Sunday, August 31, 2014

აკადემიკოსი დუბროვინი რუსული ჯარების მიერ ბაქოს დაკავებისა და დარუბანდელი შეიხ-ალი-ხანის გაქცევის შესახებ

(შემოთავაზებული მასალა წარმოადგენს ნიკოლოზ დუბროვინის წიგნის «Исторiя войны и владычества русскихъ на Кавказе» /томъ III. С-Петербургъ, 1886/ შესაბამისი თავის თარგმანს)

თავი V 

(მთავარსარდლის საქმიანობა დარუბანდის დაკავების შემდეგ. – მისი თხოვნა დახმარების გამოგზავნაზე. – შეიხ-ალი-ხანის მოწოდება დარუბანდის სახანოს მცხოვრებთადმი. – იმპერატრიცის მანიფესტი სპარსელი ხალხისადმი. – კასპიის კორპუსის ბაქოსკენ მოძრაობა. – მდინარე სამურზე გადასვლა. – პროვიანტიანი ტრანსპორტების მოსვლა. – ჩვენი ჯარების მიერ ქალაქების ყუბისა და ბაქოს დაკავება. – შეიხ-ალი-ხანის გაქცევა.)

დარუბანდის დაკავების შემდეგ, კასპიის კორპუსი ორი კვირის განმავლობაში ადგილზე რჩებოდა. იმაზე უწინ, სანამ წინ დაიძვრებოდა, მთავარსარდლისთვის აუცილებელი იყო ჯარი სურსათით მოემარაგებინა, თავისი ზურგი უზრუნველეყო და დამორჩილებული სახანოს საქმეები მოეწყო.

ყიზლარიდან გამოსვლის დროს, რაზმი სურსათით 26 ივნისის ჩათვლით იყო უზრუნველყოფილი. აპრილის ბოლოს გუდოვიჩმა რაზმის კვალდაკვალ გაგზავნა 1.900 ჩეთვერთი ორცხობილა და 178 ჩეთვერთი ბურღულეული და ამასთან გრაფ ზუბოვს ატყობინებდა, რომ სამი თვის დანარჩენი პროვიანტი ყველაზე უფრო მოკლე ხანში იქნება მიწოდებული.

სურსათის სამთვიანი მარაგი, რომელიც ბაქომდე ჯარის მხოლოდ საგზაო კმაყოფას შეადგენდა, მათ თვით ამ პუნქტამდეც კი ვერ უზრუნველყოფდა, იმიტომ რომ ტრანსპორტები წინ მეტად ნელა მიიწევდნენ; ხარები იქანცებოდნენ და ეცემოდნენ. ბაქოდან სპარსეთის სიღრმეში მოძრაობისას რაზმის სურსათით მომარაგება უნდა წარმოებულიყო ზღვით, ასტრახანიდან, სადაც ამ მიზნით, როგორც ჩვენ ვნახეთ, ნაბრძანები იყო, პირველი შემთხვევისთვის, დაემზადებინათ 70.000 ჩეთვერთი ფქვილი ბურღულეულის პროპორციით და 40.000 ჩეთვერთი შვრია. ამასობაში კი, მაისის დასაწყისში, ასტრახანში შიდა გუბერნიებიდან ჯერ კიდევ პურის არც ერთი მარცვალი არ იყო ჩამოტანილი, და ისიც კი არ იყო ცნობილი, თუ როდის მოხდებოდა იქ მისი ჩამოტანა. გრაფ ზუბოვს ეშინოდა წინ დაძვრისა, ვარაუდობდა რა, რომ მივა რა ბაქომდე, შესაძლოა სულაც სურსათის გარეშე დარჩეს და ასეთ არახელსაყრელ მდგომარეობაში შეხვდეს აღა-მაჰმად-ხანის ჯარებს.

უკანასკნელმა, არსებული ცნობების მიხედვით, თუმცა კი თეირანთან დაიხია, მაგრამ ამაგრებდა რა თავის სანაპირო პროვინციებს გილანიდან კასპიის ზღვის აღმოსავლეთ ნაპირის ჩათვლით, ვარაუდობა ჯარის შეგროვებასა და ისევ მდინარე არაქსისკენ დაბრუნებას. იძულებული იყო რა, რომ დარუბანდსა და ბაქოში გარნიზონები დაეტოვებინა, და ჰყავდა რა თავის განკარგულებაში უმნიშვნელო ძალები, გრაფ ზუბოვს არ ჰქონდა მოწინააღმდეგის განადგურების შესაძლებლობის იმედი და მის ახალი ჯარებით გაძლიერებას ითხოვდა. პეტერბურგში ნავარაუდევ ერთდროულ მოქმედებას აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ განჯიდან და კასპიის ზღვის ნაპირებიდან ვერ შეიძლებოდა რომ ადგილი ჰქონოდა, ვინაიდან კავკასიის კორპუსი არა თუ მხოლოდ არ შეერთებია გრაფ ზუბოვის რაზმს, არამედ ჯერ კიდევ ყიზლართან ძლივს-ძლივობით იკრიბებოდა; საქართველოს სახსრებით სურსათით მისი მომარაგება, როგორც ჩვენ ვნახეთ, საეჭვო გახლდათ. გეგმის შეცვლა, მისცემდა რა მოქმედებებს სხვა ხასიათს, გრაფი ზუბოვის ზრუნვის საგანს შეადგენდა და მას ხელებს უბოჭავდა.

“შევედი რა ბაქოში, წერდა იგი (Въ собственноручномъ письме князю П. А. Зубову отъ 15-го мая 1796 года), ვშიშობ, რომ პურის გარეშე არ დამტოვონ. ასევე, ჯარების ახლანდელი რიცხვით, და განსაკუთრებით კი კავკასიის კორპუსის გარეშე, არ შეიძლება აქ, როგორც ჩვენ გვსურს, საქმისთვის ხელის მოკიდება, იმიტომ რომ საჭიროა დიდი დისტანციის დაკავება და ძლიერი რაზმების გამყოფა, რომელთა გამოყოფაც არ შეიძლება, თუკი ამით მთავარი ძალები უნდა დასუსტდეს. ჯარების მცირე ნაწილები კი გარდაუვალად საფრთხის ქვეშ აღმოჩნდებიან, როგორც ეს მე დაღესტანში შესვლისას შევიტყვე, ვინაიდან თვით ჯაჭვებში გაშლილ ჩემს ჯარებსაც კი ესხმიან თავს ყაჩაღთა პარტიები, რომელთაც აქ იმ დარწმუნებით შეუძლიათ ცხოვრება, რომ, იქნებიან რა ბანაკიდან ხუთ ვერსზე, მათი ადგილსამყოფელის ძიებისგან უსაფრთხოდ იქნებიან, და თუნდაც სადმე აღმოჩენილ იქნენ, მათი გამოდევნა მაინც ძნელია”.

მაისის ოციან რიცხვებში მთავარსარდალმა მიიღო გუდოვიჩის შეტყობინება, რომ კავკასიის ხაზიდან მასთან კიდევ რამდენიმე ტრანსპორტია გამოგზავნილი სურსათით; რომ გაანგარიშების მიხედვით, ამ პროვიანტმა რაზმი 16 ივლისამდე უნდა უზრუნველყოს, და რომ 11 მაისს ასტრახანში მოტანილია 4.000 ჩეთვერთი ფქვილი ბურღულეულის პროპორციით, რომლებიც უკვე გემებზეა გაგზავნილი კონტრ-ადმირალ ფიოდოროვის განკარგულებაში ზღვით დარუბანდსა და ბაქოში ჩამოსატანად, სადაც მთავარსარდლის მიერ იქნება დანიშნული.

“მე მოხარული ვარ და მზად ვარ მთელი გულით მოგეხმაროთ, წერდა ამასთან გუდოვიჩი გრაფ ზუბოვს (Въ письме отъ 19-го мая 1796 года), მოგამარაგოთ ყველაფრით, რაც ჩემი ძალაუფლების ქვეშაა, მაგრამ უნდა აგიხსნათ, რომ ჯარების მხრივ, და განსაკუთრებით კი ქვეითი ჯარისა, ახლა მე არ შემიძლია რაიმე მნიშვნელოვანი შეგმატოთ”.

თუმცა გუდოვიჩის განკარგულებაში იქნა კიდეც გამოგზავნილი რუსეთიდან კავკასიის ხაზზე ახალი პოლკები, მაგრამ მათგან არ ერთი არ იყო მოსული, პავლოგრადის მსუბუქი ცხენოსანი პოლკის გარდა, რომელიც იმ ხანებში გეორგიევსკს უახლოვდებოდა. ამიტომ გუდოვიჩმა, სურდა რა ზუბოვისთვის მიცემული დაპირების შესრულება, რომ დარუბანდი მის განკარგულებაში მყოფი ჯარებით დაეკავებინა, სხვადასხვა ადგილებიდან 140 რიგითი შეაგროვა (*ოთხმოცი რიგითი მოსკოვის მუშკეტერთა პოლკისა და 60 ადამიანი – კავკასიის ეგერთა კორპუსის მეოთხე ბატალიონისა) და ტრანსპორტთან ერთად დარუბანდში გაგზავნა, რომელიც პროვიანტით დატვირთული 100 აქლემისა და 50 ფურგონისგან შედგებოდა. მალევე ამის შემდეგ მან ყიზლართან შეკრიბა პავლოგრადის პოლკი, ყუბანის ეგერთა კორპუსის მეორე ბატალიონი, დონის კაზაკთა კირეევის პოლკი და ექვსი საველე ქვემეხი, და, დაავალა რა მათი მეთაურობა გენერალ-მაიორ თავად ციციანოვს, გრაფ ზუბოვთან შესაერთებლად წასვლა უბრძანა (Отношенiе Гудовича графу Зубову 19-го мая 1796 года, № 563. Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 23-го августа 1796 года. თავად ციციანოვს, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, მოძრავი მაღაზიისთვის ხარების არყოლის გამო და მდინარე თერგის ნაპირებზე გადმოსვლის მიზეზით, გამოსვლა მხოლოდ 23 ივლისს შეეძლო).

“მთელი გულწრფელობით გარწმუნებთ, უმატებდა გუდოვიჩი, რომ როგორც კი დანიშნული ჯარები კავკასიის ხაზზე მოსვლას დაიწყებენ, მე მაშინვე, გაუჩერებლად, ყიზლარისკენ გამოვგზავნი მათ, და განსაკუთრებით კი ქვეით პოლკებს, რომლებშიც, მე ვთვლი, თქვენ უფრო მეტი საჭიროება გექნებათ, საიდანაც იმავე საათში, თქვენი მოთხოვნის და მიხედვით, გამოვაგზავნი, არ გამაჩნია რა არანაირი საჭიროება და სურვილი ჩემთან მათი დატოვებისა, ხაზის შენარჩუნებისთვის ყველაზე უფრო საჭირო რიცხვის ჯარების გარდა. თქვენ მხოლოდ იმის შესახებ გთხოვთ უმორჩილესად: თუ შეიძლება მე, სულ მცირე, გვიან შემოდგომამდე, იანოვის კაზაკთა პოლკი დამიტოვოთ, რომელიც ყაბარდოს წინააღმდეგ დგას და სიმშვიდის შენარჩუნებისთვის არის საჭირო. თქვენ ამით მე უკიდურესად დამავალებთ”.

მიიღო რა ცნობა დამხმარე ძალების მოძრაობის შესახებ, და რაც მთავარია ასტრახანში პურის გამოჩენისა და სპარსეთის ნაპირებთან მათი სწრაფად ჩამოტანის შესაძლებლობის შესახებაც, გრაფმა ზუბოვმა გადაწყვიტა წინ დაძრულიყო; მაგრამ, იცოდა რა მისი გარემომცველი ხალხების ვერაგობისა და მტაცებლობის თაობაზე, იძულებული იყო თავისი ზურგისა და მარჯვენა ფლანგის უზრუნველყოფისთვის ეზრუნა.

დარუბანდის ვრცელი ციხესიმაგრე, რომელიც ათი ათასამდე შეიარაღებულ მოსახლეობას იტევდა, არ შეიძლებოდა ზურგში საიმედო გარნიზონის გარეშე ყოფილიყო დატოვებული, რომლის შემადგენლობაშიც, სულ მცირე, სამი ბატალიონის დანიშვნა იყო აუცილებელი. მაშინ, ექნებოდა რა ზურგს უკან საიმედო საყრდენი პუნქტი დარუბანდში, გრაფ ზუბოვს ჰქონდა წინ წასვლის შესაძლებლობა ისე, რომ დამხმარე ჯარებს არ დალოდებოდა, და თავისი მდგომარეობის გამო შიშის გარეშეც, თვით იმ შემთხვევაშიც კი, ბაქოს ხანისგან, ან სპარსელთა მნიშვნელოვანი ძალებისგან წინააღმდეგობაც რომ შეხვედროდა. პროვიანტით საკმარისი ხარისხით მომარაგებულს, მას ყოველთვის შეეძლო, დაიკავებდა რა მტკიცე პოზიციას, დამხმარე ძალების მოსვლას დალოდებოდა, და, შემოიერთებდა რა მათ, შეტევაზე გადასულიყო.

რაც შეეხება მარჯვენა ფლანგის უზრუნველყოფას, მთავარსარდალმა ეს ჩვენდამი ერთგულ დაღესტნელ მფლობელებს დააკისრა. ტარკის შამხალს, ყარაყაიდაღის უცმისა და ტაბასარანის ყადის იგი წერდა, რათა მათ მასთან თავიანთი შვილები ან ნათესავები ამანათებად გამოეგზავნათ და მზადყოფნაში მდგარი ჯარები ერთად შეეერთებინათ “ჩემი მარშის მთების მხრიდან დასაფარავად” (Записка графа Зубова, представленная князю П. А. Зубову при письме отъ 15-го мая 1796 года).

მოპატიჟებულებმა არა მხოლოდ სრული მზადყოფნა გამოხატეს მთავარსარდლის მოთხოვნის შესრულებისთვის, არამედ განსაკუთრებულ თავაზიანობასაც იჩენდნენ, რაც აზიელი ხალხებისთვისაა დამახასიათებელი იმ შემთხვევებში, როცა სუსტი ძლიერის წინაშე პირმოთნეობს. ცნობა დარუბანდის დაცემის შესახებ – სპარსეთის კარისა – სწრაფად გავრცელდა მთელს დაღესტანში, და ყველა მთიელი მფლობელი, რომლებიც ამ დრომდე არაკეთილად იყვნენ რუსეთისადმი განწყობილი, ერთმანეთს ასწრებდა მთავარსარდლის ბანაკში მოსვლას. ორი კვირის განმავლობაში რუსული ბანაკი დაღესტნელებით იყო გადავსებული, რომლებიც რუსეთისადმი თავიანთი მორჩილების შესახებ განცხადებისთვის მოდიოდნენ.

– ჩვენ დარუბანდის მმართველებთან მეგობრობაში ვიმყოფებოდით, ამბობდნენ ისინი, და რადგანაც ახლა დარუბანდი სრულიად რუსეთის მონარქის ძალაუფლების ქვეშ შედგება, მას ჩვენ კიდევ უფრო უკეთ ვემსახურებით, ვიდრე დარუბანდის მფლობელებს.
ზოგიერთი მათგანი, არ იფარგლებოდა რა თავისი ერთგულების მხოლოდ განცხადებით, ქვეშევრდომობის ფიცს ღებულობდა, იმის მსგავსად, როგორც მას დარუბანდის სახანოს მცხოვრებნი აკეთებდნენ. უკანასკნელთ განეცხადა, რომ შეიხ-ალი-ხანის სამფლობელო მიიღება რუსეთის დაცვის ქვეშ, რომ თითოეული, დარჩება რა მშვიდად თავის სამფლობელოში, უზრუნველყოფილი იქნება პირად და ქონებრივ უსაფრთხოებაში; რომ ერთმანეთთან რაიმენაირი პრეტენზიების შემთხვევაში, არავის არა აქვს უფლება თავად გაუსწორდეს სხვას, არამედ რუს მთავარსარდალს უნდა მიმართოს; რომ მთელი დაღესტანი და დარუბანდის სახანო, იმყოფებიან რა რუსეთის მფარველობის ქვეშ, ვალდებულნი არიან დასასრული დაუდონ ურთიერთ მტრობებს და მშვიდობიანი ცხოვრებითა და მორჩილებით იმპერატრიცის წყალობა დაიმსახურონ (Записка графа Зубова, представленная князю П. А. Зубову).

ხედავდა რა ხალხის მომხრეობას თავისი ხანისადმი და იმ მონაწილეობას, რომელსაც იგი ხანის ბედში ღებულობდა, გრაფმა ზუბოვმა შეიხ-ალი-ხანის რუსეთში გამოსახლება ვერ გაბედა, მით უმეტეს, რომ ასეთი ზომა, ხალხის მტრულად განწყობის გარდა, ვერანაირ სარგებელს ვერ იძლეოდა. დარუბანდის მთელი სამფლობელო ნაწილებად იყო დაყოფილი, რომლებსაც ნაიბები მართავდნენ. თითოულ ნაიბს, შეიხ-ალი-ხანის რუსეთში წამოყვანის შემდეგ, შეეძლო თავის სამფლობელოში საკუთარი თავი ხანად გამოეცხადებინა, ხოლო ასეთი დაქუცმაცება კი, ნაიბთა საეჭვო ერთგულების დროს, ჩვენთვის უფრო მეტად მავნე გახლდათ, ვიდრე სასარგებლო: თვითოეულ ნაიბში ჩვენ შეიძლებოდა წავწყდომოდით მტრულად განწყობილ ადამიანს, რომელიც მზად იქნებოდა ჩვენი გეგმებისა და განზრახვებისთვის წინააღმდეგობა გაეწია. შეიხ-ალი-ხანის დარუბანდში დატოვება, მისი საქციელისა და მის გულწრფელ სინანულში დაურწმუნებლობის შემდეგ, სრულებით შეუძლებელი იყო, და ამიტომ გრაფმა ზუბოვმა გადაწყვიტა იგი თავისთან წაეყვანა, ხოლო დაუბანდის სახანოს მმართველობა კი, ხალხის დამშვიდებისთვის, მის დას, ფერიჯი-ხანუმს ჩააბარა, რომელსაც დამხმარედ ჰადირ-ბეგი დაუნიშნა (*ჰადირ-ბეგი გარდაცვლილი დარუბანდელი მეჰმედ-ჰუსეინ-ხანის ნათესავი გახლდათ), როგორც ადამიანი, რომელიც რუსეთისადმი სხვებზე უფრო ერთგულად ეჩვენებოდა.

როცა შეიხ-ალი-ხანს გამოეცხადა გადაწყვეტილება, რომლის მიხედვითაც იგი რუსულ ჯარებს უნდა გაჰყოლოდა, ხანმა ეს ცნობა არა მხოლოდ მორჩილებით მიიღო, არამედ გარეგნული კმაყოფილებითაც. რათა მთავარსარდლის კეთილგანწყობა მოეპოვებინა და თავისი ერთგულება გამოეხატა, შეიხ-ალი-ხანმა იკისრა მოწოდების დაწერა, რომელიც მის ყოფილ ქვეშევრდომებს სიმშვიდისკენ მოუწოდებდა და ყველაზე უფრო პირფერული გამოთქმებით იყო აღსავსე იმპერატრიცასა და მის მთავარსარდალთან მიმართებაში.

“მადლობა ყოვლად უზენაესს, წერდა იგი დარუბანდელებს, რომ ჩვენ ჭეშმარიტი გზიდან გადაცდენის გამო, აგვერიდა სასჯელი და მთელ დედამიწაზე უდიდესი, ბედნიერი და ყოვლის შემძლე იმპერატრიცის – ღვთის ჩრდილის – წყალობით შეგვეცვალა, რომელმაც, როგორც მის მორჩილებაში მყოფი ანგელოზი, ბრძოლაში საშინელი, მაგრამ მორჩილებისადმი მოწყალე და მოკრძალებული უძლეველ მეომართა წინამძღოლი, გრაფი ვალერიან ალექსანდრეს ძე ზუბოვი გამოგვიგზავნა.

თავად თქვენ, ჩემო საყვარელო ქვეშევრდომებო, უნდა აღიაროთ, რომ უკვე დიდი ხანია არ გიგემნიათ ის სიმშვიდე, რომელსაც ახლა მის (გრაფ ზუბოვის – ი. ხ.) საფარველ ქვეშ (подъ его покровомъ) შევიგრძნობთ. დაე ესეც მისი უჭკნობი დიდებისთვის იყოს; მაგრამ ჩვენ არ უნდა ვზოგავდეთ საკუთარ სიცოცხლეს, რათა გამოვისყიდოთ ჩვენი დანაშაული რუსეთის ძლიერი იმპერიის წინაშე, რომელიც ჩვენს წინაპრებსა და ჩვენ ყოველთვის გვმფარველობდა, და არა მხოლოდ თავად ჩვენ საუკუნოდ ვეთაყვანებით დიდ მონარქს – ღვთის აჩრდილს – არამედ ჩვენი შთამომავლების გულებშიც დავაბუდებთ დროისა და შემთხვევათაგან ურყევ მისი უდიდებულესობისადმი ერთგულებასა და მორჩილებას.

ახლა ჩვენი მწყალობელი, გრაფი ვალერიან ალექსანდრეს ძე, თავისი მრავალრიცხოვანი და მამაცი მხედრობით მიდის ვერაგი აღა-მაჰმად-ხანის წინააღმდეგ, რათა მისი ძალები საბოლოოდ დაანგრიოს. ყველასთვის ცნობილია, თუ როგორ ხაფანგში შეგვიყვანა ჩვენ ამ არაკეთილგანმზრახველმა, უფრო მეტად ბოროტმა ადამიანმა, და რომ ჩვენ მასზე და მის ახლობელ-მეგობრებზე საუკუნოდ შური უნდა ვიძიოთ; და პირიქით, ამ დროიდან მთელი სიცოცხლის მანძილზე, ცოცხალი ღმერთის წინაშე, ფიცის ქვეშ პირობას ვდებთ ერთგულად და გულმოდგინედ ვემსახუროთ დიდ ხელმწიფას – ღვთის ჩრდილს – და ახლა რუსეთის მხედრობასთან ერთად მივდივართ არაქსისკენ, რათა ყველა ხერხით, რომლებიც ყოვლადუზენაესმა ჩვენს ხელებსა და გულებში ჩადებისთვის გვიწყალობა, ჩვენი მხსნელის, გრაფ ვალერიან ალექსანდრეს ძისთვის სასარგებლო ვიყოთ. თქვენს მმართველობას კი ლაშქრობიდან ჩვენს დაბრუნებამდე ვტოვებთ ჩვენი მაღალხარისხოვანი, უგანათლებულესი, უსაყვარლესი დის ფერიჯი-ხანუმის ხელში ვტოვებთ და მასთან ნაიბად ორივე ჩვენთაგანის ერთგული და ყველაზე უფრო გულმოდგინე მსახური ჰადირ-ბეგი იქნება.

ვევედრებით ყოვლადუზენაესს, რათა ყველა თქვენთაგანს თავისი წყალობა გამოუგზავნოს და რათა დიდმა წინასწარმეტყველმა თქვენ ყველანი სიმართლის გზაზე დაგაყენოთ. ახლა კი, ღვთის მიერ ჩვენდამი ბოძებული ძალაუფლებით გიბრძანებთ, რომ რუსებს თვლიდეთ მწყალობლებად, მორჩილებას გაუწევდეთ ჩვენს უგანათლებულეს დას, ან ვისზედაც მის მიერ ბრძანებულ იქნება. მოცემულია სასიხარულო, მხიარულ და სვეკეთილ ხანაში”.

რჩებოდა რა რუსული ჯარების ბანაკში, შეიხ-ალი-ხანი შესაძლებელი თავისუფლებით სარგებლობდა: მას დაუბრუნეს ხმალი და ნება მისცეს, რომ დასთან შეხვედრები ჰქონოდა. მთავარსარდალი მას სრულ კეთილგანწყობას აღმოუჩენდა, რომელიც, როგორც ქვემოთ ვნახავთ, მან ყველაზე უფრო მოღალატური სახით ბოროტად გამოიყენა.

მოაწყო რა დარუბანდის სახანოს საშინაო საქმეები და დააყენა რა მის ცალკეულ ნაწლებში ნაიბები და მმართველები, გრაფმა ზუბოვმა აიყვანა ამანათები დარუბანდის ყველაზე უფრო გამოჩენილ მცხოვრებთაგან და, შემოიერთა რა გენერალ-მაიორ პლატოვთან ერთად მოსული ჩუგუევსკის პირველი პოლკი და დონის კაზაკთა ორლოვის პოლკი, 24 მაისს ბაქოს მიმართულებით გავიდა. დარუბანდში დატოვებულ იქნა გენერალ-მაიორი საველიევი ქვეითი ჯარის სამი ბატალიონით, 200 კაზაკითა და ოთხი საველე ქვემეხით (Всеподданнейшiй рапортъ графа Зубова 30-го мая 1796 года. დატოვებული ბატალიონები იყო: გრენადერთა მოსკოვისა და ყაზანის პოლკების ასეულებისგან; მოსკოვის პოლკის ერთი მუშკეტერთა ბატალიონი და კავკასიის ეგერთა კორპუსის მესამე ბატალიონი).

სალაშქროდ გამოსვლამდე რამდენიმე დღით ადრე, მთავარსარდალმა სპარსელი ხალხისადმი მიმართული უზენაესი მანიფესტი მიიღო, ბრძანებით, რომ ის საყოველთაოდ გაეცნო ხალხისთვის ქალაქებსა და სოფლებში. თურქულ, სპარსულ, ქართულ და სომხურ ენებზე თარგმნილი ამ მანიფესტის დიდი რიცხვის ეგზემპლარები იქნა ჩამოტანილი კავკასიის გენერალ-ბუბერნატორ გუდოვიჩთან და ასტრახანის გუბერნატორ ალაბიევთან (Алябьевъ), რათა მათაც, თავიანთ მხრივ, მიეღოთ ზომები მისი გავრცელებისთვის ქალაქებსა და სოფლებში ვაჭრებისა და სხვა ადამიანთა მეშვეობით, რომელთაც სპარსეთსა და თურქეთში სავაჭრო საქმეები ჰქონდათ (Рескриптъ императрицы Гудовичу 2-го апреля 1796 года).

“რუსეთის იმპერიის განზრახვა და სურვილი, წერდა იმპერატრიცა (Въ манифесте отъ 27-го марта), იყოს სიწყნარითა და კეთილი თანხმობით სპარსეთის სახელმწიფოში მის მეზობელ მფლობელებთან, ძველი დროიდან მთელი ქვეყნის წინაშეა დამტკიცებული დიდსულოვნებითა და მნიშვნელოვანი ოლქების ნებაყოფლობით დათმობით, რომლებიც მარადიული დიდების ღირსი იმპერატორის პეტრე დიდის მართალი და ძლევამოსილი იარაღით იქნა დაპყრობილი. ტახტზე ჩვენი ასვლის დროიდან ჩვენ სხვანაირად არ მოგვიპყრია ყურადღება ჩვენი საზღვრების ამ მხარისთვის, თუ არა მშვიდობისა და სიმშვიდის დასაცავად და იქ თანაბრად ორივე მხარეზე ორივე ქვეშევრდომთა შორის მომგებიანი და სასარგებლო ვაჭრობის დაფუძნებისა და მატებისთვის, საზეიმო ხელშეკრულებებზე დაფუძნებულისა, რომლებსაც ვერაფერი ვერ უარყოფდა.

ჩვენი მეურვეობის ამ საქებარ და კეთილ საგანში არცთუ იშვიათად ვაწყდებოდით ჩვენ წინააღმდეგობასა და დარღვევას ანგარებასა და სხვა მიკერძოებებს აყოლილი ზოგიერთი კერძო სპარსელი უფროსის მხრიდან იმ მხარეებში, სადაც ჩვენი ქვეშევრდომები თავიანთი სარეწებისთვის ჩამოდიოდნენ, და სადაც სხვადასხვანაირი სახით მათ ჩაგრავდნენ და წყენას აყენებდნენ. მაგრამ ჩვენთვის ჩვეული დიდსულოვნებით ყოველთვის ვცდილობდით აღგვეკვეთა ეს უსიამოვნებანი და არ დაგვეშვა, რომ მათ უფრო შორეული შედეგები გამოეღოთ, ვკმაყოფილდებოდით რა იმ დაკმაყოფილებებით, რომლებიც ზოგჯერ სულაც არ იყო წყენის თანაზომადი, და განსაკუთრებით კი იმ ხერხების ძალმოსილებისა, ღვთის მიერ ჩვენთვის ბოძებულისა, ჩვენი შეუზღუდავი შესაძლებლობების მიხედვით ამის მიღწევისთვის (а особливо могуществу способовъ, отъ Бога нам дарованныхъ къ одержанию онаго по неограниченному нашему произволенiю). ასეთივე გულმოწყალება გამოსცადა ჩვენში თავად აღა-მაჰმად-ხანმაც, რომელიც ახლა თავისი მზაკვრობითა და მძვინვარებით მბრძანებლობს უკანონოდ სპარსეთის ყველა ოლქში, როცა, იყო რა ასტრაბადის ხანი, ითავხედა, სახალხო სამართლისა და კეთილი რწმენის საწინააღმდეგოდ, ძალადობრივად დაეკავებინა იქ შესული ჩვენი ფრეგატი, მიაყენა რა მის უფროსს, ჩვენი ფლოტის კაპიტანს გრაფ ვოინოვიჩს სხვადასხვა წყენა და შეურაცხყოფა.

არ შევირყეოდით ჩვენ ახლაც ჩვენს ამ თვინიერ და მშვიდობისმოყვარე განწყობებში, თავისი აულაგმავი ძალაუფლებისმოყვარეობით ამოძრავებულ ხსენებულ მტაცებელ აღა-მაჰმადს, ბოლოს, თავისი ძალადობანი და მძვინვარება ჩვენი იმპერიის უფლებებისა და ღირსების შეურაცხყოფისთვის რომ არ გაევრცელებინა, თვით საქართველოზე თავსახმამდე და მისი დედაქალაქის დაუფლებამდეც კი, უკვე რამდენიმე წელიწადია ჩვენი მფარველობის ქვეშ შემოსული ქართლისა და კახეთის მეფისგან, საიდანაც იქ ღვთის ტაძრების გაძარცვისა და დარბევის შემდეგ, მიწების გაჩანაგების შემდეგ, ქრისტიანთა დიდი რიცხვის ტყვედ წაყვანისა და ბევრი სხვა თავზეხელაღებულების ჩადენის შემდეგ კასპიის ზღვის ნაპირებს მომართა ხალხების ძარცვა-რბევისა და ხანების დევნისთვის, რომლებიც თავიანთ მამულებს მშვიდად მართავენ, ჩვენს მიმართ კეთილად არაინ განწყობილნი და ჩვენს ვაჭრობას ყოველთვის ხელს უწყობდნენ. 

ამდენად თავხედური ღონისძიებანი, რომლებიც ძირს ამხობენ ყველაფერს, რაც ჩვენი იმპერიის სარგებელსა და მოგებას შეიძლება შეეხებოდეს, და მის მიერ დაგზავნილი ფირმანები ჩვენდამი მოსაზღვრე ან სულაც ჩვენი ძალაუფლების ქვეშ მყოფი მთავრებისადმი, აშკარად მისწრაფებულნი სასაზღვრო სიმშვიდის აღშფოთებისა და აქ არსებული მშვიდობისა და კეთილი თანხმობის დარღვევისკენ, ორივე სახელმწიფოს შორის მანამდე არსებული სასარგებლო და მომგებიანი ურთიერთობების მოსპობისკენ, ჩვენ გვაკისრებს, თუმცა კი უსიამოვნო, მაგრამ აუცილებელ ვალდებულებას, რომ მათ დავუდოთ ძლიერი დაბრკოლებანი, რომლებიც მათი მოსპობისთვის ხელსაყრელი იქნება. რის შედეგადაც, მოვუწოდეთ რა დამხმარედ ყოვლადუზენაესს, ვინც ჩვენს მართალ წამოწყებებში ყოველთვის გულუხვად ხელს გვიმართავს; პატივს ვცემთ რა ჩვენს საკუთარ ღირსებასა და ჩვენი იმპერიის სიკეთეს, ხსენებული მეამბოხის მიერ არაერთხელ შეურაცხყოფილს, საზღვრების უსაფრთხოებასა და ჩვენი მფარველობის ქვეშ შემოსულთა დარწმუნებულობას; დავუგდეთ რა ყური ადამიანურობის ხმას, რომელსაც იგი თვით მისი ღვიძლი ძმების სისხლშიც კი არ ინდობს, და შევიწყნარეთ რა ქართლისა და კახეთის მეფის თხოვნა, აგრეთვე ბევრი კეთილგანწყობილი ხანის და დაღესტნელი მფლობელისა, რომლებიც ჩვენ დაცვისა და მფარველობისთვის მოგვიწოდებენ – ვუბრძანეთ ჩვენი საზღვაო და სახმელეთო ძალების მნიშვნელოვან ნაწილს, ჩვენი საყვარელი და ერთგული, ჩვენი არმიის გენერალ-პორუჩიკის, ჩვენი გენერალ-ადიუტანტის, ლეიბ-გვარდიის იზმაილის პოლკის სეკუნდ-მაიორის, ცხენოსან-გრენადერთა სამხედრო ორდენის პოლკის შეფისა და ჩვენი ორდენების: წმ. მოციქულ ანდრიასი, წმ. ალექსანდრე ნეველისა და წმ. გიორგის სამხედრო ორდენისა და პრუსიული შავი და წითელი არწივების კავალერისა და რომის იმპერიის გრაფის, ვალერიან ზუბოვის წინამძღოლობით სპარსეთის საზღვრებში შესვლა, ყველა იმ უხერხულობათა სათანადოდ თავიდან აცილებისთვის, რომლებიც შეიძლება მოხდეს მძვინვარე და ვერაგი აღა-მაჰმად-ხანის მიერ მათში თავისი უკანონოდ მიტაცებული ძალაუფლების გავრცელებითა და დამკვიდრებით, რომელმაც დღემდე საკუთარი თავი რუსეთის მთავარ მტრად წარმოაჩინა, თავხედურად უარყო ყველა ტრაქტატი, რომლებითაც საზღვრების უსაფრთხოებით შემოზღუდვისას, ჩვენი ქვეშევრდომების მიერ უპირატესობანი და სარგებელი იქნა შეძენილი, მონიჭებული დიდების მარადიულად ღირსი იმპერატორის პეტრე დიდის ძლევამოსილი იარაღით დაპყრობილი სპარსული ოლქების დათმობის სანაცვლოდ; რომელიც ისწრაფვის თავის მძიმე უღელს დაუმონოს არა მხოლოდ მფლობელნი, რომლებიც მისი თანაბარი ან კიდევ უფრო უპირატესი უფლებით არიან თავიანთ მდგომარეობაში დამკვიდრებულნი, არამედ კერძო ადამიანებიც, რომლებმაც ქონება თავიანთი შრომით მოიხვეჭეს, ართმევს რა ერთთაც და მეორეთაც მათ მონაპოვარს, ხოლო ზოგჯერ კი თავად სიცოცხლესაც, და, ბოლოს, მძვინვარებითა და მუქარებით თავხედობს აშფოთებდეს და მათივე საკუთარი სარგებლის საზიანოდ ჩვენი იმპერიის წინააღმდეგ მომართავდეს მშვიდობიან და ჩვენდამი კეთილად განწყობილ მფლობელებს, რომელთაგან ბევრი ჩვენი მფარველობითა და წყალობით ტკბებოდა.

გატყობინებთ რა ამით ჩვენს გადაწყვეტილებას და აგიხსენით რა საკმარისად მნიშვნელოვანი მიზეზები, რომლებმაც ამ საქმეზე წაგვახალისეს, ჩვენ აქ მთავარ საგნად გვაქვს ის, რომ სრულებით დავამშვიდოთ სახელმწიფოს ყველა წოდებისა და ჩინის, ყოველი ობივატელი და მცხოვრები, ყველა სარწმუნოებისა და საგვარეულოსი, მკვიდრი და უცხოელი, როგორებიც არიან: ქართველები, სომხები და სხვანი, რომლებიც ამ ქვეყნებში მშვიდობით და სიმშვიდით თავიანთ ხელობასა და სარეწებს მისდევენ, რომ იქ ჩვენი ძლევამოსილი ჯარების შესვლისა და ყოფნისგან არათუ არავის პირად ან ქონებრივ საკითხში არანაირი წყენა და შევიწროვება არ მიადგება, არამედ თითოეული უფრო მეტად ერთშიცა და მეორეშიც მოზღუდული და დაცული შეიქნება, იმ ჯარებზე ყველა უფროსისადმი ჩვენს მიერ მიცემული ზუსტი ბრძანებების თანახმად, რათა მკაცრად ადევნონ თვალყური, რომ არავინ ამაო ზარალი ან უსამართლობა არ განიცადოს. ამ ჩვენი ნების რაიმენაირი დარღვევის შემთხვევაში კი, დამნაშავენი უსწრაფესად უნდა იქნენ გასამართლებულნი და დასჯილნი, ხოლო დაზარალებულებს კი სრული და გადაუდებელი დაკმაყოფილება მიეცეთ.

ვამტკიცებთ რა ჩვენი საიმპერატორო სიტყვით, რომელსაც ყოველთვის წმინდად და დაურღვევლად დაცულად ვინახავთ, ყველა ზემოხსენებული ობივატელის საზოგადო და კერძო უსაფრთხოებას, სანაცვლოდ მათგან მოველით და მოვითხოვთ, რათა რჩებოდნენ მშვიდად თავიანთ საცხოვრებლებში, არ შეეშინდებათ რა, მათთვის მიცემული ამდენად საზეიმო დარწმუნების შემდეგ, მათი პიროვნების არანაირი შევიწროვების ან მათი მამულის მიტაცებისა, არაფრით არ გამართლებული შიშის საბაბით მიმალულები, არ ფანტავდნენ თავიანთ მონაგარს; უფრო მეტად გვაქვს ჩვენ უფლება ვსასოებდეთ, რომ ვერავინ ვერ გათავხედდება, რათა მათ და ჩვენს საერთო მტერს აღა-მაჰმად-ხანს ან მის თანამზრახველთ შეუერთდეს, გაუწიოს მათ აშკარად ან ფარულად ფულით ან საკვები მარაგებით რაიმენაირი დახმარება ან თანადგომა. მაგრამ თუ, ჩვენი იმედის მიუხედავად, ეს მოხდება და ჩვენი უფროსების ცნობამდე მივა, მაშინ ასეთი დანაშავე ჩვენს მტრად იქნება მიჩნეული და როგორც ასეთი მთელი სამხედრო სიმკაცრით იქნება დევნილი თავისი სახითა და სახელით (въ лице и имени своихъ). ამაზე ზევით, მას და მის მსგავსთ, საშინელ სამსჯავროზე ყოვლისშემძლე ღმერთის წინაშე პასუხისგება მოუწევთ მთელ იმ უბედურებათა გამო, რომლებიც ამდენად საშინელი დანაშაულის გარდაუვალი შედეგი იქნება.

მაგრამ, ვემყარებით რა ჩვენს მიერ დაწყებული საქმის სამართლიანობას, ვიმედოვბენთ, რომ ხსენებულ მტერს არათუ მხოლოდ არავინ ხელახლა არ შეუერთდება, არამედ აქამდე ვერაგობითა და ძალადობით მის გეგმებში ჩათრეულები მის მტანჯველ ძალაუფლებას უფრო მეტად განეშორებიან და, შეიძენენ რა საიმედო თავშესაფარს ჩვენი იარაღის ჩრდილქვეშ, მას შემოუერთდებიან დახმარების აღმოსაჩენად მისი საბოლოოდ განადგურებისთვის, სპარსეთის მთელ სახელმწიფოში მშვიდობიანი ყოფა-ცხოვრების აღდგენისა და თითოეული მფლობელის სრულ ძალაუფლებაში, დამოუკიდედბლობასა და თავისუფლებაში დამკვიდრებისთვის. ამ ვარაუდში ჩვენ თანასწორად ვაიმედებთ, ჩვენი საიმპერატორო სიტყვის იმავე გარდაუვალი ვალდებულებით, ყველა მათ, ვინც, შეიგნო რა თავისი შეცდომა და შეინანა რა ის, ან დაამხო რა მათზე ძალადობით დაკისრებული უღელი, მომართავს ჩვენი ჯარების მფარველობას, რომ ისინი არა მხოლოდ მათ მიერ იქნებიან ყველანაირი კეთილგანწყობით მიღებულნი, არამედ ღირსეულ საზღაურსაც მიიღებენ მათი კეთილგანზრახულობისთვის.

ხოლო რათა ჩვენი მთელი კეთილი განზრახვანი, აქ საკმარისად ვრცლად ახსნილნი, ყველასთვის ცნობილი შეიქნას და არავის მათი არცოდნით თავის გამართლება არ შეეძლოს, ვბრძანეთ ჩვენ, რათა ეს ჩვენი საიმპერატორო მანიფესტი, ჩვენს მიერ ხელმოწერილი, გადაითარგმნება რა სხვადასხვა ენებზე, რომლებიც იმ ქვეყანაში გამოიყენება, დაბედჭდილ და დაგზავნილ იქნას სრულიად სახალხო გაცნობისთვის, როგორც სპარსეთის სახელმწიფოში, ისე მასთან მიმდებარე ოლქებშიც, მოიპატიჟებენ რა ყველანაირი ღირსებისა და წოდების იქაურ ობივატელებს, რათა ხელი შეუწყონ იმ ჩვენი განზრახვების წარმატებას, როგორც ორმხრივი სარგებლისა და ორმხრივი სიკეთისკენ მიდრეკილს, რის მოლოდინშიც ვაიმედებთ მათ ყველას ჩვენი იმპერატორობითი წყალობითა და ჩვენი კეთილნებელობით”.

ეს მანიფესტი მაშინვე იქნა დაგზავნილი გრაფ ზუბოვის მიერ, იმპერატრიცის მიერ დამტკიცებული საგანგებო შეტყობინებით, დაღესტნის მფლობელებისადმი: ტარკის შამხალის, მისი ძის მეგთის, ბუინაკის ბეგის, ყარაყაიდაღის უცმისა და ტაბასარანის ყადისადმი. ზუსტად ასევე მთავარსარდალმა დაუგზავნა ის ბაქოს, შემახის, შუშის (ყარაბაღის), თალიშის, შექის ხანებს და რამდენიმე ეკზემპლარი გაუგზავნა კუნძულ საროზე, იქ მყოფ ჩვენს კონსულს სკიბინევსკის, დავალებით, რომ მის გავრცელება მოვაჭრე მოსახლეობას შორის ეცადა (Письмо графа Валерiана Зубова брату его князю П. А. Зубову, 9-го iюня 1796 г., № 32).

უზენაესი მანიფესტის თანხლების სახით მთავარსარდალი წერდა ხანებსა და სხვა მფლობელებს, რომ რადგანაც რუსული ჯარების სპარსეთში მოქმედებათა მთელი მიზანი იხრება ერთადერთი აღა-მაჰმად-ხანის დამხობისკენ, რომელმაც არასწორად მიითვისა უმაღლესი ძალაუფლება, ამიტომ იგი, გრაფი ზუბოვი, დარწმუნებულია, რომ თითოეული მოწიწებითა და მადლიერებით მიიღებს რუსეთის იმპერატრიცის დახმარებას. მთავარსარდალი ამბობდა, რომ არ უშვებს აზრს, რომ ხალხი, რომლის დასახმარებლად და უღლისგან გასანთავისუფლებლად მოვიდა რუსეთი, დაუწყებს წინააღმდეგობის გაწევას რუსულ იარაღს და ამით თავზე მრავალ უბედურებას დაიტეხს.

მანიფესტის გავრცელებისგან იყო გრაფი ზუბოვი დავალებული, თუ დარუბანდის დაცემის შესახებ ცნობისგან, რომ მის გზაზე ბაქოსკენ ყველა მფლობელი მას თავაზიანობითა და მორჩილებით ხვდებოდა. ბაქოს ხანმა მთავარ ბინაში თავისი დესპანები გამოუგზავნა გამოცხადებით, რომ ემორჩილება რუსეთის იმპერატრიცის ნებას. ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელი აცხადებდა, რომ ისიც ასევე აძლევს საკუთარ თავს რუსეთის მფარველობის ქვეშ, და რათა თავისი ერთგულება ეჩვენებინა, სამი ტყვე დააბრუნა იმ ადამიანთა რიცხვიდან, რომლებიც მისი ქვეშევრდომების ხროვამ აიყვანა 8 მაისს პროვიანტის ფურგონებზე თავდასხმისას, გენერალმა ბულგაკოვმა რომ გაგზავნა დევეჩუმაგატანის სანახებში. ეს დაბრუნება, ზუსტად ისევე როგორც ერთგულებაში მთელი მისი დაფიცებანი ხელს არ უშლიდა, რომ ისევ განეგრძო მტაცებლობა. ბევრი სხვა ხანის ჩვენდამი მორჩილებაც არ ყოფილა რაღაც გარეგნულ შესახედაობაზე უფრო მეტი, რაც აუცილებლობითა და გარემოებათა ძალით იყო გამოწვეული. შემდგომში ისინი ღალატობდნენ თავიანთ ფიცს, იმის და მიხედვით, თუ როგორ მიაჩნდათ ეს თავიანთთვის მომგებიანად, მაგრამ ახლა ყველანი მშვიდები ჩანდნენ, მორჩილები, და კასპიის კორპუსი ბაქოსკენ სრულიად თავისუფლად მიდიოდა, ისე რომ მას არავინ აწუხებდა.

თუმცა კი მთიელები არ უწევდნენ რუსულ ჯარებს არანაირ წინააღმდეგობას, მაგრამ მათ მოძრაობას ანელებდა ადგილმდებარეობის ხასიათი, რომელიც არცთუ მცირე სიძნელეებს უქმნიდა. დარუბანდიდან შაბრანიმდე ას-ათ-ვერსიან მანძილზე კასპიის კორპუსმა ათზე მეტი მდინარე გაიარა ფონით და სამი დღის განმავლობაში მდინარე სამურზე გადავიდა, რომელიც თავისი სწრაფი დინებით სიგანეში ოთხ ვერსზე მეტ სივრცეს ფარავდა.

სამური ყველაზე უფრო დიდი მდინარეა მთელს დაღესტანში, რომელიც ისე სწრაფად მოედინება, რომ პონტონებზე მცურავი ხიდის გადების არანაირ შესაძლებლობას არ იძლება. ჰქონდა რა ბუნდოვანი წარმოდგენა მდინარის სიგანისა და მისი თვისებების შესახებ, გრაფმა ზუბოვმა, ჯერ კიდევ დარუბანდიდან გამოსვლისას, რამდენიმე ოფიცერი გაგზავნა სამურის დათვალიერებისა და მისი გადალახვის ადგილის მოძებნისთვის. წარგზავნილები დაბრუნდნენ მოხსენებით, რომ მდინარეზე გადასვლა შეუძლებელია; რომ მდინარის დინება მძაფრია, არათანაბარი, ისევე როგორც არათანაბარია მისი ფსკერიც, რომელსაც მნიშვნელოვანი სიღრმის მრავალი ჩავარდნები გააჩნია. მდინარის დამთვარიელებლები ამბობდნენ, რომ, მთელი მათი ძალისხმევის მიუხედავად, მათ ვერ შეძლეს ვერსად მოეძებნათ ორ არშინზე ნაკლები სიღრმის ფონი, და რომ დინების უჩვეულო სისწრაფის გამო ხიდის გადება შეუძლებელია. მთავარსარდალი თავად გაემგზავრა მდინარის დასათვალიერებლად, მაგრამ გზაზე შეიტყო, რომ სამურში წყალი სწრაფად კლებულობს, რომ მთებში ზვავი ჩამოწვა და მდინარის კალაპოტი თოვლისა და ყინულის უზარმაზარი გროვითაა ჩახერგილი, რომელმაც მისი წყალი რამდენიმე ტოტად დაჰყო. სურდა რა ესარგებლა წყლის დროებითი კლებით, გრაფმა ზუბოვმა გადასვლის დაწყება იჩქარა. მან მაშინვე შეკრიბა გარეშეო სოფლებიდან მცხოვრებნი, რომელთა დახმარებითა და მითითებითაც მონახულ იქნა ფონები, რომლებშიც იქნა კიდეც გაჭიმული კაზაკთა ჯაჭვები ერთი ნაპირიდან მეორემდე. ჯაჭვების დაყენების შემდეგ მათ ზევით მდინარეზე გადასვლა დაიწყო ქვეითმა ჯარმა, ხოლო უფრო ზევით კი – კავალერიამ. შეკრეს რა ხშირი რიგები და ხელები ჩაჰკიდეს რა ერთი-მეორეს, ჯარისკაცები მდინარეზე კავალერიის საფარველქვეშ გადადიოდნენ, რომელიც წყლის ძლიერ დინებას გარკვეულ ხარისხად აკავებდა.

მდინარეზე გადასვლა სამი დღის განმავლობაში გრძელდებოდა და მშვიდობიანად იქნა შესრულებული. მთავარი დაყოვნება მოძრავი მაღაზიისა და დენთის მდინარეზე გადატანისას ხდებოდა. რათა არ დაესველებინათ ერთიცა და მეორეც, გრაფ ზუბოვს არ უბრძანებია მათი გადაზიდვა საზიდრებით და სამუხტე ყუთებში, არამედ ბრძანა რომ ისინი აქლემებზე დაეტვირთათ, რომლებსაც გადაჰქონდათ კიდეც მშრალად მდინარეზე.

მაგრამ გადასვლის გაჭიანურებამ აიძულა, რომ პროვიანტის ნაწილი საზიდრებით გადაეტანათ, თუმცა კი დიდი სიძნელეებით, იმიტომ რომ დინებამ ბევრი საზიდარი გადააყირავა და კაზაკების ჯაჭვისკენ წაიღო. სამურის გადალახვამ გრაფ ზუბოვს ხარებშებმული ტრანსპორტის მთელი ნაკლოვანებები დაანახა და აიძულა იგი, რომ ეთხოვა გუდოვიჩისთვის აღარ ეყიდა მეტად ხარები, არამედ მისთვის 2.000 აქლემი გამოეგზავნა, რადგანაც წინ კიდევ ბევრ მდინარეზე მოუწევდათ გადასვლა. ამასთანავე აქლემები ხარებზე გაცილებით უფრო ამტანები იყვნენ, და ნაკლებ საკვებს მოითხოვდნენ; ხარები ვერ უძლებდნენ კლიმატის ცვლილებას და დიდი რაოდენობით ეცემოდნენ (Письмо графа Зубова князю П. А. Зубову отъ 9-го iюня 1796 года). თუ ხარების დანაკლისი ახლა ძალზედ საგრძნობი არ იყო, ეს მხოლოდ იმის გამო ხდებოდა, რომ კასპიის კორპუსის ჯარების ნაწილს გამოკვება შეეძლო პურით, რომელიც ასტრახანიდან ზღვით მოჰქონდათ, და, აქედან ამომდინარე, მოძრავი ტრანსპორტის შემცირების შესაძლებლობაც ჩნდებოდა.

მდინარე სამურზე ჯარების გადასვლის ერთდროულად მის შესართავს ზღვით პურით დატვირთული ორი ტრანსპორტი მოადგა: ერთი ლეიტენანტ ბოზოს უფროსობით, მეორე კი – ლეიტენანტ – მინიცკისა. პირველი დატვირთული იყო 3.168 ჩეთვერთი ფქვილითა და 252 ჩეთვერთი ბურღულეულით, მეორე კი – 3.215 ჩეთვერთი ფქვილითა და 168 ჩეთვერთი ბურღულეულით. და ამაზე ზევით, ჰყავდა სადესანტო ჯარები ყაბარდოს პოლკის ერთი ბატალიონი და არტილერიის მომსახურების 122 ადამიანი. ლეიტენანტ ბოზოს ებრძანა 1.500 ჩეთვერთი ქვემო ნავსადგურში ჩამოეტვირთა, ხოლო დანარჩენით კი დარუბანდში წასულიყო, სადაც ჩააბარებდა კიდეც მიტანილ პროვიანტს გენერალ საველიევს, ხოლო ლეიტენანტ მინიცკის – მთელი ტრანსპორტით ბაქოსკენ წასულიყო, სადაც შემდგომ ბრძანებებს დალოდებოდა.

ბაქოს ხანი თუმცა კი აცხადებდა რუსეთისადმი თავისი ერთგულების შესახებ, მაგრამ ამას რწმენით კი არ აკეთებდა, არამედ იმიტომ, რომ სამურის გადალახვისა და მის სამფლობელოებში შესვლის შეუძლებლობაზე იმედოვნებდა. ვარაუდობდა რა, რომ რუსები ვერ გადალახავენ ასეთ წინააღმდეგობას, ბაქოს ხანმა ჰამბუთაი ყაზიყუმუხელთან ერთად თავისი ხალხიც გამოგზავნა, რომლებიც რუსების მოძრაობას ადევნებდნენ თვალყურს, და როგორც კი დაინახეს, რომ ჩვენი ჯარების ნაწილი სამურის მარჯვენა ნაპირზე გამოჩნდა, მაშინვე გააჭენეს ცხენები, რათა თავიანთი მფლობელებისთვის ეცნობებინათ, რომ ურწმუნო გიაურები ამ დაბრკოლებამაც ვერ გააჩერა.

დაასრულა რა მესამე დღეს მდინარეზე გადასვლა, რაზმმა გზა გააგრძელა და, მეტად ცხელი დღეების მიუხედავად, ჯარები მხნედ მიდიოდნენ: არც ჩამორჩენილები იყვნენ, არც ავადმყოფები “და ლაზარეთის ოთხთვალებს, მოახსენებდა გრაფი ზუბოვი (Всеподданнейшее донесенiе отъ 9-го iюня 1796 года), ვხედავ ადამიანებისთვის შინაური წამლებით სავსეს, და არა მწუხარე ადამიანებით”. მიდიოდა რა ბაქოს გზაზე, კასპიის კორპუსი, 6 ივნისს, ყუბას მიუახლოვდა და ქალაქიდან ხუთ ვერსზე გაჩერდა. ხალხის მრავალრიცხოვანი კრებული მიესალმებოდა რუსების ამ ადგილზე გამოჩენას, ამასთან, უხუცესებმა გრაფ ზუბოვს ქალაქის გასაღები მიართვეს თხოვნით, რომ ისინი “კეთილთა ყოვლადმოწყალე დედოფლის” («премилосердой царице добрыхъ») დერჟავისთვის შეეერთებინა. აიყვანა რა მძევლები ყუბის ნაიბის ვალი-ბეგისა და თავკაცებისგან, გრაფმა ზუბოვმა მცხოვრებნი პირად და ქონებრივ უსაფრთხოებაში დააიმედა.

ამასობაში, ბაქოს ხანმა, რომელსაც რუსული ჯარებისთვის ბაქოს ჩაბარება არ სურდა, დაიწყო ხმების გავრცელება, რომ რუსები ხანების მათი სამფლობელოებიდან განდევნის მიზნით მოდიან. შემახის ხანს მან წერილი გაუგზავნა, რომელშიც წერდა, რომ თუმცა კი აქამდე იგი მასთან მტრობაში იყო, მაგრამ ახლა, საერთო საფრთხის გამო, სთავაზობს შერიგებასა და საერთო წინააღმდეგობისთვის ერთმანეთთან შეერთებას. ამ წერილმა თავისი მოქმედება იქონია. შემახელთა შორის შესამჩნევი იყო მღელვარება, ხოლო ხანთან კი ხშირი თათბირები ეწყობოდა. რათა ორი ხანის შესაძლო შეერთება თავიდან აეცილებინა, გრაფი ზუბოვი ბაქოს დაკავებას ჩქარობდა. მან გაუგზავნა ბრძანება კონტრ-ადმირალ ფიოდოროვს, რომ მზადმყოფი გემებით ასტრახანიდან გამოსულიყო და რაც შეიძლებოდა ჩქარა მოსულიყო ბაქოსთან სახმელეთო ჯარების დასახმარებლად; მაგრამ, სამწუხაროდ, მთავარსარდალმა მალევე შეიტყო, რომ მთელი კორპუსით ქალაქთან მისვლის არანაირი შესაძლებლობა არ არის. ას ვერსზე გარეშემო წარგზავნილებმა ვერ შეძლეს ვერა თუ წყლისა და ტყის მოძებნა, არამედ ვერც ბალახის და ვერანაირი მცენარისა.

ჰქონდა რა ცნობები, რომ ბაქოელები არ იზიარებენ თავიანთი ხანის აზრს და არ სურთ რუსული ჯარებისთვის წინააღმდეგობის გაწევა, მთავარსარდალმა ბაქოში გაგზავნა პროკლამაცია, რომელშიც ურჩევდა ხალხს, რომ თავისი ხვედრი იმპერატრიცის ნებისთვის ჩაებარებინა. ამავდროულად წერილი იქნა გაგზავნილი მუსტაფასთვის, შემახის ხანისთვის. ბაქოში პროკლამაციით გაგზავნილი დაბრუნდა ცნობით, რომ ხალხმა აღტაცებით მიიღო გრაფ ზუბოვის მოწოდება და დამორჩილების სრული მზადყოფნა გამოავლინა. ჰუსეინ-ყული-ხანს მეტი არაფერი რჩებოდა, თუ არა საერთო დინებას მიყოლოდა, და იგი დაპირდა, რომ მთავარსარდლის შესახვედრად გამოვიდოდა.

13 ივნისს ბაქოს ხანი მართლაც მოვიდა რუსული ჯარების ბანაკში, რომელიც მდინარე ატა-ჩაიზე იყო განლაგებული, და ქალაქის გასაღები მოართვა. გრაფმა ზუბოვმა პატივით მიიღო ხანი, დააიმედა იგი იმპერატრიცის მფარველობით და გენერალ-მაიორ რახმანოვს უბრძანა, რომ ქვეითი ჯარის სამი ბატალიონის, კაზაკთა პოლკისა და საველე არტილერიის ოთხი ქვემეხისგან შემდგარი რაზმით ბაქოსკენ წასულიყო, მაგრამ ქალაქში კი არ შესულიყო, არამედ მისგან თორმეტ ვერსზე დაეცა ბანაკი და ხანის მისვლას დალოდებოდა. სწორედ იმავე დროს გენერალ-მაიორ ბულგაკოვს ებრძანა, რომ კავკასიის გრენადერთა პოლკის ორი ბატალიონით, ყუბანის ეგერთა კორპუსის მესამე ბატალიონით, ნიჟეგოროდის დრაგუნთა პოლკის ორი ესკადრონით, ხოპერისა და სემეინის კაზაკებით, და საველე არტილერიის ოთხი ქვემეხით ქალაქ ყუბისკენ წასულიყო, და გაჩერდებოდა რა ქალაქის მახლობლად, მის მცხოვრებთა სიმშვიდისთვის ედევნებინა თვალ-ყური, მუდმივი ურთიერთობები ჰქონოდა გენერალ საველიევთან, თვალი ედევნებინა მცხოვრებთა ქცევისთვის, და, განსაკუთრებით კი, ყუბაში მმართველი ნაიბის ვალი-ბეგისა.

გააჩერა რა ორი დღეღამით თავის ბანაკში ბაქოს ხანი, გრაფმა ზუბოვმა მას 1.200 მანეთის ღირებულების მდიდრული ხანჯალი აჩუქა და გენერალ-მაიორ რახმანოვის რაზმში გაგზავნა. უკანასკნელი, მიუახლოვდა რა ქალაქს, ხანის თანხლებით, სალუტის გასროლებით იქნა დახვედრილი და ხალხის მრავალრიცხოვანი ბრბოს სასიხარულო ყიჟინის ქვეშ ციხესიმაგრეში შევიდა. გენერალ-მაიორ რახმანოვს მთავარსარდლისგან დავალებული ჰქონდა, ციხესიმაგრის დაკავების შემდეგ, მოეძია მასში სათავსო 40.000 ჩეთვერთი პროვიანტისთვის, რომელიც ბაქოში გადმოტვირთვისთვის იყო განკუთვნილი. დაელოდებოდა რა ფლოტილიისა და გემებში ჩასხდარი ყაბარდოს პოლკის ბატალიონის მოსვლას, რახმანოვს გარნიზონის უფროსობა კონტრ-ადმირალ ფიოდოროვისთვის უნდა გადაეცა და, დაუტოვებდა რა მას გრენადერთა ბატალიონს* (*ყაბარდოსა და ვლადიმირის პოლკების ასეულებისგან), გრაფ ზუბოვთან შესაერთებლად უნდა წასულიყო, რომელიც თავად ძველი შემახისკენ დაძვრას ვარაუდობდა.

შემახელმა მუსტაფა-ხანმა თავისი მოხელე რუსულ ბანაკში ბაქოს ხანის მოსვლამდე რამდენადმე უფრო ადრე გამოგზავნა. იყო რა პირადი მოწმე იმ მიღების და პატივის მიგებისა, რომლებიც ჰუსეინ-ყული-ხანს აღმოუჩინეს, მუსტაფას მოხელე გრაფ ზუბოვის მიერ მიალერსებულ და უკანვე შემახაში გაშვებულ იქნა. მისი გაგზავნისას, მთავარსარდალმა შემახის ხანს გაუგზავნა 1.500 მანეთის ხანჯალი, და წერდა, რომ მას შეუძლია იმპერატრიცის კიდევ უფრო მეტი მოწყალებისა და გულუხვობის იმედი ჰქონდეს, რადგანაც თანამონაწილეობაში არ ყოფილა იმ პირებთან, რომლებიც რუსეთისადმი კეთილად განწყობილნი არ არინ. მუსტაფა მადლობას უხდიდა საჩუქრისთვის და მთავარსარდალს თავის სამფლობელოებში ეპატიჟებოდა, ჰპირდებოდა რა მას შესაგებებლად ჯარით გამოსვლას.

“ამრიგად, მოახსენებდა გრაფი ზუბოვი (Всеподданнейшiй рапортъ 18-го iюня 1796 года), გავიარე რა თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის მამაცი და შრომისმოყვარე მხედრობით 500 ვერსი რუსეთის საზღვრებიდან და ამ მანძილის ნახევარზე გავაღე რა თქვენი ძლევამოსილი იარაღით ირანიის რკინის კარები (железныя врата Иранiи), კეთილსასურველად აღვასრულე ჩემი პირველი გამარჯვება თქვენი ჩანაფიქრის მიხედვით, გავწმინდე რა მტაცებელი აღა-მაჰმად-ხანის არა მარტო ძალებისგან, არამედ გავლენისგანაც მდინარეების მტკვრისა და არაქსის ეს ნაპირი; შევაერთე რა თქვენდამი მორჩილებაში ყველა ხალხი კასპიის ზღვის დასავლეთ ნაპირზე გილანის საზღვრებამდე, და მივეცი რა ჩემგან მმართველი სალიანის ოლქებს. და რადგანაც უკვე მყარად დავდგი ფეხი ბაქოში და ამით მასთან შევაერთე ასტრახანი, ამიტომ მალე ჯანმრთელ და მხიარულ მეომრებს სიცხისგან ძველი შემახის ჩრდილიან ჭალებში დავასვენებ, სადაც უხვი და ჯანსაღი წყლები მოედინება”.

დატოვა რა გარნიზონები ყუბასა და ბაქოში, გრაფმა ზუბოვმა, 19 ივნისს, მარჯვნივ შემახის გზაზე მოუხვია და მალევე მეტად ვიწრო დეფილეში შევიდა. ჰქონდა რა ბევრ ადგილას სიგანე არაუმეტეს ხუთი არშინისა, ეს ხეობა უწყვეტად იყო მოფენილი წვრილი და ბასრი ქვებით, და ორივე მხრიდან კი შემოზღუდული იყო შიშველი და სრულიად ციცაბო კლდეებით, რომლებიც გზის თავზე 150 საჟენამდე და უფრო მეტადაც მაღლდებოდა. ჯარებს უხდებოდათ ხან მთებზე ასვლა და დაკიდებული ქვის ლოდების ქვეშ გავლა, რომლებიც, გეგონებოდათ, ყოველ წუთს ჩამოცვივდებაო, ხანაც მთებიდან დაბლა დაშვება, რომელთაც აქეთ-იქიდან ციცაბო უფსკრულები ჰქონდათ. მზის ჩასვლისთვის ჯარებმა მხოლოდ ცხრა ვერსის გავლა მოასწრეს და, უკან შორს ჩამოიტოვეს რა მთელი აღალი, მდინარე ატაზე განლაგდნენ.

ამ გადასასვლელზე მოხდა შემთხვევა, რომელმაც შემდგომში გრაფ ზუბოვს არცთუ ცოტა საზრუნავი გაუჩინა.

რაზმში მყოფმა ტყვემ დარუბანდელმა შეიხ-ალი-ხანმა იმდენად მოახერხა მთავარსარდლის ნდობის მოპოვება, რომ მისი სრული კეთილგანწყობითა და თავისუფლებით სარგებლობდა. მასთან პრისტავისა და თარჯიმნის სახით სახით იმყოფებოდა, სომეხთაგან, მაიორი სერებროვი და კაზაკთა ბადრაგი პორუჩიკ კრასნოშჩოკოვის მეთაურობით. სერებროვს დავალებული ჰქონდა, ისე, რომ ხანი არ შეევიწროვებინა, მისი ყველა საქციელისთვის თვალყური ედევნა და გარეშე პირებთან არანაირი თათბირების ნება არ მიეცა. ზრუნავდა რა უფრო მეტად თავისი ჯიბის შევსებისთვის და უშვებდა რა ყველგან ხმას, რომ შედგება რა მთავარსარდალთან, მას მთავარ ბინაში (შტაბში) დიდი მნიშვნელობა გააჩნია, სერებროვი აგროვებდა ფულებს და ღებულობდა საჩუქრებს თავისივე თანამემამულეებისგან, ჰპირდებოდა რა მათ სხვადასხვა წყალობისა და ჯილდოების გამოთხოვას (Жизнь Артемiя Араратскаго, ч. II), ხანს კი თვალყურს არ ადევნებდა და მისთვის მიცემული ინსტრუქციის შესრულების შესახებაც არ ფიქრობდა.

შეიხ-ალი-ხანი საკუთარ თავს იყო მინდობილი. გადასვლების დროს ის მუდმივად ჯომარდობით (джигитовка) იყო დაკავებული, მხედრული ოსტატობითა და თავისი ცხენის სიმსუბუქით ყველას აოცებდა, რომელიც ძნელად ასასვლელ ციცაბო კალთებზე უჩვეულო სისწრაფით დააჭენებდა. ზოგიერთ პირს მისი ამალიდან ასევე ჩინებული ცხენები ჰყავდა, ხანს შეაქცევდა და ჯირითის გარდა არაფრით დაკავებული არ ყოფილა. რამდენჯერმე შეიხ-ალი, მოძრაობის დროს, ჩამორჩებოდა ჯარებს, და ყოველ ჯერზე, როცა კრასნოშჩოკოვი ხანის გაჩერებას ცდილობდა, სერებროვი მას აკავებდა, უარყოფდა რა ყველანაირ ეჭვს.

დარუბანდის ხანი რუსულ ბანაკში თავისუფლედ და მხიარულად ცხოვრობდა. მისი ამალა ხანთან ყოველ დღე იკრიბებოდა, მასთან დროს ატარებდა, და არცთუ იშვიათად საღამოობით ლოთობას ეძლეოდა (предавалась разгулу). ამ შეკრებებს შორის ხანი ამზადებდა ყოველივე აუცილებელს გაქცევისთვის და მოახერხა თავისი ერთგული ყუბელებისთვის შეეტყობინებინა, რათა მათ, დათქმულ ადგილას, მისთვის სათადარიგო ცხენები მოემზადებინათ.

იმ დროს, როცა ჩვენი ჯარები სულ უფრო მეტად შედიოდნენ ხეობაში, შეიხ-ალი-ხანი, დარჩა რა მათ უკან, ჩვეულებისამებრ ჯომარდობით იყო დაკავებული. იგი ჯირითით თამაშობდა (Он игралъ джиридомъ*) (*ჯირითი / джиридъ/ – პატარა ჯოხი, რომესაც მოხერხებული მხედრები მთელი სიჩქარით ჭენების დროს მაღლა ისვრიან და შემდეგ ხელით იჭერენ), ხან ხეობაში, ხანაც მთების ციცაბო კალთებზე წინ და უკან დააჭენებდა, და რაზმს შეუმჩნელად საკმაოდ მნიშვნელოვანი მანძილით დაშორდა. ხანის მოხერხებულობითა და სიმარდით ყველა ტკბებოდა, მაგრამ მალევე შეამჩნიეს, რომ შეიხ-ალი-ხანმა პირდაპირ მთაზე გააჭენა, რომლის შორეულ წვერზეც პატარა სოფელი ძნელად თუ შეიმჩნეოდა. მხოლოდ მაშინღა შეშფოთდნენ და დაინახეს, რომ ჯირითი გაქცევად გადაიქცა. მდევრად კაზაკები იქნენ გაგზავნილი, მაგრამ მათ ცხენებს, რომლებიც მთის გზებს შეუჩვეველნი იყვნენ, არც ხანის დაწევა შეეძლოთ და არც მასთან ერთად გაქცეული რამდენიმე მასთან დაახლოებული პირისა.

როდესაც კაზაკებმა სოფლამდე მიაჭენეს ცხენები, მისგან მხედართა სამი ჯგუფი გავიდა, რომლებიც სხვადასხვა მხარეს გაემართნენ, და კაზაკებმა არ იცოდნენ, ვის დადევნებოდნენ: მხედრებს შორის არც ხანის ცხენი ჩანდა, არც ხანის კაბით შემოსილი ადამიანი, რომელსაც ის ჩვეულებრივ ატარებდა, როცა რუსულ ბანაკში იმყოფებოდა. კაზაკები იღბალს მიენდვნენ, ორ პარტიას დაეწიენ, ისინი ბანაკში მოიყვანეს, მაგრამ მოყვანილთა შორის შეიხ-ალი-ხანი არ აღმოჩნდა – მან დევნისგან მიმალვა მოახერხა. 

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა