Sunday, January 25, 2015

აკადემიკოსი დუბროვინი იმპერატორ პავლეს მიერ საქართველოზე რუსეთის მფარველობის განახლებისა და ტახტზე გიორგი მეფის დამტკიცების შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი XI

(საქართველოს მდგომარეობა ტახტზე გიორგი XII-ის ასვლის სულ დასაწყისში. – ს.-პეტერბურგში ელჩობის გამოგზავნა გიორგის თხოვნით ტახტზე მისი დამტკიცების შესახებ. – იმპერატორ პავლეს რესკრიპტი გიორგისადმი. – საქართველოს მეფის კარზე ჩვენს რწმუნებულ მინისტრად კოვალენსკის დანიშვნა.)

გიორგი XII მაშინ ავიდა ტახტზე, როცა გარეშე მტრებისგან დაუცველ საქართველოს წესრიგი არც საშინაო მმართველობაში ჰქონდა. ქვეყანა გაძარცვული იყო, ხალხს მძიმე გადასახადების ტვირთი აწვა; ყველგან სიღარიბე და სიღატაკე იყო გავრცელებული. 

ტფილისი ნანგრევები გროვას წარმოადგენდა. მხოლოდ ორი ქუჩა იყო გაწმენდილი მგზავრობისთვის; და მათაც ორივე მხარეს დანგრეული სახლები მიუყვებოდა (Изъ записокъ Тучкова. Арх. Главн. Шт. въ С.-Петербурге).

თავად მეფე, როცა აოხრებულ დედაქალაქში გადმოსახლდა, თავად ბებუთაშვილის ერთადერთ გადარჩენილ სახლში უნდა მოთავსებულიყო, სადაც თავის გარდაცვალებამდე ორ მეტად პატარა ოთახში კიდეც ცხოვრობდა (Записано со словъ князя Д. О. Бебутова. См. также письмо Коваленскаго Кноррингу 2-го декабря 1799 года. Т. А. К. Н.).

მიიჩნევდა რა სახელმწიფოს შემოსავლებს ძალზედ არასაკმარისად თავისი მრავალრიცხოვანი ოჯახის შენახვისთვის, ერეკლე თავადებსა და აზნაურებს მათ კუთვნილ მამულებს ართმევდა და მათ საუფლისწულოებად თავის შვილებს აძლევდა. ამ დარიგებასთან ერთად მან საქართველოს დიდი ნაწილი მათ თვითნებობას მიანება. ხოლო როცა არეულობის გარემოებებმა ბატონიშვილებისგან მეფისთვის თავიანთი ჯარებით ან ფულებით დახმარება მოითხოვეს, მაშინ ჩვენ ვნახეთ, თუ როგორ ასრულებდნენ ისინი მეფის მოთხოვნებს, იყვნენ რა მუდმივად ურჩები მისი ნებისა და მოთხოვნებისადმი. 

დარეჯან დედოფლის ხრიკებით, რომელიც ქმრის ავადმყოფობის გამო სამეფოს მართავდა, ერეკლე ერთგვარად იმ აუცილებლობაში იმყოფებოდა, რომ თავისი ვაჟებისა და ნათესავების დანაშაულებანი დაუსჯელად დაეტოვებინა (Изъ рапорта Кнорринга Государю Императору 22-го iюна 1801 года. Арх. Мин. Иностр. Делъ. Дела грузинскiя. Книга I).

საერთოდ, რუსეთთან 1783 წ. ტრაქტატის დადების დროიდან, მეფემ, საქართველოს ყველა ჩინოსანმა და ქართველმა ხალხმა, იმედოვნებდნენ რა რუსეთის მფარველობასა და მის ძლიერ დახმარებაზე, საკუთარ უსაფრთხოებაზე ზრუნვას თავი ანებეს და სულის სიმხნევეც იმდენად დაკარგეს, რომ მათ ხმებიც კი აშინებდა იმის შესახებ, რომ საქართველოში ლეკები ან სპარსელები შემოიჭრებოდნენ. სარგებლობდა რა ამით, ავარიის ხანმა ქართველებს ყოველწლიურად 5.000 მანეთის ხარკი დააკისრა, რომელიც გარეგნულად საქართველოს მეფისგან საჩუქრების სახით იკრიბებოდა.

ერეკლე იმედოვნებდა ამ საშუალებით ავარელთა და ლეკთა თარეშებისგან ქვეყნისთვის უსაფრთხოება მოეტანა, მაგრამ მიზანს ვერ მიაღწია, არამედ მხოლოდ ხალხისგან გადასახადები და ხარკი გაზარდა. გადასახადები, იმის გარეშეც მნიშვნელოვანი, სამეფო სახლის შესანახად, ახალი ხარკის გადახდის აუცილებლობასთან ერთად, ხალხისთვის მძიმე შეიქნა, მით უმეტეს, რომ მხარის მუდმივი გაჩანაგებისგან სამუშაო ხელების რიცხვი კი არ იზრდებოდა, არამედ მცირდებოდა.

მემამულები, რომლებიც ვალდებულნი იყვნენ შევიწროვებულ გარემოებებში მეფეს მიხმარებოდნენ, საკუთარ თავს შემდეგ უხვად ისაჩუქრებდნენ, ძარცვავდნენ რა გლეხებს, რომლებიც იქამდე იყვნენ მიყვანილნი, რომ თავშესაფარს უცხო სამფლობელოებში ეძიებდნენ, ამჯობინებდნენ რა მეზობლების ხელში მონობას, ვიდრე იმ შევიწროვებებს, რომელთაც სამშობლოში განიცდიდნენ. მეფის თითოეული ძე და თითოეული ასული, მისი ყოველი ნათესავი ეგრეთ წოდებულ ბარათს (ბრძანებას) (бератъ /указъ/) იძლეოდა ვაჭრის ან გლეხისგან ყველაზე უკეთესის წამოღებაზე იქიდან, რაც კი მას გააჩნდა.

გარეშე მტრების მოგერიებისთვის საქართველოს საკუთარი ჯარები არ ჰყავდა, და მეფე ერეკლე იძულებული იყო თავისთან 5.000-დან 10.000 ადამიანამდე დაქირავებული ლეკი შეენახა, რომლებიც, იკისრეს რა ვალდებულება, რომ ხალხის უსაფრთხოების მოზღუდვისთვის (დაცვისთვის) ემსახურათ, ტფილისში თვითნებობებს ჩადიოდნენ. შეისწავლეს რა ქვეყანაში ყველა შემოსასვლელი გზა, ლეკებს მასში თავიანთი თანამემამულები ღიად მოჰყავდათ, რომლებიც უბედურ მოსახლეებს ძარცვავდნენ და ტყვედ მიჰყავდათ და, ასეთნაირად, საქართველო ყოველწლიურად 200-დან 300-მდე ოჯახს კარგავდა. ერეკლემ ყველაფერი ეს იცოდა, მაგრამ ამის წინააღმდეგ ვერანაირ ზომებს ვერ ღებულობდა, რადგანაც კიდევ უფრო მეტი უბედურებებისა ეშინოდა (Донесенiе Кнорринга Государю Императору 21-го iюля 1801 года. Арх. Мин. Внутр. Делъ по Департ. Общ. Делъ).

ხალხის უბედურებაზე დამატებით (Къ довершенiю народнаго бедствiя), 1798 წლის დასაწყისში ტფილისში და საქართველოს სხვა ადგილებშიც შავი ჭირი გამოჩნდა, რომელიც, როგორც ვარაუდობდნენ, განჯის სახანოში იქ დაწყებული შიმშილის გამო წარმოიქმნა (Изъ рапорта графа Гудовича Государю Императору 18-го января 1798 г. Георг. Арх. Коменд. Правленiя).

ნათესავებისა და ხალხის მიერ გიორგის საქართველოს მეფედ საზეიმოდ აღიარება ვერ ამშვიდებდა მას, არამედ პირიქით, ქვეშევრდოებსა და ქვეყანაზე ახალ საზრუნავებს აკისრებდა, რომელიც შინაგანი უწესრიგობებით გაძარცვული და გაწეწილი იყო.

“თქვენ თავად – წერდა გიორგი ერთერთ თავის წერილში ჩვენს კანცლერს (Отъ 11-го октября 1798 года. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ) – ჩვენზე არანაკლებად იცით იმის შესახებ, თუ როგორი მეზობლებით ვართ გარშემორტყმულნი, და ისინი ჩვენ თავიანთი ძლიერებით როგორ აღგვემატებიან. ერთის მხრივ, ჩვენმა მეზობლებმა სპარსელებმა გასულ წლებში ჩვენ ისე დაგვფანტეს, რომ ამ დრომდეც ჩვენს გაღარიბებულ ქვეშევრდომებსა და ჩვენ ერთმანეთის მოძებნა არ შეგვიძლია; მეორეს მხრივ, თურქებმა ჩვენ ლეკები შემოგვისიეს, ჩვენი სოფლები დაარბიეს, ჩვენი ნათესავი თავადი ციციშვილი ტყვედ წაიყვანეს, რომელიც ახლაც ახალციხეში ტყვედ ჰყავთ; მესამე მხრივ კი – იგივე ლეკები ჩვენში განუწყვეტლივ ბოროტ საქმეებს სჩადიან”.

ქვეყნის მდგომარეობა ნამდვილად საუბედურო იყო. უბედური მცხოვრებნი, რომლებიც სიცოცხლის გადასარჩენად მოწინააღმდეგეს გაექცნენ, თავიანთი სახლების ნანგრევებისა და ნახანძრალების, გაჩანაგებული სოფლების დასატირებლად დაბრუნდნენ, და მათი ხვედრი იმათზე უფრო მეტად შესაშური არ იყო, რომლებიც სპარსელებმა ტყვედ წაიყვანეს. ხალხი თუმცა კი შეუდგა ხვნა-თესვას, როგორც თავის მთავარ ხელობას, მაგრამ აოხრების კვალი ყველგან თვალში საცემი იყო. დარღვეული სახლები, გადამწვარი და განადგურებული მინდვრები, საყოველთაო მიუსაფრობა იყო იმის მიზეზი, რომ პური საკუთარი თავის გამოკვებისთვისაც ძლივსღა კმაროდა, ხოლო ჭარბი მოსავლის გასაყიდად გატანაზე კი ლაპარაკიც არ იყო.

საქართველოს ნაყოფიერ მიწას, კარგი მოწყობისა და მეურნეობის დროს, უხვი მოსავლის მოცემა შეეძლო; მაგრამ ქვეყნის მაშინდელი პოლიტიკური და ადმინისტრაციული მოწყობისას ის მიწათმოქმედის შრომას ვერ ანაზღაურებდა. ხალხმა, რომელსაც როგორც სამეფო სახლის, ისე თავადებისა და აზნაურებისგან დაწესებული სხვადასხვა გადასახადები მძიმე ტვირთად აწვა, იცოდა, რომ შეგროვებული ნაყოფები უმეტეს წილად მას არ ეკუთვნოდა, რომ მოიტანდა რა თავის ნაწარმს ქალაქში, იგი რისკავდა იმით, რომ თავადი ან ბატონიშვილი მას უფულოდ ჩამოართმევდა (Замечанiя Лазарева о Грузiи. Акты Кавк. Археогр. Комм., т. I, стр. 186). შრომის ამაო ხარჯვა და ქართველების თანდაყოლილი სიზარმაცე, რომელთაც უფრო ღატაკებად ერჩივნათ ეწანწალათ, ვიდრე ემუშავათ, მხარეში ყოველგვარ მწარმოებლურობას საბოლოოდ კლავდა.

“ყველა ჩინი აქ მემკვიდრეობითია, – მოახსენებდა ლაზარევი, – ადამიანთა ღირსების მიუხედავად, ამიტომ ბევრ ადამანს არა თავის ადგილზე ვხედავთ: ქალაქებისა და სოფლების მმართველობა დავალებული აქვთ, ეგრეთ წოდებულ, მოურავებსა და ნაცვალებს, რომლებიც როგორც შესაძლებელია ცდილობენ სწრაფად გამდიდრდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ ამის გამო შევიწროვებებს მათი ხელქვეითები განიცდიან, ვინაიდან თავისი ადგილისა და მფლობელობის შენარჩუნებაში არც ერთი მოხელე დარწმუნებული არ არის (управленiе городовъ и сёлъ препоручается, такъ называемымъ, моуравамъ и нацваламъ, кои елико возможно стараются поскорее нажиться, не взирая, что терпятъ отъ того ихъ подчинённые, ибо никакой чинъ не уверенъ въ своёмъ месте и владенiи). ყველაფერი კეთდება ბარათებით (по бератамъ): ასე ეწოდება მეფის მიერ გაცემულ ბრძანებებს (повеленiя), რომლებიც არსად არ ჩაიწერება, და აქედან გამოდის, რომ დღეს ერთს მისცემენ, ხვალ კი იმავე მამულს ან ადგილს მეორეს; მთელი მართლმსაჯულება მათთან ზეპირსიტყვიერად წარმოებს და, რამდენადაც მე შემეძლო შემენიშნა, ან მიკერძოებით, ან ძლიერის უფლებით, და დაცვის არმქონენი ხშირად სავსებით გაძარცვულები ჩანან (всё правосудiе у нихъ отдаётся словесно, либо по пристрастiю, либо по праву сильнпго, и часто видны неимущiе защиты совсемъ ограбленными). ვაჭართაგან საქონელს, ხოლო მრეწველთაგან კი სურსათს, ყველაფრს ღებულობენ უფულოდ, ბარათებით, რომლებსაც გასცემენ მეფის ყველა ძე და ასული, და, ბოლოს, ყველანი, ვისაც კი რაიმე თანამდებობა აქვს ჩაბარებული. ხელფასი არც ერთ ჩინს არა აქვს, არამედ საზრდო ყველამ თავისი ადგილიდან უნდა იშოვნოს, და ამის გამო კიდევ უფრო მეტ შევიწროვებას განიცდიან ვაჭარიც, მეშჩანიცა და მოსახლეც და, ერთი სიყვით, თითოეული ადამიანი”.

ასეთ პირობებში საჭირო იყო ძლიერი ხასიათი და მტკიცე ნება, რათა ყველაფერი წესრიგში მოეყვანა. არც ერთი, არც მეორე საქართველოს ახალ მეფეს არ გააჩნდა.

გიორგის ავადმყოფობა და თავად მისი ხასიათიც მავნებელი იყო ქვეყნისთვის და სამეფოს დანგრევისკენ გადახრიდა. უკიდურესად ფიცხი, მეფე მეტად კეთილი და სუსტი ხასიათისა გახლდათ. არ ჰქონდა რა ის დაჟინებულობა, რომელიც აუცილებელია მის მდგომარეობაში მყოფი ადამიანისთვის, ის იყო ავად, იშვიათად ტოვებდა თავის ოთახს და თითქმის არასდროს ხალხს არ ეჩვენებოდა.

იყო რა ჯერ კიდევ ბატონიშვილი, ახალგაზრდულ ასაკში, გიორგის გემრიელად და ბევრის ჭამა უყვარდა, რამაც გამოიწვია კიდეც მისი ავადმყოფობის დაწყება და, შემდგომში კი, განვითარება.

“ბატონიშვილს, – წერს მისი თანამედროვე (Артемiй Араратскiй, изд. 1813 года, ч. II, стр. 17), – ფლავისა და საკმაოდ მოზრდილი ბატკნის უზარმაზარი კერძი მოართვეს, რომელიც ცხარე სანელებლებითა და აკუწული ხორცით იყო გატენილი. აქ მე პირველად მომიხდა ამ ბატონიშვილის ნახვა. იგი, აზიური წესით, იატაკზე დაგებულ ხალიჩაზე იჯდა და უკვე მხოლოდ იმით იყო შესამჩნევი, რომ მე არასდროს მენახა ვინმე, ვინც მას სიმსუქნით გაუტოლდებოდა. ვახშამზე მას თუმცა კი ასეთივე პორცია მოუტანეს, მაგრამ მან, ჩემდა განსაკუთრებით გასაოცრად, მისთვის გამოგზავნილი სურსათის უკმარისობა მისაყვედურა”.

თვალითმხილველები ჰყვებიან, რომ გიორგიმ, როცა უკვე საქართველოს მეფე იყო, კარგად ჭამის თავისი ჩვევა და მიდრეკილება შეინარჩუნა.

ჩვეულებრივ, თუ ის სადილით კმაყოფილი რჩებოდა, მაშინ თავისთან მზარეულს მოუხმობდა და, ამოიღებდა რა საფულიდან ანუ მუდამ ქამარზე ჩამოკიდებული გრძელი ქისიდან აბაზს, მას თავისი კმაყოფილების გამომწვევს აძლევდა.

“ჯერ კიდევ ახალია გადმოცემა, რომ საქართველოს მეფე გიორგი XII სადილზე ერთწლიან ზაქს ჭამდა; რამდენიმე კერძი ფლავის შეჭმა მისთვის არაფერი იყო. მეფის ერთერთი მხცოვანი კარის ექიმი (ლაიბ-მედიკოსი), ჯერ კიდევ ცოცხალი მოწმე, ჰყვება, რომ ასეთი გიგანტური სადილის შემდეგ ეს ამდენად პატივცემული პირი ბრძანებდა რომ ზეწრებზე მწოლიარე მოესულიერებინათ და საფაღარათო საშუალებებს ღებულობდა” («Грузинскiе очерки и типы» К. Вилемска. «Кавказъ» 1847 года, №№ 16 и 17. См. также «Кавказъ» 1868 года, № 58).

საჭმლის ზომაზე მეტად ბევრი მიღებისგან მეფემ მალევე ქოშინი და სუნთქვის შეკრულობა იგრძნო, ხოლო შემდომში კი მას წყალმანკი დაემართა, რომლის შემოტევებიც მის სიცოცხლეს ხშირად საფრთხეს უქმნიდა (Изъ донесенiя Кнорринга Государю Императору 7-го октября 1800 года. Тифлисскiй Арх. Главн. Шт. Кавказской армiи). ტფილისში ექიმების არყოლის გამო მეფეს კათოლიკი ქსენძები და სხვა უცხოელი მკურნალები უვლიდნენ, რომლებსაც მედიცინა პრაქტიკაში ჰქონდათ ნასწავლი.

არ გამოდიოდა რა არსად ოთახიდან, გიორგიმ სამეფოს მართვა თავისთან დაახლოებულ პირებსა და ნათესავებს გადასცა. იცოდნენ რა მეფის ხასიათის სისუსტე, მათ ამ გადაცემით ისარგელეს და თავიანთი პირადი ინტერესების მიყოლა დაიწყეს. მეფეს იმას მოახსენებდნენ, რასაც თავიანთთვის აუცილებლად და ხელსაყრელად თვლიდნენ; მის სახელს ყველგან ბოროტად იყენებდნენ.

ხალხს ხშირად სხვადასხვანაირი გადასახადებით ტვირთავდნენ, რომლებსაც იმ მეფის ბრძანებით კრეფდნენ, ვისაც იმ ბოროტად გამოყენებათა შესახებ ეჭვიც კი არ ჰქონდა, რომელთაც მისი სახელით სჩადიოდნენ (Лазаревъ Кноррингу 24-го января 1801 года. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника).

მალე მეფე სამეფოს მართვას სავსებით ჩამოშორდა. 1800 წლის აგვისტოში, კნორინგისადმი ერთერთ წერილში, გიორგი საქართველოში თავისი მცირე მნიშვნელობის შესახებ გულწრფელად აღიარებდა. “ჩვენს სამეფოში გასაცემი ყველნაირი განკარგულება, – წერდა ის, – ჩაბარებული აქვთ მინისტრსა (კოვალენსკის) და ჩვენს ვაჟს იოანეს: ის წერილები მათ მიერაა განხილული, ხოლო თუ მათში რა ეწერა, ამის შესახებ თქვენ მინისტრი შეგატყობინებთ”. მეფე თუნდაც რომელიმე წერილის წაკითხვას უსარგებლოდაც კი მიიჩნევდა.

მეფის ნების აღმსრულებელთა ძარცვებმა და თავაშვებულობამ გოლიათურ ზომებს მიაღწია. მცველები და ლეკები, რომლებიც გიორგიმ მოიწვია, არა მხოლოდ პროვინციაში თვითნებობდნენ, არამედ თავად ტფილისშიც აძლევდნენ საკუთარ თავს ძარცვისა და ძალადობის ნებას. ერთხელ ისინი ქუჩაში ანჩისხატის ტაძრის წინამღძვარს, სოლომონ ალექსიშვილს შეხვდნენ, მას ქუდი მოხადეს და შეურაცხყოფდნენ.

“ალექსიშვილი მეფესთან გამოცხადდა და გიორგის ყველაზე უფრო მკვეთრი გამონათქვამებით საყვედურობდა, რომ მან, მოიწვია რა ლეკები, ხალხი და ეკლესიის მსახურნი, ქრისტიანულ ქალაქში, მაჰმადიანთა ხელში ჩააგდო შესაგინებლად” («Кавказъ» 1846 г., № 33).

გიორგიმ ბრძანა დაქირავებული ჯარის უფროსები მასთან მოეხმოთ. ისინი 80 მცველის თანხლებით გამოცხადდნენ. მეფე თავიდან ლანძღავდა მათ, მაგრამ შემდეგ კი იმდენად გაიტაცა ამან, რომ, დაივიწყა რა თავისი ავადმყოფობის შესახებ, ლოგინიდან წამოხტა, კეტს ხელი დაავლო და ლეკების მთავარი უფროსის ცემა დაიწყო. დაშინებული უფროსები და მათი მცველები ოთახიდან გარბოდნენ გაფიცხებული მეფისგან, რომელიც მათ კეტით მისდევდა. ეშინოდათ რა მეფის მრისხანების და დევნისა, ტფილისში მყოფი ყველა ლეკი რაღაც დროით ქალაქიდან ავლაბრის კარს იქით გავიდა.

წუთიერი აფეთქება გაივლიდა, მეფე მორბილდებოდა, და უწინდელი უწესრიგობანი და თვითნებობანი თავიანთ უფლებებში შედიოდა.

მარიამ დედოფალი, გიორგის მეუღლე, თავისი მამის, თავად ციციშვილის, ხარბი და ანგარი ადამიანის რჩევებითა და დარიგებით, იყო რა ქმრის მიერ ძალზედ ყვარებული, თავისი მოთხოვნებითა და გადასახადებით ხალხს ხშირად ტვირთს მეტად უმძიმებდა. 

გიორგი, მთელი თავისი პირადი სიკეთისა და თავისი ხალხისთვის კეთილი სურვილების მიუხედავად, ქართველებს არ უყვარდათ.

მისი ვაჟიშვილი და მემკვიდრე, დავით ბატონიშვილი, მხოლოდ თავისი სარგებლისთვის ზრუნავდა და საქმეებში ასევე არ ერეოდა. ხალხის წეს-ჩვეულებათა წინააღმდეგ, სომეხ ქალზე დაქორწინებული, იგი თავადებს არ უყვარდათ; და თუ მაინც ჰყავდა რამდენიმე მომხრე, ესენი იმ პირთაგან იყვნენ, რომლებიც მის წყალობებზე იმედოვნებდნენ, როგორც მომავალი მეფისა, მაგრამ გულწრფელად მისდამი ერთგულნი კი არ ყოფილან.

იოანე ბატონიშვილი, სხვებზე უფრო მეტად დადებითი და სერიოზული ადამიანი, მხარის მართვაში ყოველგვარი ჩარევისგან ასევე თავს განზე იჭერდა, მიუხედავად იმისა, რომ გიორგის ყველაზე უფრო მეტი ნდობით სარგებლობდა. თითოეული ბატონიშვილი თავის საკუთარ სარგებელს იცავდა, და არა სახელმწიფოსი. თავიანთ სოფლებში წასულ-წამოსული ბატონიშვილები, რამდენადაც შესაძლებელი იყო, მათ განვრცობას ცდილობდნენ, არ ირცხვენდნენ რა იმ შემთხვევაშიც, თუ ეს განვრცობა სხვისი საკუთრების მიტაცებასთან ან მოყვასისთვის წყენის მიყენებასთან იყო შეუღლებული.

მეფის ძენი ბაგრატი და თეიმურაზი, თუმცა კი სრულწლოვანები იყვნენ, “მაგრამ – მოახსენებდა ლაზარევი – თავიანთი წლებისთვის ახალგაზრდული აზრები აქვთ”. უმცროსი ბატონიშვილი, მიხეილი, რომელიც მაშინ მეთექვსმეტე წელში იყო, ყოველგვარი აღზრდის გარეშე რჩებოდა და რეგულარული ჯარის მოწყობით იყო დაკავებული. შეკრიბა რა თავის თანატოლთაგან ეგერთა ასეული, იგი ჩვენი ჯარების სწავლებას ადევნდებდა თვალს და შემდეგ, მათი ნიმუშის მიხედვით, თავის თანატოლებს ასწავლიდა.

აცნობიერებდა რა თავის სისუსტესა და უძლურებას, გიორგის ასევე შეგნებული ჰქონდა, რომ მარტოს, გარედან დახმარების გარეშე, მის მიერ მართული ხალხის სარგებლისთვის არაფრის გაკეთება არ შეუძლია.

ყველას აზრით, გარედან სწრაფი და, თუ შესაძლებელი იქნებოდა, უანგარო დახმარება, აუცილებელი იყო საქართველოსთვის. თავის მეზობელთა წრეში გიორგის თავისთვის არც დახმარების პოვნა შეეძლო, და არც მხარდაჭერისა. მხოლოდ რუსეთს, თავისი ერთმორწმუნეობისა და უანგარობის გამო, შეეძლო საქართველოს მხსნელად მოვლინებოდა; მხოლოდ მას შეეძლო ქართველებს მწარე ხვედრში შესწეოდა, რომლებსაც მეზობლები და საკუთარი თავადები ძარცვავდნენ. სწორედ მას მიმართა კიდეც თხოვნით გიორგიმ.

თავადი გარსევან ჭავჭავაძე, რომელმაც პეტერბურგის გზა კარგად იცოდა, იმპერატორ პავლესთან იქნა გამოგზავნილი, სრულუფლებიანი მინისტრის სახით, წერილით, რომელიც გიორგის ტახტზე ასვლის შესახებ იტყობინებოდა, ასევე მფარველობის თხოვნით მისთვის და მისი ვაჟისა და მემკვიდრის დავითისთვის (Письмо Георгiя Государю Императору 30-го iюля 1798 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ. См. также Константинова, ч. II, 99 /рукопись/).

საქართველოს მეფე არ იშურებდა სიტყვებს იმისთვის, რათა იმპერატორი პავლე თავის მიმართ კეთილად განეწყო და მისი ყურადღება მოეპოვებინა. იგი წერდა, რომ ადრეული წლებიდან სურდა რუსეთის იმპერატორის “წმინდა ფეხებს” მთხვეოდა, მაგრამ ამ დრომდე ამას ბევრი გარემოება ხელს უშლიდა. “ახლა თქვენ ჩემს ხელმწიფედ გიმზერთ, – წერდა მეფე, – ჩემს მონარქად და ვსასოებ, რომ ჩემი გამოწვდილი ხელები უარყოფილი არ იქნება”.

მეფე თხოულობდა არ წაერთმიათ მისთვის და მისი ძის დავითისთვის, რომელიც მაშინ რუსულ სამსახურში მსახურობდა, ის წყალობანი, რომლებიც მისი მამის ერეკლე თეიმურაზის ძისთვის იყო დანაპირები და რომლის შემდეგაც მან კანონიერი მემკვიდრეობა მიიღო.

გიორგის სამშობლოს გადარჩენისთვის გადამწყვეტი ნაბიჯი სჭირდებოდა; ნახევარზომები უფრო მეტად დამღუპველი შეიძლებოდა ყოფილიყო, ვიდრე სასარგებლო, ქვეყნის მოწყობისა და ახალ უთანხმოებათაგან ხალხის უზრუნველყოფისთვის.

მეფეს სურდა და უნდა მიეღო კიდეც საბოლოო პასუხი იმპერატორ პავლესგან; სურდა სცოდნოდა, თანახმა იქნება თუ არა რუსეთი ნამდვილი დახმარება აღმოუჩინოს საქართველოს.

ჩვენი კარის უარის შემთხვევაში გიორგი ფიქრობდა სხვა დერჟავისთვის მიემართა და ს.-პეტერბურგიდან თავადი ჭავჭავაძე გაეწვია.

“თუ თქვენგან არ იქნება გამოგზავნილი (ინვესტიტურის) ნიშნები, – წერდა მონაზონი ექვთიმე თავად ჭავჭავაძეს, – მეფე მირონს მაინც იცხებს (Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

რუსულ მთავრობას ჯერ კიდევ ვერ მოესწრო გიორგის თხოვნებზე პასუხის გაცემა, როცა პეტერბურგში ცნობა იქნა მიღებული საქართველოში სპარსელთა ახალი შემოჭრისა და ქვეყნის აოხრების შესაძლებლობის შესახებ, იმის მსგავსისა, რა 1795 წელს მოხდა. ივნისში ტფილისში შაჰის ფირმანით სპარსეთიდან გამოგზავნილი ელჩი მოვიდა. პირველი ცნობისთანავე, ისე რომ ელჩი ჯერ კიდევ არ ენახა და არც მისი გამოგზავნის მიზანი იცოდა, გიორგიმ იჩქარა ამის შესახებ ჩვენი მთავრობისთვის შეეტყობინებინა. დავით ბატონიშვილი სთხოვდა თავად ჭავჭავაძეს მიეცათ საშუალებები (სახსრები) საქართველოსთვის, რათა სპარსელთა ახალი თავდასხმისგან საკუთარი თავი დაეცვა, და ფიქრობდა, რომ წინააღმდეგ შემთხვევაში ისინი ან სრულებით ააოხრებდნენ საქართველოს, ან კიდევ აიძულებდნენ მათ მბრძანებელს დამორჩილებოდა (Тамъ же). თავად გიორგი ვარაუდობდა, მოელაპარაკებოდა რა სპარსეთიდან წარმოგზავნილს, შაჰთან თავისი სიმამრი, თავადი ციციშვილი, საჩუქრებით გაეგზავნა (Письмо царевича Давида къ С. Лошкареву 21-го iюля 1798 г.), ხოლო თავადი გიორგი ავალიშვილი კი პეტერბურგში ახალი თხოვნით მოევლინა (Письмо монаха Ефимiя князю Чавчавадзе): 1) მარადიული ფიცის დადების შესახებ, 2) მეფისთვის დასახმარებლად 5.000-იანი რუსული ჯარის წყალობის შესახებ, იმ დაპირებით, რომ ხუთი წლის შემდეგ, როცა მეფე მდგომარეობას გამოისწორებს, საქართველოში რუსული ჯარის მხოლოდ 500 კაცს დაიტოვებს, ერთადერთი მიზნით, რათა რუსეთის მფარველობის შესახებ ყველასთვის ცნობილი გახადოს.

სპარსელთა მუქარებმა მნიშვნელოვანი სარგებელი მოუტანეს საქართველოს. სპარსელთა ახალი თავდასხმის შესახებ პირველი ცნობებისთანავე პეტერბურგის კაბინეტმა იჩქარა კატეგორიული პასუხი გაეცა საქართველოს მეფის თხოვნებზე და საქართველოს რუსეთის მფარველობის ქვეშ მიღების თაობაზე განაცხადა.

იმპერატორი პავლე, ულოცავდა რა გიორგის საქართველოს ტახტზე ასვლას, ჰპირდებოდა, რომ ტახტზე დამტკიცების შესახებ მისგან თხოვნის მიღების შემდეგ სამეფო ინვესტიტურის ნიშნებით მასთან თავის მინისტრს გააგზავნიდა, და გამოთქვა იმედი, რომ გიორგი, ტახტთან ერთად, იმ ერთგულების მემკვიდრეც შეიქნებოდა, რომელსაც რუსეთის იმპერატორისადმი მისი განსვენებული მამა ინარჩუნებდა (Рескриптъ Георгiю 23-го августа 1798 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

გენერალ-ლეიტენანტმა გრაფმა მარკოვმა, რომელიც კავკასიის დივიზიას მეთაურობდა, მიიღო ბრძანება ჩაეგონებინა გიორგისთვის, რომ მის მიერ ჩვენი მთავრობისადმი ერთგულების შენარჩუნების ხარისხსა და სპარსეთის მიმართ მის ქცევაზე იქნება რუსეთის შემდგომი მფარველობა დამოკიდებული.

მიიღო რა ნებართვა და პასუხებიც თავის პირველ თხოვნებზე, გიორგიმ თავად ჭავჭავაძეს ახალი თხოვნა გამოუგზავნა, რომელიც თავად საქართველოს ელჩის მიერ იქნა პავლე იმპერატორისთვის ჩაბარებული.

– დიდო იმპერატორო (Речь князя Чавчавадзе. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ), ქართლისა და კახეთის სამეფოს მფარველო და დამცველო, და ბევრთა სხვათა მფლობელო, – ამბობდა თავადი ჭავჭავაძე, როცა თხოვნას გადასცემდა, – მე, თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ერთგული ქვეშევრდომი, ღირს ვიქმენ რა ბედნიერებისა ჩემი მეფის გიორგი ერეკლეს ძისგან და მისი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ყველა ხალხისგან მისი სახელით თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის წმინდა ფეხებს ვემთხვიო, ჩემი მოვალეობის მიხედვით გთხოვოთ გააბედნიეროთ იგი ამ მეფობაზე დამტკიცებით, როგორც კანონიერი მონაცვალე (преемникъ), მისი სამეფო ნიშნებით შემოსვით, და გააგრძელოთ მის მიმართ და მთელი მისი ხალხების მიმართ თქვენი მოწყალება. ხოლო ჩემს მიერ მორთმეული ეს თხოვნები კი მაღალმონარქიული მოხედვის ღირსი გახადოთ.

საქართველოს მეფე ითხოვდა ის ტახტზე დაემტკიცებინათ და იმდენად უზრუნველეყოთ, რომ მას საჭიროება არ ჰქონოდა დახმარების შესახებ რომელიმე სხვა კარისთვის მიემართა; რომ ტახტის მემკვიდრედ მისი ძე დავითი დაემტკიცებინათ, “და წინდაწინ დამაიმედოთ დაპირებით, რომ ჩემს მონაცვალეთ ექნებათ მარადიული და ურყევი მეფობა საქართველოში, რომ სხვა არავინ ჩემს საშინაო განკარგულებებს არ ეხებოდეს და როგორც აზნაურებთან, ისე ჩემს ყველა ქვეშევრდომთანაც, ჩემი საკუთარი ნების გარეშე საქმე არ ჰქონდეს” (Переводъ прошенiя царя Георгiя отъ 11-го октября 1798 г. Арх. Мин. Иностр. Делъ). ეს თხოვნის არსებითი და ყველაზე უფრო მნიშვნელოვანი ნაწილი გახლდათ. დამტკიცება და ამ თხოვნაზე თანხმობა საბოლოოდ განამტკიცებდა გიორგის საქართველოს ტახტზე და უკანასკნელს მეფის შთამომავლობაში მემკვიდრეობითად აქცევდა. საქართველოს მეფისთვის არ იყო საკმარისი მხოლოდ მისი მეფედ ცნობა: მისთვის აუცილებელი იყო ტახტის მის შთამომავლობაში მემკვიდრეობითად ცნობაც. ერეკლეს ანდერძი ხალხის უმრავლესობისთვის ცნობილი არ იყო. ტახტზე მემკვიდრეობის წესის შეცვლის შესახებ საკითხი, რომელიც სამეფო ოჯახის ნათესავთა ვიწრო წრეში იყო გადაწყვეტილი, და მხოლოდ არცთუ ბევრი თავადისთვის გახლდათ ცნობილი, ცხრაკლიტულში საიდუმლოდ ინახებოდა. ჩვენ ვნახეთ, რომ მცდელობა ტახტზე მემკვიდრეობის წესში რაიმენაირი ცვლილება ხმამაღლა განეცხადებინათ, ვერ გამოუვიდათ; რომ ხალხი, რომელსაც შესთავაზეს დარეჯანი დედოფლად ეღიარებინათ და მისი სახელი მეფეზე უწინ მოეხსენიებინათ, ამ წინადადებას თანაგრძნობით არ გამოეხმაურა და საგანთა ძველ წესრიგს უფრო მეტად ემხრობოდა, ვიდრე ახალს. გიორგის არ შეეძლო არ დაენახა, რომ რუსეთის იმპერატორის მიერ მისი მეფედ აღიარება, ხოლო დავითისა კი – მემკვიდრედ, მეფისა და მის შთამომავალთა უფლებების სამართლიანობაში ხალხს საბოლოოდ დაარწმუნებდა. ვერ პოულობდა რა მხარდაჭერასა და საყრდენს ვერც საკუთარ ოჯახში, ვერც ახლო ნათესავთა წრეში, გასაგები იყო, თუ რატომ ითხოვდა იგი ასე დაჟინებით ამ აღიარებას. ტახტზე მემკვიდრეობის წესის შესახებ ერეკლეს მიერ დატოვებული ანდერძი მაშინ თავის ძალასა და მნიშვნელობას კარგავდა... 

მიუთითებდა რა თავის წინაპრებზე, რომლებიც ყოველთვის რუსეთისადმი ერთგულნი იყვნენ, საქართველოს მეფე პირობას დებდა ერთგული ქვეშევრდომობის გრძნობით მათთვისაც კი გადაეჭარბებინა (превзойти ихъ въ верноподданническомъ чувстве). იგი ითხოვდა, რომ ყველა მნიშვნელოვან საქმეზე არა კავკასიის ხაზის სარდლისთვის მოეხსენებინა, არამედ პირდაპირ ჩვენი მთავრობისთვის, თავისი მინისტრის მეშვეობით, რომელიც ს.-პეტერბურგში იმყოფებოდა. გიორგი იმაზე მიუთითებდა, რომ ერეკლეს ასეთი ურთიერთობებისგან “საქმეები ძალიან ნელა მიუდიოდა” და, ვერ ღებულობდა რა სწრაფ დახმარებას, საქართველოში აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრისა და ტფილისის აოხრებისგან ბევრი რამ გადაიტანა.

მომავალი დროისთვის მსგავსი შემთხვევებისგან უზრუნველსაყოფად კი გიორგი ითხოვდა მისთვის 3.000 “რუსი ჯარისკაცი იარაღითა და მთელი სამხედრო კუთვნილებით” გამოეგზავნათ.

“როცა საქართველოში, – წერდა გიორგი იმპერატორ პავლეს, – ძლევამოსილი რუსული ჯარები იყო, მაშინ ყოველთვის ბოროტი ადამანები, თავიანთი სხვადასხვანაირი გამონაგონებით, მათ და ჩვენს უფროსებს შორის მტრობას აგდებდნენ, ამიტომ გთხოვთ უბრძანოთ ამ ჯარის მომავალ მეთაურს საქმე ჰქონდეს მხოლოდ ჩემთან ან მასთან ვისაც ჩემგან დავალებული ექნება”.

მეფე ითხოვდა, რათა მეზობლების მხრიდან რაიმენაირი მტრული მოქმედებების შემთხვევაში, ნაბრძანები ჰქონოდა კავკასიის დივიზიის სარდალს, რომ პირველივე შეტყობინებისას, საქართველოსკენ 7.000-იანი ჯარი დაეძრა, არ იკითხავდა რა ამისთვის წინასწარ ჩვენი მთავრობის ბრძანებას.

არ მიუღია რა პასუხი თხოვნაზე საქართველოს მეფედ გიორგის დამტკიცების შესახებ, მისმა ელჩმა მიიღო ახალი წახალისება საქართველოდან იმპერატორ პავლეს მიერ გადაწყვეტილების რაც შეიძლებოდა სწრაფად მიღების თაობაზე ეზრუნა.

“თქვენთვის უცნობი არ არის ქართული ანდაზა – წერდა დავით ბატონიშვილი (Кн. Чавчавадзе отъ 3-го февраля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ) – რომ ყველა საქმე თავის დროზე უნდა იქნას გამოყენებული, სხვა შემთხვევაში კი ისინი ყურადღებას არ იმსახურებენ. ჩვენს სამეფოს არ შეესაბამება ახლა ის საქმეები, რომლებიც კამათით იწარმოება”.

მართლაც, მხოლოდ მოლაპარაკებები საქართველოსთვის ცოტა იყო: მისთვის ფაქტიური დახმარება იყო აუცილებელი უკვე იმიტომაც, რომ მტაცებელ მეზობელთა განუწყვეტელი თავდასხმები უნდა მოეგერიებინა.

თურქები თავიანთი თავდასხმებით გაუჩერებლად აწუხებდნენ ხალხს. ახალციხის ფაშა ლეკებით ქართლს აჩანაგებდა (Письмо царевича Давида Лошкареву 21-го iюля 1798 г. Тамъ же). ლეკები, გამოივლიდნენ რა ოტომანის პორტას სამფლობელოებს, საქართველოში შემოიჭრებოდნენ, სოფლებს არბევდნენ, მათი მცხოვრებნი ტყვედ მიჰყავდათ და, შეეძლოთ რა უსაფრთხოდ უკან დაეხიათ, თავიანთ თარეშებს ძალზედ ხშირად იმეორებდნენ (Рескриптъ Императора нашему посланнику въ Константинополе отъ 2-го ноября 1798 г. Тамъ же).

თურქეთის მხრიდან თავდასხმების თავიდან ასაცილებლად თუმცა კი გაეგზავნა კონსტანტინოპოლში ჩვენს წარგზავნილს ტამარას ბრძანება ეთხოვა პორტასთვის, რათა მას ახალციხის ფაშისთვის საქართველოში შემოჭრების მოხდენა აეკრძალა, და საერთოდ თავის სამფლობელოებზე ლეკები არ გამოეტარებინა, მაგრამ ეს შუამდგომლობა წარმატებით არ დაგვირგვინებულა. ფაშა, რომელიც პორტაზე მეტად სუსტად იყო დამოკიდებული და თავისი მთავრობის ბრძანებებს ყურადღებას არ აქცევდა, თავის ანგარებიან მიზნებს მიჰყვებოდა, რომლებიც მეზობელთა მძარცველობასთან იყო შეერთებული. 1798 წლის სექტემბერში ის საქართველოში ისევ შემოიჭრა (Донесенiе гр. Маркова Государю Императору сентября 1798 г.) და თავად ციციშვილის ტყვედ წაყვანა მოახერხა, რომლისთვისაც სამი ათას მანეთს გამოსასყიდს მოითხოვდა.

გიორგი თხოულობდა ისევ დაგვეცვა იგი ამ შემოჭრებისგან, და თუ ის თავად მიიღებდა ზომებს ახალციხის ფაშის თვითნებობათაგან თავისი ხალხის დასაცავად, მაშინ იგი ჩვენი მთავრობის წინააღმდეგ “ამაში დამნაშავედ არ ჩაგვეთვალა”.

ქვეყნის მთელ ამ მოუწყობლობებს სპარსელთა შემოჭრის შიშიც დაემატა, რომლებიც, ცნობების მიხედვით, თავიანთი ძალების თავმოყრას გოგჩის ტბის მახლობლად აპირებდნენ, რომელიც საქართველოსა და ერევნის ოლქს შორის მდებარეობდა. ამ პუნქტში თავმოყრა მხოლოდ საქართველოში შემოჭრის სურვილით შეიძლებოდა ყოფილიყო ახსნილი. დავით ბატონიშვილი თავად ჭავჭავაძისგან “რაიმენაირ ყველაზე უფრო სასარგებლო რჩევას (მოითხოვდა) და ეკითხებოდა მას, როგორ მოქცეულიყვნენ, რათა თავიდან აეცილებინათ ის ხვედრი, რომელიც მათ აღა-მაჰმად-ხანის შემოჭრისგან განიცადეს”. “დამიჯერე, – წერდა ბატონიშვილი (Кн. Чавчавадзе отъ 3-го февраля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ), – რომ თუ სრულიად რუსეთის ჯარები, რომელთაც შეუძლიათ მის განზრახვას წინ აღუდგნენ, მოკლე დროში არ გამოჩნდებიან საქართველოში, მაშინ საეჭვოა, რომ მისი მიზანი წარმატებით არ დაგვირგვინდეს”. 

სწორედ ამ მიზეზებმა აიძულეს კიდეც გიორგი, რათა თავადი ჭავჭავაძე მასზე დაკისრებული დავალების უსწრაფესად აღსრულებისთვის წაეხალისებინა. საქართველოს ელჩი უფლებამოსილი იყო ეთხოვა კიდევ იმის შესახებ, რათა რუსულ ჯარებთან ერთად, რომლებიც საქართველოში იქნებოდა გაგზავნილი, არ გაეგზავნათ ქართველები, რომლებიც ჩვენს სამსახურში იმყოფებოდნენ და “უფრო მეტად კი პოლკოვნიკი თავადი დიმიტრი ორბელიანი, რომელიც თუ აქაურ კორპუსთან ერთად იქ იქნება გაგზავნილი, არ შეიძლება ჩემი მეფის, ჩემი ხელმწიფისთვის, სასიამოვნო იყოს”.

თავადი გარსევან ჭავჭავაძე ითხოვდა მიეცათ მეფისთვის უფლება, საჭიროების შემთხვევაში, მეზობელ მფლობელთა თარეშების მოსაგერიებლად რუსული ჯარები გაეგზავნა და ამით ისინი მორჩილებაში ჰყოლოდა. საქართველოს ელჩი პირდებოდა და “ფიცით არწმუნებდა, რომ მეფე, უკიდურესი აუცილებლობის გარეშე, ამ რუსული ჯარების გამოყენებისთვის არასდროს არ გათავხედდება (не дерзнетъ), არამედ მხოლოდ სურს მათი ყოლა თავის ჯარში მოწინააღმდეგეთა დასაშინებლად და რათა ექოდ გაისმოდეს, რომ საქართველოში მყოფ რუსულ კორპუსს ნაბრძანები აქვს ქართულ (კორპუსთან) ერთად მოწინააღმდეგის წინააღმდეგ მოქმედებდეს”.

 თავადი ჭავჭავაძე ითხოვდა დავით ბატონიშვილისთვის წმ. ალექსანდრე ნეველის ორდენი ეწყალობებინათ, იმ მაგალითის მიხედვით, რომ თავად გიორგისაც ეწყალობა ეს ორდენი, როცა ის ტახტის მემკვიდრე გახლდათ; მომდევნო ვაჟის, იოანესთვის კი, წმ. ანას ორდენი ეწყალობებინათ; მისი მეუღლე, მარიამ დედოფალი, წმ. ეკატერინეს ორდენით დაეჯილდოვებინათ და, ბოლოს, წმ. ნინოს ჯვარი საქართველოში დაებრუნებინათ (Переводъ ноты грузинскаго посла отъ 16-го декабря 1798 года).

საქართველოს მეფისა და მისი სრულუფლებიანი ელჩის თხოვნებზე საპასუხოდ, გენერალ-მაიორ თავად ურაკოვს, რომელიც, სამსახურიდან გარიცხული გენერალ-ლეიტენანტ კისელიოვის ნაცვლად კავკასიის ხაზს სარდლობდა, ებრძანა ლაზარევის ეგერთა პოლკი საქართველოში წასასვლელად მოემზადებინა (Рескриптъ кн. Уракову 23-го фквраля 1799 года). პოლკთან ერთად გაგზავნილი უნდა ყოფილიყო არტილერიაც, რომელიც ჯერ კიდევ ერეკლეს იმპერატრიცა ეკატერინე II-მ უწყალობა.

ჩვენი მთავრობის მიერ ერეკლესთან 1783 წელს დადებული ხელშეკრულებით, დადგენილი იყო საქართველოს მეფის კარზე სრულუფლებიანი მინისტრი ან რეზიდენტი გვყოლოდა. 1799 წლამდე ეს პირობა არ სრულდებოდა. ხოლო როცა საქართველოსთან ხშირი ურთიერთობები წარმოიქმნა, და მისი მეფე, როგორც რუსეთის დახმარებას, ისე დადებული ხელშეკრულების დაცვასაც დაბეჯითებით მოითხოვდა, მაშინ, ურთიერთობათა მოხერხებულობისთვის, პეტერბურგის კაბინეტმა გადაწყვიტა საქართველოს მეფის კარზე თავისი სრულუფლებიანი მინისტრი დაენიშნა.

სახელმწიფო მრჩეველი (Статскiй советникъ) კოვალენსკი ჩვენი კარისგან მინისტრის სახით საქართველოში მუდმივად ყოფნისთვის იქნა დანიშნული. უფრო მეტი პატივისთვის, იმპერატორმა ბრძანა კოვალენსკისთვის სამი რიგითისა და ერთი ოფიცრისგან შემდგარი ყარაული დაენიშნათ (Рескриптъ Императора Кноррингу отъ 8-го августа 1799 г., № 960). კოვალენსკისთან ერთად გაგზავნილ იქნა ორდენები მეფის ოჯახისთვის და სამეფო ღირსების ინვესტიტურის ნიშნები.

“ვღებულობთ რა მადლიერებით – წერდა იმპერატორი პავლე გიორგის თხოვნებზე პასუხად (Утвердительная грамрта царю Георгiю отъ 18-го апреля 1799 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника) – თქვენს თხოვნას, ტრაქტატის მესამე მუხლის საფუძველზე, გამტკიცებთ თქვენ ახლა ამ სამეფოს მონაცვალედ (преемникомъ онаго царства), ხოლო თქვენს ძეს დავითს კი თქვენს შემდეგ მომავალ მემკვიდრედ”.

რადგანაც გვირგვინი, რომელსაც საქართველოს ტახტის ყველა მონაცვალე თავზე იდგამდა, აღა-მაჰმად-ხანის ტფილისში შემოსევის დროს იქნა გატაცებული, ამიტომ იმპერატორმა პავლემ კოვალენსკის ხელით ახალი გვირგვინი და ინვესტიტურის სხვა ნიშნები: დროშა, ხმალი, სამბრძანებლო კვერთხი, ტახტი და “ყარყუმის” მანტია გაუგზავნა. 

რუსეთის იმპერატორი სთხოვდა გიორგის, ყველა ნიშნის მიღების შემდეგ, რუსეთის იმპერიისადმი “ერთგულებასა და გულმოდგინებაზე” და რუსეთის იმპერატორების უმაღლესი ძალაუფლებისა და მფარველობის აღიარებაზე დაეფიცა. ხოლო რაც წმ. ნინოს ჯვრის საქართველოში დაბრუნებას შეეხებოდა, პავლემ შესთავაზა (предоставилъ) ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლის შვილიშვილისთვის, თავად გიორგი გრუზინსკისთვის მიემართა, რომელთანაც ეს ჯვარი იმყოფებოდა*.

(*“მთელი ქართველი ხალხის სახელით, გავბედავ ამ ჩემი თხოვნით შევაწუხო თქვენი უგანათლებულესობა, წერდა თავადი ჭავჭავაძე კანცლერს. – საქართველოდან ჩემი გამომგზავრების დროს, ყველა იქაურმა მცხოვრებმა დამავალა ყოვლადუმდაბლესად გთხოვოთ მათთვის მოწყალე შუამდგომლობის შესახებ რათა ისინი შემდეგ სათხოვარში მარტო არ დატოვოთ: ქრისტეს შობიდან 312 წელს, მეფის მირიან-ხოსროს დროს, წმ. ნინომ მოიტანა ჩვენი მაცხოვრის ჯვარი, რომლითაც კიდეც მთელი ჩვენი ოლქი კერპთთაყვანისმცემლობიდან მართლმადიდებლობაში მოაქცია. 

ეს ჯვარი, საქართველოს ნეტარხსენებული მეფის ვახტანგის საქართველოდან რუსეთში გადმოსვლის დროს, ქართველი მღვდელმთავრის რომანოზის მიერ საქართველოდან აქ საიდუმლოდ იქნა ჩამოტანილი და მიეცა მის დას, ანა გიორგის ასულს, ბაქარ ბატონიშვილის მეუღლეს, და დღემდე მის სახლში იმყოფება, ხსენებული თავადის ქალის შვილიშვილთან, თავად გიორგი გრუზინსკისთან. რისი გულისთვისაც ყველა იქაური მცხოვრები ყოვლადუმდაბლესად ითხოვს მაცხოვრის ამ ჯვრის ქართველი ხალხისთვის დაბრუნების შესახებ, როგორც სიწმინდისა, რომელიც მას ფარველობს და რომელიც მთელი სამართლიანობით მას სამუდამო მემკვიდრეობად უნდა...” 

კანცლერმა შესთავაზა ბატონიშვილს ეს ჯვარი დაებრუნებინა; მაგრამ ბაქარმა უპასუხა, რომ, აქვს რა უდაო უფლება, წინაპართაგან მიღებული, მისი მიცემა არ შეუძლია. /См. ноту кн. Чавчавадзе отъ 8-го декабря 1798 г. Письмо Лопухина Кочубею 5-го апреля 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ/.) 

მიიღო რა ასეთი პასუხი, თავადი ჭავჭავაძე ნებართვას ითხოვდა თავად გამგზავრებულიყო საქართველოში, რათა რუსეთის ერთგულებაზე ფიცს დასწრებოდა, რომელიც მეფემ “საზეიმოდ უნდა დადოს, როგორც იშვიათ საქმეებზე და რომლებიც საუკუნოდ აღესრულება, და რათა იმ დროს, რადგანაც მე უკვე რამდენიმე წელია უზენაეს კარზე ვიმყოფები, წესების დაცვაში რაიმე საჭირო გამოტოვებლ არ იქნას” (Нота Чавчавадзе министерству 15-го февраля 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

ტფილისში მოსვლის შემდეგ, კოვალენსკი, ცერემონიისა და კრედიტიული სიგელის ჩაბარების შემდეგ, მეფის ყველა შვილსა და ნათესავს უნდა სწვეოდა, წინასწარ გაუგზავნიდა რა მათ დრაგომანს (Инструкцiя Коваленскому 16-го апреля 1799 г. Тифлисскiй Арх. Канц. Наместника. Акты Кавк. Арх. Комм., т. I, стр. 93).

მას მოვალეობად ეკისრებოდა თვალ-ყური ედევნებინა დარეჯან დედოფლის, გარდაცვლილი ერეკლე მეფის ქვრივისთვის, რომელიც, ცნობების მიხედვით, ადვილად შეიძლებოდა შესულიყო “რამენაირ ჭორებში, რაც იმ მხარისთვის ამდენადაა ჩვეული”, რომლებიც ჩვენი მთავრობის შეხედულებათა და მიზნების საწინააღმდეგო იქნებოდა. თანაც ყოველ შემთხვევაში კოვალენსკის ებრძანა მისთვის და მისი შვილებისთვის “მთელი ის პატივისცემა და ალერსიანობა (გამოეხატა), რომელსაც მისი სახელგანთქმულობა და თავად მეფესთან ნათესაობაც მისგან (მინისტრისგან) მოითხოვს” (Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ).

იქაურ მფლობელთა ცვალებადობისა და არცთუ იშვიათად მათი ორპირი საქციელის გამო, კოვალენსკის თავად მეფე გიორგის ქცევისთვისაც თვალყური უნდა ედევნებინა. ოტომანის პორტასგან, ან მეზობელი სპარსელი ხანებისა და სხვა ლეკი მფლობელებისგან რაიმენაირი წინადადებებითა და შეგონებებით დესპანების გამოგზავნის შემთხვევაში, კოვალენსკის უნდა ეცადა იმისთვის მიეღწია, რათა მეფეს მასთან თათბირი ჰქონოდა, როგორც თავისი პასუხების მიმართებაში, ისე შემდგომი ქცევისაც.

ჩვენს მინისტრს უნდა ეზრუნა ჩვენი მართლმადიდებელი ეკლესიის გავრცელებისა და ქართველო ხალხის განათლებისთვის, აგრეთვე ქვეყნის მმართველობაში სისასტიკის, გარყვნილებისა და უუფროსობის მოსპობისთვისაც, რაც სპარსელ და სხვა აზიელ მფლობელებს შორის არსებობდა. საქართველოში გაგზავნილი ეგერთა პოლკის ჩვენი ოფცრების დახმარებით, ეცადა რეგულარული ქართული ჯარი მოეწყო, რომელსაც შეეძლებოდა, საჭიროების შემთხვევაში, “სპარსელთა აულაგმავ და მრავალრიცხოვან ბრბოებს” წინ აღდგომოდა, და მხედველობიდან არც ჩვენი ჯარებისა და ქვეშევრდომთა კეთილდღეობა გამორჩენოდა, რომლებიც, სხვადასხვა შემთხვევის გამო, საქართველოში იმყოფებოდნენ.

წარგზავნილისა და მთელი მისი მისიის საკუთარი ქცევა ქართველი ხალხის ნდობისა და სიყვარულის შეძენისა და რუსეთის იმპერატორის მის მიმართ კეთილგანწყობის დამტკიცებისკენ უნდა ყოფილიყო მიდრეკილი.

(На обязанность его возложено было наблюдать за поступками царицы Дарьи, супруги умершаго царя Ираклiя, которая, по сведенiямъ, легко могла вступить «въ какiя-либо сплетни, столь въ техъ краяхъ свойственныя», но противныя видамъ нашего правительства. Во всякомъ же случае Коваленскому было приказано оказывать ей и детямъ ея «всю ту учтивость и ласковость, какихъ знаменитость ея и самое родство съ царёмъ отъ него /министра/ требуютъ».

По превратности тамошнихъ владельцевъ и нередко по двуличному ихъ поведенiю, Коваленскiй долженъ былъ следить за поступками самого царя Георгiя. Въ случае присылки къ Георгiю посланныхъ отъ Порты Оттоманской или отъ соседственныхъ персидскихъ хановъ и другихъ лезгинскихъ владельцевъ съ какими бы то ни было предложенiями и внушенiями, Коваленскiй долженъ былъ стараться достигнуть того, чтобы царь советовался съ нимъ, какъ относительно своихъ ответовъ, такъ и принимаемаго поведенiя.

Министръ нашъ долженъ былъ заботиться о распространенiи православной нашей церкви, о просвещенiи грузинскаго народа и объ уничтоженiи въ правленiи страны лютости, разврата и безначалiя, существовавшихъ между персидмкими и другими азiятскими владетелями. При содействiи нашихъ офицеровъ отправляемаго въ Грузiю егерскаго полка, стараться завести регулярное грузинское войско, могущее противостоять, въ случае нужды, «необузданнымъ и многочисленнымъ толпамъ персидскимъ», и не упускать изъ вида благосостоянiя нашихъ войскъ и подданныхъ, находившихся, по разнымъ случаямъ, въ Грузiи.

Собственное поведенiе посланнаго и всей его миссiи должно было клониться къ прiобретенiю доверенности и любви грузинскаго народа и къ доказательству расположенiя къ нему русскаго Императора.)

მიიღო რა ინსტრუქცია და კრედიტიული სიგელი (Кредитивная грамота царю карталинскому и кахетинскому 26-го апреля 1799 г. Моск. Арх. Мин. Иностр. Делъ), კოვალენსკიმ, საქართველოში ჩასატანად, მიიღო სამეფო ინვესტიტურის ნიშნები, წმ. ანდრია მოციქულის ორდენი (Рескриптъ царю Георгiю 19-го мая 1799 г. Тамъ же), წმ. ეკატერინეს ორდენი, რომელიც მარიამ დედოფლისთვის იყო განკუთვნილი (Рескриптъ царице Марiи отъ 7-го апреля 1799 г. Тамъ же), და წმ. ანას ორდენი – დავით ბატონიშვილისთვის (Рескриптъ царевичу Давиду отъ того же числа), და სხვა საჩუქრები*. 

(*კოვალენსკისთან ერთად გაგზავნილ იქნა: 

სამეფო ქვირგვინი, ოქროსი, თვლებით იშვიათად მოოჭვილი (осыпанная каменями изредка). 

სკიპტრა, ასევე იშვიათად მოოჭვილი. 

ხმალი, ოქროთი მოჭედილი, მდიდრულად მოოჭვილი. 

სამეფო პორფირა, ჟოლოსფერი ხავერდისა, ყარყუმის ბეწვით გაწყობილი, съ хвостиками; მასზე ამოქარგული რუსეთისა და საქართველოს გერბებით. 

თეთრი შტანდარტი ორთავიანი არწივით, რომლის შიგნითაც საქართველოს გერბია. (წერია რუსეთის გერბი, მაგრამ ალბათ ბეჭდვის შეცდომა უნდა იყოს, ვინაიდან ორთავიანი არწივი თავად რუსეთის იმპერიის გერბი გახლდათ – ი. ხ.) 

ჟოლოსფერი ხავერდის ტახტი არშიით, ფართო ოქროქსოვილი ბუზმენტით შემოვლებული, ოქროქსოვილივე დიდი ფოჩებით და ასეთივე სამი ბალიშით. ტახტის შიგნით საქართველოს გერბია, ხოლო მახლობლად და გვერდებზე კი რუსეთის გერბები. 

ტახტთან ერთად ორი პატარა მაგიდაც, ასეთივე ხავერდით დაფარული, ასეთივე ბუზმენტითა და ფოჩებით. 

მაგიდებისთვის თითო-თითო ბალიში, რომლებზედაც იდება რეგალიები: ე. ი. ერთზე გვირგვინი და სამეფო კვერთხი (სკიპტრა), ხოლო მეორეზე კი უზენაესი სიგელი და ხმალი. 

ალმასებით შემკული სამი ორდენი, რომელთაგან წმ. მოციქულის ანდრია პირველწოდებულის (ორდენი) მის უმაღლესობას მეფეს გიორგი ერეკლეს ძეს; წმ. დიდმოწამის ეკატერინესი მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს; წმ. ანასი 1-ლი კლასისა მემკვიდრეს დავით ბატონიშვილს. 

ამაზე ზევით, ყოვლადუმოწყალესად ბოძებული ნივთები: 

მის უმაღლესობას დედოფალს მარიამ გიორგის ასულს ოქროს თაიგული ბრილიანტებით და რუსული მდიდრული კაბა, ფართოდ გაწყობილი ყარყუმის ბეწვით, съ хвостиками. 

მათ უმაღლესობათა შვიდ ვაჟიშვილს თითო-თითი მდიდრული ბეჭედი, მერვეს კი ოქროს საათი მარგალიტით (აქ შესაძლოა ერეკლეს ძენიც, გიორგი მეფის ნახევარძმებიც იგულისხმებოდნენ – ი. ხ.). 

ორ ქალიშვილს: გაიანეს – ოქროს საათი ბრილიანტებით და ოქროს ძეწკვი, ხოლო თამარს კი – ბრილიანტის ბეჭედი. 

მისი უმაღლესობის სულიერ მოძღვარს, არქიმანდრიტ ექვთიმეს – ოქროს ჯვარი აკვამარინებით, ბრილიანტებითა და ოქროსავე პატარა ჯაჭვით. მეფის სიძეს, თავად ბაგრატიონს – ოქროს სათუთუნე ფერწერიანი მინანქრით დაფარული და ბრილიანტით შემკული (თავადი იოანე მუხრანბატონი არა გიორგის, არამედ ერეკლე მეფისა და დარეჯან დედოფლის ქალიშვილის ქმარი და დარეჯანის პარტიის გავლენიანი წევრი გახლდათ – ი. ხ.). მეფის სიმამრს თავად ციციშვილს – ძოწის დიდი ბეჭედი, ბრილიანტებით მოოჭვილი. /См. реестръ вещамъ, отправленнымъ царю. Моск. Арх. Мин. Ин. Делъ/) 

საქართველოში ჩვენი ჯარების გაგზავნასთან ერთად, წამოიჭრა საკითხი იმის შესახებაც, თუ ისინი მეფისადმი როგორ დამოკიდებულებაში და მასთან როგორ ურთიერთობებში უნდა იყვნენ? შეუძლია თუ არა გიორგის იყენებდეს მათ თავისი სურვილისა და საჭიროებათა მიხედვით, თუ ის წინასწარ კოვალენსკის უნდა ეთათბირებოდეს? თუ გიორგის ნება მიეცემა ჩვენი ჯარების თავისი შეხედულების და მიხედვით გამოყენებაზე, რამდენად შორს ვრცელდება ეს ნებართვა? და, ბოლოს, რა გააკეთონ ჩვენმა ჯარებმა საქართველოში სპარსელთა შემოჭრის შემთხვევაში?

“ამაზე სამინისტრო იტყობინება, რომ ჯარი საქართველოში იგზავნება ერთადერთი იმის საჩვენებლად, რომ მეფე რუსეთის იმპერიის უზენაესი მფარველობის ქვეშ შედგება; რომ მისი რიცხვი თავისთავად, რა თქმა უნდა, არ არის საკმარისი, რათა საქართველოზე თავდასხმის შემთხვევაში სპარსელებს წინ აღუდგეს, მაგრამ როცა ქართველები თავიანთ მხრივაც მიმართავენ ძალისხმევას, მაშინ საკმარისიც შეიძლება იყოს. საქართველოზე მოსალოდნელ ხელმეორე შემოსევასთან დაკავშირებით კი, მინისტრი, გარემოებების და მიხედვით, ვალდებულია მოახსენოს ამის შესახებ მის უდიდებულესობას ხელმწიფე იმპერატორს, ვისი ნებართვის გარეშეც ჯარი საქართველოს საზღვრებს გარეთ სულაც არ უნდა გადიოდეს” (Ответная нота министерства Коваленскому 31-го мая 1799 г. Московскiй Арх. Мин. Иностр. Делъ).

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა


Monday, January 12, 2015

ნიკოლოზ დუბროვინი ქართველი ხალხის იურიდიული, სამოქალაქო და სამხედრო მოწყობის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს აკადემიკოს დუბროვინის წიგნიდან «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе», Томъ I. Очеркъ Кавказа и народовъ его населяющихъ. Книга II. Закавказье. Санктпетербургъ. 1871, ვრცელი წერილის “ქართველური ტომის” /Картвельское племя/ შესაბამისი თავის თარგმანს)


თავი V 

(ქართველი ხალხის იურიდიული, სამოქალაქო და სამხედრო მოწყობა)

საქართველოს იურიდიული, სამოქალაქო და სამხედრო მოწყობის თავისებურებებს, რომლებიც საუკუნეების განმავლობაში არის ფესვგადგმული, ყველაზე უკეთ შეუძლიათ აგვიხსნან ის მოვლენები, რომლებიც თან ახლდა რუსულ ბატონობას ამ ქვეყანაში მისი დამკვიდრების პირველი დღეებიდანვე.

საქართველოს ისტორიის სულ დასაწყისიდანვე, მმართველობის მონარქიული ფორმა მასში მუდმივად გაბატონებული რჩებოდა. მეფეს შეუზღუდავი ძალაუფლება ჰქონდა და ყველა მისი ბრძანება (повеленiя) კანონად ითვლებოდა; ის გახლდათ მართლმსაჯულების მეთაური, და მისი კარი სასამართლოს თითქმის ჩვეულებრივ ადგილს წარმოადგენდა. მაგრამ ქალაქებში იყო სალაყბოები (салакбо) – საზოგადოებრივი საუბრის ადგილები, სადაც ყველა წოდების ქართველები სახელმწიფო საქმეებზე საუბრებისა და მსჯელობათათვის იკრიბებოდნენ. აქვე წარმოებდა სასამართლო და აღსრულება. ტფილისში სალაყბო მეფის სასახლის წინ იყო. სასამართლოებში და სადაო საქმეების განხილვისას, მეფე მხოლოდ თავისი საკუთარი ნებითა და აღმოსავლეთის წეს-ჩვეულებებით ხელმძღვანელობდა: მისი განაჩენით დამნაშავეს კვეთდნენ სხეულის ასოებს, თხრიდნენ თვალებს და ა. შ.

“საქართველო ყველა სიკეთით დაჯილდოებული ქვეყანაა, ამბობს ვახტანგ მეფე საქართველოს კანონთა კრებულის შესავალში; მაგრამ დროთა და გარემოებათა ცვალებადობის გამო მასში თავიანთი ბრძნობის მიხედვით (по своему мудрованiю) ასამართლებდნენ: ერთნი – ნათესაობისა და მეგობრობის მიხედვით, მეორენი – შიშის გამო, სხვები – ღვთის შიშის არქონის გამო, ხოლო ზოგიერთნი კი მექრთამეობით – ერთი სიტყვით, ვისაც როგორ მოესურვებოდა”.

ვახტანგი პირველი იყო მეფეთაგან, რომელმაც ქართველი ხალხისთვის კანონების შედგენაზე იზრუნა. მის მიერ შეკრებილი და გამოცემული კანონები* მხოლოდ მოსამართლეებისთვის იყო სახელმძღვანელო (*ეს გამოცემა საქართველოში ხელნაწერის სახით დადიოდა. კანონთა კრებული არასოდეს ყოფილა დაბეჭდილი ქართველთა მიერ, თუმცა კი საეკლესიო წიგნები ტფილისში იბეჭდებოდა. 1801 წელს მთელ საქართველოში ძლივს თუ იპოვნეს სამი ეგზემპლარი, და ისიც არასრულები. თავად კრებულში ნათქვამი იყო, რომ თუ რომელიმე ადგილას კანონები არ აღმოჩნდება, მაშინ სამართალი იმ ადგილის წეს-ჩვეულებათა მიხედვით უნდა იქნას წარმოებული. Зап. Буткова /рукоп./ Арх. Глав. Шт.). მეფე კი, თავის გადაწყვეტილებათა მიღებისას, მათით არასოდეს ხელმძღვანელობდა, ვინაიდან საკუთარ თავს ყოველგვარ კანონზე მაღლა და მის გარეთ თვლიდა. ვახტანგის სამართალი წესებისა და ხალხის წეს-ჩვეულებათა უბრალო კრებული გახლდათ; მასში მოთავსებული მუხლები ხშირად ერთმანეთს ეწინააღმდეგებოდა. ასე, სასულიერო კანონები ზოგიერთ ადგილას სამოქალაქო კანონებს არ ეთანხმებოდა. პირველთა მიხედვით, მაგალითად, სასულიერო წოდების პირებს ეძლეოდათ უფლება საერო საქმეებში გადამწყვეტი მოსამართლენი ყოფილიყვნენ, მაშინ როდესაც, სამოქალაქო კანონებით სასულიერო პირებს საერო საქმეებში ჩარევა ეკრძალებოდათ* (*ეს წინააღმდეგობა იქიდან წარმოიშვა, რომ სასულიერო კანონები და წესები დომენტი კათოლიკოსის, ვახტანგ მეფის ძმის მიერ იყო შედგენილი, ყველა ქართველი მღვდელმთავრის კრებასთან ერთად. ვახტანგმა ისინი სამოქალაქო კანონებთან შედარების გარეშე დაამტკიცა, რომლებიც სხვა პირთა მიერ იყო დაწერილი, რომელთაც სასულიერო წოდებასთან თათბირები არ ჰქონიათ). სამართალში ადგილი ჰპოვეს ამონარიდებმა ბერძნული და სომხური კანონებიდან და მოსეს წიგნებიდან. ბარბაროსული ხალხების კანონები, როგორებიცაა, მაგალითად, მკვლელობისა და ჭრილობისთვის საზღური, გავარვარებული რკინითა და მდუღარე წყლით გამართლება, ასევე სამართლის შემადგენლობაში შევიდა.

ქართველთა ოჯახურ ურთიერთობებში ქვრივ კაცს ქალწულის ცოლად მოყვანა ეკრძალებოდა. ქრისტიანებს თავიანთი ქალიშვილები სხვა რჯულის კაცებისთვის არ უნდა მიეთხოვებინათ და, თავიანთ მხრივაც, მათი ქალიშვილები ცოლად არ უნდა მოეყვანათ. თუ ვინმე თავის რძალს ცოლად მოიყვანდა, მაშინ “ორივენი კირში უნდა იქნან დამწვარნი”. ბავშვის ან ვინც არ უნდა ყოფილიყო ქრისტიანისთვის მიყიდვა ისჯებოდა როგორც სისხლის საზღაური, ხოლო იმავე პირის მაჰმადიანისთვის მიყიდვა კი, ამაზე ზევით, სულისთვის დაკმაყოფილებითაც.

ქმარი და ცოლი, უშვილობის მიზეზით, არ შეიძლებოდა გაყრილნი ყოფილიყვნენ. ცოლ-ქმრობის გაწყვეტის ნება მხოლოდ სიძვა-მრუშობის შემთხვევაში ეძლეოდათ; მაშინ მზითვი და უკანონო შვილი ცოლს ეძლეოდა.

ქართველთა რწმენის მიხედვით, “როგორც არ უნდა სძულდეთ ქმარსა და ცოლს ერთმანეთი, გაყრის ნება მათ არა აქვთ. ამ შემთხვევაში კათოლიკოსმა ისინი შეგონებით უნდა შეარიგოს”.

ქართველ ქალს საზოგადოებაში თითქმის არანაირი მდგომარეობა არ გააჩნდა, არანაირი იურიდიული უფლებებით არ სარგებლობდა, ან მეტად უმნიშვნელო უფლებებით. ყოველ მამაკაცს, როგორი წოდებისაც არ უნდა ყოფილიყო ის, ყველაზე უფრო მაღალი საგვარეულოს ქალის წინაშეც კი უპირატესობა ჰქონდა. მამაკაცთა საზოგადოებაში ქალი თითქმის არასდროს არ ყოფილა, მის რჩევებს არ კითხულობდნენ. ეკლესიაში, მაგალითად, მამაკაცები ყოველთვის წინ იდგნენ, ქალები – უკან; ორივე სქესი ცდილობდა ერთმანეთს არ შერეოდა. სამეფო პირები ამ საერთო წესიდან არ გამოირიცხებოდნენ. თუ ქალს თან მსახური კაცი ახლდა, მაშინ ეს უკანასკნელი არასოდეს უკან არ მიჰყვებოდა ქალბატონს, არამედ, მამრობითი სქესისადმი პატივისცემის გამო, ყოველთვის წინ მიდიოდა. ქალისგან არ ღებულობდნენ დასმენებს, არ უშვებდნენ მას სასამართლოში, მისგან ფიცს არ ღებულობდნენ.

(Грузинка не имела почти никакого положенiя въ обществе, не пользовалась никакими юридическими правами, или весьма незначительными. Каждый мужчина, какого бы званiя онъ не былъ, имелъ преимущество передъ женщиною самаго высшаго рода. Женщина не бывала почти никогда въ обществе мужчинъ, ея советовъ не спрашивали. Въ церкви, например, мужчины всегда стояли впереди, женщины – позади; оба пола старались не смешиваться. Царскiя особы не исключались изъ этого общаго правила. Если женщине сопутствовалъ слуга, то онъ никогда не шёлъ позади, а всегда впереди, изъ уваженiя къ мужскому полу. Отъ женщины не принимали доносовъ, не допускали до суда, не приводили къ присяге.)

“ქალს შეუძლია მოიტანოს მამაკაცზე საჩივარი სასამართლოში, მაგრამ მოპასუხეს არ შეიძლება დაეკისროს ფიცი, ან მას რაიმე ჩამოერთვას. თუ ეს ქალი მამაკაცის მოწმობაზე მიუთითებს, მაშინ ასეთი მოწმის დაფიცებაც არ შეიძლება”. ქალებს შორის დავები და საჩივრები სასამართლო ადგილებში ასევე არ განიხილება, რომლებთანაც – ნათქვამია სამართალში – მათ საქმე არა აქვთ, არამედ მათ საზოგადოებისგან არჩეული პირი განიხილავს (а оканчиваются выборнымъ отъ общества) (Законы Вахтанга, § 216).

არც ერთი ქართველი ქალი არაფერში თავმდები არ შეიძლებდა ყოფილიყო. გათხოვებამდე მის მიერ აღებული ვალებისთვის ქმარი პასუხს არ აგებდა: ისინი მას თავად უნდა გაესტუმრებინა. ქალი არანაირი დანაშაულისთვის საპყრობილეში არ შეიძლებოდა ჩაესვათ.

ცოლს არ შეეძლო თავისი მზითევი გაეფლანგა, მაგრამ გარეშე შენაძენებს კი თავისი ნებით განკარგავდა. თუ ქალი უშვილოდ მოკვდება, მაშინ მზითევი მშობლების სახლში ბრუნდება, ხოლო დანარჩენი მემკვიდრეობა კი ქმარს რჩება. ქალებს ეკრძალებათ სამხედრო საქმეში თავიანთი ქმრების გაკიცხვა; ამის თაობაზე ქართველებში ანდაზაც კი არსებობს: “ქმარი ბრძოლის ველიდან ბრუნდებოდა, მის შესახვედრად გამოსული ცოლი კი ომის შესახებ უყვებოდაო” («Грузинскiя пословицы и изреченiя» И. Евлаховъ. Зап. кавк. отд. Им. рус. геогр. общ. кн. I, стр. 263). კანონი კრძალავდა: ახალდაქორწინებულთა განშორებასა და ომში წაყვანას; კაცებს არ შეეძლოთ ქალის ტანისამოსის ჩაცმა, ქალებს კი მამაკაცის სამოსისა.

მამას თავისი შვილების კეთილად აღზრდაზე მზრუნველობა უნდა ჰქონოდა. დედას არ ჰქონდა უფლება ვაჟიშვილი დაესაჯა. ვაჟიშვილს არ შეეძლო სასამართლოში თავის მამას გატოლებოდა და მასთან ერთნაირი პატივისცემის იმედი ჰქონოდა.

აკრძალული იყო დაქვრივებული ქალის ცხრა დღის მანძილზე რაიმეთი შეწუხება. ცოლის სივდილის შემდეგ მამაკაცი ძაძებს ექვსი თვის მანძილზე ატარებდა, ქალი კი, ქმრის სიკვდილის შემდეგ მას, არც თუ იშვიათად, ახალ ქორწინებამდე ატარებდა, რომელიც ათ თვეზე ადრე არ შეიძლებოდა შემდგარიყო – სხვანაირად ის, ვახტანგის სამართლის მიხედვით, ყოველგვარი მემკვიდრეობის უფლებას და თვით კეთილ სახელსაც კი კარგავდა. ქვრივს, რომელსაც ქმრის სივდილის შემდეგ, ვაჟიშვილიც მოუკვდებოდა და ის შემდეგ უშვილო დარჩებოდა, შეეძლო, თუ სურდა, ქმრის სახლში დარჩენილიყო და თავისი წილიც ჰქონდა.

თუ ყმა-გლეხს მცირეწლოვანი ვაჟიშვილი დარჩებოდა, მაშინ ბატონს მისთვის მეურვე უნდა დაედგინა. მეურვე არ შეიძლებოდა ყოფილიყო არც ყრუ, არც მუნჯი და არც 25 წელზე ნაკლები ასაკისა. მშობლების სიკვდილის შემდეგ მამულს ვაჟიშვილები ღებულობდნენ. იმისთვის, რათა საგვარეულო მამულებში გარეშე შემთავსებლებს გამოჩენა არ შეძლებოდათ, გაუთხოვარ ქალიშვილებს კი, მამულის გაყოფისას, მზითევი გამოეყოფოდათ. ამ საფუძველზე ქალთა სქესი უმეტეს შემთხევებში, ქვრივთა გამოკლების გარეშე, უძრავ მამულზე მემკვიდრეობისგან ჩამოიცილებოდა. საგვარეულო მამული არავის არ გადაეცემოდა მომაკვდავის სურვილით (по произволу умирающаго), ვაჟიშვილების გარდა, და მხოლოდ მათი არყოლის შემთხვევაში ქალიშვილის მფლობელობაში შედიოდა; შეძენილი მამულები კი მას თავისი ნებით შეეძლო განეკარგა (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Главн. Шт.). სახაზინო მიწათმფლობელთა უპატრონოდ დარჩენილი მამულები მეფეს მიეწერებოდა, სამემამულეო კი – მემამულეს. ანდერძების შედგენა და კანონების მიერ მათი აღიარება მხოლოდ მაშინ ხდებოდა, როცა მათ ადგილობრივი უფროსის ბეჭედი ჰქონდათ დასმული. ბრმის ანდერძი მაშინ ითვლებოდა კანონიერად, როცა მასზე ხელს ექვსი ან შვიდი ადამიანი აწერდა. ვერ ღებულობდა მემკვიდრეობას ის, ვინც მამის ნების გარეშე მოიყვანდა ცოლს, და ქალიშვილიც, ვინც შეგონებისა და მზითევის მომზადების შემდეგაც, გათხოვებას არ მოისურვებდა. 

მემკვიდრეებს შორის მამულების გაყოფა მავნედ ითვლებოდა, თუმცა კი კანონით აკრძალული არ ყოფილა. ადამის დროიდან – ნათქვამია მასში – მიწა იყო გაყოფადი, და ამიტომ მომავალშიც ამის დაუშვებლობა არ შეიძლება.

“როგორი უთანხმოებაც არ უნდა წამოიჭრას, ნათქვამია ვახტანგის კანონების § 98-ში, ძმებს შორის, ბიძასა და ძმისწულებს შორის, ბიძაშვილებს შორისა და განუყოფელ ნათესავებს შორის, ისინი არ შეიძლება განიყვნენ მეფის ან ბატონის გარეშე. ასეთ შემთხვევაში, მეფე ან ბატონი ყველანაირად უნდა ცდილობდეს, უფროსების შეგონებით, უმცროსებზე მუქარითა და მათ შორის უთანხმოებების მთესველთა დასჯით, დააწყნაროს ისინი და გაყოფაზე ხელი ააღებინოს, და ამასობაში დააწესოს მათზე საგანგებო მეთვალყურეობა, რათა მათ საერთო გლეხები არ გაძარცვონ და ღვინო და პური ამაოდ არ დახარჯონ”.

ამ კანონს შედეგად ის მოჰყვა, რომ ერთ მამულს არცთუ იშვიათად მთელი საგვარეულო ფლობდა, და ამის გამო ნათესავებს შორის უთანხმოებები არ წყდებოდა. გვარში უფროსი მამულს განაგებდა და, იცავდა რა მხოლოდ თავის პირად ინტერესებს, მისი გაუმჯობესებისთვის მეტად მცირედ ზრუნავდა (весьма мало заботился объ его улучшенiи).

ძმებს შორის მამულების გაყოფა ყოველთვის წერილობით ხდებოდა, სხვანაირად მას არ ამტკიცებდნენ. ძმები, შეუდგებოდნენ რა გაყოფას, უწინარეს ყოვლისა თავიანთი დებისთვის მზითევი უნდა გამოეყოთ.

უფროსი ძმა თავისი უფროსობისთვის ზედმეტ ნაწილს ღებულობდა, ხოლო დანარჩენი მამულიდან კი ერთი მეოცედი ნაწილი გაყოფისთვის მეფესთან შედიოდა. ამ ნაწილს გასამყრელო (гасамкрело) ეწოდებოდა, და მასში ის გამოიყოფოდა, რომლის არჩევასაც მეფე ისურვებდა. ყველაზე უმცროს ძმას, ნაწილის ზევით, ეძლეოდა სახლი და ყველაფერი, რაც ღობის შიგნით იყო განლაგებული. შემდეგ მთელი დანარჩენი მამული ძმებს შორის თანაბრად იყოფოდა. სასაფლაო, საეკლესიო ქონება და საეკლესიო მამული საერთო მფლობელობაში რჩებოდა* (*გაყოფის დაწვრილებითი ამბები შემდეგი იყო. უფროსი ძმა ღებულობდა “უწინარეს ყოვლისა გლეხების კომლებიდან საუკეთესო მეოცედ ნაწილს, თავისი არჩევით, და ყველაზე უარეს მეოცედ ნაწილს, სხვა ძმების არჩევით. ყველაზე უმცროსი ძმა ერთ უარეს მეოცედ ნაწილს, მშობლების სახლთან ერთად. შუათანა ძმები ყველანი ერთად ასევე ერთ მეოცედ ნაწილს, და შემდეგ კი დანარჩენი თანაბრად იყოფოდა”).

თუ უფროსი ძმა უშვილოდ მოკვდებოდა, მაშინ უფროსობისთვის განკუთვნილ ნაწილს შემდეგი ძმა მიიღებდა.

არავის, 25 წელიწადზე ნაკლები ასაკის მქონეს, არ ჰქონდა უფლება თავისი უძრავი მამული გაეყიდა. ყიდვისა და გაყიდვის დროს გამყიდველები ვალდებული იყვნენ ეს თავიანთი ნათესავებისთვის შეეტყობინებინათ და გარიგებაც მოწმეების თანდასწრებით დაემტკიცებინათ, რომლებსაც დაწვრილებით ჰქონდათ გამოკვლეული ის გარემოება, რომ გასაყიდ სიაში სხვისი რაიმე არ ყოფილიყო შეტანილი. გამყიდველი, რომელმაც აიღო ბე და შემდეგ კი ნივთის მყიდველისთვის მიყიდვაზე უარი თქვა, ვალდებულია ბე ორმაგად დაუბრუნოს.

ვალის გამო წარმოქმნილ საჩივრებში, კანონი კრძალავდა ვალად მიცემულ ფულში სარგებლად 12 %-ზე მეტის აღებას. “ამ საგანს, ამბობს ვახტანგი, საქართველოში ყურადღებას არ აქცევდნენ: ჯერ კიდევ სულ ცოტა ხნის წინ სესხს 120 პროცენტად აძლევდნენ, და ხშირად პროცენტების პროცენტებსაც კი იღებდნენ”.

“ვინც უსამართლოა, ამბობს ის შემდეგ, და სძულს თავისი სული, ის ფულს სესხად აძლევს 30 %-ად; ვისაც თუნდაც ცოტათი მაინც უყვარს ის – 24 %-ად; ვისაც უფრო მეტად უყვარს – 18 %-ად; ხოლო ვისაც კი ნამდვილად უყვარს – 12 %-ად. სულისთვის ყველაზე უკეთესი ის არის, რომ პროცენტი სულაც არ აიღონ. პროცენტების პროცენტი არავითარ შემთხვევაში არ მოითხოვონ, არ მისცენ და არც გადახდა დააკისრონ. პროცენტები წყდება თუ კაპიტალს გაუთანაბრდება”.

პურით სესხის აღებისას კი 36 %-მდე სარგებლის აღება დაიშვებოდა. ვალის ამღებმა ვალის მიმცემს ვალი იმავე მონეტით უნდა დაუბრუნოს, რომლითაც მიიღო. ვალის აღების დროიდან 30 წლის შემდეგ არ ეძლეოდათ ნება, რომ მისი ერთჯერადად გადახდა დაეკისრებინათ.

“როცა შენი ძმა ან გარეშე უძრავი მამულს გაყიდვას დაიწყებს ვალის გადახდისთვის, და შენ კი მის ვალს გადაიხდი და მას გაჭირვებისგან გაათავისუფლებ, მაშინ ეს მამული შვიდ წელს შეგიძლია გირაოდ გქონდეს”.

თუ პატრონი ამ დროის მანძილზე მამულს ვერ გამოისყიდდა, მაშინ ის ნაყიდად ითვლებოდა.

ვალის მიმცემს არავისგან არ შეუძლია მისი გადახდის მოთხოვნა, თავისი მოვალის გარდა, მაგრამ მამა ვალდებულია შვილის ნაცვლად გადაიხადოს; მამის ვალს კი ისინი იხდიან, რომლებიც დატოვებულ მამულს ფლობენ. თუ გარდაცვლილ მოვალეს ქალიშვილი დარჩა, მაშინ მისი მამულიდან თავიდან გამოიყოფოდა ნაწილი ქალიშვილის შესანახად, და შემდეგ კი დანარჩენი ვალის გადახდაში მიდიოდა.

ვალის სანაცვლოდ არავის არ შეეძლო სხვისი რაიმე თვითნებურად, მეფის ნებართვის გარეშე დაეკავებინა.

ქართული კანონების მიხედვით, სიკვდილით დასჯა, თავადიდან მონამდე, ერთადერთი მეფეზე იყო დამოკიდებული. მაგრამ დიდებულებს მიცემული ჰქონდათ უფლება, რომ მათი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი ადამიანებისთვის ამოეთხარათ თვალები, მოეკვეთათ კიდურები და სხვა.

მტაცებლები, ყაჩაღები, ქურდები, ადამიანთა გამტაცებლები მხედველობის წართმევითა და სხვა საშინელი (лютые) სასჯელებით ისჯებოდნენ. ქურდის დამჭერს უფლება არ ჰქონდა ის მოეკლა, ან რაიმენაირად დაესახიჩრებინა. ცეცხლის წაკიდებისთვის წვავდნენ; ცეცხლის წაკიდებზე წაქეზებისთვის – თავს ჰკვეთდნენ. ყალბი ფულის მჭრელებს ხელებს აჭრიდნენ. ვინც სანთელზე ან მარცვლებზე მკითხაობდა, მას კანონი ჯადოქრად აღიარებდა, ხოლო ვინც ამბობდა, რომ ამა თუ იმ ვარსკვლავის მიხედვით, ესა თუ ის დიდებული უნდა მოკვდეს, მას ვარსკვლავთმეტყველს (звездословъ) უწოდებდნენ. სასამართლოები გრძნეულობის გამო საშინელი იყო.

საქართველოში არსებობდა სისხლის ზღვევინება და ეს ფულით წარმოებდა, ამასთან ითვალისწინებდნენ გვარსა და წოდებას. ზღვევინების უმაღლესი ხარისხი უპირველესი თავადის მკვლელობისთვის 15.360 მანეთის თანხას შეადგენდა* (*ასეთ უპირველეს თავადად მხოლოდ ექვსი ითვლებოდა: არაგვის ერისთავი, თავად პირადად გაყოფამდე; ქსნის ერისთავი პირადად გაყოფამდე; ამილახვარი პირადად გაყოფამდე; ორბელიანი – უფროსი სახლში გაყოფამდე; ციციშვილების სახლში უფროსი, როდესაც გვარი ჯერ კიდევ არ იყო გაყოფილი, და სომხეთის მელიქი. См. собранiе законовъ Вахтанга, § 17-41). კათოლიკოსთან (საქართველოს სასულიერო წოდების მეთაურთან) მიმართებაში ნათქვამია: “მეფისა და კათოლიკოსისთვის წყენის (შეურაცხყოფის) მიყენება ერთნაირია, ვინაიდან ერთ მათგანს ძალაუფლება აქვს სხეულზე, ხოლო მეორეს კი სულზე. ღვთისგან კურთხევასა და ადამიანთაგან პატივისცემას (მოწიწებას) ისინი ასევე თანაბრად მიიღებენ. თუმცა კი მეფეს უფრო მეტად გამოუხატავენ მოწიწებას, მაგრამ ეს მხოლოდ შიშის გამოა”. ყველაზე უფრო დაბალი საზღაური მხვნელ-მთესველის ან ხელოსნის სისხლისთვის 120 მანეთი იყო. ფულის ნაცვლად შესაძლებელი იყო გადახდა ხარებით, ძროხებით, ცხენებით, იარაღით, რკინისა და სპილენძის ვარგისი ნივთებით.

მამის მიერ ვაჟიშვილის მოკვლა, ანდა ვაჟიშვილის მიერ მამისა და ძმის მიერ ძმისა, სასულიერო სასამართლოს ექვემდებარებოდა, მაგრამ თუ, ძმის სიკვდილის შემდეგ რჩებოდნენ შვილები, მაშინ მკვლელი სისხლისთვის ერთნახევარ დაკმაყოფილებას (საზღაურს) იხდიდა. ყაჩაღს სამმაგი ანაზღაურება ეკისრებოდა. გლეხისგან, რომელმაც დაჭრა ან მოკლა ბატონი, ნათქვამია კანონში, არ შეიძლება განისაზღვროს სისხლისთვის დაკმაყოფილება, ვინაიდან ყველაფერი, რაც კი გლეხს გააჩნია, უამისოდაც ბატონს ეკუთვნის.

მეფის ნებართვის გარეშე, კანონი კრძალავდა სისხლისთვის გადახდევინებას. თუ მოკლულ ადამიანს არ ჰყავდა შვილები, არამედ რამდენიმე ძმა, მაშინ სისხლის საზღაური ეძლეოდა მას, ვინც მასთან გაყოფილი არ იყო, გარკვეული ნაწილის გამოკლებით, რომელიც მოკლულის ცოლის დაკმაყოფილებაზე მიდიოდა. თუ ყველა ძმა გაყოფილი იყო, მაშინ კანონი განსაზღვრავს წესს, თუ როგორ უნდა გაეყოთ ურთიერთ შორის სისხლის საზღაურად მიღებული. თუ მოკლულს ჰყავდა შვილები, მაშინ სისხლისთვის გადახდევინებული ფული მათ დაკმაყოფილებაზე მიდიოდა. ვისაც არ გააჩნდა შეძლება სისხლის საზღაურის გადასახდელად, ის სიკვდილით, ან სხვა მკაცრი სასჯელით ისჯებოდა.

განუზრახველი (неумышленное) მკვლელობისთვის არ იყო სისხლის საზღაურის გადახდევინება, და მკვლელი მხოლოდ საეკლესიო სინანულს ექვემდებარებოდა. 

განუზრახველ მკვლელობათა რიცხვს მიეკუთვნებოდა: მოკვლა ბრძოლაში, მოკვლა თავდასხისგან დაცვისას, მაგრამ გლეხს უფლება არ ჰქონდა მასზე თავდამსხმელი ბატონი მოეკლა; თუ ვინმე დაჭრის სხვას ხმლით და მეორე დარტყმის მიყენებას მოისურვებს, ის კი მას მოკლავს.

სისხლის აღება არ დაიშვებოდა: თუ ვინმე მოკლავს შემაცდენელს, მისუწრებს რა მას თავის ცოლთან ან ქალიშვილთან; ხოლო თუ ვინმემ მიუსწრო შემაცდენელს მოახლესთან და მოკლა ის, მაშინ დაკრძალვის ფულის ნაწილი უნდა შეიტანოს. გლეხს დაუსჯელად შეეძლო მოეკლა თავისი ბატონი მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მას თავის ცოლთან მწოლიარეს მიუსწრებდა.

ფულადი გადახდევინება განსაზღვრული იყო ჭრილობის მიყენებისთვისაც. კანონი განსაზღვრავს, თუ როგორი ჭრილობისთვის და რა უნდა გადაახდევინონ.

ორივე თვალის, ხელებისა და ფეხების დაზიანება მკვლელობას უთანაბრდებოდა, და სისხლისთვის დაკმაყოფილებას ექვემდებარებოდა. ამ ასოთაგან ერთ-ერთის დაზიანებისთვის კი სრული დაკმაყოფილების მესამედ ნაწილს ახდევინებდნენ; ხელის თითოეული თითისა და კბილისთვის – მეხუთედ ნაწილს; ფეხის თითისთვის – მეათედს. ჭრილობა, ასოთა დაზიანების გარეშე, რიგში ჩაწყობილი ქერის მარცვლებით გაიზომებოდა, ამასთან თითოეული მარცვლისთვის უხდიდნენ: გლეხს 2 მანეთს, მსახურს 4 მანეთს და ა. შ. თანდათანობით ახდენდნენ რა გაორმაგებას. თუ ჭრილობა ტყვიის, ისრის ან შუბისგან იყო, მაშინ ზომავდნენ სიღრმეს, ალაგებდნენ ისევ მარცვლებს და თითოეულისთვის სხეულზე გარე ჭრილობასთან შედარებით ორმაგს ახდევინებდნენ. ვინც სხვის სახლს დაესხა და ვინმე მოკლა ან დაჭრა, ორმაგ დაკმაყოფილებას იხდიდა. მთვრალ მდგომარეობაში მოკვლა ან დაჭრა დანაშაულს ვერ ამსუბუქებდა და გადახდევინება არ მცირდებოდა.

სახლის გატეხვითა და თაღლითობით ქურდობისთვის გადახდევინება ერთნაირად განსაზღვრული არ ყოფილა: ის ძველი ადგილობრივი ადათებით განსჯას ექვემდებარებოდა და ამგვარი სასამართლო არა მხოლოდ ქართველებს შორის გამოიყენებოდა, არამედ სომხებსა და თათრებს შორისაც.

თუმცა კი, საქართველოს უმეტეს ნაწილში ქურდისთვის გადახდევინების ზომა პირველ ჯერზე მოპარულზე შვიდჯერ უფრო მეტს შეადგენდა. ამ გადახდევინებიდან ორი ნაწილი მომჩივანის დაკმაყოფილებაზე მიდიოდა, ოთხი – მეფის ანუ ხაზინაში და ერთიც მოურავისა, რომელიც საქმეს განიხილავდა.

ქალაქებში ტფილისში, გორსა და თელავში, აგრეთვე ქიზიყის სოფლებსა და ცხინვალის ციხესიმაგრეში, სადაც ებრაელები ცხოვრობდნენ, საგანგებო წესები არსებობდა (Записки Буткова /рукоп./ Арх. Главн. Шт. въ С.-Петерб.). ებრაელების მიერ დადგენილი კანონით, ქურდს მოპარულზე ორჯერ მეტი უნდა დაებრუნებინა.

მემამულეთა მამულებში, ქურდობასთან მიმართებაში, დამნაშავეებს მემამულენი ასამართლებდნენ იმ წესებით, რომლებიც ძველი დროიდან იყო ნაკურთხი. სომხებთან შულავერში ქურდს ხუთმაგს ახდევინებდნენ, მათგან ორი ნაწილი მომჩივანთან მიდიოდა, ორი მეფესთან და ერთიც მოურავთან. თათართა ზოგიერთ სოფელში მომჩივანს მხოლოდ დაკარგულის ღირებულება ანუ ზარალი უბრუნდებოდა, ხოლო დამნაშავეს კი მოურავის დანიშნულების მიხედვით ახდევინებდნენ. ამ გადახდილიდან ცხრა-მეათედი მეფეს ეკუთვნოდა, ხოლო ერთი-მეათედი კი – მოურავს. თათართა სხვა სოფლებში მოურავს გადახდილის მესამედი ნაწილი ეძლეოდა, ორი-მესამედი კი – მეფეს. თავადების, მეფისა და მემამულეთა მამულებში შემოსავალი ამ მუხლიდან მთლიანად მფლობელს ეკუთვნოდა.

მეორე ქურდობისთვის, ქურდისთვის მატერიალური გადახდევინების გარდა, მას აჭრიდნენ ყურებს, ცხვირს, ხელს და სხვა. ამგვარი საქმეების უმეტესი ნაწილი კი ფულადი საზღაურით ნაზღაურდებოდა.

მოსამართლე დასმენებს (доносы) სხვანაირად არ ღებულობდა, თუ არა წერილობით. იმ ადამიანის დასმენა, რომელიც რაიმე დანაშაულისთვის იყო დასჯილი ან ბრძოლის ველიდან გამოიქცა, არ შეიძლებოდა მიღებული ყოფილიყო.

ქართული წეს-ჩვეულებებისა და წესების მიხედვით, ბრალდებულს ექვსი ხერხით შეეძლო თავი გაემაერთლებინა: 1) ფიცით, 2) გავარვარებული რკინით, 3) მდუღარე წყლით, 4) ხმალში ანუ ორთაბრძოლაში გამოწვევით, 5) მოწმობით, და 6) საკუთარ თავზე ცოდვის მიღებით ან საკუთარი თავის შელოცვისადმი დაქვემდებარებით (принятiемъ на себя греха или подверженiемъ себя заклятiю).

იმისთვის, რათა თავისი სიმართლე ფიცით დაამტკიცოს, ბრალდებულმა თავისი უდანაშაულობის მოწმე უნდა წარმოადგინოს. თუ მას ბრალს დებენ დასმენით, მაშინ, თავისი მოწმის გარდა, კიდევ ერთი მოწმე უნდა ამოირჩიოს იმ პირთა რიცხვიდან, რომლებიც დამსმენის მიერ არიან დანიშნულნი. მან, ვინც აიძულებს ფიცი დადოს, ხატი უნდა მოიტანოს. თუ ბრალდებული და მის მიერ მიღებული მოწმეები მის უდანაშაულობაზე ხატის წინაშე დაიფიცებენ, მაშინ მათი ჩვენების სამართლიანობა ეჭვის ქვეშ არ დგება.

დაფიცებას იშვიათად მიმართავდნენ, არამედ საქმის გარჩევას სხვა ხერხებით ცდილობდნენ. ქალებს დასაფიცებლად არ უშვებდნენ; მათ სანაცვლოდ ფიცის დადება არ შეეძლოთ გარეშეებს, არამედ მხოლოდ ყველაზე უფრო ახლო ნათესავებს.

ბრალდებულს ხელებზე ქაღალდის ფურცელს აფარებდნენ, ხოლო მასზე კი გავარვარებულ რკინას დებდნენ. თუ ის, გადადგამდა რა წინ სამ ნაბიჯს და შემდეგ დააგდებდა რა რკინას, ხელებს არ დაიწვამდა, მაშინ გამართლებულად ითვლებოდა, და გამართლების ამ ხერხს გახურებული რკინით გამოცდა ეწოდებოდა.

მდუღარე წყლით გამოცდა იმაში მდგომარეობდა, რომ წყლიან ქვაბში სამკერდე ჯვარს უშვებდნენ. როცა წყალი ადუღდებოდა, ქვაბს ცეცხლიდნ გადმოიღებდნენ – და ბრალდებულს, ღვთის სახელით, ქვაბიდან ჯვარი უნდა ამოეღო.

ამის შემდეგ ხელზე პატარა ტომარას ჩამოაცმევდნენ, პირს მოუკრავდნენ და ბეჭედს დაადებდნენ; თუ მესამე დღეს ხელი დამწვარი არ იქნებოდა – მაშინ ბრალდებული მართალი იყო.

ორთაბრძოლის დახმარებით გამართლების წინ, დამსმენი და ბრალდებული 40 დღეს ღვთის წინაშე ლოცულობდნენ; შემდეგ თითოეულ მათგანს კისერზე ან შუბზე უმაგრებდნენ ქაღალდის ფურცელს, რომელზედაც მოკლე ლოცვა იყო დაწერილი. 

მართლმსაჯულო ღმერთო! ნათქვამია ლოცვაში. მე, ესა და ეს, გთხოვ და გევედრები, არ გაიხსენო დღეს სხვა ჩემი შეცოდებანი. მაგრამ თუ მე, ჩემზე აღძრულ ამა და ამ საქმეში მართალი ვარ, მაშინ მიბოძე მისი თავი; ხოლო თუ არა ვარ მართალი, მაშინ ჩემი თავი მას უბოძე.

შეიარაღდებოდნენ რა, ისინი ცხენებზე ამხედრებულნი არენაზე გამოდიოდნენ, და თან ფარებითა და მათრახებით შეიარაღებული მოწმეებიც (სეკუნდანტებიც) ჰყავდათ. ორთაბრძოლა მეფის თანდასწრებით ხდებოდა და იმდენ ხანს გრძელდებოდა, სანამ ერთი მეორეს ცხენიდან არ გადმოაგდებდა. მაშინ მოწმეები დამარცხებულს, როგორც დამნაშავედ აღიარებულს, მეფეს მიჰგვრიდნენ, რომელიც მას თავისი შეხედულების და მიხედვით ექცეოდა. დამარცხებულის იარაღი გამარჯვებულს ეძლეოდა, ცხენი კი – მოწმეს. თუ ორივე გადმოვარდებოდა ცხენიდან, მაშინ ქვეითად უნდა ებრძოლათ იმ დრომდე, სანამ ერთი მათგანი მეორეს არ წააქცევდა.

ორთაბრძოლა უპირატესად ღალატის, საეკლესიო სალაროს გაძარცვისა და სიწმინდეთა შეურაცხყოფის შესახებ საქმეებში იმართებოდა.

თუ ბრალდებული პირი უმაღლეს წოდებას ეკუთვნოდა, ხოლო დამსმენი კი უმდაბლესს, მაშინ კანონი უშვებდა, რომ ბრალდებულს ორთაბრძოლაში თავისი ძალაუფლების ქვეს მყოფი რომელიმე პირი გამოეყვანა, რომელიც თავისი ქონებითა და მდგომარეობით დამსმენის თანატოლი იქნებოდა.

ჭკვიანი და კეთილსინდისიერი მოწმე ორი პირი საკმარისია; წინააღმდეგ შემთხვევაში კი საჭიროა ოცი და არანაკლებ ათისა.

საკუთარ თავზე ცოდვის აღებით მეტად უმნიშვნელო საჩივრები წყდებოდა, რომლებიც ერთ მარჩილს (ვერცხლის დაახლოებით 60 კაპიკს) არ აღემატებოდა. ზოგჯერ ეს ზომა ხარის შესახებ დავებშიც დაიშვებოდა. ბრალდებულმა მომჩივანი ზურგზე უნდა შეისვას და თქვას: “დაე შენი ცოდვა ჩემზე იყოს მეორედ მოსვლისას, და დაე მე შენს ნაცვლად ვიქნე გასამართლებული, თუ მე გამეკეთებინოს ის, რაშიც შენ ბრალს მდებ”.

კანონი განსაზღვრავდა შემთხვევებს, რომლებშიც სახელდობრ რომელი გვარეობის განწმენდა უნდა გამოეყენებინათ. ბრალდებულთა ან ბრალმდებელთაგან არავის არ შეეძლო ფიცისგან თავი აერიდებინა. ფიცის დამდებს მოფიქრების დრო ეძლეოდა, რათა სიჩქარით, ცრუ ფიცის მიცემა არ აეძულებინათ. “ცრუ ფიცი ღმერთისგან განდგომაა, და სიცრუით მიცემულ ფიცს უფალი არ დაივიწყებს. ვინც ცრუ ფიცს დადებს, ნათქვამია სამართალში, ის ურიაა, და მასთან პურიც კი არ უნდა ჭამო. მცირეწლოვანი ბავშვები და სასულიერო პირები ფიცის დასადებად არ დაიშვებოდნენ.

მოწმე ღირსეული ადამიანი უნდა იყოს, არანაკლებ 20 წლის ასაკისა. სხვა რჯულის კაცის მოწმობა არ მიიღებოდა. ამიტომ მოწმის შესახებ, უწინარეს ყოვლისა, გებულობდნენ, როგორი აღმსარებლობისაა ის და როგორი თვისებების. მოწმეთა მხოლოდ ის ჩვენებები მიიღებოდა, რომლებიც მოწმემ თავად იხილა, და არა მათზე მოისმინა; მაგრამ მიწის საზღვრების, სახლის აშენების შესახებ განაგონის დამოწმებაც შეიძლებოდა. ღარიბები და ღატაკები მოწმეებად არ დაიშვებოდნენ. ნაყიდი ადამიანი არ შეიძლებოდა არც თავისი ბატონისთვის, არც მისი ვაჟისთვის მოწმე ყოფილიყო. მამა ძისთვის და ძე მამისთვის ასევე არ შეიძლებოდა მოწმეები ყოფილიყვნენ. მოწმეები იმ პირთა წინაშე უნდა ყოფილიყვნენ წარდგენილნი, რომელთა დანაშაულის შესახებაც ამოწმებდნენ.

ასეთი იყო, ზოგადი და მოკლე ნიშნებით, ქართველი ხალხის იურიდიული ყოფა-ცხოვრება.

საზოგადოების თითოეული წევრის უფლებების დასაცავად, არსებობდა სამთავრობო დაწესებულებანი, რომელთა სათავეშიც უზენაესი სამეფო სასამართლო იდგა.

ამ სასამართლოს თავმჯდომარე თავად მეფე გახლდათ, და მასში ესწრებოდნენ: ა) მეფის მემკვიდრე; ბ) სხვა ბატონიშვილები, მეფის მიერ საგანგებოდ დანიშნულნი; გ) მდივან-ბეგები – მეფის მრჩევლები ანუ, საკუთრივ, მოსამართლეები – ოთხი ქართლელი თავადი და ოთხიც კახელი* (*1804 წ. მათ დაერქვათ კოლეგიისა და კარის მრჩევლები /коллежскiе и надворные советники/); დ) მდივნები, ანუ პირები, რომლებიც სწორედ სასამართლოში წარმოებული საქმეების შესრულებისთვის ინიშნებოდნენ; და ე) თავალიდარი, მეფის უზენაესი სასამართლოს წერილობითი საქმეებისა და სხვადასხვა აქტების შემნახავი. მის მოვალეობებში დამნაშავეთაგან სასამართლოს მიერ ამოღებული ფულების შენახვაც შედიოდა.

უზენაეს სასამართლოში როგორც ქართლის, ისე კახეთის საქმეებიც განიხილებოდა. 

ნათელ საქმეებს მეფე თავად წყვეტდა, მაგრამ თუ ისინი ჩახლართული, არასრული, ან განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი იყო, მაშინ იგი მათ უზენაეს სასამართლოში გადასცემდა, სადაც ზოგჯერ საქმის წარმოებისას თავადაც ესწრებოდა. უმეტეს წილად კი, ის მხოლოდ მოსამართლეებს ავალებდა მათ გადაწყვეტას, რომლებიც, ხელმძღვანელობდნენ რა კანონებში დადგენილი ფორმით, სხდომაზე იწვევდნენ დამნაშავეს, მომჩივანს, მოპასუხესა და მოწმეებს, განიხილავდნენ მათ ჩვენებებს, ავსებდნენ მათ საბუთებით (მოწმობებით, удостоверенiя), და, მოიყვანდნენ რა საქმეს სრულ გარკვეულობაში, შეასაბამებდნენ რა მას კანონებთან ან იმ ხალხის წეს-ჩვეულებებთან, რომელშიც განსახილველი შემთხვევა მოხდა, წარმოთქვამდნენ განაჩენს და შეჰქონდათ ის მეფესთან დასამტკიცებლად. მეფის ნებაზე იყო დამოკიდებული, უზენაესი სასამართლოს განაჩენის თანახმად მოიქცეოდა, თუ სხვანაირად.

მეფესთანვე მოჰქონდათ საჩივრები დაბალი სასამართლოებისა და ხელისუფალთა არასწორ გადაწყვეტილებაზეც, და, ასეთ შემთხვევაში, საქმე ან მეფის მიერ იქნებოდა განხილული, ან კიდევ უზენაეს სასამართლოში.

მოსამართლედ შეიძლებოდა ყოფილიყვნენ არანაკლებ 25 წლის ასაკისა. სადღესასწაულო ან საზეიმო დღეებში მათ სამართალწარმოება ეკრძალებოდათ, მაგრამ მკვლელებისა და ყაჩაღების გასამართლებას კანონი დიდმარხვაშიც (и въ св. четыредесятницу) ავალებდათ. დამნაშავეებს მაშინვე არ სჯიდნენ, არამედ რაღაც დროის შემდეგ. კანონებში ნათქვამი იყო, რომ, რომ თუ მეფე ბრძანებს დასაჯონ დამნაშავე, მაშინ ბოქაულებმა უნდა დააყოვნონ (есаулы должны помедлить). თუ მეფე დამნაშავეს ბრალეულად აღიარებს, მაშინ ხალხიც თანახმა უნდა იყოს.

საერთოდ ყველა საქმე მეტად ჩქარა და თითქმის ყოველგვარი წერილობითი წარმოების გარეშე, მხოლოდ ზეპირი გარჩევით წყდებოდა. უზენაესი სასამართლოს ყოველი გადაწყვეტილების შესახებ კი გამოდიოდა ბარათი, ანუ ბრძანებულება მეფის ბეჭდით, რომელიც საკუთარ თავში შეიცავდა განაჩენის შინაარსს.

უზენაეს სასამართლოში გადაწყვეტილი თითოეული საქმისთვის დადგენილი ბაჟი გადაიხდებოდა, რომლიდანაც ნაწილი ეკუთვნოდა მეფეს, ნაწილი სასამართლოში მონაწილე ბატონიშვილებს, და ნაწილიც მდივან-ბეგებს, მდივნებს, თავალიდარსა და სასამართლოს სხვა წევრებს.

უშულოდ მეფის უზენაესი სასამართლოს ქვემოთ, ერთი საფეხურით უფრო დაბლა, იყო ეგრეთ წოდებული კერძო სასამართლოები: ქართლის, კახეთისა და თელავის. პირველი ორი ტფილისში იმყოფებოდა, მესამე კი თელავში. ამ უკანასკნელი სასამართლოს განმგებლობას თავად ქალაქი თელავი და შუა კახეთის მთელი ოკრუგი ექვემდებარებოდა; კახეთის დანარჩენი ნაწილი კი კახეთის სასამართლოზე იყო მიწერილი. კერძო სასამართლოები შედგებოდა: პირველი ოთხი მდივან-ბეგისგან, ქართლის თავადებისგან, ხოლო მეორე და მესამე კი – თითოეული ოთხ-ოთხი მდივან-ბეგისგან, კახეთის თავადებისგან. იყვნენ რა მეფის უზენაესი სასამართლოს წევრები და წყვეტდნენ რა იქ საქმეებს სხვა წევრებთან ერთობლივად, აქ მდივან-ბეგები მართლმსაჯულებას ცალკე აწარმოებდნენ (имели отдельное присутствiе).

სასამართლოს მოვალეობა იყო ტფილისისა და ქართლის ისეთი ადგილების მცხოვრებთა დაბალი კლასების საქმეების გარჩევა, სადაც მხარეებსა და სოფლებს ის მოურავები განაგებდნენ, რომელთაც სასამართლო ძალაუფლება არ გააჩნდათ. მდივან-ბეგთა სასამართლოში მოდიოდა ყველა ის საჩივარი ასოთდაკლებისა და ძალადობათა გამო, რომლებიც მეორე ხარისხის სისხლის სამართლის დანაშაულებებს წარმოადგენდა. ამ საქმეებზე თავიანთ განაჩენებს ისინი მეფეს წარუდგენდნენ განსახილველად, რომლის მიერ დამტკიცების გარეშეც მათი აღსრულებაში მოყვანა არ შეეძლოთ.

მდივან-ბეგები ღებულობდნენ დასმენებს სხვადასხვანაირ ბოროტგანზრახულობებზე. თუ ძიებიდან აღმოჩნდებოდა, რომ დანაშაული თავადებსა და ისეთ პირებს შეეხებოდა, რომლებიც აზნაურთა უპირატესობებით სარგებლობდნენ, მაშინ მდივან-ბეგები საქმეს უზენაესი სასამართლოს მიერ განხილვაზე გადასცემდნენ; მეორეხარისხოვან საქმეებში კი, დაბალი წოდების ადამიანთა ბრალდებისას, თავად ადგენდნენ განაჩენს და დასამტკიცებლად მეფეს წარუდგენდნენ (препровождали его царю на утвержденiе). 

უწინდელი მმართველობა საქართველოში დესპოტური და უკიდურესად სასტიკი იყო. მცირე დანაშაულისთვის ხშირად აჭრიდნენ ცხვირს, ყურებს, ართმევდნენ მამულს და საპყრობილეშიც სვამდნენ. რათა ნათელი წარმოდგენა გვქონდეს იმ მდგომარეობაზე, რომელშიც იმყოფებოდა საქართველო რუსეთის ქვეშევბრდომობაში მისი შემოსვლისას, მოვიყვან იმ დროის თანამედროვე ჩანაწერს, რომელიც თავადმა მ. ს. ვორონცოვმა შეადგინა. ქართველები ისე მიეჩვივნენ თავიანთი მეფეების სასტიკ მმართველობას, ამბობს ის, “რომ რუსი უფროსების ჩვეულებრივ შემთხვევებში მშვიდი (кроткая) და კანონებზე დაფუძნებული ძალაუფლება მათ უცნაურად ეჩვენებათ, რომელიც უფრო მეტად სისუსტიდან მომდინარეობს, და არა დიდსულოვნებიდან. მათი თავადებიდან და გამოჩენილი აზნაურებიდან ბევრი ამბობს, რომ საქართველო არ შეიძლება იმართებოდეს სხვანაირად, თუ არა ყველა საქმეში სწრაფი და სასტიკი სასჯელით. ნელი ცნობები (медлительныя справки) და კანონიერი გადაწყვეტილებანი მათ გაუგებრად და აუტანლად ეჩვენებათ, და ასეთს უფრო მეტი სურვილი ექნებოდა, რომ მისთვის იმავე დღეს ყურები დაეჭრათ, ვიდრე რამდენიმე თვეს ზომიერ სასჯელს დალოდებოდა. თავადებსა და აზნაურებს ბევრად მეტი გაგება არა აქვთ წესრიგისა და სამართლიანობის შესახებ, ვიდრე უბრალო ხალხს. როდესაც კრებდნენ აზნაურებს არჩევნებზე, ვერანაირად ვერ იყო შესაძლებელი, რომ მათთვის მათი საქმის (მოვალეობის) შესახებ ნამდვილი წარმოდგენა ჩაეგონებინათ. სულ უმცირესი საჭიროებისთვის, ან თუ ვინმეს მოსწყინდებოდა, ისინი კრებიდან სახლში მიდიოდნენ და აღარ ბრუნდებოდნენ. სხვები კი, სიამოვნებით უყურებდნენ რა ხმის მისაცემად განკუთვნილ სხვადასხვა ფერის პატარა ბურთულებს, მათ ჩუმ-ჩუმად ჯიბეში იდებდნენ და მიდიოდნენ. სხვები, რომელთაც არ ჰქონდათ უფლება კრებაზე შემოსულიყვნენ, შემოიპარებოდნენ და ამ პატარა ბურთულებს ეზიდებოდნენ, ასე რომ ყოველ ჯერზე მათი დიდი ნაწილი იკარგებოდა. თავად ციციანოვს ერთ დროს სჭირდებოდა პროვინციაში აზნაურის დაპატიმრება, მაგრამ რადგანაც იქ სამხედრო რაზმი არ ყოფილა, მან ჰკითხა ზოგიერთ მეზობელს: ხომ არ იკისრებდნენ ისინი, რომ ის კაცი დაეპატიმრებინათ (მისთვის ყარაული მიეჩინათ); მათ უპასუხეს, რომ მისი დაპატიმრება არ შეუძლიათ, მაგრამ, თუ თავადი უბრძანებს, ისინი მას ტყვიას დაახლიან (они его застрелятъ). არც ერთი ქართველი არ გამოცხადდება სასამართლოში, თუ მას ძალით არ მიიყვანენ, და ზის რა თავისთვის მშვიდად სახლში, არ ესმის, რატომ უნდა შეწუხდე და წახვიდე იქ, სადაც არ გინდა, მხოლოდ მარტო მიწვევის ძალით”.

ხალხი შეესისხლხორცა სწრაფ, ზეპირსიტყვიერ, თუმცა კი სასტიკ სასამართლოს. ასეთ სასამართლოს მოითხოვდნენ ქართველები თავიანთი მეფისა და მდივან-ბეგებისგან. 

უკანასკნელნი, სასამართლოში თავიანთი საქმიანობის ზევით, სახლთუხუცესის (салтхуцеса) ანუ სახელმწიფო ხაზინადარის მრჩევლებიც იყვნენ. უკანასკნელი თანამდებობა მდივან-ბეგებს აკისრებდა მოვალეობას – ყოველი შვიდი წლის შემდეგ პირადად მოეხილათ სამეფოს საშინაო მდგომარეობა, მისი ხალხმოსახლეობის შესახებ სანდო წარმოედგენა შეექმნათ (приводить въ известность народонаселенiе его), ხალხური მრეწველობის თაობაზე ცნობები შეეკრიბათ და მთავრობაში მიეტანათ, ამ უკანასკნელის მიერ ვალდებულებათა თანაზომადი განაწილების შესადგენად. სახლთუხუცესი ორი იყო: ერთი ქართლისთვის, ხოლო მეორე კი კახეთისთვის (Описанiе Грузiи, составленное Лазаревымъ. Акты Кавк. Арх. Ком. изд. 1866 года, т. 1, 193).

ქვეყნის ადგილობრივი მმართველობისთვის, მთელი საქართველო, – როგორც ქართლი, ისე კახეთიც – სამოურავოებად (моуравства) იყო დაყოფილი. სიტყვა მოურავი საკუთრივ ადგილობრივ უფროსს ნიშნავს* (*მოურავი მომდინარეობს სიტყვიდან ურვა – ზრუნვა, მეურვეობა, მმართველობა. სიტყვა მოურავი თავიდან გამოხატავდა ხელისუფლებას, რომელიც ერისთავზე უფრო მაღლა იდგა და შემდეგ ისინი შეცვალა. შემდგომში მოურავების წოდება უმაღლეს სახელმწიფო დიდმოხელეთა დონიდან მაზრების, უბნებისა და სოფელთა წვრილ მმართველებამდე დამდაბლდა). სარგებლობდნენ რა თანამდებობის ერთნაირი სახელწოდებით, მასში მყოფი სხვადასხვა პირებს განსხვავებული ძალაუფლება გააჩნდათ. ზოგიერთ მათგანს თავისი სასამართლო და სააღსრულებო ჰქონდა, სხვებს კი მხოლოდ სააღსრულებო უფლება-მოვალეობები ეკისრებოდათ.

მოურავებად, სასამართლოთი ან სასამართლოს გარეშე, მეფე თავადებსა და ანზაურებს განამწესებდა, რომელთაგან ბევრს ეს თანამდებობა მემკვიდრეობით ჰქონდა.

საერთოდ, მოურავის თანამდებობაზე არა თუ არ ამბობდნენ უარს, არამედ მას კიდეც ეძიებდნენ. სამშობლოსთვის გაწეული სამსახურის სანაცვლოდ, თავადები ჯილდოვდებოდნენ მოურავობის წყალობით საგვარეულოში, სიცოცხლის ბოლომდე, ან კიდევ გარკვეული დროით.

სომხები, შეადგენდნენ რა ტფილისის მოსახლეობის უმთავრეს ნაწილს და საკუთარ ხელში ეჭირათ რა მთელი ვაჭრობა და ხელობანი, მმართველობასაც თავიანთი წეს-ჩვეულებების შესაბამისს მოითხოვდნენ. თავდაპირველად მათ მართავდნენ მამასახლისები (რაც ვიწრო აზრით სახლის უფროსს აღნიშნავს) და ნაცვალები, მაგრამ შემდეგ კი ორივე ეს თანამდეგობა მელიქში იქნა გაერთიანებული. ეს წოდება ჯერ კიდევ იმ დროსაა დაარსებული, როდესაც საქართველო სპარსეთის ძალაუფლების ქვეშ იმყოფებოდა. ნადირ-შაჰმა საგანგებო სიგელით მელიქის თანამდებობაზე ქართლელი თავადი ბებუთაშვილი დაამტკიცა, და მისი ჩამომავლნი ამ წოდებას რუსული მმართველობის შემოღებამდე ატარებდნენ. ტფილისში მცხოვრები ქართველები და თათრები კი ტფილისის მოურავს ექვემდებარებოდნენ (თავად ციციშვილებისგან). მელიქისა და მოურავის ხელისუფლება ერთნაირი იყო და ორივენი ეგრეთ წოდებულ ტფილისის საქალაქო მმართველობას შეადგენდნენ, რომელიც მხოლოდ საქართველოს დედაქალაქში არსებობდა. კანონებით, მელიქს ეკისრებოდა: ვაჭართა წოდება კარგ წესრიგში ჰყოლოდა და ის სიმართლით დაერიგებინა; ზომებისა და წონის სისწორეზე თვალი სჭეროდა; ასევე ტყუილისა და გაცურების გარეშე ვაჭრობაზეც. იგი ვალდებული იყო იმისთვის ედევნებინა თვალ-ყური, რომ მოვაჭრენი ზომიერი მოგებით დაკმაყოფილებულიყვნენ, არ დაეწყოთ ურთიეთ შორის დავა-კამათები და ერთი-მეორისთვის წყენა არ მიეყენებინათ.

როცა ტფილისში ვაჭრებსა და მეშჩანებში მამულის შესახებ დავები ან მემკვიდრებს შორის გაყოფისას კამათები ხდებოდა, ასევე სავაჭრო ანგარიშების გამო ან სავექსელო საჩივრებისა და სხვა სამოქალაქო საქმეთა განსახილველად, მელიქი სახელმოხვეჭილ ვაჭრებს იწვევდა, საქმეებს წერილობითი განაჩენით წყვეტდა, მას თავისი ბეჭდითა და საქმის გარჩევისას მასთან ერთად მონაწილე პირების ბეჭდებით ამტკიცებდა. მელიქს უფლება ჰქონდა, ნაკლები მნიშვნელობის მქონე საქმეები განსახილველად და გადაწყვეტილების მისაღებად ორი ან მეტი ღირსეული მოქალაქისთვის გადაეცა, რომლებიც საყოველთაო პატივისცემით სარგებლობდნენ.

თავადს, თავის მამულებში მდივან-ბეგის ძალაუფლება ჰქონდა. იგი სამართალსა და აღსრულებას აძლევდა თავის გლეხებს სამეფოს სამართლისა და ადგილობრივ წეს-ჩვეულებათა მიხედვით, პირადად ან თავის რწმუნებულ პირთა მეშვეობით, რომელთა ყოლის უფლებასაც მას კანონი აძლევდა. პირველი ხარისხის სისხლის სამართლის დანაშაულებისთვის მეფეს უკეთებდა წარდგინებას, ხოლო მეორე ხარისხის ძალადობებისთვის კი თავადს განაჩენები თავად გამოჰქონდა და შემდეგ დასამტკიცებლად მეფესთან შეჰქონდა. ფულადი შესაკრებლები საქმეებიდან, რომლებიც სახაზინო მამულებში ხაზინაში შედიოდა, ხოლო მემამულეთა მამულებში კი მემამულეებს ეკუთვნოდა, მათი შემოსავლის მნიშვნელოვან ნაწილს შეადგენდა. თავადები, რომელთაც თავიანთი აზნაურები ჰყავდათ, უპირატესობით სარგებლობდნენ, რომლის მიხედვითაც მათ სამართალს არა მხოლოდ ამ აზნაურთა გლეხები ექვემდებარებოდნენ, არამედ, მამულების შესახებ საქმეებში, თავად ეს აზნაურებიც. ეს უკანასკნელნი, ფლობდნენ რა თავადების მიერ მიცემულ უძრავ ქონებას, მას მხოლოდ თავიანთი თავადების ნებართვით განკარგავდნენ, და მამულების დაგირავება ან გაყიდვა მხოლოდ იმავე თავადის აზნაურებზე შეეძლოთ, იმ მიზნით, რომ სათავადო მამულების საზღვრები არ დაერღვიათ (не нарушать округлости вотчины), ე. ი. რათა, უძველესი დროიდან არსებული წეს-ჩვეულების მიხედვით, თავადებს ურთიერთ შორის სადავო სამფლობელოები არ ჰქონოდათ (чтобы... князья не имели другъ съ другомъ черезполосныхъ владенiй).

სამხედრო მმართველობა საქართველოში შემდეგი ჩინების შესაბამისად იყო განაწილებული.

1. სარდალი (Сардаръ) – სრული გენერალი. ეს ჩინი ყველაზე უფრო მაღალი იყო და მისით საქართველოს ყველაზე უფრო დიდგვაროვანი თავადები, ოთხნი ქართლში და ერთიც კახეთში, მემკვიდრეობით სარგებლობდნენ.

2. მინბაში ანუ ათასის-თავი (Минбаши или атасисъ-тави) – ათასეულის უფროსი. ისინი მშვიდობიანობის დროს სარდლის განმგებლობაში იმყოფებოდნენ და მუდმივად სამსახურისთვის მზადყოფნაში იყვნენ. თითოეულ სარდალს თავისი მინბაშები ჰყავდა, იმ ჯარების რიცხვის თანაზომადად, რომელიც მისი უფროსობის ქვეშ შეიძლებოდა შეერთებულიყო, და ამიტომ ზოგიერთს სამი მინბაში ჰყავდა, სხვებს კი ნაკლები. 

ტფილისის ციხესიმაგრის კომენდანტს მინბაშის წოდება (ჩინი) ჰქონდა; სხვა ციხესიმაგრეებში კი, რომლებიც მოურავების განმგებლობაში შედგებოდა, კომენდანტები საერთოდ არ ყოფილან.

3. ხუთასის-თავი ანუ გუნდისთავი – ხუთასეულის უფროსი; ასისთავი ანუ იუზბაში (усбаша) – ასეულის უფროსი (сотникъ), დასბაში – ათი მებრძოლის უფროსი. 

საქართველოში არტილერიის პირველი დაწესება (учрежденiе) დაახლოებით 1770 წელს მოხდა, მეფის ერეკლე თეიმურაზის ძის დროს. ამ ხანებში ქართულ საველე არტილერიაში შედგებოდა არაუმეტეს 10 ქვემეხის და 60 რიგითისა; მათი უფროსობა მინბაშს ჰქონდა ჩაბარებული. როცა საქართველოში თავადი პაატა ანდრონიკაშვილი დაბრუნდა, რომელმაც საარტილერიო მეცნიერებაში გარკვეული ცოდნა რუსეთში შეიძინა, მაშინ ქართული არტილერიის თავის განმგებლობაში მიღებასთან ერთად, მას მეფემ თოფჩი-ბაშის ჩინი უწყალობა – წოდება, რომელსაც თავად მეფეც ატარებდა. თავადმა ანდრონიკაშვილმა ტფილისში ქვემეხების ჩამოსასხმელი კარი (дворъ) მოაწყო, სადაც სპილენძის ზარბაზნებს, მორტირებსა და ჭურვებს ასხამდნენ. მან ქვეეხები ევროპული ყალიბების მიხედვით ხელახლა ჩამოასხა, მათი რიცხვი 15-მდე გაზარდა, ხოლო 1787 წელს კიდევ 12 ქვემეხის მიმატებით, 1784 წელს იმპერატრიცის ეკატერინე II-ის მიერ ერეკლე მეფისთვის ნაწყალობევი 24 ქვემეხიდან, მან არტილერიაში რუსული წოდებები დააწესა: მაიორის, კაპიტნის, პორუჩიკისა და სერჟანტის. დაბალი ჩინები თოფჩის სახელს ატარებდნენ და მათი რიცხვი 100 ადამიანამდე ადიოდა. თოფჩიები რუსი ჯარისკაცებისგან იყვნენ შეკრებილნი, რომლებიც საქართველოში დეზერტირებად დარჩნენ 1769-1787 წ. იქ რუსული ჯარების ყოფნის შედეგად, და კავკასიელი ხალხების ტყვეობიდან მეფის მიერ გამოსყიდულთაგანაც. 1794 წელს ერთნიცა და მეორენიც საქართველოში 375 ადამიანი მოითვლებოდა, ხოლო საქართველოდან რუსული ჯარების გამოსვლის შემდეგ კი, რომლებიც იქ 1796 და 1797 წლებში იმყოფებოდნენ, გაქცეულები კიდევ დაახლოებით 300 ადამიანი დარჩა. ამ ჯარისკაცების უმეტესი ნაწილი ქართველ ქალებზე იყო დაქორწინებული და იქვე დაემკვიდრა. რუსული მმართველობის გახსნისას, მათგან ყველა, ვინც სამსახურისთვის ვარგისი აღმოჩნდა, მათ მიერ ქართული ენის ცოდნის გამო, საქართველოში დაწესებულ საშტატო სამხედრო რაზმებში იქნა მიღებული.

საველე არტილერიის მთავარი ნაკლი იმაში შედგებოდა, რომ ლაშქრობებში ის საპალნეებით გადაჰქონდათ.

მეფემ გიორგი ერეკლეს ძემ, როცა არტილერია თავის ვაჟს ბატონიშვილ იოანეს ჩააბარა, მას ფელდცოიხმაისტერი უწოდა.

არტილერიის შტაბისა და ობერ-ოფიცერთა წოდებებში თავადები და აზნაურები აჰყავდათ, ხოლო უნტერ-ოფიცრებად კი სხვა წოდებების პირებსაც ამწესებდნენ. 

საქართველოს ორივე ოლქის, კახეთისა და ქართლის, ზემო, შუა და ქვემო მხარეებად სამოქალაქო დაყოფაზე ზევით, საქართველოს კიდევ სარდლობების მიხედვით სამხედრო დაყოფაც ჰქონდა.

ქართლში ასეთი ოკრუგი (სადროშო – ი. ხ.) ოთხი იყო, კახეთში ორი.

ქართლის ყველა და კახეთის ერთ ოკრუგში მთავარ უფროსებად იყვნენ სარდლები; თათრები კი, თავიანთი მოურავების წინამძღოლობით, ყოველთვის საგანგებო კორპუსებს შეადგენდნენ.

ყველა თავადი და აზნაური, რომელთაც ამ ოკრუგებში მამულები ჰქონდათ და გლეხები ჰყავდათ, ზუსტად ისევე როგორც სახელმწიფო, სამემკვიდრეო და საეკლესიო მამულების მოურავებიც, ქუდზე კაცის დაძახების შემთხვევაში (въ случае поголовнаго вооруженiя), თავ-თავიანთი ხალხით თავიანთი სარდლის ჯარებს უნდა შეერთებოდა. მეფე ყოველ ჯერზე განსაზღვრავდა, რამდენი ჯარი უნდა გამოეყვანათ და რომელი უბნებიდან. ამ ადამინებს თავიანთი იარაღი და დანიშნული დროისთვის სურსათის მარაგი უნდა ჰქონოდათ, და ომის მთელი დროის მანძილზე თავიანთი სარდლის უფროსობის ქვეშ იმყოფებოდნენ. ქალაქებისა და ხვნა-თესვისთვის გამოუსადეგარი ადგილების მცხოვრებნი, განსაკუთრებით კი ოსები, ლაშქობაში სურსათს (პროვიანტს) მეფისგან ღებულობდნენ. ძველ ქართულ წეს-ჩვეულებათა მიხედვით, ხელქვეითები ვალდებულნი იყვნენ თავიანთი სარდლებისთვის ომში შეძენილი ნადავლის მეხუთედი ნაწილი მიერთმიათ.

მოიყრიდა რა თავს რომელიმე პუნქტში, ქართლისა და კახეთის მთელი ლაშქარი შემდეგნაირად ეწყობოდა.

მეწინავე პოლკი. ის შედგებოდა: 1) ქვემო ქართლის ანუ სომხითის ჯარებისგან, თავიანთი სარდლის, თავად ორბელიანის უფროსობით, რომელსაც თავის ხელქვეით (подъ командою) 6 სხვა თავადური საგვარეულო ჰყავდა; 2) ქვემო კახეთის, ე. ი. ქიზიყის ჯარებისგან, თავიანთი სარდლისა და მოურავის, თავად ანდრონიკაშვილის უფროსობით.

დიდი პოლკი. მას შეადგენდნენ: ქართლის ჯარები, იმ სოფლებიდან, რომლებიც ტფილისიდან ზემოთ იმყოფებოდა, მტკვრის მარჯვენა ნაპირის გაყოლებით, სარდლის თავად ციციშვილის უფროსობით, რომლის ხელქვეითაც კიდევ 4 თავადური საგვარეულო იმყოფებოდა.

ზემო კახეთის ჯარები ხევსურების, ფშავლებისა და თუშებისგან, მოურავის თავად ჩოლოყაშვილისა და თავიანთი დეკანოზების* უფროსობით (*დეკანოზი – სასულიერო პირია და, ამასთან ერთად, ხალხის მმართველი და წინამძღოლი). ამ პოლკს წინ თავად მეფე უძღოდა.

მარჯვენა ხელი ანუ მარჯვენა ფრთა. ამ პოლკს შეადგენდნენ:

1. შუა, ანუ საკუთრივ ქართლის ჯარები, სარდლისა და თავიანთი მოურავის თავად ამილახვარის უფროსობით, რომლის ბრძანებებსაც სხვა თავადთა 14 საგვარეულო ემორჩილებოდა. ამავე რაზმში ყოველთვის იმყოფებოდა მეფის მემკვიდრე; და

2. შუა კახეთის ჯარები, მათთან რუსთაველი მთავარეპისკოპოსი იმყოფებოდა. ეს უპირატესობა რუსთავის მთავარეპისკოპოსს ძველი დროიდან აქვს მიცემული მნიშვნელოვანი სამხედრო სამსახურის სამახსოვროდ, რომელიც საქართველოს ამ ეპარქიის ერთერთმა მღვდელმთავარმა გაუწია. ჯარებს ერთერთი თავადი უფროსობდა, ხოლო მთავარეპისკოპოსი კი მათ მამაცობისთვის ახალისებდა.

მარცხენა ხელი ანუ მარცხენა ფრთა. ამ პოლკს შეადგენდნენ: ზემო ქართლისა და მუხრანის ოკრუგების ჯარები და ოსები, სარდლის თავად ბაგრატიონ-მუხრანელის უფროსობით, რომლის ხელქვეითაც ქსნისა და არაგვის ერისთავები იყვნენ.

თათართა ჯარები საგანგებო კორპუსს შეადგენდნენ, და ყაზახის თათრები, თავიანთი მოურავებით, ყოველთვის მარჯვენა ხელის მარჯვენა ფლანგზე იდგნენ, ხოლო ბორჩალოელი თათრები კი, თავიანთი მოურავით, მარცხენა ხელის მარცხენა ფლანგზე. 

მეფის ერეკლე II თეიმურაზის ძის არც ერთ სამხედრო ღონისძიებაში, XVIII ასწლეულის მეორე ნახევარში, 10.000 ადამიანზე მეტს არასოდეს მონაწილეობა არ მიუღია. თავადები, აზნაურები, მათი მსახურები, ქიზიყელები, თათრები და ოსები, რომლებიც მდინარეების თერგის, არაგვისა და ქსნის ნაპირებზე ცხოვრობდნენ, უპირატესად ცხენოსნებად მსახურობდნენ, ხოლო ქვეითად კი: ხევსურები, ფშავლები და თუშები და ის მიწათმოქმედნი, რომელთაც ლაშქრობაში ცხენების შენახვისთვის სახსრები არ გააჩნდათ.
შეიარაღება თოფების, დამბაჩების, ხმლებისა და ხანჯლებისგან შედგებოდა. ხევსურები ფშავლები და თუშები კიდევ პატარა ფარებს იყენებდნენ. მაგრამ ქვეით ჯარში ისეთი ღარიბებიც იყვნენ, რომლებიც ომში მხოლოდ ხის ჯოხებით (კომბლებით – ი. ხ.) მიდიოდნენ.

რადგანაც სურსათის მომარაგებას მთავრობა ვერ უზრუნველყოფდა, ამიტომ საომარი მოქმედებები საქართველოს ფარგლებს გარეთ ხანგრძლივი არ ყოფილა, განსაკუთრებით იმ შემთხვევაში, თუ საკვებს იქ მოწინააღმდეგეთა ან მოკავშირეთაგან ვერ იძენდნენ.

რუს ოფიცრებს არაერეთხელ უნახავთ, თუ ქართველი მეომრები, ამოწურავდნენ რა თავიანთი პროვიანტის მთელ მარაგს, როგორ ბრუნდებოდნენ სახლებში ჯერ კიდევ კომპანიის დასაწყისში, საკუთარი პურის მარაგის შესავსებად.

თეიმურაზ მეფემ, სურდა რა მოეზღუდა საქართველოს საზღვრები მთიელი ხალხების მტაცებლური შემოჭრებისგან, ამისთვის საგანგებო სამხედრო წოდება (сословiе) დააარსა, რომელიც ნუქერის (нокари) სახელწოდებითაა ცნობილი, და წესად დაუდო, რათა სახაზინო, სამეკვიდრეო, საეკლესიო და მემამულეთა სოფლებიდან საზღვარზე მორიგეობით თითო წლით 2.000 ცხენოსანი მებრძოლი გაეგზავნათ. პროვიანტითა და ფურაჟით ამ ჯარებს ხაზინა ამარაგებდა, ჯამაგირს კი თითოეული სოფელი აძლევდა თავის მეომარს, უხდიდა რა მას 20-დან 40 მანეთამდე წელიწადში.

მეფემ ერეკლე თეიმურაზის ძემ ნუქერის ჯარი მოსპო, ხოლო მათ სანაცვლოდ 1773 წ. სხვა ლაშქარი შემოიღო, სახელად მორიგე, იმ საფუძველზე, რათა თითოეულ მოსახლეს ქართველთა, სომეხთა ან თათართაგან, რომელიც ხვნა-თესვას, მესაქონლეობას, მებაღეობასა და სხვა სარეწავს ეწეოდა, წელიწადში ერთ თვით საქართველოს საზღვრებზე მეფის მიერ დანიშნულ ადგილას ემსახურა.

მეფის ერეკლე II-ის სამხედრო წესდების მიხედვით, რომელიც 1774 წელს გამოიცა, ხალხის ყველა წოდება სამხედრო ვალდებულებას ექვემდებარებოდა. მტაცებელი ლეკების ან რომელიმე სხვა მოწინააღმდეგის საქართველოში შემოჭრის შემთხვევაში ყველა თავადი, თანამდებობის პირი, აზნაური, გლეხი და ბოგანო თითოეული სახლიდან, თავის მორიგ სამსახურში, ვალდებული იყო მტრის დასახვედრად გამოსულიყო. ვაჭრობით დაკავებულ პირებს კი შეეძლოთ თავიანთ ნაცვლად მსურველები დაექირავებინათ და სამსახურში ისინი გაეგზავნათ.

“გლეხებისგან ამ დრომდე, კოდისპურის ნაცვლად, მოთხოვნილ სურსათსა (პურის ხარკს) და ღვინოს ჯარისთვის, ნათქვამია წესდებაში, ვაუქმებთ ჩვენ იმისთვის, რათა ისინი ამას თავიანთ სასარგებლოდ, მორიგი სამხედრო სამსახურისთვის იყენებდნენ და ამით თავიანთ ნაკლოვანებებს ივსებდნენ. ჩვენ, პურისა და ღვინის ვალდებულებათა გარდა, რომლებსაც ამ დრომდე ჩვენი სახაზინო გლეხებისგან ვკრეფდით, ვბრძანებთ, რომ ჯარისთვის პური არავისგან ან მოითხოვებოდეს”.

მთელი ჯარები თვეების მიხედვით იყო გაყოფილი, ისე რომ თითოეული მოვალე იყო, ყოველ მოთხოვნაზე სამსახურში გამგზავრებულიყო იმ თვეში, რომელშიც მას ეს სამსახური უნდა გაევლო. ასეთი პირები მათთვის დანიშნული თვის დასაწყისში და დროულად უნდა შეკრებილიყვნენ იქ, სადაც მეფის მიერ იქნებოდა მითითებული. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ვინც თავისი პროვიანტითა და ცეცხლსასროლი მასალებით თავის დროზე არ გამოცხადდებოდა, სასჯელს ექვემდებარებოდა – თავადი იქნებოდა ის, აზნაური თუ გლეხი. შეკრებილ მეომრებს, რომელთაც თავიანთი გამოკვებისთვის ფული ჰქონდათ, ნება ეძლეოდათ აუცილებელი საჭმელი მარაგების შესყიდვაზე თავად ეზრუნათ, ხოლო მათთვის კი, რომელთაც თავიანთი გამოკვებისთვის მზა პროდუქტები: პური, ღვინო და ქერი მოიტანეს, მეფე ვალდებულებას კისრულობდა მიეცა საზიდრები ჯარის კვალდაკვალ მათ გადასატანად.

“მაგრამ თავის შენახვის ასეთი საშუალებები (такое содержанiе), ნათქამია წესდებაში, სამარხვო და სახსნილო, ვინც არ უნდა იყოს – თავადი, აზნაური თუ გლეხი – მთელი თვის ანგარიშით საკუთარი უნდა ჰქონდეს: წინააღმდეგ შემთხვევაში, თუ ჩვენ სურსათის გადასახადის გაუქმებასთან ერთად, კიდევ პროვიანტსაც მივცემთ, ეს ტვირთად დაგვაწვება და ჩვენი ხაზინაც ამოიწურება. ამასთან ყველას უნდა ახსოვდეს, რომ წმინდა სარწმუნოებისა და კანონისთვის, მტრის განდევნისა და ჩვენს სამშობლოში მშვიდობის დასადგურებისთვის, და ღვთისა და ჩვენი სამსახურისთვის, არავინ საკუთარს არაფერს არ უნდა ზოგავდეს”.

ლაშქრობისა და მორიგე სამსახურისგან მხოლოდ ავადმყოფები და ის პირები თავისუფლდებოდნენ, რომელთაც სწორედ ლაშქრობის წინ მამა, დედა, და ან ძმა ავად გაუხდებოდათ ან მოუკვდებოდათ. იმ პირებს კი, რომელთაც ტყუილი ავადმყოფობის მოგონებაში ამხელდნენ, ორმაგი ვადით სამსახური დაეკისრებოდათ.

ჯარების სოფლებზე გავლისას, სარდლებს (ჯარის წინამძღოლებს), მინბაშებსა (ათასეულის უფროსებსა) და იუზბაშებს (ასეულის უფროსებს) ვალად ედებოდათ თვალყური სჭეროდათ იმაზე, რომ ჯარებს, მკაცრი სასჯელის შიშით, არანაირი ძარცვა არ დაეწყოთ და მცხოვრებთაგან მუქთად არაფერი არ წამოეღოთ. თუმცა კი უკანასკნელთ (მცხოვრებთ) ევალებოდათ ჯარებისთვის ფურაჟი (ცხენების საკვები – ი. ხ.) და შეშა მოეტანათ.

ყველა მხედართუფროსს ვალად ეკისრებოდა თავიანთი ხელქვეითები ყოველ კვირას დაეთვალიერებინათ და თვალყური ედევნებიათ იმისთვის, რომ “რომ ჯარს მთელი თვის განმავლობაში მარაგში, ტყვიები და დენთი საკმარისი რაოდენობით ჰქონოდა. ვისაც დათვალიერებისას მათი უკმარისობა აღმოაჩნდებოდა, მისთვის ამის გამო პასუხი უნდა მოეთხოვათ”.

მეფის განკარგულებით არმიაში დანიშნული იყვნენ ექიმები, ქირურგები და დროებითი ბაზარიც ეწყობოდა.

დაუმორჩილებლობისა და სამსახურში გამოუცხადებლობისთვის თავადს ეკისრებოდა ჯარიმა 200 მანეთი, აზნაურს – 100 მან., სოფლის თავკაცს (старшина), ნაცვალს, ქევხასა და მამასახლისს – 60 მან. ეს ჯარიმა ინიშნებოდა ერთი დღის დაგვიანებისთვის, ასე რომ ვინც სამსახურში გამოცხადებას ორი დღით დააგვიანებდა, ორმაგს იხდიდა, სამი დღით – სამმაგს და ა. შ.

“ასეთივე ნაირად, ნათქვამია წესდებაში, თუ გლეხი დანიშნული თვის პირველ დღეს არ გამოცხადდება ჩვენთან და საკუთარ თავს ლაშქრობისთვის მზადყოფნაში არ დაგვანახებს და ერთი დღით გადაავადებს: მაშინ ის ერთი დღისთვის ერთხელ უნდა გაატარონ რუსულად მწყობრში გატარებით (მწყობრში მდგომთა მიერ ზურგზე ჯოხების დარტყმით – ი. ხ.), ორი დღისთვის კი ორჯერ და ა. შ., ხოლო გაქცევისთვის კი – ოთხჯერ. თავის მორიგე სამსახურში სალაშქროდ გამოსვლაზე უარის თქმისთვის, უფროსის ან მემემულისთვის წინააღმდეგობის გაწევისა და ტყეში ან სადმე სხვაგან დამალვისთვის, ან უნდა მოძებნონ ის თანასოფლელებმა და ჩვენთან წარმოადგინონ, ან კიდევ მისთვის 60 მან. ჯარიმა გადაიხადონ, იმ რაზმში დასარიგებლად, სადაც ის არ იმსახურებს. თუ ის გაქცეული სხვა სოფელში დაიმალება თავის ნათესავებთან ან ახლობელ-მეგობრებთან, ან მას სოფელი დამალავს, მაშინ მათ ის ჩვენთან უნდა წარმოადგინონ და 60 მან. ჯარიმა უნდა გადაიხადონ; ასევე უნდა მოექცნენ იმ ოჯახს, რომელიც გაქცეულს თავისთან დამალავს და იმ სოფელს, რომელიც მას თავისთან მიიღებს”.

თუ პირებს, რომლებსაც სამხედრო ვალდებულებისგან თავის არიდებისთვის ჯარიმა დაეკისრათ, არ შეეძლოთ მისი გადახდა თვით მთელი თავიანთი ქონების გაყიდვის შემდეგაც კი, მაშინ ის შესაბამისი სასჯელით ეცვლებოდათ. ასე, თავადს ბორკილებს ადებდნენ და ერთი თვით საპყრობილეში სვამდნენ, სადაც მხოლოდ პური და წყალი ეძლეოდა, მაგრამ ამასთან ერთად გარკვეული რაოდენობის ღვინის მიცემასაც ვარაუდობდნენ. ჯარიმის გადახდის შეძლების არმქონე აზნაური ჯოხის ასჯერ დარტყმით ისჯებოდა და შემდეგ მასაც ისეთივე პირობებით სვამდნენ საპყრობილეში, როგორც თავადს.

“თითოეული მეომარი, რომელიც უფროსობის მიმართ დაუმორჩილებლობას გამოიჩენს, სხეულებრივად უნდა დაისაჯოს, ჯაჭვებით უნდა შეიკრას და ფეხებზე ხუნდი დაედოს. 

სოფლებისგან ამ დრომდე მოთხოვნილ სასტუმრო გადასახადს, წერდა მეფე, ჩვენთვის და ჩვენი ამალისთვის, უცხოელთა გამასპინძლებისთვის სასტუმრო გადასახადის გამოკლებით, ვაუქმებთ იმ მიზეზით, რომ როდესაც ჩვენ ქართლსა და კახეთში ვიყავით ხოლმე, ჩვენს უკან მოდიოდა ბევრი კომისიონერი, რომელთაგან მცხოვრებნი შევიწროვებას განიცდიდნენ. ჯარისთვის ამ ახალი დაწესებულების შემთხვევაში კი, ასეთი სასტუმრო გადასახადი, მორიგ სამსახურში გამოძახებულმა თითოეულმა ადამიანმა თავის სასარგებლოდ უნდა გამოიყენოს”.

“თუ საქმის გარემოების და მიხედვით მოგვიწევს ჩვენ ჩვენი სამეფოს რომელიმე ადგილას გამგზავრება, საომარი შემთხვევების გარდა, მაშინ დაარსებული არმიიდან, რამდენ ადამიანსაც ჩვენ ვინებებთ, იმდენი თან უნდა გვეახლოს”. ყველა თანამდებობის პირსა და მეფის თანმხლებ ამალას მოვალეობად დაეკისრა მსახურთა მხოლოდ აუცილებელი რიცხვით შემოფარგლულიყვნენ, რომელთა შენახვის ხარჯებსაც თავად მეფე გაიღებდა. “მაგრამ რომელ სოფელშიც კი მივალთ, წერდა ერეკლე II, მან ჩვენ გასამასპინძლებელი უნდა მოგვიმზადოს, ხსნილის დღეებში სახსნილო, მარხვის დღეებში კი სამარხვო, ღვინით; ცხენების შენახვისთვის კი ვბრძანებთ: აპრილის შუა რიცხვებიდან ოქტომბრამდე ქერს ნუ მოითხოვენ, ხოლო ოქტომბრის შუა რიცხვებიდან მარტის ბოლომდე კი მოითხოვონ ორ-ორი და სამ-სამი ლიტრი (ლიტრი 9 ფუნტია), ასევე მაშინაც, როცა ჩვენ სოფელში დარჩენა ორი დღით მოგვიწევს; ბადრაგში მყოფ ადამიანებს კი საკუთარი საკვები უნდა ჰქონდეთ, რადგანაც ისინი არმიიდან არიან აყვანილნი, რომელსაც ნაბრძანები აქვს თავისი საკვები მთელი თვით ჰქონდეს მომარაგებული”. 

ასეთი იყო საქართველოში სამხედრო წესდების მთავარი საფუძვლები. მეფემ ერეკლე II-მ, შეგნებული ჰქონდა რა, რომ მხოლოდ მოთხოვნების სამართლიანობისა და ხალხის ყველა წოდების მიერ ამ წესდების აღსრულების ერთნაირი სავალდებულობის დროს, შეეძლება მას სახელმწიფოს მნიშვნელოვანი სარგებელი მოუტანოს, მასში გააკეთა ჩანაწერი (დათქმა), რომ არ დაუშვებს არანაირ გამონაკლისებს არც დედიკოებისთვის, არც ბებიკოებისთვის, არც ნაზი შვილიკოებისა და სხვა ნათესავებისთვის.

“დაე ყველასთვის მცირესი და დიდისთვის ცნობილი იყოს, წერდა მეფე (Воинскiй уставъ царя Ираклiя II. Зак. Вест. 1848 г. № 28 и 29), რომ როგორც არ შეიძლება რჯულის კანონის შეცვლა, ისე არ შეიძლება ამ სამხედრო წესდების გაუქმება ან მასში რაიმეს შემსუბუქება, და არც ჩვენ, არც ჩვენს ვაჟიშვილებს, დამნაშავეთათვის რაიმე პატიების ბოძება არ შეგვიძლია. თუ სასულიერო პირი ან სახელოვანი თავადი, აზნაური ან გლეხი, ან პატივცემული ქალბატონი აქედან რაიმეს გაუქმების შესახებ საკუთარ თავზე შუამდგომლობას იკისრებს, როგორი ღირსეული და პატივცემულიც არ უნდა იყოს, დამნაშავე იქნება და სულითა და სხეულით პასუხისმგებლობას დაექვემდებარება”.

ამ სამხედრო ვალდებულებისგან მხოლოდ ოსები, ხებსურები, ფშავლები, თუშები და სხვა მთიელი ხალხები თავისუფლდებოდნენ, რომლებიც მტაცებელი ხალხების მეზობლად საზღვრებზე ცხოვრობდნენ და მუდმივად დასცვასა და დარაჯობას მოითხოვდნენ. ასეთი ლაშქარი თითო ჯერზე 5 ათას ადამიანამდე იკრიბებოდა, რომლის ათასმეთაურებად, ხუთასმეთაურებად და ასმეთაურებად თავადები იყვნენ. ეს ჯარები ნაწილობრივ ცხენოსანი იყო, ნაწილობრივ კი ქვეითი და ყველას (თავიანთთვის და ცხენებისთვის) საკუთარი საკვები ჰქონდა. საჭიროების შემთხვევაში ორ და სამ ჯერზე გასაწვევი ჯარის შეერთებაც ხდებოდა.

ამ რაზმებიდან გამოიყოფოდა ყარაულები, თითოეულში ოთხ-ოთხი ადამიანით, ყველა იმ ფარული ადგილის მცოდნე და საიმედო პირთაგან, რომელთა გამოვლითაც ახალციხიდან და სხვა ადგილებიდან საქართველოში ლეკები შემოდიოდნენ. თავიანთი მცირერიცხოვნების გამო, ყარაულებს მეტად მოხერხებულად შეეძლოთ დამალულიყვნენ და ლეკების გამოჩენისას მაშინვე რაზმებსა და ახლომდებარე სოფლებს ატყობინებდნენ. 

სამშობლოს დასაცავად ქვეშევრდომებში გულმოდგინების აგზნებისთვის მეფე ერეკლე თეიმურაზის ძე ყოველწლიურად ერთი თვით თავადაც სადარაჯოზე იმყოფებოდა. მის მაგალითს მიჰყვნენ ბატონიშვილებიც და ეს სამსახური მალე საპატიო, შეიძლება ითქვას, არისტოკრატიული შეიქნა, თუმცა კი არა დიდი ხნით. ერეკლე II-ის უფროსმა ვაჟმა, გიორგიმ, თავისი ჯერის არაღსრულებით, პირველმა მისცა საბაბი ამ დაწესებულების დასუსტებისთვის. მაშინ სხვა ბატონიშვილებმაც, ხოლო შემდეგ კი თავადებმაც, თავს არიდებდნენ რა ამ მოვალეობის შესრულებას, მალევე სრულებით მოსპეს ეს დაწესებულება. მოხუცებული მეფის სიცოცხლის უკანასკნელ წლებში, ბატონიშვილებს შორის საუფლისწულოებად საქართველოს დაქუცმაცებისას, რომლებიც მეფის ბრძანებებს პატივს ნაკლებად მიაგებდნენ, საქართველო ისეთ მდგომარეობაში იქნა ჩაყენებული, რომ მეფემ, 1795 წელს აღა-მაჰმად-ხანის მიერ ტფილისის აოხრების შემდეგ, არ ჰქონდა რა მტაცებელი მთიელი ხალხებისგან ქვეყნის მოზღუდვის საშუალებანი, გადაწყვიტა თავისთან ქირით 5-დან 10 ათასამდე ლეკი შეენახა. მათი გამოკვება იმ მარაგებით ხდებოდა, რომელსაც ხალხისგან საგანგებო ხარკის სახით იღებდნენ. ასეთ მდგომარეობაში მიიღო საქართველო მეფემ გიორგი XII-მაც; თუმცა კი ქვეყნის უბედურებები გარედან, გეგონებოდათ, კიდეც შემცირდა, სამაგიეროდ დაქირავებული ლეკები უკანონოდ საშინელ ძარცვა-რბევას ახდენდნენ, სანამ საქართველოში რუსული ჯარები არ მოვიდნენ.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა