეთს და სამეგრელოს [შეადგენს]. ჯავახოსს მისცა მხარე ფარვანიდან მტკვრამდე (ეს უნდა იყოს ახლანდელი თრიალეთი და ჯავახეთი). უფლოსს მისცა მდ. არაგვის და მცხეთის მიდამოები და თბილისიდან ტაშისკარამდე (ე. ი. ახლანდელი ქართლი).

ხაზარნი [და] სპარსნი ფლობდნენ ყველაფერს ზღვის კარ დარუბანდიდან არაგვის კარ დარიელამდე (ე. ი. ზღვის კარ დერბენტიდან არაგვის კარ დარიელამდე).

ალექსანდრე მაკედონელი ქართლში ჩრდილოეთიდან მოვიდა. მაშინ უაღრესად იყო მოდებული გარყვნილება, სირცხვილეულობდნენ და-ძმა შორის და პირუტყვებთან. ალექსანდრე მოვიდა ჯერ ხერთვისთან და აიღო ქალაქები ოძრხე, ჩაროხი, უფლისციხე – ძალიან დიდი ქალაქი, სარკინე, სამშვილდე, მცხეთა, ურბნისი, კასპი, ციხე-დიდი, ურიათუბანი, სადაც ებრაელები (იუდეველები) ცხოვრობდნენ, რუსთავი, დედა-ციხე, მტკვრის ციხე ხუნანად წოდებული და კახეთის ყველა ქალაქი (კახეთის ქალაქნი); ყველგან ჩააყენა გარნიზონები და თვითონ გაჩერდა მცხეთაში; შემდეგ შეჩერდა ქსანზე ნასტაკისში. სარკინეთში გაწყვიტა ყველანი, ვინც კი 15 წელზე მეტისა იყო. იქ დასტოვა ასი ათასი კაცი.

რომის დაარსების შემდეგ, ადამის შემდეგ 3233 წელს, რიგის მიხედვით მეფობდნენ შემდეგი პირები:

(შემდეგ მოყვანილია მეფეების ვრცელი ჩამონათვალი, რომელსაც აქ გამოვტოვებთ – ი. ხ.)

ამჟამად (1772 წ.) მმართველი მეფე ქართლისა და კახეთისა, ერეკლე, ვაჟი თეიმურაზისა (იხ. ზევით, კახეთის შტო, # 10), იყო დაახლოებით 60 წლისა.

სხვადასხვა უბედური შემთხვევებისა და გაჭირვების მიუხედავად, თავის მმართველობის დროს, მან არა თუ არც სამფლობელო და არცერთი პროვინცია არ დაკარგა, არამედ ხელიდან გაუშვებლად, თუმცა ხანდახან საკმაო გაჭირვებით, შეინარჩუნა ტახტი.

მისი ცოლი იყო თამარი (?), ქართლის მეფის ვახტანგის ქალიშვილი (აქ გიულდენშტედტს შეეშალა, ვინაიდან მანამდე მას საქართველოს მეფეთა ჩამონათვალში უწერია: პრინცესა თამარი, ვახტანგის ქალი, იყო მეუღლე თეიმურაზისა და ახლანდელი მეფის ერეკლეს დედა. – ი. ხ.).

ახლანდელი – დარეჯანი, არის ქალი წინა [მმართველი] დადიანისა და სამეგრელოს ახლანდელი მმართველის (მისი მოსისხლე მტრის) და.

მ ი ს ი | უ ფ ლ ი ს წ უ ლ ე ბ ი | ა ნ უ | პ რ ი ნ ც ე ბ ი | ა რ ი ა ნ:

1. გიორგი, 1772 წ. იყო 28 წლისა, მეუღლედ ჰყავს ქეთევანი, ქიზიყის მოურავის, თავად პაპუ[ნ]ა ანდრონიკაშვილის ქალიშვილი. მისი ძე დავითი არის 5 წლისა, იოანე – 2 წლისა; და კიდევ ორი ქალიშვილი.

2. ლეონი ანუ ლევანი – 20 წლისა. ცოლად ჰყავს მდივანბეგის (უზენაესი მსაჯულის) თავად ქაიხოსრო ანდრონიკაშვილის ქალი.

3. იულონი 12 წლისა.

4. ვახტანგი 10 წლისა.

5. თეიმურაზი 8 წლისა.

6. მირიანი 7 წლისა.

7. ალექსანდრე 2 წლისა და

8. ლუარსაბი ½ წლისა.

პ რ ი ნ ც ე ს ე ბ ი:

1. თამარი – გათხოვილი სალთხუცეს (გენერალ) თავად ორბელიშვილზე.

2. ელენე – გათხოვილი თავად არჩილზე, იმერეთის მეფის სოლომონის ძმაზე.

3. მარიამი – მისი ქმარია ქალაქის მოურავი, თავადი ციციშვილი.

4. ქეთევანი – გათხოვილი თავად მუხრანბატონზე.

5. ხორეშანი – 4 წლისა.

6. ანასტასია – 3 წლისა.

ერეკლეს ჯერ კიდევ ცოცხალ დედინაცვალს, თეიმურაზის ქვრივს, ჰქვია ანახანუმ თაქალთ(ოვ)იანი. მისი ქალი გარდაიცვალა როგორც სამეგრელოს დადიანის მეუღლე. 

მეფე ერეკლეს და – ანნა – არის ქვრივი ეშიკაღაბაშის, კამერჰერის და თავადის დემეტრე ორბელიშვილის. ანნა დაიბადა 1722 წელს.

ბაგრატიონთა სათავადო გვარის შთამომავალია აგრეთვე იმერეთის ახლანდელი (1772) მეფე სოლომონი და, საერთოდ, ორივე ქართველი მეფე, დადიანი და გურიელი ერთმანეთთან დანათესავებული და დამოყვრებული არიან. ისინი და მათი ვაჟები თხოულობენ ურთიერთ მათ ქალიშვილებს და დებს. ეს ხდება აგრეთვე მმართველ და მოხელე წარჩინებულ თავადებს შორისაც.

იმერეთის ისტორიისათვის 

საქართველოს ამ ნაწილს ისეთივე ბედი ხვდა [როგორც ქართლს] იმის გამო, რომ თურქები აოხრებდნენ მას და იმონებდნენ; მეზობლებთანაც შინაური დავა და თვით საკუთარ თავადებსაც ერთმანეთში კინკლაობა ჰქონდათ ხოლმე; აგრეთვე ლეკები და სხვა მთიელები ყაჩაღურად თავს ესხმოდნენ; ამასთან იმერეთი უფრო ხშირად და უფრო მეტად თურქებისაგან იძალებოდა, ქართლი კი უმეტესად სპარსელებისაგან. ახლაც ორივე სამეფოს მდგომარეობა ერთნაირია, თუ მხედველობაში მივიღებთ მეზობელთა თავდასხმებს და დიდ საშიშროებას.

ახლანდელი სამეფო სახლი წარმომდგარია, ისევე როგორც ქართლისა, ბაგრატიონთა ქართული თავადური გვარიდან.

1772 წელს ამ გვარის შემდეგი პირები იყვნენ ცოცხალი:

1. ახლახან გარდაცვლილი იმერეთის მეფის ალექსანდრეს ძმა გიორგი. ის ცხოვრობს, როგორც იმერელი თავადი თავისი ქვეშევრდომებისა.

2. თეიმურაზი, ალექსანდრე მეფის ძმისშვილი, მამუკას [შვილი].

ალექსანდრე მეფის ვაჟები: 3. სოლომონი, 4. იოსები, 5. ბაგრატი და 6. არჩილი.

ამათგან:

3. სოლომონი, 37 წლისა, ახლანდელი მეფე იმერეთისა, გონიერი და ჭკვიანი მმართველი. ის დაიბადა 1735 წელს და ახალგაზრდა ავიდა ტახტზე. თურქებს ის არ მოსწონთ და ქვეყანაც მოსტაცეს და ტახტიდანაც ჩამოაგდეს. მის ნაცვლად იმერეთის მეფედ დაასახელეს თავადი თეიმურაზი (# 2). სოლომონ მეფემ კი თავისი ერთგული თავადების დახმარებით დაამარცხა თეიმურაზიც და თურქებიც, და ქვეყანაც და ტახტიც კვლავ დაიბრუნა. როდესაც, მალე ამის შემდეგ, საქართველოში მის განსათავისუფლებლად შემოვიდა რუსის ჯარი გრაფ ტოტლებენის სარდლობით, მათ მალე იმერეთიც გაწმინდეს თურქებისაგან. მეფემ, ამ შემთხვევის წყალობით, გაზარდა თავისი სამფლობელო რაჭის საგრძნობი მიწაწყლის შემოერთებით, იმ რაჭისა, რომლის ერისთავიც მის მტრებს – სამეგრელოს დადიანის პარტიას მიემხრო. ამჟამად სოლომონი მეფობს მშვიდობიანად, ქვეყანა კი ძალზე მოოხრებული იყო და იმერული და, საერთოდ, ქართული სახელმწიფო მმართველობის პირობებში გაუჭირდა მოსულიერება.

4. იოსები, სოლომონ მეფის ძმა, არის პატრიარქი (კათალიკოსი) იმერეთისა, აგრეთვე სამეგრელოსი და გურიისა. იხ. შემდეგ.

5. ბაგრატი და 6. არჩილი ცხოვრობენ როგორც იმერელი თავადები თავიანთ მამულებში. არჩილს ცოლად ჰყავს ქართლის მეფის ერეკლეს ასული, პრინცესა ელენე.

7. ალექსანდრე, სოლომონის ერთადერთი მემკვიდრე ბატონიშვილი, დაბადებულია 1760 წელს, [არის] მშვენიერი გულისხმიერი ახალგაზრდა.

8. თავად არჩილის ვაჟი.

* * *

რ ე ლ ი გ ი ა

მთელ საქართველოში გაბატონებული რელიგია არის ქრისტიანულ-ბერძნული (ე. ი. მართლმადიდებლური – გ. გ.) და, მაშასადამე, ცნობილია თავისი მოძღვრებით, წყობითა და წირვა-ლოცვით. 

ს ა ს უ ლ ი ე რ ო | თ ა ნ ა მ დ ე ბ ო ბ ა ნ ი | დ ა | მ ო ხ ე ლ ე ნ ი:

პატრიარქი, ქართულად კათალიკოსი.

თავარეპისკოპოსები.

ეპისკოპოსები.

არქიმანდრიტები.

დეკანოზები.

მღვდლები.

დიაკვნები (ქართ. დიაკონი) და მთავარდიაკვნები (ქართ. მთავარ-დიაკონი).

ბერები.

ქ ა რ თ ლ ი ს ა | დ ა | კ ა ხ ე თ ი ს | ე პ ი ს კ ო პ ო ს ე ბ ი:

ქართლისა და კახეთის პატრიარქს, ქართულად კათალიკოსი (ასევე პატრიარქი) ქართლისა და კახეთისა, საჯდომი აქვს მცხეთის მონასტერში.

ქ ა რ თ ლ ი ს | ე პ ი ს კ ო პ ო ს ე ბ ი:

მთავარეპისკოპოსი იმყოფება გორში.

1. ეპისკოპოსი თბილისში, ქართულად ეპისკოპოსი თბილელი.

2. –– « –– წილკანში, ეპისკოპოსი წილკნელი.

3. –– « –– სამთავისში, ეპისკოპოსი სამთავნელი.

4. –– « –– ურბნისში, ეპისკოპოსი ურბნელი.

5. –– « –– რუსთავში, ეპისკოპოსი რუსთველი და

6. –– « –– ნიქოზში, ეპისკოპოსი დიდი ნიქოზელი.

კ ა ხ ე თ ი ს | ე პ ი ს კ ო პ ო ს ე ბ ი:

7. ეპისკოპოსი ყვარელში, ეპისკოპოსი ნეკრესელი. (?)

8. ეპისკოპოსი ნინოწმინდაში, ეპისკოპოსი ბოდბელი. (?)

9. ეპისკოპოსი ალავერდში, ეპისკოპოსი ალავერდელი.

10. ეპისკოპოსი ახმეტაში და თიანეთში, ეპისკოპოსი ხარჭაშველი.

11. ეპისკოპოსი ნინოწმინდაში, ეპისკოპოსი ნინოწმინდელი.

12. ეპისკოპოსი მანგლისში, სომხითის მხარეში – ეპისკოპოსი მანგლელი.

ქართველი ქრისტიანები არაჩვეულებრივად ზედმიწევნით და მკაცრად იცავენ ზიარების, დღესასწაულების, წირვაზე დასწრების, მარხვის შენახვისა და [ღვთისმსახურების] ყველა წესებს. მათი მარხვის დღეებია ოთხშაბათი და პარასკევი. ვნების კვირის დღეებში ისინი არათუ მარტო ბოსტნეულს ჭამენ, არამედ დღეში მხოლოდ ერთი ჯერით კმაყოფილდებიან. აქა-იქ, მოშორებულ და მიყრუებულ ადგილებში გვხვდება დაყუდებულთა სადგომები (ქართულად უდაბნო), რომლებიც სახელს დიდი სიამაყით ატარებენ და რომლებშიც ბერების პატარა ძმობანი ღვთისმსახურებას არაჩვეულებრივად მკაცრად ეწევიან.

მათ (ქართველთა – გ. გ.) წმინდანთა შორის ყოველთვის ცხენებზე არიან წარმოდგენილი – გიორგი, დიმიტრი და ესტატე.

იმერეთს ჰყავს თავისი საკუთარი პატრიარქი (კათალიკოსი); ამჟამად იოსები, სოლომონ მეფის ძმა.

მიტროპოლიტი ქუთაისისა (ქუთათელი მიტროპლიტი); მის ეპარქიას ეკუთვნის იმერეთის ის ნაწილი, რომელიც რიონის სამხრეთ-აღმოსავლეთითაა.

მთავარეპისკოპოსი ხონისა. [მისი] ეპარქია რიონსა და ცხენისწყალს შუა მდებარე იმერეთის ნაწილია.

ეპისკოპოსი ნიკორწმინდისა (ეპისკოპოსი ნიკორწმინდელი). ეპარქია რაჭისა. 

სამეგრელომ უკანასკნელ ხანებში მიიღო საკუთარი პატრიარქი იმის გამო, რომ მის ახლანდელ დადიანს გაუთავებელი დავა აქვს იმერეთის ახლანდელ მეფესთან. წინათ იმერეთის პატრიარქს, რომელსაც სამეგრელოში დომენები ჰქონდა, ექვემდებარებოდა სამი მეგრელი ეპისკოპოსი: სამეგრელოსი, ლეჩხუმისა და ოდიშისა.

გურიას ჰყავს ორი ეპისკოპოსი, რომლებიც იმერეთის პატრიარქს ექვემდებარებიან. 

მმართველობა და სამღვდელოება ამჟღავნებს სრულ რჯულშემწყნარებლობას სომხების, კათოლიკეების, მაჰმადიანი და ებრაელი მოსახლეობის რელიგიის მიმართ, რომლებიც სრულებით არ ეკუთვნიან ბერძნულ ეკლესიას, და არ სდევნიან მათ.

ქართული არის სრულიად თავისებური ენა, რომელზედაც ლაპარაკობენ ქართველები სხვადასხვა პროვინციებში და სამფლობელოებში ოდნავ განსხვავებული დიალექტებით, ისე რომ ერთმანეთისა ესმით. ქართულ პროვინციებში – კახეთში, ზემო, შუა და ქვემო ქართლში, იმერეთსა და გურიაში საუბრობენ ერთ, მხოლოდ სულ ოდნავ განსხვავებულ, დიალექტზე; ხოლო სამეგრელოსა და სვანეთში იხმარება ძალიან განსხვავებული კილოკავები – მეგრული უფრო ნაკლებ, სვანური უფრო მეტად, მაგრამ ისეთი, რომ ფუძე-ენის გამოცნობა შეიძლება მათში.

მაგრამ ის (ქართული – გ. გ.) სრულიადაც არ არის საერთო ენა ქვეყნისა, რადგან სომხები ლაპარაკობენ სომხურად, თათრები – სხვადასხვა თათრულ დიალექტებზე, ოსები – მთიელთა ენაზე. ებრაელები ამ მხრივ ძალიან დამყოლნი არიან და ყველანი არა მარტო ლაპარაკობენ ქართულს, არამედ ამის გამო ბევრმა საკუთარი ენა დაივიწყა.

საერთოდ ქვეყანაში არსადაა სკოლები, არამედ ყველას მინდობილი აქვს, რომ თავის ბავშვებს თვით ასწავლონ, ამიტომ, ხნიერთა საკუთარი უცოდინარობისა და შემთხვევისა და შესაძლებლობის ნაკლებობის გამო, ეს საქმე სავალალო მდგომარეობაშია და იგივე (სწავლა – გ. გ.) უბრალო ხალხთან სრულიად გამორიცხულია; ასე რომ, ბავშვებს აქვთ შესაძლებლობა მიიღონ ცოდნა მხოლოდ მშობლებისგან.

თავის თავს და ენას ქართველები უწოდებენ – «ქართული ენა»-ს.

თურქეთის მმართველს ჰქვია ხონთქარი.

სპარსეთის შაჰს – ყეენი.

კავკასიის მთიანეთს – თემი.

კასპიის ზღვას – თეთრი ზღვა.

შავ ზღვას – შავი ზღვა.

სპარსელებს – ყიზილბაში.

რუსებს – რუსეთი.

გერმანელებს – საფრანგეთი.

არმენიელებს – სომეხი.

ებრაელებს – ურია.

ბერძნებს – ბერზემი. (?)

სპარსეთს – სპარსთა. (?)

ქართულიდან, ისე როგორც სხვა ენიდან, რომლებიც შემხვდა, შედარების გულისთვის შევაგროვე სიტყვები, რაც მოცემული იქნება ამ მოგზაურობის ბოლოში. აქ მხოლოდ ზოგ სიტყვას მოვიყვან, რომლებიც შედარებით-ლექსიკონში არ გვხვდება:

(შემდეგ მოყვანილია 104 ქართული სიტყვა) 

1. ზემო ქართლი 
(წიგნის გვ. 215-237)

ეს ქართული პროვინცია მდებარეობს მტკვრის ზემო წელში და ორივე მხარეს შენაკად მდინარეებზე, კავკასიონის სამხრეთსა და არარატის ჩრდილოეთ მთისწინეთს შორის.

200 წლის განმავლობაში ის იყო თურქთა ხელში. თურქ ფაშას, რომელსაც პორტა ჩვეულებრივ ირჩევს ამ პროვინციის ერთერთი დიდებული გვარიდან, საჯდომი აქვს მთავარ ანუ საგუბერნიო ქალაქში – ახალციხეში, რომელიც მდებარეობს ზემოთ მტკვარზე. ისვე (ფაშა – გ. გ.) არის ნაცვალი (გამგე) გურიის იმ ოლქებისა, რომლებიც ახლა თურქებს აქვთ მიტაცებული და მდებარეობენ შავ ზღვაში ჩამავალ მდინარე ჭოროხზე. 

მოსახლეობის დიდი ნაწილი ქართველებია და, რადგან თურქებმა მათ დაუტოვეს ეკლესიები, უმეტესობა ჯერ კიდევ ქრისტიანია. მცირე რაოდენობა გამაჰმადიანდა და ყველა ესენი არიან თავადები და უმთავრესად აზნაურები. ქართველთა შორის ბევრნი არიან თათრები, ამიტომ ქართული და თათრული, უმეტესად კი პირველი ენა, იხმარება სალაპარაკოდ. თათრებს გარდა ბევრი სომეხიც არის, ამათგან კი ბევრია კათოლიკე. ესენი თავის რელიგიას ადგანან, ყოველგვარი ხელის შეშლის გარეშე, და მხოლოდ ზარების რეკვაა აკრძალული ყველა ქრისტიანისათვის. აქ არიან აგრეთვე ებრაელებიც.

მ ხ ა რ ე | ჯ ა ვ ა ხ ე თ ი

ჯავახეთი, არა გავაკეთი, არის ქართული მხარე, რომელიც ამჟამად მთლიანად თურქების ხელშია და ეკუთვნის ახალციხის გუბერნიას. მას მიაკუთვნებენ 5 სამხარეო ქალაქს, სახელდობრ:

1. ახალქალაქი, თურქები უწოდებენ ახალქელექს, მდებარეობს კავკასიის მთისწინეთსა და არარატის მთიანეთს შორის მომავალ მდინარეზე; მას ეკუთვნის დიდი სოფლები – ვაჩიანი და ხულგუმო (არა ხუტურდო), აგრეთვე გოგია (არა გოგუა), რომელიც [იყო] მნიშვნელოვანი ციხე, ახლა კი განადგურებულია.

2. გოლე, არა კოლა.

3. არდაჰანი, (არა არტაჰი), მას ეკუთვნის კარგი დასახლებული პუნქტი წყაროსთავი.

4. ჩილდირი, არა ხერდილი; იქვე არის იმავე სახელის ტბა; მასვე ეკუთვნის მნიშვნელოვანი ციხე ნაქალაქევი; არარატის მთიანეთიდან, სამხრეთიდან ჩრდილოეთისკენ მომავალ მდინარეზე და მის შენაკადებზე მდებარეობს, რომელიც (მდინარე, გ. გ.) უერთდება ახალქალაქიდან მომავალ მდინარეს და მათი შერთვის კუთხეში ძევს მეხუთე სამხარეო ქალაქი ხერთვისი; აქედან ეს [მდინარე] კიდევ 4 საათი მიედინება ჩრდილოეთით – ჩრდილო-აღმოსავლეთით და ჩრდილოეთიდან მომავალ მტკვარს ერთვის. ხერთვისის ახლოს არის შემდეგი სოფლები: (და ჩამოთვლილია 36 სოფელი).

მ ხ ა რ ე | ს ა მ ც ხ ე

სამცხე, არა სომსკე, არის ქართული მხარე, რომელიც გადაჭიმულია მტკვრის აყოლებით სურამიდან და ქარელიდან მის (მტკვრის – გ. გ.) სათავეებთან მდებარე მხარემდე. მას ეკუთვნის შემდეგი სოფლები: ქარელიდან ზევით: (და დასახელებულია 9 სოფელი)

სურამიდან ზევით (მკვრის მარცხენა მხარეზე) (დასახელებულია 16 სოფელი, მათ შორის ბორჯომი და ახალდაბა /ციხე/). ყველა ეს სოფლები განადგურებულია და ამასთან ქმნიან საზღვარს საქართველოსა და თურქებს შორის. შემდეგ, მტკვრის ორივე მხარეზე არიან თურქეთის ხელში მყოფი დასახლებული ციხეები: აწყური, ასპინძა, ჭეჭერექი, ქვაბლიანი, ახალციხე, აბასთუმანი და ფოცხოვი; ყველა ეს სამხარეო ქალაქები [ეკუთვნიან] საგუბერნიო ქალაქ ახალციხეს და, როგორც ეს, ისინიც მდებარეობენ დასავლეთ – ჩრდილო-დასავლეთით კავკასიის მთიანეთის სამხრეთ მხრიდან მომდინარე მტკვარზე.

მ ხ ა რ ე | ს ა თ ა რ ხ ნ ო

[მდებარეობს] მტკვრის მარჯვენა მხარეს, მასა და ქციას ზედა წელის მარცხენა მხარეს შორის. მასაც ეკუთვნის ქართველებით დასახლებული, მაგრამ თურქეთის მფლობელობაში მოქცეული სოფლები.

მ ხ ა რ ე | ს ა ც ი ც ი ა ნ ო სათარხნოს ზემოთ და მტკვრის მარჯვენა მხარეს [მდებარეობს]. ის ძალიან ჰგავს სათარხნოს ყველაფერში და აქვს ქართველებით დასახლებული სოფლები, უმთავრესად კი გაპარტახებული სოფლები და ძალიან წააგავს განადგურებულ უდაბნო ადგილებს.

(შემდეგ გიულდენშტედტს ჩამოთვლილი და დახასიათებული აქვს მდინარეები: მტკვარი, არაქსი, ალაზანი, იორი, ახსტაფა, ქცია ანუ ნახატირი, დებედა, მაშავერა, არაგვი, ქსანი, ლეხურა, ლიახვი, ფრონე ანუ ფრონა და სურამულა; სხავთა შორის ნათქვამი აქვს, რომ არაგვის, ქსნისა და ლიახვის ზემოწელში არის ოსური ან ოსურ-ქართული მხარეები, ქვემოთ კი ქართული) 

ქართლის სამეფო 

ზემო და შუა ქართლს, კახეთს, სომხითს ამჟამად ერეკლე მეფის სახით ჰყავთ საერთო დამოუკიდებელი მბრძანებელი ან სუვერენი. მის ოჯახზე უკვე ზემოთ ვილაპარაკეთ. ახლა მოკლედ [ვილაპარაკებთ] სიდიდითა და მიწის ხარისხით არც თუ ისე უმნიშვნელო, მოსახლეობის, კულტურის და მართვა-გამგეობის მხრივ ამჟამად უკიდურესად სუსტი სახელმწიფოს წყობილებაზე. ამ სახელმწიფოს არ ძალუძს თავი დაიცვას ნაწილობრივ უმნიშვნელო მეზობლების გამანადგურებელი თავდასხმებისაგან. ეს სახელმწიფო ვერ ახერხებს განავითაროს, როგორც საჭიროა, თავისი სამთამადნო საქმე, ვერ უწყობს ხელს სკოლების, კულტურის, ხელოვნების ანდა მრეწველობის საერთო განვითარებას; უცხო, და განსაკუთრებით რუსეთის მფარველობა გახდა აუცილებელი მისი არსებობის შენარჩუნებისთვის.

ამასთანავე ქართლის მეფე, როგორც საქართველოს ყველა მბრძანებლები, არის მცირედ შეზღუდული, ანდა სრულიად შეუზღუდველი ბატონი კანონებზე, თავისი ხელქვეითების სიცოცხლეზე, სიკვდილსა და ქონებაზე, მაგრამ, უპირველესად ყოვლისა, მას სჭირდება თავისი ძლიერი თავადების მეგობრობა, ურომლისოდაც მისი ტახტი ადვილად ირყევა, განსაკუთრებით, თუ ესენი (თავადები) – დაიჭერენ პორტის (თურქეთის) მხარეს. მაგრამ, არა მარტო თავისი თავადები, არამედ მისი რიგი ქვეშევრდომებიც კი თავიანთ მოქმედებაში არ გამოხატავენ იმ შიშს, რომელიც გამოწვეული უნდა ყოფილიყო მეფის ძალაუფლებით. მაგრამ მეფე ბოროტად არ იყენებს თავის ძალაუფლებას, თუ გამოვრიცხავთ მძიმე გადასახადებს და უამრავ ლაშქრობებს, რომლებიც (ორივე) ხშირად გარდაუვალია. ეს უკანასკნელი აჩვევს ხალხს თავისი მბრძანებლისადმი შედარებით თავისუფალ ურთიერთობას.

მეფის ტიტული არის «მეფე ქართლისი, კახეთი», ე. ი. მეფე ანუ ხელმწიფე ქართლისა და კახეთისა; [ტიტული] მეფის მეუღლისა [არის] – «დედოფალი», ხოლო პრინცებისა, ანუ მეფის ვაჟებისა, – «ცარევიჩ». ტიტულ «მეფე»-ს გარდა ქართლის მბრძანებელს, ისე როგორც სხვა მბრძანებლებს, აგრეთვე «ხელმწიფე» ეწოდებათ, რაც უდრის რუსულ «გოსუდარ»-ს, «მბრძანებელ ბატონს».

ქ ვ ე ყ ნ ი ს | გ ა ბ ა ტ ო ნ ე ბ უ ლ ი | ფ ე ნ ე ბ ი | ა რ ი ა ნ

თავადები, ქართულად «შილი», «შილლი», აგრეთვე «შვილი» და «ტაუტი» (თავადი) და «აზნაური» (ქვემოთ შენიშვნაა: რაც შეეხება სიტყვებს Schili, Schilli, Schwili ესენი შეცდომით გაუგია გიულდენშტედტს, როგორც თავადობის აღმნიშვნელი ტერმინები, და ამიტომაცაა, რომ როგორც ქვევით დავინახავთ, ყველა თავადის გვარში, სადაც «შვილი» შედის, მეტწილად ეს «შვილი» გამოყოფილია ცალკე და დიდი ასოთია აღნიშნული. მას ჰგონია, რომ მაგ: ციციშვილი ნიშნავს – «თავად ციცის», ჯავახიშვილი – «თავად ჯავახის», ბარათაშვილი – «თავად ბარათას» და ა. შ. ეს ალბათ იმიტომ მოხდა, რომ მას გარშემო ხშირად ესმოდა თავადთა გვარები, რომელთა უმეტესობაც «შვილზე» თავდება /გ. გ./).

თავადები კანონითა და სამხედრო ლაშქრობის წესით თუმცა ემორჩილებიან მეფეს, მის წინაშე (?) აწარმოებენ სასამართლო პროცესებს და ა. შ., მაგრამ გადასახადს მას არ უხდიან. ზოგიერთები ატარებენ «ერისთავის» ტიტულს, რაც ნიშნავს ხალხის მთავარს ან დამოუკიდებელს, და გარკვეულ მხარეებს მემკვიდრეობით ფლობენ. (მაგ: «ქსნის ერისთავი», «არაგვის ერისთავი»).

აზნაურები არა მარტო მეფეს, არამედ თავადთა სამფლობელოებში თავადებსაც ემორჩილებიან და დიდ არაფერს წარმოადგენენ, თუმცა ზოგიერთ მათგანს, თავისი სიმდიდრის გამო, დიდი წონა აქვს.

კ ა ხ ე თ ი ს | თ ა ვ ა დ ე ბ ი:

1. ჩოლოყაშვილების გვარეულობა, მარტყოფში.

2. ჩერქეზიშვილი, ვეჯინში.

3. ანდრონიკაშვილი.

4. თუშიშვილი, ახმეტაში.

5. ტამიტიშვილი. (?)

6. ნადარიშვილი, საბუეთში.

7. მაყაშვილი, რუისპირში.

8. ჩოკა შვილი (?) აგრეთვე ახმეტაში.

9. ყორჩიბაშიანიშვილი, თელავში.

10. ჩოლაყიანიშვილი, მატანში.

ქ ა რ თ ლ ი ს | თ ა ვ ა დ თ ა | გ ვ ა რ ე ბ ი:

11. არაგვის ერისთავი(ანი), არაგვზე.

12. ქსნის ერიათავი(ანი), ქსანზე.

13. მუხრან ბატონი, ან უფრო სწორად, ბაგრატიონი, რომლიდანაც ქართლისა და იმერეთის მეფეების გვარები არიან.

14. ამილახვარი, ჭალაში.

15. ავალიშვილი, ბრეთში.

16. ხიდირბეგიშვილი.

17. მაჩაბელი, დიდ ლიახვზე.

18. ფალავანდიშვილი.

19. თაქთაქიშვილი, ქრცხინვალში.

20. ციციშვილი ანდა ციციანიშვილი.

21. თარხნიშვილი.

22. ჯავახიშვილი.

23. ყაფლანიშვილი, სომხითში.

24. ბარათაშვილი ან ბარათიანიშვილი, სომხითში.

25. სოლაღაშვილი, სომხითში.

26. ამირეჯიბი.

27. აბაშიძე. 28. დავითაშვილი. 29. ორბელიშვილი. 30. გურამიშვილი, საგურამოში. 31. ხიმშიაშვილი, ბულაჩაურში.

თავადებს # 11-დან # 19-ის ჩათვლით თავიანთი სამფლობელოები და სოფლები აქვთ მტკვრის მარცხნივ ან ჩრდილოეთით, ხოლო თავადებს # 20–21-დან – მტკვრის მარჯვნივ ან სამხრეთით.

მთელი ხალხი, მიუხედავად ეროვნებისა და სარწმუნოებისა, წარმოადგენს ყმა გლეხობას. ქალაქის წოდება სრულებით არ არის. ხალხს ჩვეულებრივ ქონება არ აქვს, მან უნდა მისცეს და აკეთოს ის, რასაც მისგან მოითხოვენ ბატონები. შეიძლება გლეხის დაგირავება, გაყიდვა, გაჩუქება და მას შეიძლება მოექცე სურვილის მიხედვით, მაგრამ ეს მოპყრობა არ არის სასტიკი.

მეურნეობის ყველაზე გავრცელებული დარგები ქართლში და მთელ საქართველოში არის – მევენახეობა, მებაღეობა, მემინდვრეობა, მებამბეობა, უმნიშვნელოდ მეცხოველეობა და ბევრ ადგილებში მეაბრეშუმეობა. მეურნეობის ამ დარგებს ეწევიან მცირე რაოდენობით, მხოლოდ იმდენად, რამდენიც საჭიროა საკუთარი მოთხოვნილებების დასაკმაყოფილებლად და გადასახადთა დასაფარავად.

თბილისსა და ზოგიერთ სხვა ადგილებში არის მცირე რაოდენობა პატარა, ცუდი, ყოველმხრივ უმნიშვნელო ფაბრიკებისა. ასევე წვრილი ხელოსნობა სუსტია და არასაკმარისი. ვაჭრობა, რომელსაც უმთავრესად სომხები მისდევენ, უმნიშვნელოა შემოტანა-გატანის მხრივ.

მეფეს აქვს რამდენიმე საბადო და რკინის, სპილენძის, ტყვიისა და ვერცხლის სადნობი ქარხნები; მაგრამ ეს წარმოება იმდენად სუსტია და დამუშავების წესი ისე არადამაკმაყოფილებელი, რომ ყველაფერი ეს მოხსენების ღირსიც არ არის, თუმცა შესაფერისი ღონისძიებების ჩატარებისას ამ დარგში შეიძლებოდა ბევრის გაკეთება და მიღება.

ქ ა რ თ ლ ი ს | მ ე ფ ი ს | მ ო ხ ე ლ ე ე ბ ი.

ყოველი ხელქვეითი მამაკაცი, ებრაელთა გამოკლებით, არის ჯარისკაცი და პირველ დაძახებისთანავე დაუყოვნებლივ უნდა გამოცხადდეს იქ, სადაც საჭიროა, ჩაცმული, შეიარაღებული და ცხენზე; ამასთან მხარეთა უფროსები და აზნაურები არიან წინამძღოლები. მაგრამ ასეთი გაწვევისას მეფე განსაზღვრავს იმათ რიცხვს, ვინც უნდა გამოცხადდეს, რათა სოფლები დაცულ იქნან მტრის თავდასხმებისაგან და რათა უზრუნველყოფილ იქნას გადასახადთა გადახდა. თავადებსაც მოჰყავთ აგრეთვე, ან აგზავნიან დამხმარე რაზმების გარკვეულ რაოდენობას, რომელთაც უმეტეს შემთხვევაში, მეთაურობენ მათი ვაჟები. ყველა რაზმი და მათი მეთაური ემორჩილება ერთს, არ რამდენიმე მხედართმთავარს, რომლებიც გენერალს უტოლდებიან და «სახლთუხუცესად» იწოდებიან.

არის თავადთა [შემდეგი] მუდმივი თანამდებობანი, მაგ.:

ქართლის ს ა ხ ლ თ უ ხ უ ც ე ს ი, ქართლის პროვინციის გენერალი.

კახეთის ს ა ხ ლ თ უ ხ უ ც ე ს ი, კახეთის პროვინციის გენერალი. თითო ამათგანი გლეხთა, და საერთოდ ხელქვეითების, გადასახადთაგან იღებს მეათედ ნაწილს.

ნ ა ზ ი რ ი – ბეჭდის შემნახველი. ესენი არიან ორნი. თითო მათგანი იღებს შემოსავლის მეოცედს.

ე შ ი კ ა ღ ა ბ ა შ ი – კამერჰერი; მეფესა და დედოფალს ერთი ჰყავს.

მ დ ი ვ ა ნ ბ ე გ ი – უმალესი მოსამართლე, ქართლის სამეფოში ოთხი მდივანბეგი არის. 

ექვსი მ დ ი ვ ა ნ ი.

ე რ ი ს თ ა ვ ი – ეს არის ხალხის მეთაური, აგრეთვე დამოუკიდებელი. ის არის გუბერნატორი ერთი რომელიმე მნიშვნელოვანი, ან რამდენიმე მცირე მხარისა; ასე მაგ.: ქსნის ერისთავი, არაგვის ერისთავი. ყველა [მხარეებს] არ ჰყავს ერისთავები, უმეტესობას მხოლოდ მოურავი [ჰყავს].

მ ო უ რ ა ვ ი – გუბერნატორი, ანდა მოხელე რომელიმე მხარისა. მისი მთავარი საზრუნავია გადასახადთა აკრეფა; მაგ.: გადასახადთა გამგე ქიზიყში, არაგვის ერისთავი და ა. შ. მოურავი იღებს მის მიერ აკრეფილ მუდმივ გადასახადთა ერთ მეათედს.

გ ზ ი რ ი – ეკზეკუტორი, რომელიც მოურავს გადასახადებს უკრეფს.

კ ა ზ ბ ე კ ი (ყაზბეგი – გ. გ.) – სოფლის მოსამართლე, ანდა დიდი ან პატარა სოფლის ან ადგილის მეთაური.

მ ე ი თ ა რ ი – მეფის კამერდინერი (სასახლის მსახური – გ. გ.).

ყ ა ფ ი ჩ ბ ა შ ი – დედოფლის მსახურთა ზედამხედველი.

ყ ო რ ი ა ს ა უ ლ ბ ა შ ი – კამერჰერთა (ეშიკაღაბაშთა) ზედამხედველი და მბრძანებელი.

ფ ა რ ე შ ე ბ ი – ხალიჩებისა და სუფრის მოწყობილობის ზედამხედველი.

მ ზ ა რ ე უ ლ ი – სამზარეულოს უფროსი.

ყ უ ლ უ ხ ჩ ი – მეღვინეთუხუცესი.

მ ე შ ა რ ბ ა თ ე – ჩაისა და ყავის მიმწოდებელი.

ყ ა ლ ი ო ნ ყ ო რ ჩ ი – თამბაქოს მცველი (შემნახველი).

ბ ა შ მ ა ყ ო რ ჩ ი – ფეხსაცმნლის შემნახველი (დამცველი).

ა მ ი ლ ა ხ ვ ა რ ი – საჯინიბოს უფროსი.

მ ე ჯ ი ნ ი ბ ე – (Stall- und Reitknechte).

მ ო ლ ა რ ე თ უ ხ უ ც ე ს ი – განძის, სალაროს უფროსი.

ბ ა ზ ი ე რ ი – მონადირეთა უფროსი.

მ ე რ ი ქ ი ფ ე – მაგიდის უფროსი (Tafelmarschall – მეტაბლე – გ. გ.)

კ ა ნ ო ნ ე ბ ი | დ ა | ს ა მ ა რ თ ლ ი ს | წ ა რ მ ო ე ბ ა

თითოეულს ოთხ სამეფოთაგანს წინანდელი საერთო და ცალკეული მმართველებისაგან აქვს კანონები, რომლებიც (კანონები – გ. გ.) ბევრი დაგროვდნენ. ისინი ნაწილობრივ თავისებურნი, ნაწილობრივ ერთმანეთის საწინააღმდეგონი არიან; ხან მმართველი არის დესპოტი და მისი სურვილი კანონია, ხან თავადები არ ემორჩილებიან არც ძველ კანონებს, არც უფრო ახალ დადგენილებებს; ასე რომ ოთხივე სამეფოში კანონდებულება და სამართლის წარმოება არ შეიძლება იყოს უფრო არასრულყოფილი, უფრო უსამართლო და მიკერძოებითი, ან გულგრილი და ნაწილობრივ აგრეთვე უფრო მკაცრი, ვიდრე მთელს (მთლიან) საქართველოში.

იქაური მემკვიდრეობითი კანონის მიხედვით, ყველაფერი რჩებათ ვაჟიშვილებს, ხოლო როცა ისინი არ არსებობენ, – მემკვიდრეობა გადადის მამრობითი სქესის ნათესავებზე, და თუ არც ესენი არიან, – მაშინ მემკვიდრეობის უფლებას იღებს მეფე, ან მემამულე, ხოლო ქვრივებსა და ქალიშვილებს არაფერი არ ერგებათ.

განაჩენი გამოაქვთ, უმეტეს შემთხვევაში, მაშინვე და ხშირად ყოველგვარი გამოძიების გარეშე. ასევე სწრაფად ხდება განაჩენის სისრულეში მოყვანა, ისე რომ მსჯავრდებულებს ხშირად არ ძალუძთ წინააღმდეგობა გაუწიონ.

ქ ა რ თ ლ ი ს | მ ე ფ ი ს | შ ე მ ო ს ა ვ ა ლ ი

უმთავრეს შემოსავალს (გამოსაღებს) შეადგენენ გადასახადები, რომელთაც იხდიან მეფის საკუთარ მიწაზე მსხდომი ხელქვეითნი, რომლებიც იხდიან მეღვინეობის, მემინდვრეობის, მებაღეობის, მეაბრეშუმეობისა და მთელი თავისი მეურნეობის (და როგორც ისინი აქ იწოდებიან) წლიური შემოსავლის ერთ მეხუთედს. ამ გადასახადთა გარდა, ყოველგვარი შეღავათების გარეშე (შეუწყალებლად) იხდიან ჩვეულებრივ გადასახადებს, რომლებიც, ერთად აღებული, ბევრად არ ჩამოუვარდებიან დიდ [გადასახადს], ხოლო გარკვეულ პირობებში, კიდეც აღემატებიან მას.

გადასახადებს საზღვრავენ და ჰკრეფენ მოურავები და მისი ხელქვეითი კაზბეკები (თუ ყაზბეგები – გ. გ.) და გზირები.

ბაჟები თბილისში და ყველგან შეადგენენ 10 პროცენტს. 

მარილი შემოაქვთ ერევნიდან – საზღვრიდან ორი დღის სავალზეა – და მეფეს აძლევენ, ბათმანს 10 კაპიკად, ხოლო შემდეგ იყიდება 20 კაპიკად.

თბილისელი მეთევზეები მტკვარში თევზის ჭერის უფლებისთვის, მეფეს ყოველწლიურად უხდიან ათას სამას, ან ათას ოთხას მანეთს, ხოლო ნატურით – დაჭერილი თევზის ერთ მესამედს.

საბადოებსა და მეტალურგიულ ქარხნებსაც, როგორადაც ცუდები ისინი არ უნდა იყვნენ, მოაქვთ აგრეთვე გარკვეული შემოსავალი, რადგან მათზე არაფერი იხარჯება და სამუშაოს მეტი წილი სრულდება აუნაზღაურებლად.

ბევრი დანაშაულება ისჯება ქონების კონფისკაციით, რაც წლიურად არც თუ ისე მცირე შემოსავალს იძლევა.

ქ ა რ თ ლ ი ს | ს ა მ ე ფ ო ს | ფ უ ლ ე ბ ი.

მეფე აჭრევინებს სპილენძის და ვერცხლის სახელმწიფო ფულებს, რისთვისაც მას საკუთარი საბადოები უგზავნიან მეტალს. საკუთრივ სახელმწიფო ფულებს გარდა, მოძრაობაში იმყოფებიან თურქული, სპარსული და რუსული ფულებიც.

(შემდეგ გიულდენშტედტი ჩამოთვლის ამ მონეტებს და აფასებს მათ ღირსებებს; ესენია: ფული, შაური, უზალთუნი, აბაზი, სამი აბაზები, ქართული შაური, ქართული უზალთუნი, ქართული აბაზი; აგრეთვე სპარსული მონეტები) 

სპარსელებმა და ქართველებმა ჯერ კიდევ არ იციან, თუ როგორ უნდა გადაადნონ კეთილშობილი მეტალები; ამიტომაც ისინი თხლად (წმინდად) ჭრიან. მათ არც ჭრაში აქვთ უპირატესობა, რადგან ისინი სწონიან ყოველ ნაჭერს და იმდენს აჭრიან, სანამ არ დაიყვანენ საჭირო წონამდე. თურქებმა ამ წელს თავიანთი ფული ევროპულად დაამზადეს. ფარა ქართლის სამეფოში ხმარებაში არ არის.

რუსულ ი მ პ ე რ ი ა ლ ს, ქართულად «თუმანი», ხალისით იღებენ. დ უ კ ა ტ ე ბ ი, ქართულად ოქრო (Okra).

ქ ა რ თ ლ შ ი | წ ო ნ ი ს | ე რ თ ე უ ლ ე ბ ი ა

კოდი, იწონის 10 ლიტრას.

ლიტრა, იწონის 4 ჩარექს, რუსული წონის ერთეულებით – 8 ¾ ფუნტს.

ბათმანი უდრის ლიტრას.

ჩარექი = 5 სტილს. სტილი = 36 მისხალს, ანუ 5 ¼ უნციას.

მისხალი = 70 გრანს, ანუ 1 დრაქმას და 10 გრანს.

პინა = 2 ლიტრას.

ზ ო მ ი ს | ე რ თ ე უ ლ ე ბ ი

1. ადლი არის 3 ფუტი და 4 დუიმი ინგლისური საზომით.

ს ი თ ხ ი ს | ს ა ზ ო მ ი | ე რ თ ე უ ლ ე ბ ი

1. თუნგი წონით შეადგენს 1 ლიტრას.

2. პროვინცია ქვემო ქართლი 
(წიგნის გვ. 239-247)

ის მდებარეობს მტკვრის მარჯვენა მხარეზე, ზემო ქართლის ქვემოთ, არაგვის შესართავიდან (მტკვრის მარცხენა შენაკადია) აღმოსავლეთით ქვევით, და მარჯვნივ – სამხრეთით – მტკვრის მარჯვენა შენაკად ნახატირამდე; სამხრეთ-აღმოსავლეთით მას აკრავს თურქული ოლქი, დასავლეთით – ქართული პროვნცია სომხითი და ჩრდილოეთით – მტკვარი, მასზე მომდგარი შიდა ქართლით.

მას ხშირად განუცდია თურქთა და სპარსთა გამანადგურებელი თავდასხმები და ამიტომ ის ახლაც საცხოვრებელთა ნანგრევებით სავსე უდაბნოს (ნაოხარს) უფრო ჰგავს, ვიდრე დასახლებულ მხარეს. ამასთან აქ არის თბისლისი, დედაქალაქი არა მარტო ქართლის სამეფოსი, არამედ მთელი საქართველოსიც.

თ რ ი ა ლ ე თ ი ს მხარე მდებარეობს ზედა ქციაზე და ჩრდილოეთით აქვს მხარე ს ა თ ა რ ხ ნ ო. ის მთლიანად სამხრეთ მთისწინეთშია, აქვს კარგი მდებარეობა, მაგრამ ძალიან გაპარტახებულია. ჩანან ნანგრევები წალკის, ვედზანის (?), ფარვანიდშანის (?) და სხვა ბევრი ქართული ციხეებისა. მოსახლეობა მისი მცირეოდენი დასახლებული პუნქტებისა ქართველებია.

ს ა ჯ ა ვ ა ხ ო მდებარეობს მტკვარსა და ალგეთის მარცხენა ნაპირს შორის და მთლიანად ჰგავს თრიალეთს.

ს ა ბ ა რ ა თ ო [ძევს] მტკვრის მარჯვენა მხარეზე, ნახატირის პირდაპირ და ალგეთის იქით. ამ მხარეში არიან: თბილისი – რეზიდენცია, კუმისი, ბირთვისი, ღოუბანი, ვაშლოვანი – ყველა ესენი ციხეებია; ასურეთი, ენაგეთი, მონასტერი, კოჟორი – წინათ მეფის რეზიდენცია, და კიდევ სხვა სოფლები; მიუხედავად იმისა, რომ ეს რეზიდენციაა, ძალზე გაუკაცრიელებულია.

ამ მხარეში არის ორი ტბა – სამბასი (?) და ჭალა (?).

3. პროვინცია სომხითი 

ის მდებარეობს არარატის მთისწინეთში, სახელი წარმომდგარია სომეხიდან, თავისი ძველი მაცხოვრებლებიდან; იქ ცხოვრობენ ცოტა ქართველები. ნამდვილი და ისტორიული გარემოების მიხედვით წინათ ის იყო სომხეთის ნაწილი, მაგრამ რამდენიმე საუკუნეა, რაც ის ქართველი მეფის სამკვიდროა და ახლაც ემორჩილება ქართლის მეფეს, თუმცა ორბელიანთა ქართულ თავადურ გვარს მეფეზე არც თუ ბევრად მცირე საკუთრების უფლება აქვს მასზე.

მას უჭირავს არარატის მთისწინეთის ჩრდილო ნაწილი, მტკვრის შენაკადებს ქციასა, ანუ ნახატირსა და ახსტაფას შორის. 

აღმოსავლეთით მას ემეზობლება თურქმანულ-თათრული მხარე განჯა. 

სამხრეთ-დასავლეთით მას ესაზღვრება თურქმანულ-თათრული მხარეები ყარსი და ერივანი.

დასავლეთით ესაზღვრება ზემო და ქვემო ქართლს, ხოლო ჩრდილოეთით – ქვემო ქართლსა და მტკვარს, რომელიც მას კახეთისგან ჰყოფს.

ეს პროვინციაც ძალიან გაჩანაგებულია, უმთავრესად ეს არის დასავლეთი, ან ზემო ნაწილი; მაინც ის არის ისევე კარგად დასახლებული, როგორც ყველაზე უკეთესი ქართული პროვინცია.

მისი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილს შეადგენენ თარაქამა, ანუ თურქმანი თათრები, რომლებიც ლაპარაკობენ თათრული ენის თურქულ დიალექტზე და არიან მაჰმადიანები. მათ ქვეყანას არ აკლია არც კარგი ნიადაგი და არც ტყე; მაგრამ თათრები უმეტესად მისდევენ მესაქონლეობას და მეტი წილი თავის სოფლებში მხოლოდ ზამთრობით ცხოვრობს, ზაფხულობით კი ჩვეულებრივ დგანან იურტებში ან მიწურებში, რომელთაც, საერთოდ, წელიწადში ორჯერ იცვლიან. ამასთან მათ აქვთ ხეხილის ბაღები, აგრეთვე ხორბლის, უმთავრესად ბრინჯის პატარა ყანები.

მიუხედავად იმისა, რომ ისინი არიან ქართლის მეფის ნამდვილი ქვეშევრდომები, უხდიან [მას] გადასახადს, გამოჰყავთ ომში მეომრები, მაინც მათი რელიგია, ენა, მდებარეობა ქვეყნისა და მსუბუქი, ნახევრად მომთაბარული კანონმდებლობა ხდის მათ ძალიან მერყევ ქვეშევრდომებად; სამაგიროდ თურქეთის პარტიის მომხრეებს შეუძლიათ ისინი იოლად გადაიბირონ.

თურქმან (თარაქამა) თათართა შორის აგრეთვე ბევრია სომხური სოფლები. მათ შენარჩუნებული აქვთ თავისი რელიგია და ენა, მაგრამ მთლად ისევე ცხოვრობენ, როგორც თათრები.

მხარე ყ ა ზ ა ხ ი მდებარეობს მტკვრის მარჯვნივ, ინჯიდან ქვევით ბორჩალოს მხარემდე და ნაწილობრივ განჯამდე; სამხრეთით აკრავს მხარე ბამბაკი. ამ მხარეში არის სპილენძის, რკინის, და ტყვიის მადნები. აქ ითვლიან 6000 ოჯახს, რომელთაგან 2/3 თათრებია, 1/3 სომხები; ეს შეფარდება მთელი სომხითისთვისაცაა. ამ მხარის სოფლებია: (და დასახელებულია 29 სოფელი).

ბ ო რ ჩ ა ლ ო ს | მ ხ ა რ ე

მას უკავია ქციის მარჯვენა შენაკადის – დებედას ქვედა მიდამოები და აღწევს ქციას და მის შესართავს მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე და მასზე კი მტკვრის შენაკად ინჯამდე ქვევით. ამრიგად, ჩრდილოეთიდან მას აქვს ქცია და მტკვარი, აღმოსავლეთით – ყაზახის მხარე, სამხრეთით – ბამბაკის მხარე, ხოლო დასავლეთით – ტაშირის მხარე.

მისი გარეგნული ვითარება საყოველთაოა, ხოლო შინა ვითარება – ყაზახისას ჰგავს. ესეც უაღრესად გაჩანაგებულია და დასახლებულია მაჰმადიანი თათრებით და მათ გარდა სომხებითაც. მათი სოფლები და სადგომი ადგილებია: (და დასახელებულია 20 სოფელი).

თათრულ სოფლებში ზოგჯერ არიან სომხებიც და პირიქით.

რაც ითქვა ყაზახის შესახებ, ეკუთვნის ამასაც, რადგან ისინი მეფის ქვეშევრდომობაში არიან, მაგრამ გარემოებათა გამო ხან ყარსის თურქების, ხან ერევნის ხანის მხარეზე დგებიან.

თ ა თ რ უ ლ ი | მ ხ ა რ ე | ბ ა მ ბ ე კ ი | ა ნ უ | ბ ა მ ბ ა კ ი

ის მდებარეობს თბილისის სამხრეთით, სომხითის პროვინციაში, ზევით ქციის შენაკად დებედაზე, არარატის მთისწინეთში, მის დასავლეთით მდებარე ბორჩალოსა და სამხრეთ-დასავლეთით თურქულ მხარეს – აირუმლის შორის, რომლის (აირუმლის – გ. გ.) მთავარი ქალაქია ყარსი.

მისი მოსახლეობა, როგორც ბორჩალოსა და ყაზახში, არიან თურქმანი (თარაქამა) თათრები, მათ შორის არიან სომხებიც.

ისინი ცხოვრობენ ისევე გაჩანაგებულ, გაუდაბურებულ ქვეყანაში და არიან ისევე არასაიმედო ქვეშევრდომები ქართლის მეფისა – ერეკლესი, – როგორც ბორჩალოელები და ყაზახელები.

მათი სოფლების სახელები მე ვერ გავიგე.

ს ო მ ხ უ რ ი | მ ხ ა რ ე | ტ ა შ ი რ ი

ის მდებარეობს სომხითში, თბილისიდან სამხრეთ – სამხრეთ-დასავლეთით, მაშავერას შენაკადის – ფოლადაურის ზემოთ და სამხრეთით ესაზღვრება თურქულ მხარეს აირუმლის ანუ ყარსს, აღმოსავლეთით – ბამბეკს.

სპარსეთის შაჰმა ნადირმა ის სასტიკად გაანადგურა. მისი მოსახლეობის უმრავლესობას სომხები შეადგენენ, შემდეგ თურქმანი (თარაქამა) თათრები.

ის, სხვათა შორის, მდებარეობს არარატის მთიანეთში, გაჩანაგებულ მდგომარეობაშია, ქართლის მეფის მფლობელობა მასზე არამტკიცეა, მოკლედ, ყველაფრით – ფიზიკური, პოლიტიკური და ეკონომიკური [პირობებით] – ემსგავსება სომხითის მხარეს. მისი მთავარი სოფლიდან ახტალამდე ერთი დღის სავალია.

რუკებზე ამ მხარეში გულისხმობენ თაურს, ტაშირისს.

მისი სოფლებიდან შემდეგი ეკუთვნის მეფეს: აღტაში, ურუტი, აიდარბეგი, დოლბანდლუ, ბალახური, სადაც სპილენძის საბადოებია; თელუ და მისხანა, სადაც აგრეთვე სპილენძის მადნებია.

სხვა რამის თქმა, ისევე როგორც ოჯახების რაოდენობისა, დანამდვილებით არ შემიძლია. 

აქ, თუ ამ მხარის მეზობლად, თურქულ მხარეში, არის ტბა პალაკაციო. 

სომხითურ-სომხური მხარე ყ ა ი ყ უ ლ ი მდებარეობს არარატის მთისწინეთზე, თბილისიდან სამხრეთ-დასავლეთით, ზემოთ მაშავერაზე და სამხრეთითა და დასავლეთით ესაზღვრება თურქულ ოლქებს.

ის ყველაფერში ტაშირს ჰგავს, ნადირ-შაჰის მიერ ჩადენილ განადგურებაშიც კი.

მ ხ ა რ ე |დ ე მ უ რ ჩ ი - ჰ ა ს ა ნ ლ უ

მისი თათრები საერთოდ იწოდებიან დემირჩ-იასაულებად და შეადგენენ 500 ოჯახს, მათი 1000 ოჯახი ცხოვრობდა იორზე, კახეთში, სადაც მათ მხარეს ერქვა ყ ა რ ა ღ ა და სადაც უმთავრესად მოჰყავდათ ბრინჯი, რადგან წყალდიდობისას იორიდან ბრინჯის ველებზე წყალი იოლად გადმოდიოდა. ნადირშაჰმა კი დაარბია მათი საცხოვრებლები და დაფანტა ისინი. ხელახლა თავმოყრილთაგან დაასახლეს 5 სოფელი თელავთან კახეთში, ხოლო უმეტესობა მეფემ სამელუხში (ალბათ სომხითში, გ. გ.) გადაასახლა, სადაც მათ კვლავ შექმნეს მხარე დემურჩი. მათი სოფლებია: (და დასახელებულია 6 სოფელი).

თ უ რ ქ უ ლ - ქ ა რ თ უ ლ ი | მ ხ ა რ ე | ბ ა ი დ უ რ ი

ის მდებარეობს სომხითში, სამხრეთით ქციასა, ანუ ნახატირსა და ჩრდილოეთით მტკვრის მარცხენა შენაკად ალგეთს შორის, ორივე მდინარეზე თემირშე-ჰასანლუს მხარის ზემოთ, რომელსაც ის ჰგავს მდებარეობით დაბლობში, მთავარ მთასა და მთისწინეთს შუა, გაუდაბურებული მდგომარეობით, მცხოვრებთა რაოდენობით და ხასიათით (მდგომარეობით), მეფის ბატონობის აღიარებით; მოკლედ ჰგავს ყველაფრით, იმ განსხვავებით, რომ დიდი ხანია ინარჩუნებს თავის ადგილს. მის სოფლებს შორის სნარნეული (მარნეული ?) – ალგეთზე მდებარე, თბილისიდან 35 ვერსზე, – 1768 წ. შეიქმნა 40 სომხური და 30 თათრული ოჯახისგან; პირველნი არიან ამავე სახელობის გაჩანაგებული სოფლიდან, მეორენი ასევე გაძარცვულ სოფელ გენშადან (?).

სოფელი გიაურარხი ასევე 1768 წელს შესდგა განადგურებული სოფლის აკბაჰალის (?) მცხოვრებთაგან. 1772 წ. აქ იყვნენ 60 თათრული და 15 სომხური ოჯახი.

მხარეებში – ყაზახში, ბორჩალოში და ბაიდარში, ისევე როგორც განჯაში, ერევანში, ერზერუმში და ყარსში და აგრეთვე შირვანსა და შამახიაში, ლაპარაკობენ თურქულად, ან თათრულად, თურქულ დიალექტზე; თურქული და ჩვეულებრივი თათრული დიალექტი ისე განხვავდებიან [ერთმანეთისაგან], როგორც ლათინური და იტალიური. სპარსული სრულიად განსხვავებულია.

(დასასრული იხ. ნაწილი II)

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

Friday, August 26, 2016

აკადემიკოსი დუბროვნი რუსული მმართველობის პირველი დღეების შესახებ საქართველოში

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III, Санктпетербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი XXII 

(რუსული მმართველობის პირველი დღეები საქართველოში)

საქართველოს ჩვენს ქვეშევრდომობაში მიღების შემდეგ, მთავარსარდალმა საქართველოს მმართველთან ერთად მიიღეს უფლება, თავიანთი შეხედულებისდა მიხედვით, შეეცვალათ წესები და ინსტრუქციები, რომელთა საფუძველზეც უნდა ემოქმედათ ადგილობრივ სამმართველოებს, ანუ, ეგრეთ წოდებულ, ექსპედიციებს; და ამ უფლებაში მდგომარეობდა კიდეც უწინარეს ყოვლისა ყველა ბოროტად გამოყენებისა და მათ კვალდაკვალ მომყოლი უწესრიგობების ფესვები.

თანამდებობების განაწილებაში ყველაზე უფრო სრული თვითნებობა არსებობდა; თანამდებობის პირები, ერთი ადგილიდან მეორეზე ყოველგვარი საფუძვლის გარეშე, მმართველის შეხედულებისდა მიხედვით, გადაჰყავდათ.

სენატის ბრძანებით სახაზინო საქმეების ექსპედიციაში უფროსად დაინიშნა კოლეგიის მრჩეველი ტარასოვი, მაგრამ მმართველობის გახსნის შემდეგ ეს ექსპედიცია მმართველის ღვიძლ ძმას ჩააბარეს, ტარასოვი კი სისხლის სამართლის საქმეთა ექსპედიის უფროსად აღმოჩნდა.

ქართველი თავადებისა და აზნაურების დანიშვნაც მმართველობის შემადგენლობაში არანაკლებ თვითნებობას განიცდიდა. ჩვენი მთავრობის აზრით, ასეთი დანიშვნა აუცილებლად მიიჩნეოდა; მისი მიზანი ქვეყნის მმართველობაში ხალხური ელემენტის შემოყვანა გახლდათ.

ამ მიზნით კნორინგს თუმცა კი მიეცა თავადების არჩევის უფლება, მაგრამ ერთადერთი მხოლოდ კეთილსინდისიერების პირობით, რათა «პირველ ჯერზე თანამდებობები დაიკავონ ყველაზე უფრო უნარიანმა ადამიანებმა, რომლებიც თავიანთი თანამოქალაქეების საერთო პატივისცემითა და ნდობით გამოირჩევიან».

იმპერატორის ასეთი სურვილი და აზრი უკუღმა განხორციელდა. ქართველები ან სრულიად იქნენ ჩამოცილებულნი მმართველობაში მონაწილეობისგან, ან კიდევ ისეთები შეკრიბეს, რომლებსც მმართველის მიერ ზედმეტი ძალაუფლების მითვისებისა და მისი თვითნებობისთვის ხელის შეშლა არ შეეძლოთ. ასე, საქართველოში მცხოვრებ თათრებთან, პრისტავების თანაშემწეებად ქართველთაგან ისეთი პირები იქნენ დანიშნულნი, რომლებიც არა მხოლოდ საერთო პარივისცემით არ სარგებლობდნენ და არც კარგი სამსახურით გამოირჩეოდნენ, არამედ, ამის საპირისპიროდ, ისეთი ღირსებები ჰქონდათ, «რომელთა შესახებ მოხსენიებასაც აქ წესიერება გვიკრძალავს» (Донесенiе Соколова).

თავად მთავარსარდალს არ ჰქონდა შეგნებული თავისი მდგომარეობა და ის ვალდებულება, რომლისთვისაც იყო მოწოდებული. კნორინგი ქართველებს რუსეთის ქვეშევრდომებად არ თვლიდა და იმდენად ეშლებოდა, რომ შენიშვნა მისცა ლაზარევს, რომელმაც ერთერთ თავის მოხესენებაში მათ ქვეშევრდომები უწოდა. ლაზარევს მოუხდა თავის გასამართლებლად ორი მანიფესტის ნამდვილი სიტყვები, კნორინგის საკუთარი წერილობითი ბრძანებები და სხვა დოკუმენტები მოეყვანა.

«თქვენმა აღმატებულებამ ინებეთ შენიშვნა მოგეცათ და გაგეოცებინათ, – წერდა იგი (Кноррингу, отъ 11-го марта 1803 г. Акты Кавк. Археогр. Комм., изд. 1866 г., т. I, 353), – რომ მე ქართველებს ვუწოდებ ქვეშევრდომებს, ამიტომ ამაში გთხოვთ პატიებას, მაგრამ ეს გაკეთებულია არა წინასწარგანზრახულად და ეფუძნება ორივე მანიფესტსა და თქვენს წერილობით ბრძანებას, და ამაზე ზევით პეტერბურგიდან ჩემს მიერ მიღებულ პარტიკულარულ წერილებსაც, სადაც მათ სხვანაირად არ მოიაზრებენ... და ამის გამო მეც არ შემეძლო სხვანაირად მევარაუდა, როგორც ისე, რომ ისინი ნამდვილად ქვეშევრდომები არიან, როგორც ეს მათ გამოეცხადათ კიდეც; მაგრამ ახლა, ვხედავ რა ჩემს შეცდომას, რა თქმა უნდა, ამ სიტყვას მეტად აღარ გამოვიყენებ».

საქმეებზე ასეთი შეხედულებით, კნორინგს არ შეეძლო საქართველოსთვის დიდი სარგებელი მოეტანა. მმართველობაში სულ თავიდანვე მსხვილი უწესრიგობები გამოვლინდა. უზენაესი ბრძანებები მეტად ხანგრძლივი დროით არ სრულდებოდა. ხეფინის-ხეობის ოლქში თავად აბაშიძისათვის სამი სოფლის მიცემა თვით 1802 წლის ოქტომბრამდეც აღსრულებაში მოყვანილი არ ყოფილა, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერატორის ბრძანება ტფილისში უკვე რამდენიმე თვის მიღებული იყო. თავადი ჩიოდა, მაგრამ წარუმატებლად. მთელი საჩივრები საქართველოს უმაღლეს მმართველობაში, როგორც თითოეული ქართველისთვის ყველაზე უფრო მაღალ დაწესებულებაში ჩერდებოდა. საქართველო ხუთ მაზრად იყო დაყოფილი, მმართველობა კი ოთხ ექსპედიციად. უკანასკნელებს მეტად ფართო ძალაუფლება ჰქონდათ მიცემული. სისხლის სამართლის საქმეები რუსეთის იმპერიის ზოგადი კანონების მიხედვით წყდებოდა. ბრალდებულს, გადაწყვეტილებაზე უკმაყოფილების შემთხვევაში, თუმცა კი ჰქონდა აპელირების უფლება, მაგრამ მისი აპელაცია, კნორინგის მიერ მიცემული ინსტრუქციის მიხედვით, საქართველოს უმაღლესი მთავრობის საერთო კრებაში გადაიტანებოდა, ზუსტად ისეთივე საფუძველზე, «როგორც სამთავრობო სენატში» («какъ въ правительствующiй сенатъ») (Наставленiе уголовной экспедицiи. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, 447), და ტფილისის იქით აღარ მიდიოდა. სამოქალაქო საქმეთა ექსპედიციას სამოქალაქო პალატის ძალაუფლება მიეცა, «ამიტომ ამ ექსპედიციიდან საერთო კრებაში საქმეების გადატანაც იმავე წესით უნდა ხდებოდეს, რომელიც პალატიდან სამთავრობო სენატში საქმეების გადატანის დროს დაიმზირება» (Наставленiе гражданской экспедицiи, тамъ же, стр. 449).

ამრიგად, საქართველოს უმაღლესი მთავრობის საერთო კრება ქართველებისთვის იგივე იყო, რაც სენატი მთელი რუსეთისთვის. სრული გამოყოფისა და უფრო მეტი დამოუკიდებლობისთვის კნორინგმა და კოვალენსკიმ მოახერხეს თავიანთთვის გამოეთხოვათ (выхлопотать) უფლება თავიანთ მოქმედებებში არ ჩაებარებინათ არანაირი ანგარიში სენატისთვის და არ ჰყოლოდათ მმართველობაში პროკურორი (პროკურორი მხოლოდ 1803 წ. 19 ივლისს იქნა დანიშნული. См. II. Собр. Закон., т. XXVII), რომელიც, თავისი თანამდებობით, ვალდებული იყო სამთავრობო ადგილის (დაწესებულების) მოქმედებათა სისწორისთის თვალყური ედევნებია. ამის შედეგად, მთელი უმნიშვნელოვანესი საქმეები უმაღლეს მთავრობაში წყდებოდა, რომელსაც თავისი დადგენილებები აღმასრულებელ საქმეთა ექსპედიციის მეშვეობით აღსრულებაში მოჰყავდა. ამ უკანასკნელ ექსპედიციაში წყდებოდა აგრეთვე საქმეები ისეთი საჩივრების მიხედვით, რომლებიც შედავებას არ ექვემდებარებოდა, მაგალითად, მოვალის მიერ ხელმოწერილი ანგარიშები, ვექსელები, კონტრაქტები და სხვა. ექსპედიცია სამაზრო სასამართლოების, საერო (ადგილობრივი) პოლიციის სამმართველოების (управы), კომენდანტებისა და მოურავების, აგრეთვე მათი თანაშემწეების მეშვეობით მოქმედებდა. 

საერო სამმართველოებს მოვალეობად ეკისრებოდათ ჰქონოდათ ცნობები სავაჭრო ფასების შესახებ, თვალყური ედევნებიათ წონისა და ზომის სისწორეზე, რომ მაზრაში არ ყოფილიყვნენ გაქცეულები, რომ ისინი არავის არ მიეღო, თავისთან არ გაეჩერებინა და არ დაემალა.

სამმართველოში იჯდა კაპიტან-ისპრავნიკი ორი მსაჯულით.

სამაზრო ქალაქებში დაყენებულ იქნენ კომენდანტები რუსი მოხელეებიდან; ისინი სამხედრო ოფიცრების რიგებიდან დანიშნეს, და თავისი მოქმედებების წრე და თავად თანამდებობის მიზნებიც კი არავინ იცოდა.

კაპიტან-ისპრავნიკებისა და კომენდანტებისთვის მიცემული ინსტრუქციები თუ სრულებით ერთნაირები არ იყო, იმდენად მსგავსები მაინც გახლდათ, რომ ერთნიცა და მეორენიც თითქმის ერთნაირ მოვალეობებს ასრულებდნენ. ამის გამო კომენდანტების მოვალეობა უფრო მეტად ქალაქის უფროსის მოვალეობა იყო (была скорее городническая). თავად მთავარსარდალმა კომენდანტების მოქმედებათა წრე და მოვალეობანი თავისთვის საფუძვლიანად ვერ გაიაზრა. ლაზარევი სთხოვდა კნორინგს აეხსნა მისთვის, თუ სამხედრო უფროსები კომენდანტებთან რა დამოკიდებულებაში უნდა ყოფილიყვნენ. მთავარსარდალი პასუხობდა: როგორც ქალაქის უფროსებთან (გოროდნიჩებთან), და წერდა, რომ მათ უკვე გოროდნიჩების ინსტრუქცია დაურიგა, და რომ კომენდანტების სახელწოდება მათ მხოლოდ «პოლიტიკური მიზეზების გამო» მიეცათ. როგორც არ უნდა ყოფილიყო, მაგრამ ასეთი პოლიტიკური მიზეზებისგან დიდი უხერხულობანი ხდებოდა. კომენდანტების ჯარებთან დამოკიდებულება ინსტრუქციის მიხედვით უკიდურესად ჩახლართული გახლდათ. ისინი უშუალოდ მმართველს ექვემდებარებოდნენ და ვალდებულნი იყვნენ მმართველობის ყველა ექსპედიციის გადაწყვეტილებები აღსრულებაში მოეყვანათ. საქართველოს მმართველი, თავისი ინსტრუქციებითა და ახსნა-განმარტებებით, მათ მოვალეობებს კიდევ უფრო მეტად ხლართავდა. ტფილისის კომენდანტი, მმართველის ღვიძლი ძმისწული, სავექსელო საჩივრების მიხედვით საქმეების გარჩევას განაგებდა.

თითოეულის მოვალეობათა ჩახლართულობას შედეგად მოჰყვა გაუგებრობანი საქართველოს მმართველსა და ლაზარევს შორის, რომელიც აქ განლაგებული ჯარების უფროსი გახლდათ.

ყარსის ფაშამ ლაზარევს წერილებით თავისი წარმოგზავნილი გამოუგზავნა. კოვალენსკიმ ეს წერილები ჩამოართვა, და ისინი, რომლებიც ლაზარევისადმი იყო დამისამართებული, მას გაუგზავნა, დანარჩენები კი თავისთან დაიტოვა. მათი გადათარგნისას აღმოჩნდა, რომ ფაშამ თავის წარმოგზავნილს დაავალა ლაზარევთან სიტყვიერად ესაუბრა. როცა ამ უკანასკნელმა წარმოგზავნილი თავისთან მოითხოვა, ის უკვე ტფილისში აღარ იყო – კოვალენსკიმ იგი უკანვე გააგზავნა. ლაზარევმა კნორინგს მოახსენა და გასცა ბრძანება, რომ ქალაქის კარებებთან ჰაუპტვახტებზე ყარაულებს საზღვარგარეთიდან მოსული ყველა მსგავსი წარმოგზავნილისთვის ეკითხათ, ხომ არა აქვთ მათ წერილები ჯარების სარდალთან, და უკანასკნელ შემთხვევაში ისინი მასთან მიეცილებინათ. ლაზარევის ასეთი განკარგულების გამო კოვალენსკი კნორინგთან ჩიოდა. მთავარსარდალმა, რომელსაც ბრმად სჯეროდა საქართველოს მმართველისა და არ გაერკვა რა საქმეებში, ლაზარევს საყვედური გამოუცხადა და აცნობა, რომ საზღვარგარეთიდან ყველა ჩამოსული უნდა გამოცხადდეს კომენდანტთან, რომელიც უშუალოდ მმართველს ექვემდებარება. ლაზარევისადმი წერილობითი ბრძანების ასლი კნორინგმა კოვალენსკისაც გაუგზავნა, რომელმაც ის ყველა კომენდანტსა და საერო (ადგილობრივ) უფროსს დაუგზავნა. ლაზარევი საკუთარ თავს დაჩაგრულად თვლიდა. ორ პირს შორის ძველმა მტრობამ ისევ დუღილი დაიწყო. სამხედრო ხელისუფლებამ მტრობა დაიწყო სამოქალაქო ხელისუფლებასთან. ბოროტად გამოყენებანი, უწესრიგობები და დაუდევრობანი გაიზარდა. ლაზარევმა შეიტყო, რომ დარეჯან დედოფალს განზრახული აქვს ერევანში ალექსანდრე ბატონიშვილს 1.000 მანეთი, ხიფთანი და აღმაშფოთებელი წერილები გაუგზავნოს. მან წარგზავნილის დაკავება და მისი მასთან მოყვანა მოითხოვა. კომენდანტმა, რომელიც რამდენიმე დღე არ პასუხობდა, განმეორებით მოთხოვნაზე ლაზარევს შეატყობინა, რომ წარგზავნილი ერევანში იმ ბილეთის მიხედვით გაემგზავრა, რომელიც მას საქართველოს მმართველმა მისცა. 

ექსპედიციებისა და მმართველობის დაარსებასთან ერთად არანაირი ზომები არ ყოფილა მიღებული იმისთვის, რათა ახალი დაწესებულებები ხალხისთვის გაეცნოთ. არც ერთმა თვით განათლებულმა ქართველმაც კი არ იცოდა, თუ რომელი საქმით ვისთვის უნდა მიემართა. ეს სიძნელე მით უფრო საგრძნობი იყო, რომ უმაღლეს მმართველობას მოვალეობად ჰქონდა დაკისრებული თითოეულის ქონება ნათელი გაეხადა. თხოვნებისა და ახსნა-განმარტებათა მიცემის მოთხოვნილება უზარმაზარი იყო, მაგრამ თხოვნები არ შეჰქონდათ იმის არცოდნის გამო, თუ სად უნდა შეეტანათ. აქედან მოხდა ის, რომ წლის განმავლობაში ამ საკითხში სრულიად არაფერი გაკეთებული არ ყოფილა.

საქართველოში რუსული კანონების მოქმედების შესახებ გამოცხადებასთან ერთად, არავინ არ იცოდა, თუ როგორი ფარგლები აქვს საერო (ადგილობრივ) მოხელეთა ძალაუფლებას. მემამულეებმა არ იცოდნენ გლეხებზე თავიანთი ძალაუფლების შესახებ, გლეხებმა – მემამულეებთან თავიანთი დამოკიდებულების შესახებ. ქართული ადათ-წესებისა და კანონების მოსპობასთან ერთად, რუსული კანონები ქართულ ენაზე გადათარგმნილი არ ყოფილა.

თხოვნები, საჩივრები და ა. შ. რუსულ ენაზე უნდა შეეტანათ. სამმართველოს შემადგენლობაში არც მოხელეები იყვნენ, არც მთარგმნელები, რომლებსაც ქართული ენა ეცოდინებოდათ. მოხელესა და მთხოვნელს ერთმანეთისა არ ესმოდათ. ამის მოსახსნელად მეორე, მეტად უცნაურ უკიდურესობაში ჩავარდნენ. წესით დაადგინეს, რომ თითოეულ მთხოვნელს მთელი თავისი საქმე რუსულ ენაზე ზეპირად უშეცდომოდ უნდა მოეხსენებია, წინააღმდეგ შემთხვევაში შეიძლებოდა ჩივილის უფლება დაეკარგა (Изъ донесенiя кн. Цицiанова Государю Императору 13-го феврвля 1804 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ. Дела Грузiи, ч. VI). თავად ექსპედიციებში რუს მოხელეებს თავიანთი ქართველი ამხანაგებისა არ ესმოდათ. ამის გამო «საქმეები წყდებოდა უფრო მეტად შინაური წარმოებით საქართველოს მმართველთან, ვიდრე აშკარა და კანონიერი დინებით თავად პალატებში, რაც, როგორც შესამჩნევია, იწვევს საყოველთაო უკმაყოფილებას» (Акты Кавк. Археогр. Комм., изд. 1866 г., т. I, 398).

საქართველოს მმართველი დაწესებულებაში არასოდეს მიდიოდა, არამედ საქმეებს სახლში წარმართავდა. საქართველოს უმაღლესი მთავრობის საბჭო მხოლოდ ქაღალდზე, და არა სინამდვილეში არსებობდა. მოქალაქეთა მიერ აღმასრულებელ ექსპედიციაში მიტანილ თხოვნებს არავინ ღებულობდა. ექსპედიციაში მყოფი ორი მრჩევლიდან, ერთი, ჯანმრთელობის სისუსტის გამო, ხოლო მეორე კი, ახალგაზრდობისა, ადგილზე არასოდეს იმყოფებოდა. მთხოვნელები დაკმაყოფილების გარეშე მიდიოდნენ და არ იცოდნენ, ის სად ეპოვათ. «საქართველოს მცხოვრებნი, – წერს ლოფიცკი (Записка Лофицкаго, поданная Императору Александру 30-го апреля 1806 г. Арх. Гдавн. Штаба в С.-Петербурге), – რომლებიც მართლმსაჯულების ძიებაში მხოლოდ მმართველის პიროვნებისკენ იყვნენ მიბრუნებულნი, არ ჰქონდათ რა კმაყოფილება კანონ-დაცულობის საგნებში თავიანთი იმედები აღსრულებული ეხილათ, ამიტომ თავიანთ სახლებში მოღუშული (მწუხარე) შთაბეჭდილებითა და ეჭვით ბრუნდებოდნენ იმ კეთილდღეობასთან მიმართებაში, რომელსაც რუსეთის მთავრობისგან მოელოდნენ». 

«მოკლედ რომ ვთქვათ, – მოახსენებდა ლაზარევი, – ახლა ყველანი იმდენადვე უკმაყოფილონი არიან, რამდენადაც აქამდე რუსული მმართველობა უნდოდათ». 

საქონელი და სასიცოხლო პროდუქტები საქართველოში გაძვირდა; ოქროს კურსი განსაკუთრებით დაქვეითდა, ვერცხლისა კი სრულებით გაქრა. საერთოდ ყველანი, ვინც მსახურობდნენ, გასაჭირს განიცდიდნენ, განსაკუთრებით კი ჯარები. ჯარებს ხელფასს ჩერვონცებით 4 მანეთისა და 80 კაპიკის კურსით აძლევდნენ. ტფილისში კი ჩერვონეცი 13 აბაზამდე დაეცა (აბაზი 20 კაპიკს უტოლდება), რაც 2 მანეთსა და 60 კაპიკს შეადგენდა. ყველაზე უფრო ხელსაყრელ პირობებში ჩერვონეცში მხოლოდ 4 მანეთის მიღება იყო შესაძლებელი. სანამ ჩერვონეცის ვერცხლზე გადაცვლა შეიძლებოდა, დრტვინვა ჯერ კიდევ არ ხდებოდა, თუმცა კი თითოეული არანაკლებ 80 კაპიკისა კარგავდა; მაგრამ როცა ჩერვონცების გადაცვლა სრულებით შეწყდა, მაშინ დრტვინვა ყოველი მხრიდან გაისმა. ჯარისკაცს, რომელსაც უმეტეს წილად წვრილმანი ნივთების საჭიროება ჰქონდა, ბაზარში არაფრის ყიდვა არ შეეძლო, იმიტომ რომ მას, ჩერვონცების გარდა, არაფერი ჰქონდა. ვაჭრები ხურდას არ აძლევდნენ, არამედ გამოართმევდნენ რა ნაყიდ საქონელს, მყიდველს ფულს უბრუნებდნენ. სამოქალაქო მოხელეები ჯამაგირს ვერცხლით ღებულობდნენ და ამიტომ რამდენადმე უფრო უკეთეს მდგომარეობაში იმყოფებოდნენ. თუმცა კი, სამოქალაქო მოხელეთა დიდ ნაწილს, საქართველოში თავიანთი ჩამოსვლის დროიდან ოქტომბრის თვის ჩათვლით, ჯამაგირი სრულებით არ მიუღია. საქართველოს მმართველმა მოხელეთა უმეტეს ნაწილს უფრო ნაკლები ჯამაგირი დაუნიშნა, ვიდრე ისინი შესაბამის ადგილებზე რუსეთის შიდა გუბერნიებში ღებულობდნენ. ვერ სარგებლობდნენ რა კრედიტით, ბევრი მათგანი ისეთ მდგომარეობამდე იყო მიყვანილი, რომ მათ არც საჭმელი, არც ტანსაცმელი, არც ფეხსაცმელი არ ჰქონდათ. ეძიებდნენ რა თავიანთთვის საკვებს შემორჩენილი ქონების გაყიდვით, მოხელეები თანამდებობას უკვე ვეღარ ასრულებდნენ. ამასთან კოვალენსკიმ ბრძანა ხელფასი ფულით კი არ მიეცათ, არამედ მაუდის ქსოვილებით. საბრალო მოხელეები საკუთარ თავს ბედნიერად მიიჩნევდნენ, თუ მის გაყიდვას ღირებულების ერთ მესამედში მოახერხებდნენ, და ამიტომ ყველაფერში უკიდურეს გაჭირვებას განიცდიდნენ.

მთელი თანხები საქართველოს მმართველის განკარგულებაში იმყოფებოდა, რომელიც მათ თავისი თვითნებობის მიხედვით გასცემდა. შეკრებილი ფულები, რომლებიც შემოსავლებში შემოდიოდა, უწყისებში ყოველგვარი წესრიგის გარეშე იყო ნაჩვენები. მუხლებში ეწერა, რომ «ამდენი და ამდენი ფული ამა თუ იმ ხარკის (გადასახადის) სახით საქართველოს მმართველის მიერაა მოძიებული და მის მიერვე საკუთარ ჯამაგირში ჩარიცხული» (Арх. Мин. Внутр. Делъ, дела Грузiи, ч. II, 271-276). 10.000-დან, კანცელარიის მოსამსახურეთა შენახვაზე დანიშნული თანხიდან, წარმოდგენილ იქნა ანგარიში, რომელზედაც უსახელო სია იყო დართული უბრალო დათქმით, რომ «რომ ეს მოხელეები ჯამაგირით 1-ლი სექტემბრის ჩათვლით არიან დაკმაყოფილებულნი, და ზოგიერთი კი შემდეგშიც». სიაში კანცელარიის მოსამსახურეთა შორის ისეთი მოხელეებიც იყვნენ ნაჩვენები, რომელთაც მმართველი თავისი საკუთარი მომსახურებისთვის იყენებდა, «ხოლო ერთი მათგანი კი არცთუ იშვიათად ლივრეაში გამოწყობილიც დადიოდა» (Следственное дело надъ Коваленскимъ).

სახაზინო ექსპედიციაში, მისი დაარსების დღიდან, ფულადი თანხების შემოწმება ერთხელაც არ მომხდარა. ხაზინა ექსპედიციაში კი არ ინახებოდა, არამედ ხაზინადარის სახლში, და ყოველგვარი ყარაულის (დაცვის) გარეშე. სისხლის სამართლის საქმეთა ექსპედიცია მისთვის ასიგნებისა და იმ თანხის გამოყოფის შესახებ ითხოვდა, რომელიც ხარჯებისთვის იყო აუცილებელი, მაგრამ ეს გამოყოფა არ მომხდარა. კოვალენსკისა და კნორინგთან თავისი საჩივრების მიუხედავად, სისხლის სამართლის საქმეთა ექსპედიციას, თავისი დაარსების დროიდან, არც ვახმისტრი და არც დარაჯი არ ჰყოლია, «და მასში, როგორც იგი მოახსენებდა, ოთახები არ იგვება და არც თბება» (Акты Кавк. Археогр. Комм., изд. 1866 г., т. I, 506).

მთელი ფულები მმართველის ახირებათა დაკმაყოფილებაზე მიდიოდა. მან თავისთვის მოიწყო ბინა, თავის მსახურებს გულუხვ ჯამაგირს უხდიდა და ხარჯების მუხლში ის მოკრძალებული აღნიშვნით გამოჰქონა – «ტფილისის მახლობლად მტაცებლებზე თვალყურის დევნებისთვის ყარაულის შესანახად», და ამ დროს ტფილისში ქვეითი ჯარის რამდენიმე ბატალიონი იდგა.

მსხვილ ბოროტად გამოყენებებს შედეგად უფრო წვრილებიც მოჰყვა, – მმართველს ტფილისში ყველაზე უფრო მდიდარ ვაჭართან, ბეგთაბეგოვთან გარიგებაში ადანაშაულებდნენ, რომელიც საგუბერნიო ხაზინადარად იქნა დანიშნული. ბეგთაბეგოვი, ჯერ კიდევ ქართველი მეფეების დროს, საქართველოში ყოველთვის ფულის კურსის მონოპოლიზაციას ახდენდა; ახლა კი, როცა მთელი სახაზინო ფულები მის ანგარიშმიუცემელ განკარგულებაში იმყოფბოდა, ის მათ კიდევ უფრო მეტად ბოროტად იყენებდა. ბეგთაბეგოვისა და მმართველის სახლში ღიად ცვლიდნენ (ახურდავებდნენ) ვერცხლის მონეტას, რომელიც მცხოვრებთაგან სახაზინო უწყებაში იკრიბებოდა. თავისი მმართველობის დროის არცთუ დიდ შუალედში მმართველმა გამონახა საშუალება, რათა საქართველოში მთელი მატყლი შეესყიდა, ჰქონდა რა მხედველობაში ის ტფილისში მშენებარე მაუდის ფაბრიკაში მოგებით გაესაღებინა. 

ყველასთვის ცნობილი იყო, რომ ეს ფაბრიკა სახაზინო ფაბრიკის სახელით, ხაზინის კუთვნილ მიწაზე შენდებოდა, და ამასობაში მის მშენებლობაზე მასალას ყოფილი სამეფო სასახლის კედლებიდან იყენებდნენ, რომელიც აღა-მაჰმად-ხანის საქართველოში უკანასკნელი შემოჭრის დროს იქნა აოხრებული და რომელიც დავით ბატონიშვილს ეკუთვნოდა.

ბატონიშვილი მმართველის თვითნებობაზე, მისი საკუთრების დატაცებაზე ჩიოდა, მაგრამ კედლებს უწინდებურად ანგრევდნენ და მათგან ფაბრიკას აშენებდნენ. კოვალენსკი თავს იმით იმართლებდა, რომ ამაზე კნორინგის ნებართვა მიიღო, და რომ ვითომ სასახლის კედელი, ავიწროვებს რა ქუჩას, ჩამოქცევის საფრთხესაც ქმნის (След. дело надъ Коваленскимъ). «უმთავრესი კი ისაა, – მოახსენებდა სოლოკოვი (Кн. Куракину. Арх. Мин. Иностр. Делъ), – რომ მმართველმა სამეურნეო დაწესებულებებში გამოყენებისთვის აქ უცხოელი ფაბრიკების მუშები ჩამოიყვანა, რომლებიც, ვერ ღებულობენ რა მისგან კონტრაქტების მიხედვით ანაზღაურებას, აქ ქვეყნად დაეხეტებიან. ეს ადამიანები არაერთხელ მოიოდნენ ჩემთან უცვლელი თხოვნით, რომ დავხმარებოდით მათ და აქედან წაგვეყვანა».

შემოსავლების ცნობილად გახდის (ცნობილობაში მოყვანის) შესახებ არავინ არც კი ფიქრობდა. მხოლოდ 1802 წ. სექტემბრის თვეში, როცა საქართველოში უკვე ახალი მთავარსარდალი იქნა დანიშნული, პოლიციის მოხელეებს წერილობით ებრძანათ ამაზე ყურადღება მიექციათ. ამ დრომდე კი საქმე როგორც გამოვიდოდა, ისე მიდიოდა. ღალის მუხლებში შესული ორი ბაღი ტფილისში, რომლებიც იულონ და ალექსანდრე ბატონიშვილებს ეკუთვნოდა, შესასყიდად იქნა გადაცემული. გრაფი მუსინ-პუშკინი სთავაზობდა ერთერთი მათგანისთვის შესასყიდ თანხად 300 მანეთი მიეცა. კოვალენსკიმ გრაფს უარი უთხრა და ისინი სხვას გადასცა. ანგარიშების მიხედვით ამ ბაღებმა წელიწადნახევრის მანძილზე 23 მან. 7 კაპ. შემოსავალი მოიტანეს, მაშინ როდესაც მათზე მეთვალყურეობისთვის დადგენილი პირი წელიწადში 300 მანეთ ჯამაგირს ღებულობდა. 

საქართველოს უმაღლესი მთავრობის დაარსების დროიდან 1803 წლამდე მას მხოლოდ თერთმეტი საერთო კრება ჰქონდა ჩატარებული. საქმეები მმართველის საშინაო კანცელარიაში შედიოდა და ცხრა-ცხრა თვის მანძილზე ყოველგვარი აღსრულების გარეშე რჩებოდა. «ჩემი აქ ჩამოსვლიდან მეექვსე დღეს, – წერდა თავადი ციციანოვი შინაგან საქმეთა მინისტრს, – მე საქართველოს უმაღლესი მთავრობის დაწესებულებებს ვესტუმრე და აღმასრულებელ ექსპედიციაში ვერც ერთი მოხელე ვერ ვნახე, მდივნის თანამდებობის შემსრულებელი მოხელის გარდა, რომელმაც, სამაგიდო რეესტრის ნაცვლად, პრივატული წერილი მომაწოდა ცრუ ჩვენებით, რომ საქართველოს მმართველი, მოვიდა რა დაწესებულებაში 5 რიცხვში, საღამოს 8 საათზე, ისმენდნენ, და სხვა, როცა, მდივნის საკუთარი აღიარებით, კოვალენსკი იქ არ გამოცხადებულა... 

სახაზინო ექსპედიციაში ასეთივე მოუწყობლობა და სრული უმოქმედობა დამხვდა, რადგანაც სახაზინო ნაწილის მთელი საქმეები ჩემი წინამორბედისგან ასევე საქართველოს მმართველს ჰქონდა ჩაბარებული, ვისი საშინაო კანცელარიაც საქართველოში მთელ საქმეებს დაწესებულებების სახით მართავდა, ერთპიროვნული ძალაუფლებით, რომელიც მმართველს არ შეიძლება ჰქონდეს» (Отнош. гр. Кочубею 10-го февраля 1803 г. Арх. Мин. Внутр. Делъ, по Деп. Общ. Делъ, дела Грузiи, ч. II, 271-276).

«ერთი სიტყვით, – წერდა ციციანოვი სხვა მოხსენებაში, – ბატონ კოვალენსკის სახლი მთავრობის უმაღლესი ადგილი გახლდათ, საიდანაც ბრძანებები, ძიებაზე, დაპატიმრებასა და კონფისკაციაზე განკარგულებები იგზავნებოდა» (Письмо его же гр. Кочубею 27-го февраля. Тамъ же).

მოხელეთა ბოროტად გამოყენებანი უკიდურეს საზღვრებამდე მიდიოდა. საქართველომ, რომელიც მისი გამჩანაგებელი მრავალრიცხოვანი სამეფო გვარის უღელს გაურბოდა, თანამედროვის მოწმობით, კოვალენსკის ნათესავების მიერ დადებული უფრო მძიმე უღელი მიიღო, რომელთაც მთავრობაში უმთავრესი ადგილები ეკავათ (Следственное дело надъ Коваленскимъ).

«კოვალენსკი ჩაგრავს იმ ადამიანებს, რომლებიც რუსეთის მომხრეები არიან, იმყოფება რა მჭიდრო კავშირში სამეფო საგვარეულოსთან, რომელიც თავის ჩანაფიქრებში მონაწილეებს მფარველობს და მათთვის მმართველის წინაშე შუამდგომლობს». ისპრავნიკები, მგზავრობდნენ რა სოფლებში, გლეხებს უკრძალავდნენ თავიანთ მემამულეებს დამორჩილებოდნენ და მათთვის გადასახადები ეხადათ, ეუბნებოდნენ რა, რომ ისინი სახელმწიფო გლეხების შემადგენლობაში შევიდნენ და გადასახადებს მხოლოდ ხაზინას უნდა უხდიდნენ, მაგრამ ეს თავად ისპრავნიკებს ხელს არ უშლიდა იმაში, რომ გლეხებისგან მიეღოთ ყველაფერი, რაც კი შეიძლებოდა. ქართველებს ყველა მათი მოთხოვნა სიტყვაშეუბრუნებლად უნდა შეესრულებინათ, იმიტომ რომ თავიანთ გასაჭირში არსად თავშესაფრის გამოძებნა არ შეეძლოთ, «ვინაიდან სადაც არ მიმართავენ, ყველგან ნახულობენ ან კოვალენსკის ნათესავებს, ან მის მომხრეებს, ან მოსამართლეებს სამეფო გვარისადმი ერთგული თავადებისა და აზნაურებისგან, რომლებითაც კოვალენსკიმ უმაღლესი მთავრობა აავსო» (Арх. Мин. Внутр. Делъ, дела Грузiи, ч. II, 360-363).

ქართველები საერთოდ ძალზედ უკმაყოფილონი იყვნენ კოვალენსკითა და მისი კერძო აღმასრულებლებით, «რომელთა დიდი ნაწილიც მასთან ნათესაობაში იმყოფება ან უწინდელი კავშირებით მისდამი ერთგულია და რომლებიც ბუნებრივად თავიანთ აღსრულებაში მისი წესებით ხელმძღვანელობენ და მისგან საყვედურების მიღების შიში არანაირ შემთხვევაში არა აქვთ. ეს მეთაური ანუ მმართველი, როგორც ცნობილია, მისდამი უზენაესად ჩაბარებული ხალხების მართვაში, შეუდგა რა უფრო მეტად უფართოეს სპეკულაციებს თავისი სარგებლისთვის, როგორც ჩანს, უფრო მეტ მზრუნველობას იჩენდა მათ შენარჩუნებაზე, ვიდრე ხალხის კეთილდღეობაზე; მან მიმართა კიდევ ცრუ და მავნებლურ პოლიტიკას, თავისი ისპრავნიკების მეშვეობით სხვადასხვანაირი შეგონებებით ეთესა ხალხში სიძულვილი რუსეთის მამაცი მხედრობისადმი, რომელიც მას იხსნის და მტრებისგან იცავს. თავისკენ იზიდავს ადამიანებს არა მართლმსაჯულების აღმოჩენით, არამედ ცდუნებით, შესაძლოა მხედველობაში ჰქონდა რა, ჯილდოების მოხვეჭა ამ გაუნათლებელი ხალხის სისუსტისა და მჩატე გონების ხარჯზე. და ბოლოს, გააბოროტა რა ხალხი და დათესა რა მასში ერთსულოვანი დრტვინვა და გოდება მთავრობაზე, იგი შეცდომაში ჩაითრია და, ასე ვთქვათ, აიძულა, რომ ხალხს მოქმედება მიზეზად მიეჩნია» (Изъ донес. Соколова 20-го января 1803 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ, 1-5, 1802-3, № 1).

საერო (ადგილობრივი) პილიციის ინსტრუქციაში გადმოცემული წესი, რომ არავის გაებედა ხალხი, დადგენილის გარდა, სხვა რაიმენაირი გადასახადებით დაემძიმებინა (Акты Кавк. Арх. Комм., изд. 1866 г., т. I, 451), სულ თავიდანვე არ სრულდებოდა. ზუსტად ასევე არ სრულდებოდა ის დადგენილებაც, რომლის მიხედვითაც საერო პოლიციის წევრები ვალდებულნი იყვნენ, გამოძიების წარმოებისთვის, შემთხვევის ადგილზე წასულიყვნენ, იმისთვის, რათა მცხოვრებნი მათი სამუშაოებისგან არ მოეწყვიტათ. ამის საპირისპიროდ, მხოლოდ ეჭვის გამო მაცხოვრებლებს ხელს სტაცებდნენ, ზურგს უკან ხელებს უკოჭავდნენ, კისერზე ყულფს ჩამოაცმევდნენ და როგორც სისხლის სამართლის დამნაშავეები 50 ვერს და მეტ მანძილებზე ფეხით მიჰყავდათ. მოხელეებსა და ოფიცრებს ქალები და ქალწულები სოფლებიდან ძალით მიჰყავდათ და აუპატიურებდნენ.

იქაური მმართველობის საერთო დასუსტება და დაჟინებულობა სულ უფრო მეტად ვლინდებოდა (კავკასიიდან წერილების უცნობი ავტორი /«Русскiй Вест.» 1865, № 10, стр. 713/ თუმცა კი ამბობს, რომ კოვალენსკის დროს მმართველობის ფორმები უფრო მარტივი იყო, «ხარჯები ნაკლები და ამასთან ერთად ნაკლები არეულ-დარეულობაც საქმეებში, მაგრამ მას, სამწუხაროდ, არ შეიძლება დავეთანხმოთ»). ქართველები დღითი-დღე სულ უფრო მეტ შევიწროვებებს განიცდიდნენ. სამხედრო უფროსები ქვეყნის საშინაო მართვაში ერეოდნენ. თვითნებურად, თავიანთი ახირებების მიხედვით, საზიდრებისა და ცხენების განწესს აკეთებდნენ; მგზვრობის ფულს არ იხდიდნენ, მცხოვრებლებისთვის «საქონლის, შინაური ფრინველის, ნაყოფებისა და სხვათა წართმევას უშვებდნენ». ლაზარევი იძულებული შეიქნა მკაცრი ბრძანება დაეწერა და ჯარებისთვის გამოეცხადებინა, რომ მცხოვრებთა შეურაცხყოფასა და მათზე ძალადობაში დამნაშავეები სამაგალითოდ დაისჯებიან (Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, 412, № 516).

ქვეყნის მდგომარეობა არაბუნებრივი იყო. ხალხი უკიდურესად უკმაყოფილო გახლდათ და ჩიოდა «წვრილი მოხელეების მრავალრიცხოვნებაზე, რომლებიც თავიანთი ჯამაგირით აქაურ შემოსავლებს ნთქავენ». უბრალო ხალხი გაღატაკებას განიცდიდა, ჩვენდამი ერთგული თავადები უკმაყოფილონი იყვნენ იმით, რომ არა მხოლოდ დაუსაჩუქრებელნი დარჩნენ, არამედ ის წარჩინებაცა და შემოსავლებიც კი დაკარგეს, რომლებიც თავიანთი ადგილების მიხედვით ჰქონდათ. ამის საპირისპიროდ, ბევრნი «რუსეთის მოწინააღმდეგეთაგან წარჩინებით ან ჯამაგირით იქნენ დაჯილდივებულნი» (Письмо графа Мусина-Пушкина Трощинскому 20-го августа 1802 г., № 61. Тамъ же, стр. 398, № 502), მაგრამ ჯილდოებმა ისინი რუსეთის მთავრობასთან ვერ დააკავშირა, არამედ მხოლოდ მმართველისადმი დამოკიდებულება გაუძლიერა (а усилили лишь одно исканiе въ лице правителя).

ქართველების საყოველთაო დრტვინვამ პეტერბურგამდე და იმპერატორ ალექსანდრემდე მოაღწია. ისარგებლა რა საგარეო საქმეთა კოლეგიიდან კოლეგიის მრჩევლის სოკოლოვის იმერეთში გაგზავნით, პეტერბურგის კაბინეტმა მას დაავალა საქართველოში საქმეების მდგომარეობას გაცნობოდა და თავისი შენიშვნები პეტერბურგში ჩამოეტანა. საგანგებო საიდუმლო ინსტრუქციაში სოკოლოვს ევალებოდა (Секретная инструкцiя Соколову. См приложенiе № 1): «აქ მოსული ხმების გამო, ქართველის ხალხისა და განსაკუთრებით იქაური თავადაზნაურობის უკმაყოფილებისა და დრტვინვის შესახებ იმ პირებზე, რომელთაც უზენაესად რუსეთის იმპერიისადმი შემოერთებული ამ სამეფოს ახლანდელი განათლების მოქმედებაში მოყვანა აქვთ დავალებული, საჭიროა, რათა თქვენ გულდასმით მიაქციოთ ყურადღება ყველაფერს, რაც იქ ხდება». სოკოლოვს მოვალეობად დაეკისრა ყოველივეს შესახებ დაწვრილებით მოეხსენებია და «ჟურნალი ან ყოველდღიური ჩანაწერები ეწარმოებია».

არ იცოდა რა სოკოლოვისთვის მიცემული დავალების შესახებ, მაგრამ ხედავდა მასში ზედმეტ და თავისთვის სახიფათო თვალს, კოველენსკი ურჩევდა მას რაც შეიძლებოდა სწრაფად გამგზავრებულიყო იმერეთში და იქიდან, არ შემოივლიდა რა საქართველოში, პირდაპირ კავკასიის ხაზზე წასულიყო. «დროის სიმცირე, – წერდა კოვალენსკი სოკოლოვს (В письме отъ 30-го iюля 1802 г. Арх. Мин. Ин. Д., 1-5, 1802-3 гг., № 1), – არ მაძლევს საშუალებას თქვენ აქაური გარემოებები საფუძვლიანად აგიხსნათ, ამიტომ ამოვიღებ მათგან იმათ, რომლებიც თქვენ შეიძლება გეხებოდეთ. მე გირჩევდით თქვენი უკან დაბრუნებისას პირდაპირი გზით გამგზავრებულიყავით (როგორც ეს, ისე შემდეგი ფრაზაც, დედანშია ხაზგასმული). საქმეების შინაგანი მდგომარეობა საქართველოში, თუმცა კი კახეთში რამდენადმე შეირყა, მაგრამ ამ რჩევის საბაბი ეს არ არის, არამედ კავკასიის ხაზთან კომუნიკაციის შეწყვეტა, ჩვენს წინააღმდეგ ოსების ამხედრებით, რომლებიც აქედან (რუსეთში) მიმავალ პირდაპირ გზაზე ცხოვრობენ, არის მთავარი მიზეზი იმისა, რომ, როგორც ჩანს, აქედან თქვენი გამგზავრება უსაფრთხო შეიძლება არ იყოს».

მიიღო რა ეს წერილი, სოკოლოვმა კოვალენსკის სიტყვებს დაუჯერა და, არ შეუვლია რა საქართველოში, პირდაპირ იმერეთში გაემგზავრა.

დანართი 

საგანგებო საიდუმლო ინსტრუქცია კოლეგიის მრჩეველს სოკოლოვს 

მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის სიგელით იმერეთის მეფე სოლომონთან თქვენი გაგზავნისას იმ საგანზე, რომელიც თქვენდამი მოცემულ ინსტრუქციაშია განმარტებული, ხელმწიფე იმპერატორის უზენაესი ნება იყო ებრძანებია ჩემთვის დაგაკისროთ კიდევ უმნიშვნელოვანესი დავალებაც, რომლის აღსრულებასაც, სამსახურისადმი თქვენი გულმოდგინებისა და მოშურნეობის მიხედვით, მოვალე ხართ შეუდგეთ უდიდესი წინდახედულებით, რის შედეგადაც გავალებთ:

1) თუ თქვენი მგზავრობისას მთიელი თავადები, მფლობელები, სპარსელები და სხვები იქაური ხალხებიდან წარმოგიდგენენ (გეტყვიან) თქვენ თავიანთ საჭიროებათა ან მათ მიერ განცდილი რაიმენაირი შევიწროვებების შესახებ, მიიღებთ რა მათ ალერსიანად, თითოეულს ყურადღებით მოუსმინეთ და აქ დაბრუნებისას ყოველივეს შესახებ მოსახსენებლად თქვენთვის ჩაიწერეთ. ხოლო თუ ისინი თქვენ წერილობით თხოვნებსაც გადმოგცემენ, მაშინ ისინიც, მიიღებთ რა მათგან, აქ ჩამოსვლამდე თქვენთან შეინახეთ. მათ ქვეშ იგულისხმებიან ის აზიელი ხალხებიც, რომლებიც რუსეთის ფარგლებში ცხოვრობენ, როგორი წოდებისა და სარწმუნოებისაც ისინი არ უნდა იყვნენ, რუსეთის იმ მცხოვრებთა გამოკლებით (исключая россiянъ), რომლებიც სამოქალაქო კანონების ჩრდილქვეშ იმყოფებიან და საგარეო საქმეთა სახელმწიფო კოლეგიის განმგებლობაში არ შემოდიან.

2) აქ ჩამოსული ხმების გამო ქართველი ხალხისა, და განსაკუთრებით კი იქაური თავადაზნაურობის უკმაყოფილებისა და დრტვინვის შესახებ იმ პირებზე, ვისაც უზენაესად დავალებული აქვთ მოქმედებაში მოიყვანონ რუსეთის იმპერიისადმი შემოერთებული ამ სამეფოს ახლანდელი განათლება, საჭიროა, რათა თქვენ ყველაზე უფრო მეტი გულმოდგინებით მიაქციოთ ყურადღება ყველაფერს, რაც იქ ხდება, შეეცდებით რა უდიდესი სიფრთხილით დაზვეროთ (გაარკვიოთ), თუ რა მიზეზებს შეეძლოთ ხალხში უკმაყოფილება და ჩივილი გამოეწვიათ (მოეხდინათ); ხომ არ არის მათ საქმეებში რაიმე განსაკუთრებული საგანი, რომლის მიმართაც ხალხის სულს უფრო მეტი მიდრეკილება გააჩნია, რისთვისაც, საქართველოს გავლით თქვენი მგზავრობისას, და განსაკუთრებით კი იმერეთიდან თქვენს უკანა გზაზე, როცა თქვენ დასვენების საბაბით გარკვეული ხნით ბატონიშვილთან ტფილისში გაჩერდებით, შეგეძლებათ სარგებლით გამოიყენოთ თქვენთან გამწესებული კოლეგიის ასესორი იაკოვლევი, მის მიერ ქართული და სომხური ენების ცოდნის გამო, ყოველივე ამის შესახებ ფარულად დაზვერვისთვის, სადაც და ვისთანაც ეს შესაძლებელი იქნება. ეს იაკოვლევი, რომელიც ამაზე უწინ საქართველოში იმყოფებოდა და აქვს რა იქ ბევრთან ნაცნობობა, და ამიტომ ამ ხალხის ხასიათის ცოდნაც, უნდა ეცადოს შეიძინოს იქაურ მაცხოვრბელთა მისდამი გულახდილობა, და ამის მეშვეობით კი ოსტატურად დაზვეროს ყველაფერი ზემოაღნიშნული საგნების მიხედვით და ყოველივეს შესახებ თქვენ დაწვრილებით მოგახსენოთ, რომლიდანაც თქვენ უკვე უნდა შეადგინოთ ჟურნალი ანუ ყოველდღიური ჩანაწერები.

3) როცა საქარველოს გავლით თქვენი მგზავრობისას, თქვენ მრავალი სალმით ესტუმრებით ქვრივ დედოფლებს, მეფის ძეებსა და მეფის ასულებს, თუ რომელიმე მათგანი ან ვინმე იქაური თავადაზნაურებიდან თქვენ წარმოგიდგენენ, რომ მათ სამშობლოში ახლანდელ გარემოებათა გამო, წაერთვათ უწინდელი თავიანთი შემოსავლები და სარგებელი, და რომ საქართველოში მთავარი უფროსის მიერ მათთვის განსაზღვრული შენახვის თანხები საკმარისი არ არის, თქვენ მათ უნდა უპასუხოთ, რომ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა საქართველს სამეფოს რუსეთის იმპერიისადმი შემოერთებაში სხვა მიზნებითა და გრძნობებით არ ყოფილა წახალისებული, თუ არა ერთადერთი მხოლოდ სურვილით შეამსუბუქოს ამ ქრისტიანი ხალხის ხვედრი და სავალალო მდგომარეობა მასთან მოსაზღვრე ურწმუნო ხალხების ხშირი თავდასხმებისგან და უბოძის მას სიმშვიდის ურყევი საფუძველი და უსაფრთხოება, და რომ ყველაზე უფრო მომწიფებული მოსაზრების მიხედვით მათი კეთილდღეობის აღსრულების ერთადერთ საშუალებად რჩებოდა რუსეთის იმპერიისადმი მისი შემოერთება. რომ როცა მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობისადმი მთავარსარდლის მიერ იქნება წარდგენილი საფუძვლიანინ მოხსენება ყველაფრის შესახებ, თუ სამართლისა და იქაური კანონების მიხედვით ვის რა ეკუთვნოდა, მაშინ ყოველივეს თაობაზე გაცემულ იქნება საფუძვლიანი განკარგულება, რომლის მიხედვითაც განაწყენებული არავინ დარჩება და ყველა იმ უფლებით ისარგებლებს, რომლებიც კანონების მიხედვით ერთგულ ქვეშევრდომებს შეიძლება ეკუთვნოდეთ.

4) თუ ზოგიერთი ბატონიშვილი თქვენ განგიმარტავთ, რომ მათ შესახებ სხვადასხვანაირი ცილისწამებებია გავრცელებული და მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ყურამდე მოტანილიც, და რომ ისინი, წარმოდგენილი არაინ რა თავიანთი სამშობლოსადმი არაკეთილმოსურნეთა და ხელმწიფე იმპერატორის უზენაესი ხელისუფლებისადმი ურჩების სახით, მისი უდიდებულესობის მრისხანების გამო შიშობენ, მაშინ ეცადეთ ისინი დაარწმუნოთ, რომ ხელმწიფე იმპერატორისათვის ასეთი ეჭვები დამახასიათებელი არ არის, და რომ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა ყველა შემთხვევაში და ყველა საქმეში ავლენს თავის დიდსულოვნებასა და გულმოწყალებას.

5) ტფილისში თქვენი ყოფნის დროს, ეცადეთ შეიტყოთ ქართველი ბატონიშვილების, გარდაცვლილი ერეკლე მეფის შვილების, ადგილსამყოფელის შესახებ, რომლებიც დღემდე იმერეთის ფარგლებში იმყოფებიან, და ამის თანაბრად შეიტყოთ მათი აზრების მიმდინარეობათა შესახებაც; და თუ მოგიწევთ რომ მათი სამშობლოს ახლანდელ გარემოებათა თაობაზე მათთან რაიმენაირი სახით პირადი ახსნა-განმარტება გქონდეთ, მაშინ ყველა შემთხვევაში ეცადეთ მათ ჯეროვნად აგრძნობინოთ, რომ, ხელმწიფე იმპერატორის მფარველობისგან მათი წასვლის ნაცვლად, მათთვის გაცილებით უფრო სასარგებლო იქნებოდა ეს მფარველობა მოეძიებინათ, რაშიც მათთვის საუკეთესო მტკიცებას წარმოადგენენ: მათი ძმა, მირიან ბატონიშვილი და ძმისწულები: იოანე, ბაგრატ და მიხეილ ბატონიშვილები, რომლებიც იმპერატორის წყალობითა და სრული კეთილდღეობით ნეტარებენ.

6) თქვენთვის ცნობილია, თუ როგორი შემობრუნება ჰპოვა საქმემ არარატის ეპარქიებში სომეხთა მთავარეპისკოპოსის დავითის არჩევის შესახებ და როგორ გარემოებათა გამო მის ნაცვლად ამ პატივში მანამდე არჩეული მთავარეპისკოპოსი დანიელი იქნა უზენაესად დამტკიცებული (ამ არჩევის შესახებ იხ. ტ. IV); ამიტომ თუ ვინმე სასულიერო ან საერო სომეხთაგან თქვენ ამის საპირისპიროს მტკიცებას დაგიწყებთ, მაშინ ამ შემთხვევაში თქვენ მტკიცედ უნდა უპასუხოთ, რომ რამდენადაც ჯერ კიდევ პატრიარქ ლუკას სიკვდილის დროს ყველა სომხის საერთო-სახალხო სურვილი იყო ცნობილი, რომ მის მონაცვალედ დანიელი ჰყოლოდათ, და რომ უძველესი დროიდან არსებული უფლებების მიხედვით, ამ ღირსებაში არჩევა მთელი სასულიერო წოდებისა და მთელი სომეხი ხალხის ხმით ხდებოდა, ხოლო ზოგიერთთა ხრიკებით ამ ღირსებაში დავითი იქნა აყვანილი, ვითომდა ამის შესახებ განსვენებული იოსების ანდერძის ძალით, მაგრამ მისმა იმპერატორობითმა უდიდებულესობამ, დაინახა რა მთელი სომეხი ხალხის ბევრი თხოვნიდან, რომ დავითმა ეს წმინდა ღირსება ძალადობრივად შეიძინა, და რომ მის არჩევაზე ანდერძი არასოდეს არსებობდა, და ასეთი რამ ხალხის უფლებათა დარღვევის გარეშე არც შეიძლებოდა ყოფილიყო, ამდენად დამაჯერებელი მიზეზებისა და მთელი სომეხი ხალხის მიერ ერთხმად გამოთქმული სურვილის პატივსაცემად, ასევე ოტომანის პორტას მიერ პატრიარქის ღირსებაზე დანიელისთვის უკვე მიცემული ბარათის შედეგადაც, ინება თავისი უავგუსტესი წინაპრების მაგალითის მიხედვით ეს პატრიარქი თავისი საიმპერატორო სიგელისა და უზენაესი მფარველობის ღირსი გაეხადა, და რომ ამისთვის სომეხი ხალხი მოვალეა, არ ცდუნდება რა ჭეშმარიტი გზიდან, დანიელი თავის კანონიერ პატრიარქად აღიაროს და მას ჯეროვანი მოწიწება და დახმარება აღმოუჩინოს, რათა ამით თავისი უწინდელი ცდომილება გამოასწოროს.

7) შეიძლება მოხდეს, რომ ერევნის ხანმა რომელიმე ქართველის ან სომხის მეშვეობით გამოგითქვათ თავისი სურვილი მონარქის მაღალი წყალობისა და მფარველობის მოძიების შესახებ, ვინაიდან ასეთი რამ მისი მხრიდან ბატონ გენერალ-ლეიტენანტ კნორინგისათვის უკვე იქნა გამოქმული, რომელმაც ამის შესახებ მის იმპერატორობით უდიდებულესობას უკვე მოახსენა, მაშინ ასეთ შემთხვევაში თქვენ უპასუხეთ, რომ ხელმწიფე იმპერატორი თავს არასოდეს არიდებს სიკეთის გაკეთებას, რა რადგანაც ხანი რუსეთის იმპერიასთან ასეთ ახლო მეზობლობაში იმყოფება და ყოველთვის საქართველოს მეგობარი იყო, ამიტომ ხელმწიფე იმპერატორისათვის, რა თქმა უნდა, სასიამოვნო იქნება თავისი მფარველობით ღირს ჰყოს როგორც თავად იგი, ისე მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთელი ხალხიც, რათა ამის მეშვეობით მის სამფლობელოს კეთილდღეობითი სიმშვიდე მოუტანოს.

8) თუ ასევე ვინმე ერევნის ხანის პირთაგან ამა თუ იმ სახით დაგიწყებთ ახსნა-განმარტებებს პატრიარქად დანიელის არჩევის შესახებ, მაშინ თქვენს პასუხებში იხელმძღვანელეთ ამ საგანზე თქვენდამი წინა (6) პუნქტში მოწერილით, დაუმატებთ რა მას, რომ რადგანაც თავდაპირველი სომხური ეკლესია და საპატრიარქო ტახტიც ეჩმიაძინში მისი, ხანის სამფლობელოებში შედგებიან, ამიტომ მისი იმპერატორობითი უდიდებულესობა იმედოვნებს, რომ მისი მაღალღირსება ყველანაირად შეეცდება, როგორც ღვთის ეკლესიას, თავად პატრიარქს, სასულიერო წოდებას, ისე მთელ სომეხ ხალხსაც მასზე დამოკიდებული ყველანაირი დახმარება და დაცვა აღმოუჩინოს, მით უმეტეს, რომ მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ხალხის კეთილდღეობით მისი საკუთარი ძალა და ძალმოსილებაც იზრდება.

9) აქვე დართული წერილიდან თქვენ იხილავთ, თუ როგორ ეწყალობა ყოვლადმოწყალედ წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი ოდიშისა და ლეჩხუმის მთავარს დადიანს, და როგორი ცვლილებები შეემთხვა ამის შემდეგ ამ მფლობელს, რომელთა გამოც ჩემგან ბატონ გენერალ-ლეიტენანტ კნორინგს განმეორებით ეცნობა უზენაესი ბრძანება, რათა მან ოდიშისა და ლეჩხუმის მფლობელთან მომხდარი არასასურველი შემთხვევის ნამდვილი მიზეზების გარკვევამდე, აღნიშნული ორდენი მომავალში მიღებულ ბრძანებამდე თავისთან შეინახოს. ზედმეტი არ იქნება თუ თქვენ გამოიჩენთ მცდელობას თავად იმერეთში, დაზვეროთ, ზუსტად როგორი ჩანაფიქრით იქნა თავადი დადიანი, რომელმაც საკუთარ თავზე იმერეთის მეფის რისხვა დაიტეხა, განდევნილი თავისი ოლქიდან, და ეს მისი განდევნა სამართლიანობის მოქმედებაა თუ მხოლოდ ძალადობისა სოლომონ მეფის მხრიდან. მიცემულია ს.-პეტერბურგში 1802 წ. 27 მაისს. 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

Monday, August 22, 2016

ნიკოლოზ დუბროვინი დასავლელი ქართველების საეკლესიო დღესასწაულების, ხალხურ წეს-ჩვეულებათა, ცრურწმენების, ბავშვის შობისა და მიცვალებულთა დასაფლავების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», томъ I, Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ, книга II. Закавказье. Санктпетербургъ, 1871, ვრცელი წერილის «ქართველური ტომი» /«Картвельское племя»/ მეორე განყოფილების «იმერლები, მეგრელები და გურულები» /«Имеретины, мингельцы и гурiйцы»/ შესაბამისი თავის თრგმანს)

თავი III 

(საეკლესიო დღესასწაულები და ხალხური წეს-ჩვეულებანი. – ცრურწმენები. – ბავშვის შობა. – მიცვალებულის დასაფლავება. – ქელეხი /поминки/.)

ხვდებიან და აღნიშნავენ რა დღესასწაულების უმეტეს ნაწილს სრულიად ქართველების მსგავსად, იმერეთის, სამეგრელოსა და გურიის მცხოვრებლებმა ზოგიერთ მათგანს მისცეს თავისებური ხასიათი, და გარდა ამისა, დაადგინეს თავისთან ზოგიერთი საკუთრივ მათდამი კუთვნილი, ასე ვთქვათ ადგილობრივი დღესასწაული.

ასე, იმერეთის ზოგიერთ ადგილას ახალი წლის დღეს არსებობს ჩვეულება მოტეხონ ხეს ტოტი და, შემოუვლიან რა ამ ტოტით სახლს გარშემო, ჩაარჭონ ის კარებში. აქვე ზოგჯერ უმატებენ ჯვარსაც, რომელიც ბალამწარისგანაა გაკეთებული. აქაურები ამას იმისთვის აკეთებენ, რათა სახლი ავი თვალისგან დაიცვან და რათა ბოროტმა სულმა მასში შესვლა არ სცადოს (Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавк. 1857 г. № 85).

გურიაში, ახალ წლამდე რამდენიმე კვირით ადრე, რომელიც კალანდობის (коландоба) სახელითაა ცნობილი, მასპინძელი გალიაში სვამს და კვებავს თითო ქათამს ოჯახის თითოეულ წევრზე. ამისგან დამოუკიდებლად თითოეული მასპინძელი, თვით ყველაზე უფრო ღარიბიც კი, იმარაგებს მნიშვნელოვანი რაოდენობით ღვინოს და საუკეთესო საკვებს. ახალი წლის დღესასწაული გურიაში ერთერთ პირველ დღესასწაულად ითვლება, რომელთანაც ძალზედ ბევრი თქმულებაა დაკავშირებული. გურულს სჯერა, რომ თუ ამ დღეს იგი ყველა იმ წეს-ჩვეულებას (ადათს) არ შეასრულებს, რომლებიც საუკუნეების მიერაა დადგენილი, მაშინ მთელი მომავალი წელი დაკარგული იქნება და ყველანაირ უბედურებებს უნდა მოელოდეს. «თუ წლის განმავლობაში მას რაიმენაირი უბედურება შეემთხვევა, მაშინ იგი აუცილებლად მიაწერს იმას, რომ ახალ წელს რომელიმე წეს-ჩვეულება არ შეასრულა».

ახალ წელს გურიაში სრული ქეიფია. გურულებს ხშირად ყველაზე უფრო აუცილებელი ნივთები გამოაქვთ გასაყიდად მხოლოდ იმისთვის, რომ ნაშოვნი ფულით ახალი წლის მთელ დღეს იქეიფონ; და ის, ვისაც სიღარიბის გამო მისი სათანადო სახით ზეიმობა არ შეუძლია, საკუთარ თავს ყველაზე უფრო უბედურ ადამიანად მიიჩნევს.

ახალი წლის წინა დღეს ოჯახში, სადაც კი არის ღორი, კლავენ მას და საჭმელს ამზადებენ.

ახალი წლის წინა დღის საღამოდან სოფლების მოსახლეობა, ქალებისა და ბავშვების გარდა, მოედანზე გამოეფინება, სადაც ატარებს კიდეც მთელ ღამეს თამაშებში, სიმღერებში, თოფების სროლაში, და მოუთმენლად მოელის გათენებას.

ცისკრის გამოჩენასთან ერთად მოედანზე ყველაფერი მოძრაობაში მოდის, ყველანი სახლებისკენ მიიჩქარიან.

– გაიღვიძეთ, წმ. ბასილი მოდის! ყვირიან ქმრები და თავიანთ ცოლებსა და შვილებს ფეხზე აყენებენ.

ყვირილი ოჯახის ყველა წევრს აღვიძებს. კაცები ანთებული სანთლებით ხელში, ჯგუფებად და ცალ-ცალკე სახლებს ჩამოუვლიან. ოჯახის მეთაური მოისმენს რა შორიდან მათ მოახლოებას, კარს მიუახლოვდება, ჩაკეტავს მას და სტუმრებს ზღურბლთან ელოდება.

– გაგვიღე! ყვირის მოსული ბრბო და კარზე აკაკუნებს.

– და რა მოგაქვთ? ეკითხება მასპინძელი.

– წმ. ბასილის ხატი, ძვირფასი თვლები, ჯვარი, ოქრო, ვერცხლი – ერთი სიტყვით ყველაფერი, რაც საჭიროა. მასპინძელი არ აღებს კარს, სანამ სტუმრები უკანასკნელ ფრაზას სამჯერ არ გაიმეორებენ. მესამე გამეორების დასრულების შემდეგ სახლის კარი ფართოდ იღება. უწინარეს ყოვლისა სახლში შედის ადამიანი, რომელიც სხვებზე უფრო მდიდრულადაა ჩაცმული და ხელში სინი უჭირავს, რომელზეც დევს პური, ხოლო მის ირგვლივ კი წმ. ბასილის ხატი, ძვირფასი თვლები, ხილი და ღორის თავი. მას მოჰყვება მეორე ხელში ჯოხით, რომელიც გრძელი ბურბუშელათია მორთული და ჩიჩილაკი (чичилаки) ეწოდება, რომლის ქვეშაც აქაურები წმ. ბასილის წვერს გულისხმობენ (ზოგჯერ ჩიჩილაკს უბრალოდ ყვავილების კონა ცვლის). შემდეგ ყველა დანარჩენი მოსული შემოდის, რომელთაც თან მოაქვთ: ქერი, ღვინო, ფრინველები და სხვა პროდუქტები. 

იწყება მილოცვის ცერემონია. თითოეული მიდის იქ დამსწრეებთან და ერთმანეთს ულოცავენ, ხელს კიდებენ რა ამ დროს თითოეულ საგანს.

ამ ცერემონიის დასრულების შემდეგ, სინს ოთახის შუაში დებენ, ყველა იქ მყოფნი მის გარშემო დგებიან, წმ. ბასილის ხატის წინაშე ლოცულობენ, «ხოლო დაასრულებენ რა წესს, გამოსვლისას თითოეული ცოტა შეშას ისვრის ცეცხლში და წამოიძეხებს: ჰო! ჰო! ჰოი! ჩამოივლიან რა ასეთნაირად ყველა სახლს, მთელ საათს ისვრიან, და შემდეგ ეკლესიაში მიეშურებიან».

წირვის დასრულებს შემდეგ საღამომდე ქეიფობენ.

უმაღლეს წოდებას შორის, თავადებსა და გურიის მთავართან ეს დღესასწაული რამდენადმე სახეს იცვლის. თითოეული თავადი მთელ თავის ძვირფასეულობას სინებსა და თეფშებზე აგროვებს და მათ თავის მსახურებს გადასცემს, რომლებიც ყველაზე უფრო მდიდრულ ეროვნულ ტანსაცმელში გამოწყობილები ამ საგნებით ეზოში გამოდიან, სადაც სასულიერო წოდებას ელოდებიან.

ამასობაში თავადის სახლში იკრიბებიან სტუმრები, რომლებიც ასევე საუკეთესო სამოსელში არიან გამოწყობილნი, და ორ ნაწილად იყოფიან: ერთ მხარეს დგებიან ქალბატონები, მეორე მხარეს – მამაკაცები. ყველა შეკრებილს ეძლევა თითო ცვილის სანთელი, რომელსაც თითოეული ანთებს და ხელში უჭირავს. თეთრი და შავი სასულიერო წოდება, სრული შესამოსლებით, ხატებითა და დროშებით, მგალობელთა სიმრავლით, გამოდის ეკლესიიდან და თავდის სახლისკენ მიემართება. ამასთან ერთად სასულიერო პროცესიას მიჰყვება გურულების ბრბო მხიარული სიმღერებით, სადღესასწაულოდ გამოწყობილი და იარაღით.

თავადის სახლის ეზოში სასულიერო წოდება ხვდება მსახურებს მისი სხვადასხვა ნივთებით, რომლებიც გაატარებენ რა პროცესიას, მას უკნიდან უერთდებიან. მასპინძელი შესასვლელ კარებს კეტავს.

– გაგვიღეთ კარი! წარმოთქვამს უფროსი სასულიერო პირთაგან.

– რა მოგაქვს? ეკითხება მასპინძელი.

– ბედნიერება, კეთილდღეობა და ყოველგვარი სიკეთე.

კარები უწინდებურად დაკეტილი რჩება.

– გაგვირეთ კარი! წარმოთქვამს განმეორებით სასულიერო პირი.

– რა მოგაქვს? ეკითხება ისევ მასპინძელი.

– სიუხვე ყველაფერში: ბევრი პური, ღვინო, სიმინდი, ღომი და ყოველივე აუცილებელი სახლისთვის.

კარები ამჯერადაც არ იღება.

– გაგვიღეთ კარი! ისმის მესამედაც.

– რა მოგაქვს?

– მეფის წყალობა და მტრებზე გამარჯვება.

კარები იღება, სასულიერო წოდება დარბაზში შედის, აღესრულება ლოცვა სამეფო სახლისა და მასპინძლისათვის მრავალჟამიერის გამოცხადებით. მსახურების დასრულების შემდეგ ყველანი ემთხვევიან ხატებს და ხვდებიან სხვა პროცესიას «სხვადასხვანაირი ძვირფასეულობითა და საკვებით, შემდეგი წესით: წინ მოაქვთ ჩიჩილაკი, შემდეგ სინზე ღორის თავი, რომელიც აღნიშნავს ტახს, უძველეს დროში რომ ხალხს მუსრს ავლებდა და, გადმოცემით, ბასილი დიდის მიერ იქნა მოკლული, – შემდეგ პური, ღვინო, ღომი, სიმინდი და სხვა საკვები; ვერცხლის სინებზე მოაქვთ სხვადასხვანაირი ძველი ძვირფასეულობა, ოქროს, ვერცხლისა და ბრილიანტის სხვადასხვა ნივთები».

დამსწრეთაგან თითოეული ამ ნივთებს ხელით ეხება და მასპინძელს სხვადასხვა სურვილებს გამოუთქვამს, იმის მსგავსს, რომ ამ წელში მას ბევრი ასეთი სიკეთე ჰქონდეს. ჩამოუვლის რა ყველას სამჯერ პროცესია მიდის და მაშინ ერთმანეთისათვის ახალი წლის მილოცვა იწყება.

«ეს წეს-ჩვეულება, ამბობს თვალითმხილველი, თავის თავად არაფერი არ იქნებოდა, მაგრამ მასთან დროშებით მოსული სასულიერო წოდების შეერთებით, მას რაღაცნაირი განსაკუთრებული ხასიათი ეძლევა, რომლის თანაგრძნობაც ყველას არ შეუძლია... (которому сочувствовать не каждый можетъ...)» (Новый годъ и другiе обряды гурiйцевъ. Накашидзе, Кавк. 1848 г. № 27. О народныхъ праздникахъ христiанскаго населенiя за Кавказомъ. Кавк. 1855 г. № 2. Озургеты Кавк. 1870 г. № 15. Встреча новаго года въ Гурiи. Кавк. 1870 г. № 20).

გამუდმებული სროლა, ხმაური, სიმღერები და საყოველთაო მხიარულება ახალი წლის მთელ დღეს თან ახლავს.

შებინდებასთან ერთად, თითოეული მასპინძელი შედის ბეღელში, ანთებს სანთელს და ლოცვით შესთხოვს ღმერთს ღვინის სიუხვეს. აიღებს რა ლოცვის შემდეგ ხელში ცულს, მას სამჯერ ურტყამს ვარცლს, და ამ დროს ხმამაღლა წარმოთქვამს.

აგუნა (ვაზის ანგელოზი) გადმოდი ჩვენთან!
ჩვენ ბევრი ყურძენი გვაქვს,
იმათ კი მხოლოდ ფოთლები!

ახალი წლის მეორე დღეს, თითოეული ქალი სახლში იღებს ხელში ფეტვით სავსე ჭურჭელს და, დადგამს რა მას საქათმესთან, აჭმევს ქათმებს.

– ღმერთმა ქნას, ამბობს იგი ამ დროს, რომ მე ამ წლის განმავლობაში იმდენი ქათამი მყავდეს, რამდენი მარცვალიც ამ ჭურჭელშია.

ახალი წლის მესამე დღეს, უწინდელ დროში გლეხებს თავიანთი ბატონებისთვის საჩუქრები მიჰქონდათ და სადილად მათთან რჩებოდნენ.

ნათლისღების დღესასწაულისთვის, იგივე გურულები, აცხობენ ღვეზელს (гведзели), ანუ ერბოზელილ პურს, რომელიც ყველითა და მაგრად მოხარშული კვერცხებითაა დატენილი.

შაბათს, ყველიერამდე ერთი კვირით ადრე, ქვემო რაჭის (იმერეთში) მცხოვრებნი ზეიმობენ ბოსლობას, ანუ მეკამბეჩეთა (буйлятники, კამეჩების გამრეკთა) დღესასწაულს. 

ამ დღესაწაულის დადგომამდე რამდენიმე დღით ადრე მასპინძლები, როგორც კაცები, ისე ქალებიც თავს ანებებენ ყველანაირ სამუშაოს და მთელ ამ დროში უქმად დარჩენას ცდილობენ; ხოლო ვისაც ამ კვირას სახლიდან მოშორებულ ადგილებში მოუწევს მუშაობა, მას მუშაობის გაგრძელება არ ეკრძალება. ამავე კვირაში არავინ არ უნდა წნავდეს თოკებს, რათა წლის განმავლობაში ხბორები მახინჯები არ იბადებოდნენ. მიწათმოქმედები თმებს არ ივარცხნიან, რათა მინდვრებში დათესილი თესლი არ დალპეს და პური მეჩხერი არ მოვიდეს. ფეხსაცმელსაც კი არ შეაკეთებენ, რათა ხბორები არ დაბრმავდნენ. ოჯახის წევრი, რომელიც ჩვეულებრივ საქონელს განაგებს, ამ დღესასწაულის წინ მთელ დღეს საღამომდე მარხულობს. შებინდებისას ოჯახში უფროსი ადამიანი 4-დან 9 წლამდე ასაკის ყველა ბავშვს შეკრებს და «შეისვამს რა მათ ყველას ხელებზე, კისერზე, ზურგზე», ისინი ზეიმობის ადგილზე მიჰყავს, ბოსელში, სადაც კამეჩები დგანან. თუ სახლში არა ერთი, არამედ რამდენიმე ოჯახი ცხოვრობს, მაშინ ბავშვები ამ მგზავრობას თავიანთი მამების მხრებზე ასრულებენ. ბავშვები ზეიმისთვის ყველაფერ აუცილებელს წინასწარ იმარაგებენ, და ჩვეულებრივ მათ შორის უფროსს ღვეზელი, ქათმის კვერცხი და პური უჭირავს ხელში, დანარჩენებს კი ღორის ხორცის ნაჭერი ან ღვინის ტიკი.

– ბოსილ, ბოსილ-ბუ! ყვირიან ბავშვები, მიმართავენ რა ამ მისალმებით ცხოველებს, რომლებთანაც ისინი სტუმრად მოვიდნენ.

მასპინძელი, განთავისუფლდება რა თავისი ტვირთისგან, საქონლის ჩამოვლას იწყებს.

– დაე ყოვლადძლიერმა ღმერთმა თქვენ არაჩვეულებრივი ძალა მოგცეთ, ამბობს იგი როცა ხარებთან და ცხენებთან მივა და უჩვენებს მათ ქათმის კვერცხს, – და დაე ისეთი მთლიანები და სრულები გამყოფოთ, როგორიც ეს კვერცხია.

გადასცემს რა კვერცხს ხელში უფროს ბავშვს, მასპინძელი სხვა კვერცხით ძროხებსა და ფაშატებთან მიდის.

– და თქვენც ისეთივე ტანსრულები იყავით, ამბობს იგი, უჩვენებს რა მათ ასევე კვერცხს, როგორი მსხვილი და სრულიც ეს კვერცხია, და პატრონიც ისეთივე მსუქანი, კარგი ხბორებისა და კვიცების დაბადებით დააჟილდოვეთ, როგორიც ეს კვერცხია.

– გაიზარდეთ, გაიზარდეთ, ამბობს ის, როცა ხბორებსა და კვიცებს უახლოვდება, ისეთივე ტანსრულები იყავით, როგორიც ეს კვერცხია.

ჩამოუვლის რა ასეთნაირად მთელ თავის საქონელს, მასპინძელი ყველაზე უფრო დიდი ზომის ხართან ჩერდება, და იწყებს ლოცვას ჩუმად, ისე რომ გარეშეებს არ ესმოდეთ.

– ო ღმერთო! წარმოთქვამს იგი, ყველა ცხოველის შემოქმედო, ყველა არსებისა და ნივთიერების დამცველო, და ჩვენს მხარეში ყველა დღესასწაულის დამდგენო, ისევე როგორც სხვა მხარეებშიც! შენ გვაკურთხე ჩვენ რომ ამ სასიხარულო დღესასწაულს შევხვედროდით, ამ ჩვენს მშრომელებთან ერთად, რომელთა მეშვეობითაც ჩვენ თავს ვიკვებავთ, ჩვენს ცოლებსა და შვილებს ვკვებავთ; მოუვლინე კეთილდღეობა ამ სახლის მიწათმოქმედთ, რქოსან საქონელს, ხარებს, ცხენებს, ძროხებსა და ხბორებს, და აკურთხე, რათა მათ ჰქონდეთ თავისთან საკვები, მარაგები და იყვნენ ჯანმრთელნი, და რათა შენს სადიდებლად, შემოქმედო, აღსრულდეს ნება შენი მათი გამრავლებით; და მოუვლინე შენი კურთხევა მიწათმოქმედებასაც და მცენარეულობასაც, და დაგვიცავი ჩვენ სნეულებათაგან, გვასწავლე, როგორ გვიყვარდეთ შენ!

ლოცვა დამთავრებულია. სახლის პატრონი იქ მყოფებთან მიდის, ულოცავს დღესასწაულს, აკურთხევს თან მოტანილ მარაგებს და ყველანი საჭმელად ჯდებიან, რომელსაც შინაური დამზადების ღვინოს აყოლებენ. პირველი სადღეგრძელოთი მადლობენ უფალს გასულ წელს მიღებული წყალობისა და დამდგარი დღესასწაულისთვის; მეორე სადღეგრძელო სახლის, ნათესავებისა და ახლობელი კეთილი ადამიანებისაა; მესამე – საქონლის ჯანმრთელობისა თითოეულისა რიგის მიხედვით, და ასე იმ დრომდე, სანამ თან მოტანილი ტიკი არ დაიცლება. დატოვებს რა ბოსლის რომელიმე ბნელ კუთხეში კვერცხს, მასპინძელი, ჭამა-სმის დამთავრების შემდეგ, უწინდებურად ბავშვებს საკუთარ ტანზე აისხამს, და სახლისკენ მიემართება. სახლის კარი დაკეტილია; ის სახლში უფროსმა ქალმა ჩაკეტა; მასპინძელი აკაკუნებს.

– ვინ არის? ეკითხება იგი მოსულებს.

– მე მოვედი, პასუხობს მასპინძელი, სასიხარულო ცნობით ჩვენი შვილებისგან: ძროხების, ხბორებისა და ცხენებისგან.

– მაგრამ მართალია ეს? შენ შესაძლოა უწმინდური სული ხარ, და გინდა ჩვენ შეგვაცდინო, ჩვენს სახლს ბოროტი მოუვლინო?

– მე შენ გეუბნები, რომ კეთილი ადამიანი ვარ, სახლის თავი, და კარგი ამბები მოვიტანე. 

კარი იღება, მაგრამ როგორც კი მასპინძელი ზღურბლს გადააბიჯებს, დიასახლისი მას სახეში ქატოს წყალხსნარს შეასხამს. ჩამოსვამს რა ბავშვებს და ჩამოიბანს რა ქატოს ხსნარს, მასპინძელი ღმერთს ლოცვას აღუვლენს, ხოლო ლოცვის დასრულების შემდეგ კი ისევ საქეიფოდ სხდებიან, რომელიც ხშირად ნაშუაღამევამდე გრძელდება (Бослоба, Вас. Переваленко. Кавк. 1850 г. № 25. О народныхъ праздникахъ. Кавк. 1855 г. № 2).

დამდგარი დილა განსაკუთრებით ბავშვებს აინტერესებთ; თითოეული მათგანი ცდილობს სხვებზე უფრო არე გაიღვიძოს, რათა ბოსელში დატოვებულ კვერცხს დაეუფლოს, იმიტომ რომ, ვინც მას პირველი მიიღებს, ის მთელი წლის განმავლობაში ბედნიერი იქნება.

იმ დროს, როცა ქვემო რაჭის მცხოვრებნი (იმერეთში) ბოსლობის ზეიმს ამთავრებენ, ზემო რაჭის მცხოვრებთ უდგებათ დღესასწაული გოჭის ხუთშაბათი.

ეს წესი ყველიერის დადგომამდე ერთი კვირით ადრე აღესრულება. ოთხი თვით ადრე, ზოგჯერ კი უფრო მეტითაც, მასპინძელი დანიშნავს გოჭების, ყვერულებისა და სხვათა რიცხვს ქეიფისთვის, სტუმრების იმ რიცხვის მიხედვით, რომელთა მოპატიჟებაც აქვს განზრახული. უკანასკნელი ორშაბათიდან, რომელიც წინ უძღვის გოჭების ხუთშაბათს, ზემო რაჭის ბევრი მცხოვრები, და სოფელ ღების ყველა მაცხოვრებელი, მარხვას იწყებენ. ზოგიერთი მხოლოდ ძროხის ხორცს არ ჭამს და მარტო რძის კერძებით კმაყოფილდება, სხვები კი არც თევზს არ ჭამენ. აქაურები ამ კვირას დიდი მარხვისთვის მოსამზადებელ კვირად თვლიან.

სასურველი ხუთშაბათის დღის გათენებიდანვე, თითოეული მასპინძლის სახლში მზადდება სადილი. საეკლესიო ზარის ხმის პირველი გაგონებისთანავე, ერთი ადამიანი თითოეული ოჯახიდან, უპირატესად ოჯახის უფროსი, მიდის ეკლესიაში სანთლითა და მცირეოდენი ფულადი შესაწირავით. ლიტურგიის დასრულების შემდეგ ის სახლში ანთებული სანთლით ბრუნდება და მოითხოვს მწყემსისგან ანგარიშს საქონლის რიცხვისა და მისი კეთილდღეობის შესახებ. პასუხის მიღების შემდეგ იგი სანთელს გადასცემს მის შემდეგ უფროს წევრს ოჯახში, რომელიც საქონლის სადგომში მიდის და ჩამოივლის რა საქონელს, კითხულობს მათზე ლოცვას, შემდეგ კი, როცა სახლში ბრუნდება, დღესასწაულზე მოწვეულ ყველა სტუმარს შეკრებილს ნახულობს. იქ მყოფთა წინაშე დგას გაწყობილი მაგიდა; მასზე დალაგებულია მწვანილი, ხორბალი, მოხარშული, შემწვარი და შებოლილი გოჭები და ასეთივე ყვერულები, რომელთაც გარშემო შემოწყობილი აქვთ კვერცხები, ყველი და მწვანილი. მასპინძელი მაგიდასთან მიდის და ლოცვას კითხულობს.

– ჩვენ ვმადლობთ ღმერთს, ამბობს იგი შემდეგ, მიმართავს რა სტუმრებს, რომ სასურველ დღეს მოვესწარით, რომელიც ჩვენ გაზაფხულის დადგომას გვაუწყებს, და მასთან ერთად კი ღვთის კურთხევასაც ყველაფერზე ამ ქვეყნად, რაც ნაყოფიერებს, იზრდება – გაზაფხულისა, რომელშიც ჩვენ უნდა დავივიწყოთ ზამთრის სიზარმაცე და დასვენება, და ახალი შრომით ვადიდოთ სამყაროს შემოქმედი იმ წყალობისათვის, რომელსაც იგი ჩვენ გვიგზავნის, იმ საშუალებებისთვის, რომლებზედაც იგი ჩვენს საკეთილდღეოდ მიგვითითებს.

– ეს, აგრძელებს იგი და გოჭებზე მიანიშნებს, თუმცა კი უბრალო ცხოველია, რომელიც ჩვენს საკვებად გამოიყენება, მაგრამ ჩვენ მისი სახით ყველანაირ ქმნილებას ვიგულისხმებთ: ასე, მაგალითად, ჩვენი სუფრის თავად მოთხოვნილებაც უკვე გვიჩვენებს ჩვენს საჭიროებებს; შეხედეთ ჩემო სტუმრებო ყვერულებს, შემდეგ კვერცხებს, შემდეგ კი რასაც გინდათ... ხომ არ ნიშნავს ეს იმას, რომ მასპინძლის სახლში საჭიროა გოჭები, ქათმები, ძროხები და ა. შ. შემდეგ შეხედეთ, ეს სხვა არაფერია, თუ არა დანჭკნარი მწვანილი, ეს კი ხორბალი, მაგრამ შემოქმედის ყოვლისშემძლე ნებით – ყველაფერი ეს ხელახლა დაიბადება, და ჩვენ გაზაფხულისა და ზაფხულის განმავლობაში, წვნიან მწვანილს შევჭამთ, გემრიელსა და უვნებელს; დათესილი ხობლისგან კი სხვას ახალს მოვიწევთ, საკმარისი რაოდენობით ჩვენი გამოკვებისთვის. დიდება ამისთვის შემოქმედს, ცასა და მიწას.

სიტყვის დასრულების შემდეგ, მასპინძელი მადლობას უხდის სტუმრებს მათი მოსვლისთვის და სთხოვს მათ მიირთვან დღესასწაულის გმირები – გოჭები (Гочисъх-Хутшафати, В. Переваленко. Кавказъ 1850 г. № 50).

დიდი მარხვის პირველ დღეს, გურიის ქალები ცომისგან ამზადებენ თვალის ზომის რამდენიმე ბურთულას; დებენ მათ თეფშზე, რომელიც ანთებული ცვილის სანთლებითაა გარშემოვლებული, ლოცვას აღუვლენენ ღმერთს და სთხოვენ, რათა ყვავილი არ შეეყაროთ იმათ, ვინც ესტუმრება. ბურთულებს შემდეგ წყალში აგდებენ. ისინი, ვისაც ჯერ კიდევ ყვავილი არ გადაუტანია, ამ დღეს თმას არ ივარცხნიან, წიგნებს არ კითხულობენ, არ კერავენ, იმიტომ რომ, ხალხის რწმენით, რამდენი კბილიც აქვს სავარცხელს, რამდენ ასოსაც ნახავენ წიგნში, ან რამდენ ნაკერსაც ამოიყვანენ, იმდენი ყვავილი და ლაქა ექნებათ მათ სხეულზეც.

შაბათს, დიდი მარხვის პირველ კვირაში, აღესრულება ბედის გამოცდა (бедисъ-гамоцда). ეს დღესასწაული მორიგეობით აღინიშნება. თავადი, ვისი რიგიცაა რომ თავის სახლში ბედის გამოცდა იზეიმოს, თავისთან იწვევს მეზობლებს, გარეშემო მცხოვრებ მემამულე თავადებს, რომლებიც ასეთ მოპატიჟებაზე ყოველთვის ხალისით მოისწრაფვიან. ისინი მახლობელი აზნაურებისა და რამდენიმე გლეხის თანხლებით ცხადდებიან. შუადღის დადგომისას, მასპინძელს სტუმრები დარბაზში შეჰყავს, სადაც თავადები სხდებიან, ხოლო მათი თანმხლები ადამიანები კი შორიახლოს ჯგუფებად დგებიან.

მასპინძლის ჯანმრთელობის სადღეგრძელო და მცირე გამასპინძლება ხსნის (იწყებს) დღესასწაულს. შემდეგ შემოაქვთ სპილენძის უზარმაზარი თასი და ღვინით ავსებენ, რომელიც მასში 5-დან 7 ვედრომდე ეტევა. იმავე თასში უშვებენ ცომისგან გამომცხვარ ადამიანის, მონეტების, ცხენების, ხარებისა და სხვა ფიგურებს. იწყება მკითხაობა. თასთან მიდიან ერთი-მეორის მიყოლებით, თავიდან მასპინძლის გლეხები, შემდეგ უფროსი სტუმრისა, შემდეგ მომდევნოსი და ა. შ. უფროსობისა და ღირსების დაცვით. დაიწყობს რა ხელებს ზურგ უკან, თითოეულმა თასთან მისულმა კბილებით ან ტუჩებით ესა თუ ის ფიგურა უნდა ამოიღოს, რომლის გამოსახულების მიხედვითაც მისი ბედის შესახებ მსჯელობენ. ადამიანის ფიგურა ნიშნავს, რომ მემამულე კარგ ურთიერთობებში იქნება მისთვის საჭირო ადამიანებთან; მონეტა – ფულების შეძენას; ცხენი – ცხენებით სიმდიდრეს; ხარი – საქონლით სიმდიდრეს და ა. შ. თუ ყმა ადამიანი თასში სულ ვერაფერს ვერ დაიჭერს, მაშინ მის მემამულეს ამ წლის განმავლობაში წარმატება არაფერში ექნება.

როცა ყველა ფიგურა დაჭერილია, მაშინ იწყება ნადიმი, რომელშიც სადღეგრძელოები არ ენანებათ, განსაკუთრებით იმის საპატივსაცემოდ, ვისმა გლეხებმაც თავისი ბატონისთვის ყველაზე მეტი ბედნიერება დაიჭირეს (Бедисъ-гамоцда, В. Переваленко. Кавк. 1850 г. № 29. Народные праздники. Кавк. 1855 г. № 3).

უბრალო ხალხში ეს ჩვეულება უფრო მარტივად და საგანგებო ლოცვით აღინიშნება. გააკეთებენ რა ცომისგან ფიგურებს ცხენების, ჩაქუჩის, ნალის, ლურსმნების, უნაგირის, ბაგისა და ა. შ. მსგავსად – მათ აცხობენ; შედეგ დიდ ღრმა თასს წყალგარეული ღვინით ავსებენ, იქ ამ ფიგურებს აგდებენ, თასის გარშემო სანთლებს შემოაკრავენ, ლოცვით ევედრებიან წმ. თევდორეს, რათა მან ცხენების რიცხვი გაუმრავლოს; შემდეგ თითოეული ზურგს უკან დაწყობილი ხელებით მიდის, წინ იხრება და თასში მოცურავე პატარა ფიგურებს პირით იჭერს, და როგორც კი რაიმეს დაიჭერს, იმავე წუთას ცხენის ჭიხვინის მიბაძვით გარბის, ფეხს ურტყამს კარებს და მიიმალება, ამას იმეორებენ მანამდე, სანამ ჭურჭლიდან ყველაფერი ამოღებული არ იქნება.

იმერეთის ზოგიერთ ადგილას არსებობს ჩვეულება, რომლის მიხედვითაც, აღდგომის დღეს, ნათლულების მშობლებს თავიანთ ნათლიებთან საჩუქრები მიაქვთ, ხოლო მათ კი სამაგიეროდ სტუმრებს ოჯახის თითოეულს წევრზე სხვადასხვანაირად მორთული თითო ფერადი ცვილის სანთელი უნდა აჩუქონ.

თომას კვირაში იმერლები ბურთის თამაშით არიან დაკავებულნი. პატარა ბურთი, რომელსაც თამაშისთვის იყენებენ, საზათროს ზომისა მზადდება, გარეშემო სირმებით შემოიკერება და არა მხოლოდ მარტივი და უცოდველი გართობა გახლავთ, არამედ ხალხის პატივისცემისა და ცრურწმენის საგანსაც შეადგენს. თომას კვირის მეორე დღეს ხალხი ორ ნაწილად იყოფა. გაისმის ბუკის (საყვირის) ხმა და შემოსილ მვდელმსახურს ვერცხლის სინით ბურთი გამოაქვს. საგვარეულოში ერთერთი ყველაზე უფროსი და პატივცემული ადამიანი ბურთს შუაში აგდებს (სოფელ ხონში უწინ ბურთს ყოველთვის ოთხმოცი წლის მოხუცი ქაიხოსრო მიქელაძე აგდებდა, რომელიც ჩოლოქის საქმეში იქნა მოკლული. 1857 წელს ხალხმა ბურთის ჩაგდება ქუთაისის გუბერნატორს სთხოვა, რომელიც ამ დღეს იმ ადგილას იმყოფებოდა); ორივე მხარე ბურთს მივარდება, ერთმანეთში დავობენ, ცდილობენ მას დაეუფლონ და დანიშნულ ადგილამდე მიიტანონ; პატივი და დიდება იმ მხარეს, რომელსაც ბურთი ერგება: მას მთელი წლის მანძილზე ყველაფერში სიუხვე და იღბალი ექნება. რა თქმა უნდა, თითოეულს სურს ეს ბედნიერება, და ამიტომ დავა და ზედახორა სასტიკი არის ხოლმე. ბურთს ამხანაგებს ხელიდან ხელში გადაუგდებენ, ის ხან ბრბოში იმალება, ხანაც საყოველთაო ყვირილისა და ხმაურის თანხლებით ისევ გამოჩნდება. ხშირად, ბრძოლის შემდეგ, ბურთი რამდენიმე ნაწილად იჭრება და სახლების უფროსებს ურიგდებათ. ვინც ბურთის ნაჭერს მიიღებს დარწმუნებულია, რომ მისი შენახვა სახლს სიუხვეს, მოსავალსა და სხვა სიკეთეებს მოუტანს. ჰყვებიან, რომ იმერეთის მეფეებმა ეს გართობა სამხედრო მოძრაობებში ხალხის ვარჯიშისთვის მოიგონეს (О народныхъ праздникахъ. Кавказъ, 1855 г. № 4. Заметки по пути въ Мингрелiю, И. Евлахова Кавк. 1847 г. № 9).

ქრისტეს ბრწყინვალე აღდგომის პირველ კვირაში პარასკევს იმერეთის სოფელ ონში მთელი შემოგარენიდან მცხოვრებნი იკრიბებან. აქაურები დარწმუნებულნი არიან, რომ აღდგომის კვირა ყველა შესაძლო კეთილი წამოწყებისთვის ბედნიერია და ამიტომ შუადღეზე ის ოჯახები რომლებსაც შეპირებული საცოლე და საქმრო ჰყავთ, ეკლესიის გალავანს შიგნით იკრიბებიან და დაიყოფიან რა პატარა წრეებად, თითოეული ცალცალკე სხდებიან: საცოლე თავისი მშობლებითა და მოპატიჟებული სტუმრებით, საქმროსგან განცალკევებულად, რომელიც ასეთივე საზოგადოებითაა გარშემორტყმული. იწყება სადილი, რომლის დროსაც თუმცა კი წარმოითქმება სადღეგრძელოები, მაგრამ საქმროსა და საცოლის სახელთა მოხსენიების გარეშე. სადილის დაწყებიდან გარკვეული დროის გასვლისას საქმრო დგება, სამ ჭიქაში ასხამს ღვინოს და გადასცემს რა ორს თავის მშობლებს, მათთან ერთად მესამე ჭიქით თავისი საცოლის წრისკენ მიემართება.

– ქრისტე აღსდგა! წარმოთქვამენ საცოლის ნათესავები და გარეშემომყოფნი, ესალმებიან რა საქმროს მშობლებს.

უკანასკნელნი თავიანთ მხრივ ულოცავენ დღესასწაულის სასიხარულო კვირას, მიუთითებენ რა ამ დღესასწაულის მნიშვნელოვნებაზე, მის მნიშვნელობაზე არა მხოლოდ თითოეული ადამიანისთვის, «არამედ გადამფრენი ფრინველებისთვისაც, და იწყებენ სიტყვას იმაზე, რომ არის ორი სული, რომლებიც გაურკვევლობით იტანჯებიან და შესაბამისად არ შეუძლიათ საერთო სიხარული გაიზიარონ. საცოლის მშობლები პასუხობენ, რომ მათ ახსოვთ თავიანთი ახალგაზრდული წლები, მგზნებარე ვნება ჭაბუკური სიყვარულისა, იციან ისიც, რომ ოჯახური ცხოვრება ღმერთმა აკურთხა, და ამიტომ შეეცდებიან თავიანთი თანხმობით ორი პირის ტანჯვა დააწყნარონ». 

დასანიშნების ჯანმრთელობის სადღეგრძელო წარმოადგენს პასუხს ასეთ სიტყვებზე და შემდეგ მოჰყვება ნიშნობის წესის აღსრულება. აიღებენ რა საქმროსა და საცოლის ბეჭდებს, მშობლები კითხულობენ მათზე ლოცვებს და აკურთხევენ რა მათით შვილებს, ცვლიან ბეჭდებს, აძლევენ რა საქმროს ბეჭედს საცოლეს და პირიქით, ამასთან საქმრო თავის საცოლეს მხარზე ჰკოცნის.

მაშინ საცოლე საქმროს სხვადასხვა ფერად შეღებილ კვერცხს მიართმევს.

– ღმერთმა ჰქნას, ამბობს იგი, რომ ჩვენი ცხოვრება ისევე მხიარული იყოს, როგორი საღიც ეს კვერცხია, და ისევე იყოს შემკული კეთილი საქმეებით, როგორც ესაა შეღებილი. 

სადღეგრძელოები, მილოცვები, სიმღერები, ცეკვები და უხვი გამასპინძლება ამთავრებს ორი ოჯახის სიხარულს, რომლებიც ნათესაობის კავშირებით ერთმანეთს უერთდებიან (Ахалквирисъ-Параскевы /новая неделя/, В. Переваленко Кавк. 1850 г. № 42).

ორ სოფელში ობშკვითსა (ქუთაისის მაზრა) და ბანძაში (სამეგრელოში) არსებობს ჩვეულება დიდმოწამე და ძლევაშემოსილი გიორგის სატაძრო დღესასწაულის დღეს 23 აპრილს, უზარმაზარი ხე დაარხიონ. ხის გარშემო შეკრებილი ბრბო მას ირგვლივ შემოეწყობა, ზოგიერთები კი ტოტებზე აძვრებიან და იქ განთავსდებიან და იმ დრომდე არხევენ ხეს, სანამ ძიფესვიანად არ ამოთხრიან. მაშინ ხეს ეკლესიის გარშემო სამჯერ შემოატარებენ, ფესვებით ზემოთ კედელზე მიაყუდებენ და ქვებს ესვრიან (Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавк. 1857 г. № 77).

საიდან წარმოსდგა ეს ჩვეულება და რას ნიშნავს იგი, არავის ამის ახსნა არ შეუძლია. 

მდინარე ხობზე მონასტერში 13 და 14 აგვისტოს ეწყობა ბაზრობა, რომელზედაც უამრავი ხალხი მოედინება. მთაზე განლაგებულია მონასტერი, რომელსაც ციხესიმაგრის შესახედაობა აქვს. მისი კედლები სუროს, ვაზისა და შემოხვევადი მცენარეების სხვა მრავალფეროვანი ჯიშების სიმწვანეში იმალება, რომლებითაც აქაური ბუნება ასე მდიდარია. ხედი მონასტრიდან მომაჯადოვებელია: მნიშვნელოვან სივრცეზე გახსნილი მდინარე ხობის ხეობა ერთის მხრივ მწვანე ტყითაა გარემოცული, სადაც კაკლის ხე, თუთის ხე და ვაზი იზრდება; ხოლო მეორეს მხრივ კი – ზემო სამეგრელოს მთა-გორებით, რომელთა უკანაც ცის მუქ ლურჯ ფონზე ღრუბლებამდე სვანეთის მთების თოვლიანი მწვერალები აღიმართება, რომლებიც ამთავრებენ კიდეც სურათს.

მონასტრის წინ ვრცელი მინდორი ამ დროს მოფუსფუსე ხალხითაა ავსებული; ყოველი მხრიდან მოემგზავრებიან და ფეხით მოდიან ახალი პირები, უმეტეს წილად ქალები, რომლებიც ხშირად მამაკაცებზე უფრო მეტნი არიან. თითოეულ მათგანს ხელში აბრეშუმის გორგალი უჭირავს, რომელიც ადგილობრივ ბაზრებზე ვაჭრობის თითქმის განსაკუთრებული საგანი გახლავთ.

ბრბოში შეიძლება შეხვდეთ თავადის ქალსაც და მდიდარი აზნაურის ქალსაც, ცხენზე ამხედრებულს, რომელსაც თან მხედარი და რამდენიმე აუცილებლად ფეხშიშველი ბიჭი (бичо, მსახური) ახლავს; სურათს რამდენიმე სადა, სახელდახელოდ მოწყობილი მაღაზია ამთავრებს, სადაც ჩითი და სხვა უბრალო ქსოვილებია გამოფენილი. საკუთრივ დღესასწაული და მხიარულება წირვის შემდეგ იწყება. მსახურების დასრულების შემდეგ ხალხი ჯგუფ-ჯგუფად ხეების ქვეშ განთავსდება მოკრძალებულ ტრაპეზზე, რომელიც კიტრებისა და ნესვებისგან შედგება, შოთის პურებით და მათ საკმარისი რაოდენობით ღვინოსაც აყოლებენ. მხიარული წამოძახილები, რომლებიც დროდადრო სხვადასხვა კუთხეებიდან გაისმის, ლეკურის ცეკვა ჩონგურის ჟღერის ქვეშ და დამბაჩების გასროლები, მხიარულებას მიცემული ხალხის საუკეთესო მოწმეებია.

დღესასწაულზე შეკრებილნი თავიანთ მხიარულებას დოღითა და ჯირითობით იწყებენ, ხოლო შემდეგ კი ეროვნულ ცეკვაზე გადადიან. კაცებისა და ქალების ბრბო, რომლებსაც ერთმანეთისთვის ხელები აქვთ ჩაჭიდებული, ერთი-მეორის გვერდით იდაყვებგადაჭდობილნი დგებიან და ასეთნაირად წრეს ანუ ფერხულს შეადგენენ, 50 და მეტი წყვილისგან. ერთერთი მონაწილე სიმღერას წამოიწყებს, რომლის მოკლე ლექსის ან კუპლეტის შემდეგ, უკანასკნელ ბგერებს მთელი ფერხული აიტაცებს. სიმღერის დაწყებასთან ერთად იწყება ფერხულის მოძრაობაც მარჯვნივ ან მარცხნივ; ყველანი აკეთებენ მარტივ pas-ს ოთხი ტაქტისგან. უეცრად სიმღერის დამწყები ყველაზე უფრო აღტყინებული სახით იწყებს სიმღერას, და ბრბო იწყებს ერთად ხტომას, ტაქტში, თან ხტომისას სწორედ იმავე pas-ს აკეთებენ, და ეს რამდენჯერმე მეორდება. 

«განსაკუთრებით საინტერესოა ხედავდე ამ წრეს, ამბობს თვალითმხილველი, მამაკაცებისა და ქალებისგან, თვალწარმტაც აქაურ კოსტიუმებში, რომლებიც ნარნარი, ტანკენარი მოძრაობებიდან მოუთოკავ, ველურ მოძრაობებზე ასე მოულოდნელად და სწრაფად გადადიან. თუმცა კი როგორც ერთი, ასევე მეორე მოძრაობები, განსაკუთრებით ქალებისა გრაციით იყო აღსავსე, რომელიც აქაურ ჯიშს ასე მკვეთრად განასხვავებს» (14-го августа въ монастыре на р. Хопи, П. Бибикова. Кавказъ 1854 г. № 70).

მეგრულ სიმღერაში ცოტაა სიტყვები, მაგრამ ჰანგი განსაკუთრებით მრავალფეროვანია. უკანასკნელი დაღვრემილი არ არის და, როგორც მხიარულ, ისე სამწუხარო შემთხვევებში ერთნაირია. უმეტეს წილად სიმღერის უბრალო იმპროვიზაცია ცინიზმით გამოირჩევა. უმაღლესი კლასის წრეში სასულიერო სიმღერებს მღერიან, ქართულ ენაზე, რომლებიც იმერლებისა და გურულებისგან აქვთ გადაღებული; თითქმის ყველა სიმღერაში არის სიმღერის დამწყები (запевало) და ხშირად სიმღერები ორ გუნდად იმღერება.

გურულებს პრივილეგირებული იმპროვიზატორები არა ჰყავთ; და ხალხსაც არ შეუძლია მიგითითოთ იმ ადამიანებზე, რომლებიც სწრაფი პოეტური წარმოსახვითა და სიმღერის შექმნის უნარით იქნებოდნენ სახელგანთქმულნი, «მაგრამ ყოველი ეფექტური, გმირული საქმე, აგრეთვე ქეიფი, ზეიმი და ვნებიანი სიყვარული, რომელიც გურიაში არცთუ იშვიათია, თითოეულ ახალგაზრდა, თავისუფალ ადამიანს აღაფრთოვანებს, და მეტად ბევრი მათგანი თავის გრძნობას მსუბუქი და საკმარისად მელოდიური იმპროვიზაციით გამოხატავს».

«თუმცა კი გურულების უმრავლესობა, ამბობს შემდეგ ი. პანტიუხოვი, უარზეა თავიანთი ლექსები რუსულ ენაზე გვითარგმნოს, ლაპარაკობს რა იმის შეუძლებლობაზე რომ მათი გამოხატვა და აზრი სხვა ენაზე გადმოიცეს, მაგრამ მე ზოგიერთი მათგანის შეგროვება მოვახერხე და დიდი ხანია არსად შემხვედრია ისეთი საყვარელი და ვნებიანი, პოეტური სისულელე, როგორიც მათშია გამოხატული».

ყველა არსებული სიმღერა უახლეს დროს მიეკუთვნება, ისინი უმღერიან სიყვარულს და შინაარსის მიხედვით საკუთარ თავში პოეტურ აზრს შეიცავენ.

აი ერთერთი მათგანის პატარა ნიმუში მ. მანსუროვის თარგმანში.

მე შორეთში
მყავდა არც ძმა, არც მეუღლე,
მყავდა, როგორც მზე წყვდიადში,
საყვარელი მეგობარი, კეთილი მეგობარი;

მე შორეთში,
მყავდა როგორც გულში სნეულება,
მყავდა როგორც სილაში მარგალიტი,
საყვარელი მეგობარი კეთილი მეგობარი.

ის იყო ახალგაზრდა და საყვარელი,
ის იყო სხივივით ტანკენარი,
ის იყო მხურვალე და მწველი, –
და მას მე ვუყვარდი . . . . . . . . . . .

როცა ქარი ზოგჯერ
ძილის წინ ჩადგებოდა,
და ღამის ბულბული
ყვავილზე მოფრინდებოდა;

როცა მთვარე თავის ბრწყინვალებას
მიწას არ უმალავდა, –
და შორს მეორდებოდა
ზღვის ხმაური, ზღვის შხეფვა, –

მაშინაც საყვარელი მეგობარი,
ცხენზე ამხედრებული ჩალმით,
როგორც ზეციდან ნათელი სული,
როგორც წმინდა წარმოგზავნილი, –

მთლიანად აბჯარში ჩაჭედილი,
ზურგს უკან თოფით,
ის ჩემთან მოფრინავდა, –
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

და მჩუქნიდა იგი მე
არა ცხენს, არა მდიდრულ ხალიჩას, –
კოცნას . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

და საყვარელ მეგობარს თან
შორიდან მოჰქონდა
არა მარგალიტი, ზურმუხტი,
არამედ სიყვარული . . . . . . . . . .

და როცა მეფერებოდა,
ის გულზე მიკრობდა,
და მთლიანად ცეცხლით სავსე
მკოცნიდა, მკოცნიდა . . . . . . . . . . . .

მივუთითეთ რა იმ დღესასწაულების ზოგიერთ თავისებურებაზე, რომლებიც იმერეთში, სამეგრელოსა და გურიაში არსებობს, ჩვენ ვხედავთ, რომ ბევრ მათგანთან ხალხის ცრურწმენაა შერეული, ხოლო ზოგიერთი კი ცრურწმენაზე და რელიგიის ჭეშმარიტებათა არასწორ გაგებაზეა დაფუძნებული. რელიგია აქაც ზნეობრივი საწყისების მთავარ მეგზურს კი არ წარმოადგენდა, არამედ მხოლოდ წეს-ჩვეულების ფორმით დარჩა. 

საერთოდ ამ სამივე ხალხის რელიგიურ ცნებებში ბევრი რამაა გულუბრყვილო და ბავშვური. ხდებოდა, მაგალითად, რომ მღვდელმსახურით უკმაყოფილო გლეხები, ხელში იღებენ ხატს და იფიცებენ არასოდეს არ მოვიდნენ მასთან ეკლესიაში, არ უთხრან აღსარება, არ ეზიარონ, არ მონათლონ ბავშვები, და არ მოიწვიონ იგი საეკლესიო წესების აღსრულებისთვის. ზოგჯერ აქაურები წყევლიდნენ კიდეც თავის მღვდელმსახურს. იმერლები მაგალითად ცოდვად არ მიიჩნევენ სიცრუით დაფიცებას, თუ მას ახდენენ არა მათი ძველი ადათის მიხედვით ხატის წინაშე – არამედ ჯვრისა და სახარების წინაშე, და უკანასკნელს ისინი რუსულ ფიცს უწოდებენ. აშკარა ქურდი, რომელიც არაერთხელ ამხილეს თავის ცუდ საქციელში და ნაქურდალითაც დაიჭირეს, ყოველგვარი შიშისა და სინდისის ქენჯნის გარეშე სიცრუით იფიცებს, იმიტომ რომ წინასწარ მან მოასწრო სახლში შეერბინა და ამოიყვანა რა თავისი შვილი აკვნიდან, რამდენიმე წუთს მის ადგილზე დაწვა.

იმერლებს აქვთ წეს-ჩვეულება: მიწის რომელიმე უბნის მფლობელობაზე უფლებისთვის დავის შემთხვევაში, ერთერთი მოდავე მხარე ხელში იღებს ხატს და მისით შემოივლის სადავო უბანს; ამ ხერხით მტკიცდება შემომვლელებისადმი მისი კუთვნილება. «ერთი ასეთი შემთხვევისას შენიშნეს, რომ ხატის ხელში ამღებებმა დაიწყეს არა მარტო სადავო უბნის შემოვლა, არამედ იმ ზოლებისაც, რომელთა შესახებაც საქმე არასოდეს ყოფილა და რომლებიც გარეშე პირის განუყოფელ საკუთრებას წარმოადგენდა. ამიტომ დაიწყო კამათი, ჩხუბი და მერე რა გაირკვა? რომ ფიცის დამდები ბატონები, ჩაიყარეს რა ჩექმებში მიწა თავიანთი სახნავ-სათესიდან, ფიქრობდნენ რომ ამ ეშმაკობის შედეგად, მათ შეუძლიათ შემოიარონ რომელიც უნდათ მიწა და ღმერთის წინაშე არანაირად არ შესცოდონ, როცა დაიფიცებენ, რომ ისინი თავიანთ საკუთარ მიწაზე მიდიან».

ასეთი უცნაურობები ძალზედ ხშირად ვლინდება და იმ ხალხის რაღაცნაირ ორიგინალურ და ბავშვურ გაგებაზე მიუთითებს, რომელიც საკუთარ თავს მეტად რელიგიურად მიიჩნევს. რომ აქაურები რწმენისადმი ერთგულნი და მასში მყარები არიან – ეს ეჭვს არ იწვევს.

მარხვას მეტად მკაცრად იცავენ და სახსნილო საკვებით მის არც ერთ დღეს არ არღვევენ: ეკლესიებში ხალხი მეტად ხშირად დადის, მაგრამ ყველაფერი ეს ჩვეულების მიხედვით და ყოველგვარი შეგნების გარეშე კეთდება.

იყენებს რა სხვადასხვანაირ ეშმაკობას ცრუ ფიცის დასადებად და ინუგეშებს რა თავს სოფიზმებით ასეთი მოქმედებების უცოდველობაში, აქაური სულის სიმშვიდეს ინარჩუნებს პირველ ავადმყოფობამდე და განსაკუთრებით, თუ ეს (ავადმყოფობა) ცრუ დაფიცების შემდეგ მალევე მოხდება. მაშინ მიაწერს რა თავის სნეულებას იმ ხატის მიერ დასჯას, რომლის წინაშეც მან სიცრუით დაიფიცა, ავადმყოფი თავისთან უხმობს მღვდელმსახურს და მის წინაშე ყველაფერს აღიარებს, ხოლო უსამართლო ფიცით შეძენილ ნივთს კი თავის მოწინააღმდეგეს უბრუნებს.

რელიგიის საწყისების ნათელი გაგების არქონამ ყოველგვარ ყველაზე უფრო უაზრო სწავლებაში ყველაზე უფრო ღრმა ცრურწმენა დაბადა...

არავინ არ ეჭვობს ჯადოქრებისა და კუდიანების არსებობას და მათ უნარს წაახდინონ ადამიანები, მოუვლინონ საქონლის დაცემა და სხვა უბედურებები.

«თურქებთან ომის შემდეგ ზუგდიდის მეზობელ სოფლებში (სამეგრელოში), წერს კ. ბოროზდინი, დაიწყო საქონლის დაცემა; ეს მოვლენა კუდიანების მოქმედებას მიაწერეს და სამურზაყანოდან თურქს მოუხმეს, რომელიც ამ ქალების ამოცნობაში იყო სახელგანთქმული. თურქმა სოფლის დედაბრები შეკრიბა და ბრძანა ისინი წყალში ჩაეყარათ: რომელიც იღრჩობოდა ის კუდიანი არ არის, ხოლო რომელიც არ იღრჩობოდა – ის კუდიანია. რამდენიმე უბედური დედაკაცი აღმოჩნდა, რომელთაც, შესაძლოა, წყალზე კაბა აკავებდა და მათ თურქმა შემდეგი ანგარიშსწორება ჩაუტარა. ორი უზარმაზარი კოცონი იქნა დანთებული და მათ შორის შიშველ დედაბრებს წინ და უკან არბენინებდნენ მანამდე, სანამ ისინი არ აღიარებდნენ, რომ მათ ნამდვილად მოუვლინეს საქონლის დაცემა და რომ ისინი თავიანთ ჯადოქრობაზე უარს ამბობენ» (Крепостное состоянiе въ Мингрелiи. Зап. Кавк. отд. Им. Рус. Геогр. Общ. кн. VII).

რამდენიმე დედაბერი ასეთნაირად ცოცხლად იქნა დამწვარი, სხვა ეჭვმიტანილებს კი გავარვარებული რკინით ჯვრისებურ დაღს ასვამდნენ ფეხზე, ზოგჯერ კი შუბლზე, ბოროტის ქმნაში მათი ძალის მოსპობის მიზნით.

აქაურებს ყველაზე მეტად ეშინიათ ავი თვალისგან წახდენისა და რათა ადამანის შეხედვისგან სიავეს თავი აარიდონ, ამულეტებს ატარებენ, ხოლო ახალშობილს კი დიდხანს არავის გარეშეს არ აჩვენებენ.

ხალხის მასაში ასევე ხატების ცრუმორწმუნეობრივი თაყვანისცემაცაა განვითარებული. თითქმის ყველა სოფელში არის განსაკუთრებული ხატი, რომელიც თავისი ძალით გამოირჩევა, და რომელიც მოსახლეობას ერთ შემთხვევებში მფარველობს, ხოლო სხვა შემთხვევებში კი სჯის. ყოველგვარი ცრუ დაფიცება ასეთი ხატის წინაშე, ხალხის აზრით, იწვევს სასჯელს ხატის მხრიდან და საშინელ უბედურებას სიცრუით დამფიცებელზე, მაგრამ სამაგიეროდ თითოეულ მაცხოვრებელს შეუძლია მოვიდეს ძლიერ ხატთან და მის წინაშე დაწყევლოს თავისი მტერი, სავსებით დარწმუნებულმა, რომ ხატი დაწყევლილს ყველანაირ სისაძაგლეს მიუვლენს ამ ქვეყნადაც და მომავალ ცხოვრებაშიც. რწმენა მის უკანასკნელ მოქმედებაში ისე ძლიერია, რომ ვინც თავისი დაწყევლის შესახებ შეიტყობს იჩქარის მის მაწყევართან შერიგებას და ხშირად მას ჭარბადაც აკმაყოფილებს, რათა მხოლოდ ხატის პატიება მიიღოს. ხატის ძალაში რწმენის გარდა, ბევრი მსგავს თვისებას სხვადასხვა უსულო საგნებსაც მიაწერს, სჯერა რა წინასწარმეტყველების, მკითხაობის და სხვადასხვანაირი ნიშნებისა. ასე, თუ მგზავრს გზაზე ჯოგიდან რაიმენაირად გამოქცეული თხა გადაურბენს, მაშინ იგი ამას უბედურების მომასწავებლად ჩათვლის, და აუცილებლად თხას უნდა გადაასწროს ან გვერდიდან შემოუაროს, სხავნაირად მთელი საქმეები აერევა და ჩაეხლართება.

დედამიწაზე ბოროტების წარმომადგენლები არიან გველები, რომლებიც, რიონის ველის მცხოვრებთა სიტყვით, არიან სამი გვარისა: წითლები, შავები და ფრთიანები. ისინი საზოგადოებებად (თემებად) ცხოვრობენ, თავიანთი ადათები აქვთ და, სხვათა შორის, ქორწილებსაც იხდიან. კარგია ასეთ ქორწილში მოხვედრა, იმიტომ რომ თითოეულ გველში შეიძლება იპოვნო ძვირფასი ქვა, რომელიც მილიონები ღირს და ამასთან ერთად საოცარი მოქმედებაც გააჩნია. დანიშნული არიან რა ქვეყნად იმისთვის, რათა მიწაში ჩამარხული საგანძურები დაიცვან, გველები ჭამენ ყველას, ვინც ამ საგანძურებს მიუახლოვდება. მათთან ბრძოლა შეუძლიათ უშიშარ რაინდებს, უპირატესად წმინდანებს, რომლებიც მათ კიდეც ამარცხებენ. ასე, აქაურების გაგებით, ჭექა-ქუხილი სხვა არაფერია, თუ არა წმ. გიორგის მიერ მფრინავი ცხენით გველის დევნა; ქუხილი – ეს არის ხმები მისი დარტყმებისგან, ელვა – ისრები, რომლებითაც იგი მტერს განგმირავს. აქაურები ირწმუნებიან, რომ ახლახანს ნახეს მოკლული გველის ნაფლეთები მდინარე ყვირილას ხეობაში. ღრუბლები (облака) აქაურებს წარმოუდგენიათ გოლიათურ საბანაო ღრუბლებად (губки), რომლებიც საჭიროების და მიხედვით და მათი მმართველი უმაღლესი ძალის ბრძანებით, ზღვისკენ ეშვებიან, შეისრუტავენ წყალს და შემდეგ მას ხმელეთის თავზე გადმოღვრიან.

იმერელს სჯერა ჭინკის არსებობა – პატარა სიმაღლის მქონე არსებისა, რომელიც ადამიანს ჰგავს და მთლიანად ბალნითაა დაფარული. ჭინკა აცდუნებს და წყალში აღრჩობს ადამიანებს, უპირატესად, ბავშვებს. ჭინკები გამოქვაბულებსა და ხეობებში ცხოვრობენ და იქიდან ადამიანების დასაჭერად ოქტომბრის ბოლო და ნოემბრის პირველ რიცხვებში გამოდიან; ისინი ტყეებშიც ცხოვრობენ, სადაც ადამიანებს ხან ლამაზი ქალის სახით ეჩვენებიან, ხანაც ფრინველის ან მხეცის სახით (Письма изъ Имеретiи кн. Р. Эристова. Кавк. 1857 г. № 59 и 63).

ყველა იმერელი, მაგალითად, მკერდზე ჯვრის მაგივრად პატარა ხატს ატარებს, ვერცხლის პერანგში, ვერცხლის ძეწკვით და ხშირად წმინდა ნაწილითაც; ზოგჯერ ვერცხლის პერანგს ტყავს შემოაკერებენ. ეს ხატები ისეთ პატივისცემაშია, რომ მის წინაშე წარმოთქმული ფიცი ურყევად ითვლება. არც კაცი, არც ქალი ამ ხატს ბანაობის დროსაც კი არ მოიხსნის. უბრალო ხალხში არსებობს რწმენა, რომ თუ ბანაობის დროს ვინმე ამ ხატს მოიხსნის, მაშინ ქალწულის სული (духъ-девы) მობანავეს დააღრჩობს. სოფელ ამაღლებიდან ხუთ ვერსზე, ბაღდათისკენ მიმავალ გზაზე, მთებში, რომლებითაც ეს ადგილია გარშემორტყმული, ამბობენ რომ კიდეც ცხოვრობს ეს სული. აქაურები მდინარე სულორის ნაპირზე გიჩვენებენ ქვას, რომელსაც დასაჯდომის ფორმა აქვს ფეხის დასადგმელითაც, რომელზედაც ადამიანის ორი ტერფის კვალის ანაბეჭდია, და ამბობენ, რომ ეს სწორედ ქალწულის სულის ტერფებია. ამ სულს შეუძლია სხვადასხვანაირად გადაქცევა: შეუძლია გადაიქცეს მზეთუნახავად და მაშინ მას, ვისაც ის აცდუნებს, მოჭრილი ქერა კულულების დაწვით წარმოქმნილი კვამლი უნდა შეაფრქვიონ.

უწყვეტმა მდიდრულმა ტყეებმა აქაურებში ტყის ქალების, ტყის კაცისა და ტყის სხვადასხვა გვარი ზებუნებრივი ძალების არსებობის რწმენა გამოიწვია. მათ სწამთ, რომ მათი ვრცელი ტყეების სიღრმეში, ცხოვრობენ ტყის ქალები (ткисъ-кали) და ქაჯები (каджи) – ტყის კაცები, რომელნიც უკვდავებითა და ყველაზე უფრო ბრწყინვალე თვისებებით არიან დაჯილდოვებულნი.

«ტყის ქალები, ამბობს ი. პანტიუხოვი, ახალგაზრდები და ძალიან ლამაზები არიან; ისინი ღამით მარტოულ მგზავრს მოულოდნელად ეჩვენებიან, მის ცხენს აჩერებენ, ცდილობენ იგი საკუთარი სილამაზით მოხიბლონ და თავიანთ საიდუმლო საცხოვრებელში შეიტყუონ. ორნი, რომელთაგან ერთი ოფიცერია, როგორც თვალითმხილველები, მიყვებოდნენ, რომ თავად ნახეს ეს ქალები და ერთმა მათგანმა იმით დააღწია თავი, რომ საგანგებო ლოცვა წარმოთქვა და აქ ყველაზე უფრო პატივცემული წმინდანების – წმ. პეტრეს, ილიას, გიორგის სახელები ბერვჯერ გაიმეორა, ხოლო მეორემ კი იმ ქალს ესროლა და თავი თავისი ცხენის სისწრაფით დააღწია. თუმცა, თუ ვინმე დათანხმდება წაჰყვეს ტყის ქალს, მაშინ ეს ქალი მას მშვენივრად უმასპინძლდება, ძვირფას ნივთებს ჩუქნის, და აიძულებს მას მისი ქმარი იყოს. ამასთან კაცს შეუძლია ზოგჯერ სახლშიც წავიდეს, ოჯახთან იცხოვროს, მაგრამ არ უნდა იაროს ეკლესიაში, და, როგორც ჩანს, მხოლოდ ამის გამო ეს კავშირი დიდ ცოდვად ითვლება. მაგრამ იყო შემთხვევები, რომ ტყის ქალთან მოხვედრილი კაცები, რომლებმაც ის რაიმეთი განარისხეს, სახლში ჭკუიდან გადასულები ან ნაცემები ბრუნდებოდნენ».

«ტყის კაცი მეტად ჯანმრთელი და ძლიერია, რომელიც ყოველთვის ორი ცულით დადის და, გააჩერებს რა მგზავრს, მას რამდენიმე გამოცანას სთავაზობს და თუ გაჩერებული მათ ამოხსნის, ქაჯი მას უშვებს; ხოლო თუ ვერა – მაშინ კლავს. ზოგიერთი მონადირე მასთან კარგ ურთიერთობებში იმყოფება, ნანადირევის ნაწილს აძლევს და ქაჯიც სწყალობს მათ და უჩვენებს თუ სად არიან მხეცები. მაგრამ უკიდურესობის შემთხვევაში მასაც, ისევე როგორც ტყის ქალს, შეგიძლია თავი დააღწიო, თუ ასჯერ და მეტად წარმოთქვამ: წმინდაო პეტრე, წმინდაო ილია, წმინდაო გიორგი. ამ სიტყვების ძალა ისე დიდია, რომ მათ წინ ვერავითარი ჯადოქრობა ვერ აღუდგება» (О миθахъ и поверьяхъ туземцевъ Рiонской долины. И. Пантюхова. Кавказъ 1867 г. № 27 и 28).

იმერეთში, სამეგრელოსა და გურიაში ყველა ბაზარი პარასკევობით იმართება, იმიტომ რომ, ამ დღეს მცხოვრებნი მიწათმოქმედებით არ არიან დაკავებულნი, რადგანაც ამას დიდ ცოდვად თვლიან. არც ერთი გლეხი პარასკევს არ დაიწყებს მუშაობას გუთნით და არ მოაბრუნებს თავისი ურმის ბორბალს არანაირი საგანძურის ფასად.

– ამ დღეს, ამბობენ მოხუცები, დედამიწა წმინდა სისხლით იქნა მორწყული – იგივე დაბადებს სისხლს. თავად დედამიწამ ამოანთხია თავისი წიაღიდან თესლები ამ დიად დღეს, ძლიერი მიწისძვრისგან; ღამე მთელ სამ საათს გაგრძელდა ამ დღეს – მეტი კიდევ რაღა გინდათ? არაფრის გულისთვის არ შევაწუხებთ მიწას პარასკევს.

– და რატომ არ გინდათ თქვენი ურმის თვალი დაატრიალოთ? ეკითხებოდა მათ ერთი მოგზაური.

– ნუთუ თქვენ არ გსმენიათ, პასუხობდნენ მას, რომ დედამიწა ამ დღეს შემობრუნდა და ძლიერი რყევა მოახდინა.

რათა გვქონდეს წარმოდგენა, თუ რამდენად ცრუმორწმუნენი არიან იმერლები, ჩვენ ერთერთ ახლანდელ შემთხვევას მოვიყვანთ, რომელიც «Кавказъ»-ის კორესპონდენტმა მოგვითხრო (Рача. Кавказъ 1870 г. № 105).

რამდენიმე წელი გავიდა მას შემდეგ, რაც ერთი გლეხი სოფელ ალხეთიდან (რაჭაში) დაქორწინდა, მაგრამ შვილები მას არ ჰყავდა. ჰქონდა რა დაუძლეველი სურვილი, რომ თავის შემდეგ პირდაპირი მემკვიდრე დაეტოვებინა, მან აქაურ მკითხავებს რამდენჯერმე მიმართა და სთხოვდა მათ მისი უშვილობის მიზეზი ამოეცნოთ. მათი რჩევით იგი ხან ღვთის სავედრებლად რამდენიმე ათეულ ვერსზე მიემგზავრებოდა, ხანაც თავის ცოლს სხვადასხვა წამლებს ასმევდა, მაგრამ წარმატება არ ჰქონია. ბოლოს ერთერთმა მისანმა ქალმა უშვილობის მიზეზი იმ გარემოებას მიაწერა, რომ ადგილი, სადაც ბედკრული იმერელი ცხოვრობს, მოჯადოებულია და იმ დრომდე არ ეყოლება მას შვილები, სანამ სხვა ადგილას არ გადასახლდება – და აი, იმერელს თავისი საცხოვრებელი ახალ ადგილზე გადააქვს, მაგრამ ეს საშუალებაც უსარგებლო აღმოჩნდება – მას შვილი მაინც არ უჩნდება.

ერთხელ ღამით – როცა იმერელი, როგორც ჩანს, შვილების ყოლის ნეტარებასა და სიხარულზე ფიქრობდა – იგი ხედავს სიზმარს: ეცხადება მას მთვარესავით ჭაღარა მოხუცი გრძელ სამოსში.

– შენს მეზობელს, ამბობს მოხუცი, აქვს ჯოხი, თუ შენ მას შეიძენ, მაშინ აუცილებლად ვაჟიშვილი გეყოლება.

ასეთი სიტყვებით გახარებული იმერელი ძალიან ადრე დგება, მეზობელთან მიდის და სთხოვს მას ჯოხი დაუთმოს. მეზობელი თავიდან ამბობს, რომ მას არანაირი ჯოხი არა აქვს, მაგრამ როცა არაფრით არ შეუძლია მოსულის თხოვნებს თავის დააღწიოს, მოძებნის სადღაც კუთხეში ჯოხს და მას მთხოვნელს აძლევს. უკანასკნელი, ბრუნდება რა სახლში ჯოხით, მას ლოგინის ქვეშ მალავს. ჯოხის შეძენიდან ერთი წლის შემდეგ, გარემოებათა უცნაური დამთხვევით, იმერელს შვილი უჩნდება. და აი ჯოხი სოფლის მაცხოვრებლებს შორის უზარმაზარ მნიშვნელობას იძენს; არავინ არ ეჭვობს ჯოხის სასწაულმოქმედ ძალას და ბევრს უნდა მისი შეძენა, მაგრამ ამაოდ: ახლანდელი მფლობელი უფრო მალე დათანხმდება ვინმეს მთელი თავისი ქონება მისცეს, ვიდრე ეს ჯოხი.

ბევრი დროის შემდეგ, მეზობელს, რომლის სახლის კუთხეშიც ჯოხი მოიძებნა, ვაჟიშვილი გაუხდა ავად და მისი გამოჯანმრთელების იმედი არ იყო. სასოწარკვეთილი მამა ამ დროს იხსენებს თავის ჯოხს, რომელიც უშვილო იმერელს დაუთმო და ამას მიაწერს თავისი ვაჟის სნეულებას. ჯოხის ყოფილი მფლობელი მის ამჟამინდელ პატრონთან გარბის და მას უკანვე მოითხოვს. იგი არ აძლევს, ამბობს რა, რომ თუ მას ჯოხს დაუბრუნებს, ამის გამო შეიძლება მისი ვაჟი მოკვდეს. საქმე სოფლის მოსამართლეებამდე მიდის. მოსამართლეებს აქამდე არაფრის გაკეთება არ შეუძლიათ და ჰყვებიან, რომ ჯოხის შესახებ საქმე მომრიგებელ მოსამართლეს გადაეცემა.

ცრურწმენა, რომელმაც ხალხში გაიდგა ფესვები, წეს-ჩვეულებაში (ადათში) გადავიდა, რომელიც, მაგალითად გურიაში, თან ახლავს ბავშვის დაბადებას.

მშობიარეს ათავსებენ ოთახში, სადაც არ არის იატაკი. აფენენ თივას და მასზე აგებენ ლოგინს. ლოგინის თავზე ჭერში ამაგრებენ თოკს, ისე რომ მშობიარეს შეეძლოს ბავშვის შობისას მას ხელი ჩასჭიდოს. ლოგინის თავთან იდგმება ღვთისმშობლის ხატი. მღვდელმსახური ბავშვის დაბადებამდე კითხულობს სახარებას, ხოლო ქმარი კი მეზობელ ოთახში ზის. დაიბადება ვაჟიშვილი – ხარობენ, მხიარულობენ და ისვრიან, ხოლო თუ ქალიშვილი – არაფერი არ ხდება. ვინც პირველი ეტყვის მამას «შენ ვაჟი შეგეძინა», მას საჩუქარს აძლევენ.

სროლის დამთავრების შემდეგ, მშობიარე სხვა დალაგებულ ოთახში გადაჰყავთ, ბადეს აფარებენ, რათა მას უწმინდური სული არ დაეცეს და ფარჩის ფარდას ჰკიდებენ. ბალიშების ქვეშ ნიჟარებს უდებენ. ტვირთისგან კეთილად განთავისუფლებამდე (ბავშვის დაბადებამდე), ნათესავები ტირიან. პირველ ღამეს ოჯახს გათენებამდე არ სძინავს. როგორც კი ჩვილის დაბადების შესახებ ხმა გავრცელდება, ყველა ნაცნობი ჩქარობს მიულოცოს იცვამს რა ამ დროს სხვადასხვა ცხოველის გამომხატველ სამოსსა და კოსტიუმს. შეკრებილები სვამენ, მხიარულობენ და ერთობიან (Новый годъ и другiе обряды гурiйцевъ. Накашидзе, Кавк. 1850 г. № 27).

სამეგრელოსა და გურიაში არსებობს აგრეთვე ზრდასრული პირების შვილად მიღების (усыновленiе) წეს-ჩვეულება. ადამიანს, რომელიც რომელიმე ქალისადმი განსაკუთრებული პატივისცემითაა განმსჭვალული, შეუძლია სთხოვოს მას, რომ ქალმა იგი იშვილოს. გურიაში, როგორც შვილად მიმღები, ასევე ისიც, ვინც უნდა იშვილონ, წესის აღსრულებამდე რამდენიმე დღეს მარხულობენ და შემდეგ შვილად მისაღები ძუძუს სწოვს თავის სახელდებულ დედას ნათესავებისა და ახლო ნაცნობების თანდასწრებით. სამეგრელოში წინასწარ მარხვა აუცილებლობას არ შეადგენს. აქ შვილად ამყვანი და შვილად მიმსვლელი მოუხმობენ მღვდელმსახურსა და რამდენიმე მოწმეს. საშვილები მუხლებზე დგება, მშვილებელი მკერდს გაიღეღავს, მღვდელმსახური კი მათზე ამ შემთხვევის შესაფერის ლოცვას კითხულობს. შემდეგ საშვილები პირში იღებს სახელდებული დედის ძუძუს კერტს, რომელიც ერთ ფეხს მას ზურგზე ადებს, ერთგვარად ნათესაობის უფრო მეტად განმტკიცებისთვის. ამ ნათესაობას დიდ პატივს სცემენ მეგრელები და გურულები და ამის შემდეგ არანაირი სხეულებრივი კავშირები არ დაიშვება, არც ამ წესის შემსრულებელ პირებს, და არც მათ შვილებს შორის. წესის დასრულების შემდეგ ქეიფობენ და თავიანთ ახალ ნათესაობას ზეიმობენ.

თუმცა კი, ჩვენს დროში, ეს წეს-ჩვეულება სუსტდება და იცვლება ნათესაობით, რომელიც ჩვენთან რძის ნათესაობითაა ცნობილი (известнымъ у насъ подъ именемъ молочнаго). აქაურებში ამ დრომდე კიდევ არსებობს ჩვეულება, თავიანთ ახალშობილ შვილებს აღსაზრდელად სხვებს აძლევდნენ, წოდების განსხვავების გარეშე, სადაც ბავშვი ზოგჯერ 10 წლამდე რჩება. ამ დროის დასრულების შემდეგ, აღმზრდელები თავიანთ აღზრდილს საჩუქრით მშობლებს მიუყვანენ, რომლებიც მას ორჯერ და სამჯერ მეტი საჩუქრებით ასაჩუქრებენ.

რძის ნათესაობა უწმინდესად ითვლება და აღმზრდელები აღსაზრდელს თავიანთ შვილებსაც ამჯობინებენ; არსად არ სარგებლობენ რძის ძმა ან და ისეთი უფლებებით, როგორც გურიაში.

როცა წეს-ჩვეულებების შესახებ ვლაპარაკობთ, არ შეიძლება დუმილით ავუაროთ გვერდი განსაკუთრებით დამახასიათებელს – მკვდრის დატირებასა და დასაფლავების წესს, რომელსაც ქართველური ანუ ქართული ტომის ყველა შტო ერთნაირად იცავს. რა თქმა უნდა ამ დროს დაცულ წეს-ჩვეულებებს არ შეიძლება ვუწოდოთ დაწვრილებით საზეიმო, მაგრამ ქვემოთ შემდეგი მოთხრობა წარმოადგენს ყველა იმ განსაკუთრებულობათა შენაკრებს, რომლებიც შეიმჩნევა როგორც ქართველებსა და გურულებში, ისე იმერლებსა და მეგრელებშიც – ეს, ასე ვთქვათ, დასაფლავების საერთო სურათია ყველა შტოში.

ოჯახის ერთერთი წევრის სიკვდილთან ერთად, რამდენიმე დღის განმავლობაში, მიმდინარეობს მზადებები მისი საჯარო დატირებისთვის. იქ მყოფი უახლოესი ნათესავები, მშობლები, ძმები, ერთი სიტყვით ჭირისუფლები (чирисъ-упали), ყველა მხრეს აგზავნიან წერილებს განსვენებულის ნათესავებთან და მეგობრებთან, შეტყობინებით მათ თავზე დამტყდარი უბედურების შესახებ და დატირებაზე მოპატიჟებით, რომელიც ზოგჯერ რამდენიმე დღეს და მთელ კვირასაც კი გრძელდება, გარდაცვლილი პირის ღირსებისა და წოდების მიხედვით, ასევე დამტირებელ პირთა რიცხვისა და მათი საცხოვრებელი ადგილის სიახლოვის ან სიშორის მიხედვითაც.

სანამ არ შეიკრიბებიან ნათესავები ან კიდევ არ იქნება მიღებული ცნობა, რომ ამათ და ამათ მოსვლა არ შეუძლიათ, განსვენებული, სიცხის მიუხედავად, რჩება სახლში დაუმარხავი ზოგჯერ ძალზედ დიდხანს და განსაკუთრებით ეს ყველაზე უფრო ხშირად ხდება გურიაში (ერთერთი თვალითმხილველი, რომელიც თავადის ქალის დატირებას ესწრებოდა, ამბობს, რომ ეს 17 დღეს გრძელდებოდა. იხ. Обычай орлакиванiя въ Гурiи. Кавказъ 1856 г. № 37).

ნათესავებისა და მეგობრების გარდა, უძახიან ასევე მეზობლებსაც, რომლებიც, დატირების გარდა, ამ ცერემონიის დროს საკუთრივ ამ შემთხვევისთვის დადგენილ ზოგიერთ მოვალეობასაც (თანამდებობასაც) ასრულებენ.

რამდენიმე ადამიანს გარდაცვლილის ყველაზე უფრო პატივცემული მეზობლებიდან, ირჩევენ მიმგებებლებად (мимгебели), რომელთა მოვალეობაც იმაში შედგება, რომ თითოეულ ახლად მოსულ ადამიანს დახვდნენ, მას თავის დახრით მიესალმონ და განსვენებულის კუბოსთან მიაცილონ. სხვა მეზობელი ინიშნება ჩიხაულის (чихаули) მოვალეობის შემსრულებლად – იმაზე მეთვალყურისა, რათა ყველა დამტირებელ პირსა და მოსულს გამასპინძლების დროს ყველაფერი საკმარისი რაოდენობით მიართვან. დანარჩენები ღებულობენ მეზარის (мезаре) სახელწოდებას, რაღაც მომღერალთა მსგავსისა, და იყოფიან გუნდებად 8-დან 15 ადამიანემდე შემადგენლობით, ისე რომ თითოეულში იყვნენ: ბასები, ტენორები და ალტებიც კი. ორი ან რამდენიმე გუნდი, დგანან რა სახლში, სადაც კუბოა დადგმული, განუწყვეტლივ უნდა აგრძელებდეს ზარს – სიმღერას, რომელიც გამოიხატება არა სიტყვებით, არამედ ხმამაღალი, მყვირალა, განუყოფელი და ველური ბგერებით. მომღერლების დანარჩენი გუნდები ეზოში რჩებიან, და, ზარის სიმღერით მოსულ მეზობლებსა და სხვა გარეშე მოტირალებს (матирале) კუბოსთან მიაცილებენ, ნათესავების გამოკლებით, რომელთაც თან მათი საკუთარი გუნდები ახლავან. როცა ყველა სამზადისი დასრულებულია, თანამდებობები განაწილებული და გუნდებიც შედგენილია, მაშინ თავად ცერემონიაც იწყება. 

მღვდელმსახური აღასრულებს ლიტურგიას, რომლის დასრულების შემდეგაც, იგი, სრული შესამოსლითა და სასულიერო წოდების სხვა პირთა თანხლებით გაემართება სახლისკენ სადაც წევს განსვენებული და იქ რჩება მთელ დღეს დატირებაზე მოსულთა მისაღებად.

ჭირისუფალი (Чирисъ-упали) სამგლოვიაროდ იმოსება და ყველა ქალი კუბოს ერთ მხარეს დგება, ტოვებენ რა მეორეს თავისუფალს, გარეშე დამტირებელი პირების (матирале) მოსასვლელად; მამაკაცები კუბოს შორიახლოს დგებიან და ზურგებით სახლის კედლებს ეყრდნობიან. ახლო ნათესავების ხმამაღალი ქვითინი და მომღერალთა გამჭოლად მოწყენილი ბგერები ატყობინებენ, რომ ცერემონია და დატირება იწყება. გარკვეული დროის შემდეგ, ეზოდან მომღერალთა სხვა გუნდების ზუსტად ასეთივე მკვეთრი ბგერები და ხმამაღალი ქვითინი მოისმის, – ეს დასატირებლად ახალი ნათესავები მოიჩქარიან, რომელთაც თან ორივე სქესის 20 ან 30 თანამგზავრი ახლავთ; ისინი დიდი ცერემონიით მოემგზავრებიან ან მოდიან. თუ გარდაცვლილი კაცი ან ქალი საპატიო პირთა რიცხვს ეკუთვნის, მაშინ ნათესავები ან ნაცნობთა ამალა, რომლებიც დასატირებლად მოემგზავრებიან, ზოგჯერ უზარმაზარ ციფრამდე ადის 200 და მეტ ადამიანამდე. მიუახლოვდებიან რა სახლს, ეს ამალა ჩვეულებრივ რამდენიმე ეშელონად იყოფა, რომლებიც ერთი-მეორის მიყოლებით მნიშვნელოვან მანძილებზე იგზავნებიან, იმ მიზნით, რათა თავიანთი მოსვლა უფრო საპარადო გახადონ და დატირების წესი უფრო მეტ ხანს გაჭიმონ.

დატირებაზე გამგზავრებულებს მეტად ხშირად თან მიჰყავთ გუნდები, რომლებიც მთელ დროს მღერიან (მოთქვამენ) მონოტონურად ვაი, ვაი, ვაი! თუ დატირებაზე გამგზავრებულთა შორის არის ქალი, ისიც ასევე ცხენზე ამხედრებული მგზავრობს და შავი კაბითაა შემოსილი, თმები კი გაშლილი, მაგრამ კარგად დავარცხნილი აქვს. სახლის ჭიშკართან მოსულებს ხვდებიან: პროტოდიაკონი საცეცხლურითა და მღვდელმსახური ჯვრით. დაწყებული ჭიშკრიდან და თავად სახლის გალერეამდე, ქუდმოხდილები, ქუჩად, ორ რიგად დგანან გარდაცვლილის გლეხები, რომლებიც მოვალენი არიან ყოველი ახალი პირის გამოჩენისას იტირონ.

– სად არის თქვენი ბატონი? ეკითხება გლეხებს მოსული სტუმარი. სად არის თქვენი მამა? – თქვენ დაობლდით საწყლებო?..

– ბატონო NN! პასუხობენ გლეხები – შეგვიცოდეთ ჩვენ საწყლები, უბედურები! ქვებით ჩაგვქოლეთ!..

– ინუგეშეთ, ჩემო მეგობრებო, ჩემთან ერთად, ის ჩვენთვის ილოცებს, ჩვენ კი მისთვის ვილოცებთ.

– შეგვიწყალე ჩვენ NN, შეგვიწყალე!.. ვაი, ვაი ჩვენს თავებს! ვაი, ვაი, ვაი!

ზღურბლთან დგას განსვენებული ცხენი, სამგლოვიაროდ მორთული და უკუღმა შეკაზმული – უნაგირის ტახტით კუდისკენ. მას შემდეგ მღვდელმსახურს ან გარდაცვლილის საუკეთესო მეგობარს აძლევენ. ცხენის მახლობლად დგას რომელიმე მსახური, განსვენებულის იარაღით შეიარაღებული, რომელიც მას უკუღმა აქვს ასხმული. 

– რატომ ტირი შენ, საწყალო კეთილშობილო ცხოველო? ამბობს მოსული, მიმართავს რა ცხენს. შენ დაკარგე მეგობარი! ის უკვე აღარ არის, ვისთან ერთადაც შენ მოინააღმდეგის ბანაკში იჭრებოდი, ფეხით თელავდი მტრებს და ძლიერ და მოქნილ მხედართან ერთად, მთელი და უვნებელი გამოდიოდი. ჰო, ჩვენ ორივენი დავობლდით! ახლა შენ უკვე არავინ მოგეფერება კისერზე. იტირე ჩემთან ერთად, საწყალო ცხენო!..

შეხვალთ რა გალერეიდან ოთხში, თქვენ შეხვდებით რამდენიმე ადამიანს ან თანამოგვარეებს, ან მეგობრებს, საპატიო პირებს, ან მეზობლებს! აქვე დგას გარდაცვლილის კუბო, სასულიერო პირებით გარშემორტყმული, და რომლისგან ცოტა განზე განთავსებული არიან უახლოესი და საუკეთესო მსახურები, შავ ტანსაცმელში გამოწყობილნი. ოთხში, სადაც გარდაცვლილის სხეულია დასვენებული, ყველა ფანჯარას შავი ქსოვილი აქვს ჩამოფარებული, ხოლო მის შუაგულში ნახევრად სიბნელეში, რომელიც საკმევლის ღრუბლებთანაა შერეული, დგას კატაფალკი, რომელიც კუბოსა და ცხედარს ჩრდილავს. ოთახის ერთერთ კუთხეში ჩარდახია მოწყობილი, რომლის ქვეშაც გარდაცვლილის ნათესავები ფეხმორთხმით სხედან. ზოგჯერ კი ისინი სხედან საგანგებო ასევე ნახევრად განათებულ ოთახში. ყველა ისინი საუკეთესო ტანსაცმელში არიან გამოწყობილნი გაშლილი თმებით, საკინძეგახსნილი პერანგებითა და გაშიშვლებული მკერდით. ყველაზე უფრო ახლო ნათესავი შიშველ იატაკზე ზის, და მხოლოდ რამდენიმე დღის შემდეგ თანხმდება ხალიჩაზე გადაჯდეს. დაბოლოს, მესამე ოთხში თქვენ ნახავთ ნიშნებს (ან თოჯინებს) (нишнеби /знаки или куклы/), რომლებიც ქმარსა და ცოლს გამოხატავენ, ან ერთ თოჯინას, თუ გარდაცვლილი დაოჯახებული არ ყოფილა. თოჯინებსაც ასევე საუკეთესო სამოსელი აქვთ ჩაცმული, და ისინი ან მწოლიარე, ან მჯდომარე მდგომარეობაში არიან, ამასთან რომელიც კაცს გამოხატავს, მას ხელში წიგნი ან კალამი უჭირავს, ხოლო ქალის გამომხატველს კი – ხელსაქმის იარაღები. ამ უკანასკნელი ოთახიდან თქვენ ისევ გალერეაში გადიხართ, სადაც ერთ მხარეზე გარდაცვლილის ვერცხლის ნივთებია დალაგებული, მეორეზე კი ძვირფასეულობა. 

ასეთია სახლის სურათი, რომელთანაც მოდიან მოსულები, რომლებსაც გალერეასთან საპატიო პირები ხვდებიან. უკანასკნელთა თანხლებით მოსული შედის ოთახში, სადაც მიცვალებულის კუბო დგას.

– ო ჩემო მეგობარო, ამბობს იგი იცემს რა ხელს მკერდში და ქვითინებს რა ლაპარაკის ყოველ პერიოდზე, ამას რას ვხედავ! ვინ დავკარგე, ვინ აღარა მყავს, ვინ შემიცვლის მე შენს თავს? ვინ იქნება ახლა ჩემი მანუგეშებელი, ჩემი დიდება? შენ რატომ დამაობლე მე, ცოლი და შვილები?..

– გაიღვიძე! ადექი! ყვირის იგი გარდაცვლილის კუბოზე დახრილი. ყურად იღე ამდენი პირის ქვითინი? თუნდაც ერთი სიტყვა გვითხარი?

რა თქმა უნდა მთელი წამოძახილები და თხოვნები უპასუხოდ რჩება.

– შეუბრალებელი ხარ შენ! ყვირის მაშინ მოსული საყვედურობს რა გარდაცვლილს, არ გინდა მოგვისმინო!.. იმ ქვეყნად მიდიხარ, სადაც შენი პაპა წავიდა (და კიდევ ესა და ეს პირები) და საიდანაც არავინ დაბრუნებულა?.. დაე ღმერთმა შენ ბედნიერი გზა მოგცეს!.. 

შემდეგ მოსული სთხოვს მიცვალებულს უწინ გარდაცვლილ პირებს მისგან თაყვანი სცეს და მათ ესა თუ ის გადასცეს. რაც უფრო მეტს და მჭერმეტყველურად ლაპარაკობს დამტირებელი, მით უფრო კმაყოფილები არიან ნათესავები, ხედავენ რა ამაში განსვენებულისადმი დამტირებლის დიდ სიყვარულს (ერთგულებას, привязанность). 

გამოხატავს რა თავის მწუხარებას ტირილითა და ქვითინით, მიცვალებულის კუბოსთან, მოსული შემდეგ ოთახში გადადის, და დგება რა მუხლებზე უახლოესი ნათესავის წინაშე, მას სახელით მიმართავს.

– ბატონო NN, ამბობს იგი, – როგორ წუხს და იტანჯება ჩემი გული შენი უბედურებით!

– როგორი თვალებით, პასუხობს იგი, გიყურებ შენ, ჩემო ძმაო! და როგორ არ ჩამქოლავ ქვებით?!

– როგორი ძვირფასი ადამიანი დაკარგე!

– რა გვიქნა მან ჩვენ, დაგვაობლა; რატომ არ წუხარ ჩემს გამო?

– სად არის ჩვენი განმადიდებელი, სად არის ჩვენი მანუგეშებელი? თქვენ ის სად წაიყვანეთ? ო! ო! ო!

– განა უკეთესი არ იქნებოდა მე მოვმკვდარიყავი? კითხულობს ნათესავი; რა მოგვივა ჩვენ?

– გამაგრდი, ჩემო ძმაო! პასუხობს მოსული, რა ვქნათ! ასეთი იყო უფლის ნება! ჩვენ მას უნდა დავემორჩილოთ.

– ნუთუ შენ მეუბნები ამას?.. განა შემიძლია მე მის შემდეგ ვიცოცხლო.

– საკმარისია, ჩემო ძმაო, საკმარისია!.. შენ შვილებისთვის უნდა იცოცხლო, სახლისთვის, რათა მტერმა ისინი არ გადათელოს! შენ უნდა იცოცხლო, რათა გარდაცვლილისათვის ილოცო!..

იტყვის რა ამ სიტყვებს, მოსული ფეხზე დგება და შემდეგ ოთახში გადადის, სადაც ნიშნებს (თოჯინებს) ხედავს.

– აი სად ინებეთ ყოფნა! ამბობს იგი, ჩერდება რა თოჯინების წინ, მე კი ვიფიქრე, რომ თქვენ დაგვტოვეთ... მე მოვტყუვდი!.. მაგრამ არა! მე ვატყუებ საკუთარ თავს, ჩემს გრძნობებს! იგი უკვე აქ აღარ არის... ჩვენ მხოლოდ შენი ხრწნადი სამოსელი დაგვრჩა... შენ ჩვენ ნამდვილად დაგვტოვე...

ამ სევდიანი რწმენით დამტირებელი (მოსული) გადის გალერეაში, სადაც მიცვალებულის იარაღია დალაგებული.

– სად არის ის, ვინც შენ გმირულად გფლობდა? კითხულობს იგი; ვინც მტრებს აშინებდა და თელავდა? სად არის ის ძლიერი ხელი, რომელიც შენით მტერს შუაზე ჰკვეთდა? სად არის ის მძლე გოლიათი? ის მოკვდა, ის უკვე ნეშთია!

– თქვენ ჩვენ უკვე აღარ გვჭირდებით! ამბობს იგი, მიმართავს რა ვერცხლისა და სხვა ძვირფას ნივთებს; ის უკვე აღარ არის, ვისთანაც თქვენ მხიარულობდით, ვინც ამ თასებით ღვინოს სვამდა, ვინც თქვენით ირთვებოდა; ის თქვენზე უარესია: ის მიწაა!.. არა! ის უარესი არ არის! სულაც არა!.. იგი – ჩემთვის წმინდა მიწაა.

მოივლის რა მსგავსი წამოძახილებით სახლის ყველა ოთახსა და განსვენებულის ნივთებს, მოსული თავის სახლში მიდის ან მეორე ოთახში ბრუნდება, იმაში, სადაც ნათესავები არიან, მაგრამ აუცილებლად სხვა გზით, სულაც არ შედის რა იმ ოთახებში, რომლებშიც უკვე იყო. ნათესავებსაც ასევე შეუძლიათ სახლში წასვლა, მაგრამ მოვალენი არიან, ყოველ დღეს დილით და საღამოთი, მოვიდნენ და მიცვალებულის უახლოეს ნათესავებთან ერთად იტირონ, თითქმის იმავე მოთქმა-გოდებით, როგორც პირველ ჯერზე.

სინანულის გამოხატვა დამტირებლის მჭერმეტყველებაზეა დამოკიდებული, რომელსაც იქ მყოფნი ასევე განმჭოლი წივილ-კივილით პასუხობენ. ამის გამო ოთახში მოსულების დაგროვებასთან ერთად, სულის შემძვრელი ტირილი გაისმის, რომელიც ყველაზე უფრო უგრძნობ ადამიანსაც კი უნებურად თვალებს ცრემლებით აუვსებს. ტირილის დასრულების შემდეგ, ყველანი ოთახებიდან გამოდიან და კარებებს სამ-სამჯერ მოაჯახუნებენ. მაგრამ ნათესავების ერთ ჯგუფს არ დაუსრულებია თავისი დატირება, როცა მთაზე სხვა კიდევ უფრო დიდი ბრბო გამოჩნდება, რომელიც თავისი კივილითა და ქვითინით მთელ გარეშემო არეს აყრუებს. დამტირებელთა რიცხვის ზრდასთან ერთად, კივილი და მოთქმაც იზრდება.

როცა ყველა ნათესავმა თავისი მორიგი ტირილი დაასრულა, მაშინ სანამ მიცვალებულის სახლიდან გამოსვენებას შეუდგებიან, საყოველთაო ტირილი იწყება. თითოეული ცდილობს თავის მეზობელზე უფრო ხმამაღლა იკივლოს და ტირილით გამოირჩეს: ხმაური, წივილ-კივილი და გაშმაგებული მოძრაობები ავსებენ ოთახს. ნათესავები ტირიან და კივიან, სუფთა გულით, მწუხარებით, მეზობლები კი მკერდში ხელებს იცემენ და თმებს იგლეჯენ, თავებს კედელზე ახლიან, შეიძლება ითქვას, მოვალეობის გამო, უძველესი დროიდან შემოღებული ადათის მიხედვით. ის პირები, რომლებიც, განსვენებულის სიცოცხლეში, მასთან უთანხმოებაში იყვნენ და სძულდათ კიდეც იგი, ახლა სახესა და მკერდს სისხლის დენამდე იხოკავენ, მიიწევენ, რათა წყალში გადავარდნენ, გარეგნულად უჩვენებენ, რომ მზად არიან რაიმე იარაღით თავი მოიკლან, და ისე აწყდებიან აქეთ-იქით, რომ ორ-ორი ადამიანი ძლივსღა ახერხებს მათ შეკავებას. ისინი ილანძღებიან, თხოულობენ არ შეაკავონ, გაუშვან, და ევედრებიან, რომ ნება მისცენ მათთვის აუტანელ ცხოვრებას ბოლო მოუღონ. ისინი მიეჭრებიან კობოსთან და ნებას არ აძლევენ ის ასწიონ, რათა სახლიდან გამოიტანონ – ასეთია ადათის (წეს-ჩვეულების) ძალა.

სხვადასხვანაირი სიძნელეებით ხერხდება მიცვალებულის სახლიდან გამოსვენება (მაგრამ ზოგჯერ კი ეს სიძნელეები ისე დიდია, რომ სხეული სასაფლაოზე საიდუმლოდ მიაქვთ. იხ. Обычай оплакиванiя въ Гурiи. Кавк. 1856 г. № 37) და მაშინ გურულებში კუბოს წინ გამოჩნდება ადამიანი, რომელსაც აძლევენ სულის საგზალს (сулисъ-сагзали) (საგზაო პროვიზიას სულისთვის) (Сули – душа, сагзали – путевая провизiя), რომელიც ღვინით სავსე დოქისა და გამომცხვარი პურისგან შედგება. ეს პროვიზია აუცილებელია მან პირდაპირ სასაფლაოზე წაიღოს და უკან ერთხელაც არ მოიხედოს, სხვანაირად სულის საგზალი თავის დანიშნულებას ვერ მიაღწევს. გურულები დარწმუნებულნი არიან, რომ ადამიანის სულს, რომელიც სხეულს ტოვებს და გზას შეუდგება, პროვიზიის საჭიროებაც გააჩნია. აქაურის რწმენით, სიკვდილის შემდეგ ადამიანის სული 40 დღის განმავლობაში დედამიწაზე რჩება და საკვებს ზუსტად ისევე საჭიროებს, როგორც ყველაფერი, რაც დედამიწაზე ცხოვრობს; ამ ვადის შემდეგ კი, ზეცაში გადასახლებასთან ერთად, ივიწყებს რა ყველაფერ მიწიერს, ცოტ-ცოტად გადაეჩვევა საჭმელსაც. ამის გამო გარდაცვლილის ნათესავები 40 დღის განმავლობაში სადილისა და ვახშმის დროს გარდაცვლილისთვის საგანგებო პორციას ტოვებენ, და, აძლევენ რა მას ღარიბ-ღატაკს, ფიქრობენ რომ ის სასწაულებრივად გარდაცვლილამდე მიაღწევს.

იმერეთში მიცვალებულის სახლიდან გამოსვენებისას ფანჯრებში რამდენიმე შუშას ამტვრევენ. ყველაზე უფრო ახლო ნათესავები ფეხზე იხდიან და კუბოს ფეხშიშველები მიჰყვებიან, თუნდაც ამ დროს თოვლი ან ყინვა იყოს.

ბრუნდებიან რა სასაფლაოდან, სახლის ალაყაფში ხელებს წყალგარეული ღვინით იბანენ და შემდეგ, ახლო ნათესავების გამოკლებით, მაგიდას მიუსხდებიან. სადილზე სამარხვო საჭმელები გამოაქვთ და ეს მარხვა გრძელდება: მოსული ახლობელი გარეშე პირებისთვის ყოველ დღეს, შვიდი დღის განმავლობაში, ახლო ნათესავებისთვის კი, 40 დღეს. გარდაცვლილის ოჯახის წევრები ჩვეულებრივ მთელ წელს მარხულობენ; არ ჭამენ ამ დროს ტკბილ კერძებსა და ხილს, ხოლო ზოგჯერ კი ყველა იმ კერძზე ამბობენ უარს, რომლებიც გარდაცვლილს უყვარდა.

გლოვის დროს ყველაზე უფრო უხეშ შავ სამოსელს ატარებენ, წვერს არ იპარსავენ, თმებს არ იჭრიან, საზოგადოებასა და გართობებს თავს არიდებენ; ოჯახის წევრები კი ხშირად 40 დღით ბნელ ოთახში იკეტებიან და მთელი წლის განმავლობაში არ შედიან იმ ოთახში, რომელშიც მიცვალებული აღესრულა.

მეშვიდე და მეორმოცე დღეს აღასრულებენ გამოტირილს (гамотирили) (გამოტირებას ანუ უკანასკნელ დატირებას). ნათესავები სასაფლაოზე იკრიბებიან და საფლავის ახლოს დგამენ მაგიდას, მასზე ხალიჩებს აფარებენ, მათზე კი გარდაცვლილის სამოსელს დებენ, რომელზედაც ისევ ტირიან და ქვითინებენ. გარკვეული დროის შემდეგ აღესრულება აღაპი (агапи) (ქელეხი, поминки). მოიწვევენ რა სასულიერო წოდებას, ნათესავებს, მეგობრებსა და ნაცნობებს, რამდენიმე ხარს ან ძროხას კლავენ, აგრეთვე ცხვრებსა და ქათმებს, ამასთან გურიაში ქათმის კვერცხებს წითლად ღებავენ. პანაშვიდის შემდეგ, სასულიერო წოდება მომზადებულ საჭმელებს აკურთხებს და ყველანი სადილად სხდებიან. «მღვდელმსახურებს და განსაკუთრებით კი გარდაცვლილის სულიერ მოძღვარს საუკეთესო საჭმელსა და თითოეულს რამდენიმე წითელ კვერცხს აწვდიან. ეს პორციები, რომლებსაც მღვდელმსახურებს მიართმევენ და რომლებსაც არშივი (аршиви) ეწოდება, საკმაოდ დიდია, ასე რომ ისინი მათ ნაწილს თავიანთ ოჯახებსაც უგზავნიან. აღაპზე სხვათა შორის გარდაცვლილის სულიერი მოძღვარი, დიდი ძალისხმევით, ახალისებს ჭირის უფალს, რომ სახსნილო საჭმელები იგემოს» (Погребальные обряды у Гурiйцевъ. Кавк. 1855 г. № 21).

რათა უკეთესი წარმოდგენა გვქონდეს ქელეხის (აღაპის) შესახებ (о помикахъ), მე აღვწერ იმას, რომელიც 1846 წლის 12 სექტემბერს სამეგრელოს მთავრის თავად ლევან დადიანის ნეშთზე იქნა აღსრულებული.

დაბლობზე, მთის ძირში, ქვეითი და ცხენოსანი მეგრელების ბრბოები იკრიბებოდნენ. ისინი უწესრიგოდ ისწრაფვოდნენ მარტვილის მთისკენ, რომელზედაც მარტვილის უძველესი მონასტერი დგას, სადაც დადიანის სხეულია დაკრძალული. მონასტრის ზარების მოწყენილი დამკრძალავი უწყება (унылый похоронный благовесть) მლოცველებს ეკლესიაში მოუხმობდა. ეკლესიაში შესასვლელის წინ თავადაზნაურები და სამღვდელოება სამგლოვიარო სამოსელში და ქუდმოხდილები მწკრივად იდგნენ. ტაძრის შესასვლელთან მეჯინიბეებს სამგლოვიაროდ შეკაზმული ორი ცხენი ეჭირათ; ხოლო ტაძრის კარიბჭეში კი ეკავათ ორი დროშა: ერთი იმპერატორ ალექსანდრე I-ის მიერ ნაწყალობევი, როგორც დადიანის ძალაუფლების ნიშანი, მეორე კი წმინდა გიორგისა, რომელიც სამეგრელოს მილიციამ ბრძოლის ველზე დაიმსახურა.

ტაძრის შიგნით, სამეუფო კარის მარჯვენა მხარეს, ჩანს ფიცარნაგი, სადაც გარდაცვლილის ნეშთია დასვენებული, რომელზედაც ფარჩის საფარველია გადაფარებული. ფიცარნაგის თავში, ვერცხლის სასანთლეებში, სამი ცვილის სანთელი იწვოდა, ხოლო ფიცარნაგის ირგვლივ კი კრებული და სასულიერო წოდება სამგლოვიაროდ შემოსილი იდგა. შორიდან სამწუხარო კვნესა და ქვითინი ისმოდა: ორ თავადს ღრმად მოხუცი კაცი ხელის მიშველებით მოჰყავდა, მათ უკან კი ფეხშიშველი, ქუდმოხდილი, მთლიანად სამგლოვიარო ტანსაცმელში, ხალხის ბრბო მოდიოდა. ასი წლის მოხუცი, ქვითინით, თმებს იგლეჯდა, სახესა და თავში ხელებს იცემდა და სულის შემძვრელი ხმით კვნესოდა. ბრბო მის ქვითინს ეპასუხებოდა. იგი ფარჩის საფარველზე დაეშვა და უნუგეშო მწუხარებასა და მოთქმა-ვაებას მიეცა, ფიცარნაგზე თავს ახლიდა და ტაძარში მყოფნი ყველანი მას ხმამაღალი ქვითინით, შესაბრალისი კივილითა და სხეულის სხვადასხვა ნაწილებში დარტყმებით ეპასუხებოდნენ.

– უბედურება! უბედურება გვეწვია! ჰყვიროდა მოხუცი, ხალხო, ჩვენ ვინ დავკარგეთ?

– ვაი, ვაი, პასუხობდა ხალხი, რომლის წამოძახილებიც ეკლესიის თაღებ ქვეშ ყრუდ გაისმოდა.

– ნუთუ იმისთვის ვცხოვრობდი ამდენ ხანს, აგრძელებდა იგივე მოხუცი, რომ მამაშენი დამეტირა, და შენზეც ვიტირო?.... გამიშვით, მე ამ საფლავზე თავს გავიტეხ! მე არ მჭირდება სიცოცხლე, როცა მან, ვინც ხალხისა და ჩემი მამა იყო, ჩვენ დაგვტოვა....

– ვაი, ვაი, მას რამდენიმე ხმა აწყვეტინებდა.

– შენ რატომ დაგვტოვე? ნუთუ ჩვენ შენ მცირედ გვიყვარდით, არ გიჯერებდით, ჩვენს უკანასკნელ მონაპოვარსა და სისხლს მსხვერპლად არ გწირავდით?... დაითვალე სისხლის წვეთები ჩემს ძარღვებში, დაითვალე ისინი თითოეულში, ვინც შენი ძალაუფლების ქვეშ იმყოფებოდნენ, და შენ ნახავ, რომ ის ბევრი დაიღვარა შენსა და ჩვენი მეფის მტრებთან ბრძოლაში. მაინც რატომ დაგვტოვე ჩვენ?...

– ვაი, ვაი!...

– ვინღა წაუძღვება ჩემს შვილებსა და შვილიშვილებს მტრების ბრბოებზე, როცა ისინი ჩვენი საცხოვრებლების ასაოხრებლად მთებიდან ჩამოვლენ? ვინ დაგვიცავს; ვინ გაამართლებს უდანაშაულოს, ვინ შეიწყალებს ღარიბ-ღატაკს? მამავ, რატომ დაგვტოვე ჩვენ ობლად? წამიყვანე, წამიყვანე, მომიწოდე მეც შენთან, შენი უბედური მსახური!... 

მოხუცმა ძლიერად დაიწყო თავის დახლა ფიცარნაგზე, მისი შემყურე ხალხი ქვითინებდა და ღაღადებდა: ვაი! ვაი! ბოლოს იგი წამოაყენეს, საფლავს მოწყვიტეს და სხვაგან წაიყვანეს.

იგი გარდაცვლილის ერთერთი ნათესავის პირისპირ გაჩერდა.

– ნიკოლოზ, ჩვენ ვინ დავკარგეთ, ჰკითხა მან.

– ნუ მკითხავ! პასუხობდა იგი... მე თვალებში ცრემლი გამიშრა (я выплакалъ глаза), ჩემთვის მზე ჩაქრა, თვალები ქვად გადამექცა, რომელთაგან განუწყვეტლივ ორი მწარე წყარო მოედინება, და სულის უბედურების გამოტირება კი არ შეუძლიათ!...

– როგორი უბედურება დაგვატყდა თავზე!...

და მოლაპარაკეები ხმამაღალი ქვითინით ერთმანეთს გადაეხვივნენ.

ხალხი კვნესოდა უყურებდა რა ამ სცენას და ტანჯვის დარტყმები (удары истязянiй) საყოველთაო ტირილს აყრუებდა.

– უბედურება, უბედურება გვეწვია ჩვენ საწყლებს! ტირილს შორის რაჭის თავკაცების შესაბრალისი ხმა გაისმა, რომლებიც ფარჩის საფარველზე დაემხნენ.

– მე ვფიქრობდი შენ მხოლოდ სნეულების სარეცელზე მენახე, ამბობდა ერთი მათგანი, შენ კი უკვე ცივ მიწაში ხარ, რომელიც მოტირალთა ცრემლითა და სისხლითაა მორწყული, შენი დაობლებული შვილებისა!...

– შენ დაგვტოვე, წარმოთქვამდა მეორე, თანაც თმებს ბღუჯად იგლეჯდა, შენ თვალები საუკუნოდ დახუჭე, და ვინღა დაგვიცავს ჩვენ მტაცებელი მეზობლებისგან, ვინ მოგვცემს ჩვენ პურს, როცა ნამგალი კი არა, ქარიშხალი მომკის მას? ახლა გრიგალიცა და ელვაც, სეტყვა და თოვლი გაგვაღატაკებენ ჩვენ, ცოცხლად დაგვმარხავენ უბედურებს! ხალხო, რითი განარისხეთ, რა გააკეთეთ ისეთი, რომ მამამ თქვენ დაგტოვათ, დედამიწიდან ზეცაში ავიდა და ჩვენ ყველანი ობლებად დაგვტოვა?...

მისი უკანასკნელი სიტყვები გამაყრუებელი კივილით იქნა შეწყვეტილი; მტკივნეულად, სასოწარკვეთით და მტანჯველად მეორდებოდა თაღების ქვეშ ქალის კივილი, რომელიც ხელჩაკიდებული მოჰყავდათ. მისი ჭაღარა თმები გასისხლიანებული იყო, მკერდი ნაცემი და გახსნილი, ხელები სხეულს კრუნჩხვით კაწრავდნენ.

– გამიშვით! კიოდა იგი და საფარველზე ვარდებოდა, მომეცით საშუალება, რომ ცრემლებთან ერთად მის საფლავზე სისხლიც დავთხიო!... შენ მე დამტოვე, დედამ კი ჩვენ ორივენი ერთი რძით გაგვზარდა, და მე ჯერაც ცოცხალი ვარ... და როგორ მიყვარდი შენ, როგორ ვევედრებოდი: მზეს, მთვარესა და ვარსკვლავებს, ცას, ზღვასა და მიწას, ტყვიებსა და ხმლებს – დაენდეთ შენ და შეეწყალეთ, ჰყვარებოდით როგორც თავად მიყვარდი, შვილებისთვის საყვარელი მამა არ წაერთმიათ, მაგრამ მიწამ არ მომისმინა და მთელი ქვეყანა დაობლდა!... მზეო, მთვარევ და ვარსკვლავებო ახლა თქვენ ვისი ცქერით დატკბებით, ახლა რის გამო გაიხარებთ? ყველგან მხოლოდ ტირილი და კვნესაა, ყველას თვალებში ცრემლი გაუშრა, ვერ დაინახავენ თქვენს ნათებას – ვაი, ვაი! ჩვენ მიწას ვინ მივაბარეთ.

– ვაი, ვაი, პასუხობდა მას ხალხი.

– დედამიწავ, ვისთვის აყვავდება ახლა შენი სილამაზე, ვისთვის მწიფდება შენი ნაყოფები! ვინ დაედევნება მტაცებელ მხეცებს, ვინ მისცემს ხალხს დაცვას, სიმართლეს, სიყვარულს, ვინ განაქარვებს ჩემს მწუხარებას, შემაშრობს ცრემლებს? იდინეთ, იდინეთ, სანამ მთელ სულს არ გამოვიტირებ თქვენით, სანამ მწუხარებისგან გული არ გამისკდება, სანამ შენს საფლავზე თავს არ გავიტეხ! მე ამ მიწაში ცოცხლად დამმარხეთ, არ შემიძლია მასზე დიდხანს ვიცოცხლო, ჩვენ ერთმა დედამ გაგვზარდა თავისი რძით, დაე ერთმა მიწამ დაგვფაროს კიდეც!

ბრბოები ერთი-მეორის მიყოლებით შემოდიოდნენ ტაძარში და ერთთა ღაღადი სხვა შემოსულების ტირილითა და წამოძახილებით იცვლებოდა. ეკლესიიდან ყველანი მიდიოდნენ, რათა გარდაცვლილის ცხენი, მისი უნაგირი, მათი დამჭერი ადამიანები ეტირათ, და შემდეგ კი გარდაცვლილის სახლში. იქ დატირების იმავე წესსა და ადათს თოჯინაზე აღასრულებდნენ, რომელიც განსვენებულს გამოხატავდა მისი რეგალიებით. 

არაფერი რომ არ ვთქვათ უკვე ახლო ნათესავებზე, ამ წესს გამაოგნებელი მოქმედება აქვს თითოეულ დამსწრეზე ეკლესიაში და ძლიერი ნერვები უნდა გქონდეს, რათა, უყურებ რა ამ სამწუხარო სურათს, თავადაც ცრემლები არ მოგერიოს (Поминки надъ прахомъ владетеля Мингрелiи кн. Левана Дадiана. Кавк. 1846 года № 39).

დაკრძალვა ოჯახს ძვირი უჯდება და მის ხარჯებს მხოლოდ იმით იმსუბუქებენ, რომ მეზობლები და ნაცნობები ფულსა და живность-ს სწირავენ. ეს შესაწირავები შემოსავლებისა და გასავლების სიებში იწერება, იმ მიზნით, რათა შემდგომში ჰქონდეთ საფუძველი, რომელ შემომწირველს რამდენი გაუგზავნონ მისი მსგავსი უბედურების შემთხვევაში (Письма изъ Имеретiи, кн. Р. Эристова. Кавказъ 1857 г. № 79).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა