Tuesday, February 28, 2012

გიორგი XII საქართველოს უკანასკნელი მეფე და მისი შემოერთება რუსეთთან

(წერილი წარმოადგენს ამ ნიკოლოზ დუბროვინის ამავე სახელწოდების წიგნის შესაბამისი თავის თარგმანს)

(დასასრული)

თავი XII
კნორინგის აზრი საქართველოს საშინაო და საგარეო მდგომარეობის შესახებ. _ სახელმწიფო საბჭოს 1801 წ. 8 აგვისტოს სხდომა. _ მისი წევრების აზრი საქართველოს რუსეთთან შემოერთების შესახებ. _ მანიფესტი საქართველოს შემოერთების შესახებ. – დებულება საქართველოს საშინაო მმართველობის შესახებ.

ოცდაორ დღეს იმყოფებოდა კნორინგი საქართველოში.

15 ივნისს იგი უკვე იყო კავკასიის ხაზზე და ემზადებოდა ს.-პეტერბურგში გამომგზავრებისთვის.

მისი აზრით, საქართველოს საშინაო და საგარეო მდგომარეობა ისეთი იყო, რომ მხოლოდ თავისი ძალებით იგი ვერ შეძლებდა ვერც წინააღმდეგობის გაწევას სპარსეთის ძალაუფლებისმოყვარე პრეტენზიებისადმი, და ვერც მისი გარემომცველი მთიელი ხალხების თავდასხმების მოგერიებას. აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის შემდეგ საქართველო იმდენად სუსტი იყო, რომ 61.000 ოჯახიდან, რომლებიც მოითვლებოდა შემოსევამდე, ახლა მასში ძლივს თუ მოიძებნებოდა 35.000 ოჯახი (Рапортъ Кноринга государю императору 28-го iюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела грузинскiя. Кн. I. См. также акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 425).
საქართველოს გარეშე მტრების მოქმედებანი და საქციელი არ შეიძლებოდა რომ საგანგებო ყურადღებით არ ყოფილიყო მიღებული ჩვენი მთავრობის მიერ. სამეფო ემიჯნებოდა: აღმოსავლეთში ავარებს, ლეკებსა და სხვა დაღესტნელ ეხალხებს; დასავლეთში ესაზღვრებოდა თურქულ საფლობელოებსა და იმარეთს; სამხრეთში ემიჯნებოდა განჯისა და ერევნის სახანოებს; ჩრდილოეთში გარშემორტყმული იყო სხვადასხვა კავკასიელი ხალხებით, ჩვენი კავკასიის ხაზის მეზობლებით.

ჩრდილოეთიდან საქართველოს არ გააჩნდა დიდი საფრთხე; მაგრამ აღმოსავლეთისა და სამხრეთის მხრიდან მას ჰქონდა განუწყვეტელი თავდასხმების მუქარა დაღესტნელი ხალხებისა და განჯის ხანის მხრიდან. უკანასკნელი ეძიებდა თავის უფლებებს შამშადილის პროვინციაზე, რომელიც დიდი ხანია ქართველებს ჰქონდათ შეძენილი იარაღის ძალით. ავარებისა და ლეკების მრავალრიცხოვანი ძალები ყოველთვის მავნე იყო საქართველოსთვის. ცხოვრობდნენ რა ძარცვითა და თარეშით, და შეუჩერებლად იყვნენ რა დაკავებულნი ომით – ან დაქირავებულად, ან კიდევ ნადავლის მიღებაზე დაიმედებით – ეს ხალხები მრავალრიცხოვანი ბრბოებით იჭრებოდნენ საქართველოში, რომლის ღია საზღვრებიც ამას ვერანაირ სიძნელეებს ვერ უქმნიდა. მთები და ტყეები ქვეყნის შიგნით და მზადმყოფი ჯარების არყოლა ახალისებდა ლეკების ქურდულ შემოჭრებს. მაცხოვრებლებს, რომელთაც ჰქონდათ დამაკმაყოფილებელი იარაღი, თავად უნდა მოეგერიებინათ თარეშები. განჯის მხრიდან საქართველო ასევე ვერ წარმოადგენდა დაბრკოლებებს, ვერც ბუნებრივსა და ვერც ხელოვნურს. გზა სპარსელებისთვის იმდენად მოსახერხებელი და ღია იყო, რომ ისინი ერთ დღეღამეში შესაძლო იყო განჯიდან გამოცხადებულიყვნენ ტფილისის კედლებთან. განჯის ხანი ითვლებოდა სპარსელთა საუკეთესო მეგზურად: მან ტფილისთან მოიყვანა აღა-მაჰმად-ხანი საქართველოში მისი შემოჭრისას.

თურქები თუმცა კი თავად არ ახდენდნენ თავდასხმებს, მაგრამ მოსაზღვრე ფაშები, რომლებიც უფროსობდნენ ოლქებში მემკვიდრეობითად და ინახავდნენ თავიანთ საკუთარ ჯარებს, აკომპლექტებდნენ მათ ლეკებითა და სხვა დაღესტნელი ხალხებით. თავიანთი ბუნებრივი თვითნებობისა და მოუთვინიერებლობის გამო, ლეკები ზოგჯერ თავს ესხმოდნენ ახალციხის მხრიდან ქართლს და არბევდნენ მის სოფლებს. მათ მოგერიებაში საქართველოს არ შეიძლება ჰქონოდა თვით თავიანთი თანატომელების, იმერლების იმედიც კი, რომლებიც მათ უფრო მეტ მავნებლობას აყენებდნენ, ვიდრე სარგებელი მოჰქონდათ. იმერელთა საქციელი აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევისას, რაზედაც დასაწყისში მოგითხრეთ, მოწმობს, თუ რამდენად შეეძლო საქართველოს რომ დაყრდნობილი ყოფილიყო მათ თანადგომაზე.

თავად ქართველებს კი არ შეეძლოთ წინ აღდგომოდნენ მოწინააღმდეგეს. ხალხი უკიდურესად იყო დამონებული თავადაზნაურობის მიერ, რომელიც მხოლოდ საკუთარი სარგებლისთვის ზრუნავდა. თავადთა და აზნაურთა უმრავლესობა გაყოფილი იყო ორ მტრულ პარტიად. ბატონიშვილები იულონი და დავითი გახლდნენ ამ ორი პარტიის წარმომადგენლები, რომელთაგან უფრო მრავალრიცხოვნად მოჩანდა იულონის პარტია. ორივე მხარეს არ სურდა დაეთმო ერთი-მეორისთვის, და საქართველოს, როდესაც ერთერთ ამ ბატონიშვილთაგანს მიეცემოდა ტახტი, მოუხდებოდა წინასწარ სასტიკი სისხლისღვრისა და ძმათაშორისი ომის გადატანა, და მხოლოდ ამის შემდეგ “თავისი სამწუხარო ნარჩებებისგან უნდა შეედგინა სუსტი აჩრდილი თვითმყოფადი სამეფოსი”, იმისთვის, რათა დაქვემდებარებოდა ან სპარსელთა თვითმპყრობელობას, ან კიდევ სხვა მტაცებელი ხალხების ძარცვა-რბევას.

გასაკვირი არ არის, რომ მოწინავე ადამიანებს, ქართველი ხალხის წარმომადგენლებს, დიდი ხანია სურდათ გადმოეცათ ქვეყანა რუსეთის დაცვის ქვეშ. ერეკლე II გახლდათ ერთერთი პირველთაგანი, რომელმაც წინასწარ განჭვრიტა თავისი საეფოს დაღუპვა. იგი სთხოვდა ჯერ კიდევ იმპერატრიცა ეკატერინე II-ს ნებართვას, რომ პირადად ენახა გრაფი გუდოვიჩი, რათა განმარტებანი მიეცა და მოესმინა საქმეებზე, რომლებიც შეეხებოდა რუსეთისა და “კავკასიის ქვეყნის” ინტერესებს. აღა-მაჰმად-ხანის შემოსევის გამო ეს პაემანი ვეღარ შედგა. ერეკლე II-ის მენაცვალე, მისი ვაჟი გიორგი, იზიარებდა თავისი მამის სურვილებსა და შეხედულებებს და, კარგად იცოდა რა ქვეყნის მდგომარეობა, თავისი ხალხის თვისებები, უთანხმოებანი, რომლებმაც უკვე თავი იჩინეს სამეფო ოჯახში, ესმოდა, რომ საქართველო გარედან დახმარების გარეშე ჩაიღრჩობა ძმათა სისხლის ნაკადებში. გიორგიმ ამჯობინა, რომ არ მიეტანა საერთო კეთილდღეობა მსხვერპლად თავისი ძმებისა და ნათესავების ძალაუფლების მოყვარულობისთვის, არამედ მოეცა ქვეყანა რუსეთის ქვეშევრდომობაში. მოუწოდა რა თავის ახლობელთაგან საიდუმლოდ, თავადებს ჭავჭავაძეს, ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს, მან გადასცა მათ თავისი გულითადი სურვილი, მოქმედებათა ინსტრუქცია და გამოგზვნა ისინი პეტერბურგში...

და თავად ბატონიშვილებსაც კარგად ჰქონდათ შეგნებული როგორც თავიანთი მაშინდელი მდგომარეობა, ასევე ქვეყნის მდგომარეობაც, რომლებსაც ისინი არბევდნენ. ჯერ კიდევ 1801 წლის დასაწყისში ვახტანგ ბატონიშვილი, რომელმაც შეიტყო იმპერატორის სურვილის შესახებ, რათა არავინ არ ყოფილიყო დამტკიცებული საქართველოს მეფედ, სხვათა შორის წერდა კნორინგს, “რომ ასეთი სურვილი მისთვის მეტად სასიამოვნოა”. “და ამის გარეშეც – დაუმატა მან – რუსეთის იმპერატორი არის ჩვენი ხელმწიფე, ჩვენ კი მისი ქვეშევრდომები და მონები ვართ, და მე ჩემთვის დიდ ბედნიერებად მივითვლი იმას, რომ არავინ არ იქნება საქართველოს მეფედ” («И безъ того – прибавилъ онъ – русскiй императоръ есть наш государь, а мы его подданные и рабы, и я считаю за большое себе счастiе, чтобы никому не быть въ Грузiи царёмъ»).

ბატონიშვილი მიუთითებდა იმაზე, რომ თუკი იგი იქცევა კიდეც იმპერატორის ნების საწინააღმდეგოდ, საამისოდ მას აიძულებენ მისი მოწინააღმდეგენი, დავით ბატონიშვილი და მისი ნათესავები.

“ეს რომ არ ყოფილიყო – წერდა იგი – და ჩვენ რომ გვცოდნოდა საგანთა ნამდვილი მდგომარეობა, მე არ გავუწევდი წინააღმდეგობას არაფერში, არამედ, პირიქით, მოხარული ვიქნებოდი ამ საქმისა; და ჩემი სხვა ძმებიც, ვფიქრობ, ასევე მიიღებენ თქვენს მიერ შეტყობინებულ უზენაეს ნებას” (Изъ письма царевича Вахтанга Кнорингу 7-го февраля 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 263).
“მე ვერ გავბედავ ვამტკიცო – მოახსენებდა კნორინგი (Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I) – რომ უმაღლესი წოდების ყველა ადამიანი იმპერიისადმი საქართველოს შემოერთებას უწინ და ახლა უყურებდეს გულგრილად. საქართველოს თავადაზნურობაში აღმოჩნდება ნახევარი, რომელთაც სურვილი აქვთ, რომ იხილონ თავიანთ თავზე მეფე და თავიანთი უწინდელი მმართველობის წესი, რათა მხოლოდ შეინარჩუნონ ის უფლებები, მემკვიდრეობითად მიღებული ღირსება და მასთან შეუღლებული შემოსავლები, რომლებითაც ერთის მხრივ აცდუნებდნენ მათ ბატონიშვილები, ხოლო მეორეს მხრივ კი მოჩვენებითად აშინებდნენ მოსალოდნელი ცვლილებებით, მაგრამ ესენი საქართველოში მთელი ჩემი ყოფნის დროს თავიანთ გრძნობებს უსიტყვოდ ინახავდნენ (…чувствованiя свои хранили безмолвно). მაგრამ ყველა დანარჩენს, რომლებიც უფრო საფუძვლიანად ფიქრობენ, ხედავენ თავიანთი სამშობლოს საშინაო და საქარეო მდგომარეობას, და იციან, თუ რამდენად არამყარია თითოეულის მონაპოვარი ასეთ მმართველობაში, რომელშიც არ არის არც მყარი საფუძვლები, არც მოწყობის შენახვის ხერხები (…ни способовъ къ содержанiю устройства), ფიქრობენ, რომ უმჯობესია დათმონ ნაწილი თავიანთი უპირატესობებიდან და იყვნენ განუხრელი კეთილდღეობის ჩრდილქვეშ, ვიდრე, ყოველწუთიერად იმყოფებოდნენ შიშში, მოელოდნენ სიცოცხლისა და საკუთრების დაკარგვას ან საშინაო მღელვარებების და ან კიდევ მტაცებელი მეზობლებისგან, – გულწრფელად სურთ იყვნენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის ქვეშევრდომობაში.

ასე რომ, თუკი თავიანთი სამშობლოსათვის არაკეთილისმოსურნეთა ნაწილს – რომელშიც ვგულისხმობ ზოგიერთ ბატონიშვილსა და თავადაზნაურს – პირისპირ დავუყენებთ მეორეს, რომელიც უკეთესად მსჯელობს თავის და საკუთარი სამშობლოს სარგებელზე, და ამას მივუმატებთ მთელ ხალხს, რომელსაც სწყურია სრულიად რუსეთის იმპერიის კანონების ქვეშ ყოფნა, მაშინ ამ უბედურ ადამიანთა გულითადი სურვილი, რომლებიც მთელ თავიანთ სასოებას ამყარებენ თქვენი იმპერატორობითი უდიდებულესობის დიდსულოვნებაზე, იმსახურებს პატივისცემას”.

კნორინგის სიტყვები მალევე გამართლდა. პირველი ცნობებისთანავე იმის შესახებ, რომ საქართველო შემოდის რუსეთის ქვეშევრდომობაში, 17-მდე ქართული ოჯახი, რომლებსაც დროებით დატოვებული ჰქონდათ თავიანთი სამშობლო, მოვიდა ლაზარევთან თხოვნით, რომ დაესახლებინათ ისინი საქართველოში და გამოეყოთ მათთვის მიწა. იმპერატორმა ალექსანდრემ ნება მისცა, რომ მიეღოთ და მიწა გამოეყოთ არა მხოლოდ მათთვის, არამედ ყველა იმისთვისაც, ვინც მომავალშიც დაბრუნდებოდა სამშობლოში (Рескриптъ Кнорингу 28-го августа 1801 г. Акты кавк. археогр. ком. Т. I, стр. 431).
ამრიგად კნორინგის მიერ ადგილზე დაკვირვება მეტყველებდა საქართველოს შემოერთების აუცილებლობის შესახებ. იგი არ მოიხსენიებდა ამ დროს არც სარგებლისა და არც მოუხერხებლობათა შესახებ, რომლებიც შესაძლო იყო დამდგარიყო რუსეთისთვის, რომელიც ღებულობდა ახალ ქვეშევრდომებს. კნორინგმა ჩვენი საკუთარი ინტერესები გვერდზე დატოვა. ამის საწინააღმდეგოდ, გრაფმა მუსინ-პუშკინმა, რამდენიმე დღით ადრე, მიართვა ახალი წერილი (Письмо гр. Мусина-Пушкина Беклешову 11-го iюля 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела грузинскiя. Кн. I), რომელშიც ცდილობდა წინ წამოეწია ყველა სარგებელი შემოერთებისა რუსეთის შინაგანი კეთილდღეობისთვის.

მისი აზრით, მოსახერხებლობა შეტყობინებისა, მდინარეების ვოლგის, დონის, დნეპრისა და ურალის გავლით შავ და კასპიის ზღვებთან, და ამ უკანასკნელთა სიახლოვე საქართველოსთან იძლეოდა იმედს ჩვენი ვაჭრობის მნიშვნელოვან გაფართოებაზე, განსაკუთრებით სპარსეთთან და საერთოდ აზიასთან კასპიის ზღვის გავლით.

გასული საუკუნის დასაწყისში მთელი აბრეშუმი, რომელიც მოდიოდა აზიიდან ევროპაში, მიდიოდა აუცილებლობის და მიხედვით, არხანგელსკის გავლით, რომელიც თავისი გეოგრაფიული მდებარეობის მთელი მოუხერხებლობის მიუხედავად, გადაქცეულ იქნა სავაჭრო ქალაქად. არხანგელსკის გავლით შეტყობინების მოუხერხებლობამ აიძულა იმპერატორი პეტრე I ეძია სხვა გზა – კასპიის ზღვის სიახლოვეში. ინგლისელებიც ასევე თანაუგრძნობდნენ რუსეთის დიდი გარდამქმნელის აზრებს, თანაც ცდილობდნენ მისი მეშვეობით მოეძებნათ უსაფრთხო გზა კასპიის ზღვის ფარგლებამდე, რათა შემდეგ ვოლგითა და ბალტიის ზღვით ჰქონოდათ უმოკლესი სავაჭრო გზა აზიაში. მათმა წარუმატებელმა მცდელობებმა ამ მიმართებით დასაწყისი დაუდეს ინდოეთის კომპანიას და გამოიწვიეს უზარმაზარი ხარჯები ჯარების შენახვაზე ინდოეთში* (“რუსეთის ისტორიისა და სიძველეთა საზოგადოების საკითხავებში” /1862 წ., წიგ. 2/ მოთავსებულია წერილი სათაურით: “იმერეთის, სამეგრელოს, გურიისა და აფხაზეთის პოლიტიკური მდგომარეობა და ცვლილება, რომელიც შედეგად მოჰყვა რუსეთის ჯარების მოსვლას”. ასეთი ვრცელი სათაურის ქვეშ მოთავსებულია შვიდი გვერდი ტექსტისა, რომელიც შეადგენს ექსტრაქტს, თუმცა კი ძალზედ ზედაპირულს, ლიტვინოვის ჩანაწერებისგან, რომელიც გაგზავნილ იქნა თავად ციციანოვის მიერ იმერეთსა და სამეგრელოში იმერეთის მეფესა და სამეგრელოს დადიანს შორის შუამავლობისთვის. /იხ. «Закавказье отъ 1803 до 1806 года»./

ლიტვინოვი მსახურობდა შინაგან საქმეთა სამინისტროში, გაგზავნილ იქნა საქართველოში, თავად ციციანოვის თხოვნით, მისი კანცელარიის გასაძლიერებლად, იყო ამ კანცელარიის მმართველი, ხოლო შემდგომში კი დანიშნულ იქნა საქართველოს მმართველად. მან თავის შემდეგ დატოვა მეტად საყურადღებო ჩანაწერები, რომელთა კარგი ასლიც ინახება მთავარი შტაბის არქივში. ამ ჩანაწერების ორიგინალი მე ხელთ არა მქონია. “საკითხავებში” მოთავსებული წერილი, მასში აღწერილი მოვლენების სიმოკლისა და არათანამიმდევრულობის გამო, არ შეიძლება გამოდგეს დამაკმაყოფილებელ წყაროდ, მაგრამ სასარგებლოა პირთა გარკვეული დახასიათებისთვის. როგორც ჩანს, ეს გახლდათ ლიტვინოვის მიერ შავად გაკეთებული ჩანაწერები.

შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ “საკითხავების” იმავე წიგნაკში მოთავსებული შემდეგი წერილიც: “მსჯელობა საქართველოს, იმერეთისა და ოდიშის (სამეგრელოს) შეძენის სარგებლისა და წამგებიანობის თაობაზე მთელი მოსაზღვრე ხალხებით”, ეკუთვნის ასევე ლიტვინოვს. ამ სათაურის ქვეშ, ასევე მეტად ვრცელისა, შვიდ გვერდზეა განთავსებული უარყოფა გრაფ მუსინ-პუშკინის მოსაზრებისა საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების სარგებლიანობის შესახებ. პუშკინის მოსაზრება მირთმეულ იქნა ორჯერ: პირველად იმპერატორ პავლე I-სადმი 1800 წ., ხოლო მეორედ კი – ალექსანდრე I-დმი 1801 წ. უარყოფა, შინაარსის მიხედვით თუ ვიმსჯლებთ, დაწერილია 1808 წელზე უფრო მოგვიანებით. შუალედმა მათ შორის ბევრი რამ აგვიხსნა ჩვენ, ბევრი რამ გვასწავლა, და იმ ქვეყნებშიც მოხდა მეტად მნიშვნელოვანი მოვლენები, რომელთა შესახებაც მე იმედი მაქვს მოვყვები შემდგომში. საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ საკითხის გადაწყვეტისას კი არავის არ შეეძლო უარეყო გრაფ მუსინ-პუშკინის მოსაზრება, იქაური საქმეებისა და ხალხების სრულებით არცოდნის გამო).

თუკი, ერთის მხრივ, იყვნენ პირები, გატაცებულნი სარგებლით, რომელიც სინამდვილეში არ ყოფილა, თუკი საქართველოს გეოგრაფიული მდებარეობა და მისი სიმდიდრენი ძალზედ იყო გადიდებული და შემდგომში აღმოჩნდა არც იმდენად მნიშვნელოვანი, როგორც ვარაუდობდნენ, მეორეს მხრივ, იყვნენ მოწინააღმდეგენიც, რომლებიც უარყოფდნენ ასეთ სარგებელს. გრაფები ვორონცოვი (ს. რ.), კოჩუბეი და თავადი ჩარტორიისკი იყვნენ საქართველოს შემოერთების წინააღმდეგ. ამ შემთხვევის გამო მათ მიერ შედგენილი მოხსენება იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ გადაცემულ იქნა განსახილველად სახელმწიფო საბჭოსთვის კნორინგის ანგარიშთან ერთად.

ხმაურიანი გახლდათ სახელმწიფო საბჭოს 1801 წლის 8 აგვისტოს სხდომა. წევრთა უმრავლესიბა გახლდათ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მხარეზე. გრაფები ვორონცოვი, კოჩუბეი და თავადი ჩარტორიისკი არა მხოლოდ უარყოფდნენ ახალი შენაძენის სარგებლიანობას, არამედ ამბობდნენ, რომ საქართველოს იმპერიისადმი შემოერთება რუსეთის სარგებლიანობის საწინააღმდეგოაო. ჩარტორიისკი ამბობდა, რომ ქვეყნის ქვეშევრდომობაში მიღებით კიდევ უფრო მეტად გაიზრდება რუსეთის ისედაც ძალზედ ვრცელი საზღვრები, რომ მათ დასაცავად საჭირო იქნება მეტად მნიშვნელოვანი ხარჯები და სახსრები.

იცოდნენ რა, რომ საქართველო უშუალოდ არ ებჯინებოდა რუსეთის საზღვრებს, არამედ, ამის საპირისპიროდ, იმყოფებოდა ჩვენდამი მტრული მოსახლეობის შუაგულში, შეეძლოთ დათანხმებოდნენ მისი შემოერთების მოწინააღმდეგეთა მოსაზრებას იმაში, რომ ქვეყნის დაცვა რუსეთს ითრევდა (вовлекала) მნიშვნელოვან ხარჯებში. ხოლო მათ მიერ ამის სანაცვლოდ შემოთავაზებული ზომები კი ვერ უძლებდა კრიტიკას.

ვიცე-კანცლერი (ე. ი. გრაფი ს. რ. ვორონცოვი) უხსნიდა, რომ ასეთი შემოერთება მიაჩნია უსამართლოდ, იმიტომ რომ ბაგრატიონთა საგვარეულო მეფობს საქართველოში არა არჩევითი წესით, არამედ მემკვიდრეობითად, რომ ამიტომ სამეფოს შემოერთებას ექნება ძალადობის შესახედაობა.

თავადი ჩარტორისკი უარყოფდა ხალხის სამართლიან სურვლებს; იგი არ აღიარებდა მისთვის ხმის უფლებას, არ აქცევდა ყურადღებას მის უბედურ მდგომარეობას. ამბობდა რა, რომ მნიშვნელოვანი საზღვარი მოითხოვს მნიშვნელოვან სახსრებს თავდაცვისთვის, იგი სთავაზობდა საქართველოს შენარჩუნებას ვასალობაში, რომელშიც იგი მიღებულ იქნა იმპერატრიცა ეკატერინე II-ის მიერ; სთავაზობდა დაეტოვებინათ იქ ყველა ის ჯარები, რომლებიც ამ დრომდე იქ იმყოფებოდნენ, და დაენიშნათ ტფილისში სრულუფლებიანი წარმომადგენელი, რათა მას გაეწია უფროსობა საქართველოში განლაგებული ჯარებისთვისაც. ახალგაზრდა და გამოუცდელი დიდგვაროვანი ადვილად მსჯელობდა ხალხის ბედის შესახებ და, უარყოფდა რა ერთ წინადადებას, როგორც უვარგისს, სთავაზობდა თავისას კიდევ უფრო მეტი ნაკლოვანებებით.

არ ვიტყვით რა იმის შესახებ, თუ რა სახსრები დაუჯდებოდა რუსეთს, თუკი აღიარებდა საქართველოს ვასალურ ქვეყნად, დაეცვა იგი შინაგანი მოუწყობლობისა და გარეშე შემოჭრებისგან, ჩვენ მოვიყვანთ ჩარტორიისკის სიტყვებს, რომლებიც თავად მიგვითითებენ მისი მოსაზრების მცდარობაზე. იგი სთავაზობდა, რათა ჩვენს რწმუნებულს ჰქონოდა “მეურვეობა კეთილ თანხმობაზე სამეფო საგვარეულოს წევრებს შორის და ყველა მცხოვრების დაცვაზე თვითნებობათა და მეფეთა სასჯელისგან (отъ самопроизвольныхъ подвиговъ и взысканiй царей). ხოლო დავით ბატონიშვილსა და მის ბიძებს, ერეკლე მეფის შვილებს შორის არსებული მტრობა დაეწყნარებინათ ერეკლეს ანდერძის აღსრულებით, რომელიც მისი ოჯახისა და ქვეყნისთვის კეთილსასურველია, ვინაიდან მის მიხედვით მემკვიდრეობის წესზე, რომელიც მასშია გამოხატული, ჯერ კიდევ მისი სიცოცხლის დროს, საქართველოს ყველა ჩინოსანმა საზეიმოდ დადო ფიცი”.

საბჭოს წევრებს არ შეეძლოთ დათანხმებულიყვნენ ასეთ მოსაზრებაზე. დატოვებდნენ რა საქართველოს დამოუკიდებლად, შეუძლებელი იქნებოდა ისეთი საშუალებების მოძიება, რომლებსაც შეეძლებოდათ შეერიგებინათ სამეფო საგვარეულოს წევრები როგორც ურთიერთ შორის, ისე ხალხთანაც. ხალხს, რომელმაც გამოხატა სურვილი რომ იყოს რუსეთის ქვეშევრდომი და ამით საკუთარი თავის წინააღმდეგ განაწყო ბატონიშვილები, უნდა ჰქონოდა კიდევ უფრო მეტ შევიწროვებათა მოლოდინი. შეძლებდა კი ჩვენი რწმუნებული, რომ მხოლოდ სიტყვებით, ძალაუფლების გარეშე დაეცვა იგი ძარცვისა და რბევისგან? შეეძლო კი რუსეთის იმპერატორს, რომელმაც ერთხელ განაცხადა თანხმობა ქვეყნის თავის ქვეშევრდომობაში მიღებაზე, უარი ეთქვა ხალხზე, რომელიც ელოდებოდა მხოლოდ ერთგულებაზე ფიცის დადებას? მისი უარყოფითი პასუხი ხალხის ყველაზე უფრო მრავალრიცხოვან და უკეთეს ნაწილს მისცემდა ბატონიშვილთა შურისძიებისა და ძმათაშორის ომის მსხვერპლად.

ერთის მხრივ კნორინგის მოხსენება და გრაფ მუსინ-პუშკინის წერილი, რომელიც დაფუძნებული გახლდათ ფაქტებზე, თუმცა კი მცდარსა და გაზვიადებულზე, ხოლო მეორეს მხრივ საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების მოწინააღმდეგეთა უსაფუძვლო მოსაზრებანი გულდასმით იქნა განხილული სახელმწიფო საბჭოს მიერ. პირველთა მოსაზრებამ უპირატესობა მიიღო მეორეთა წინაშე.

სახელმწიფო საბჭოს მიაჩნდა, რომ პროტექციამ, რომელსაც აღმოუჩენდა რუსეთი საქართველოს 1783 წლიდან, “ჩაითრია ეს უბედური ქვეყანა ბოროტებათა უფსკრულში, რომლებითაც იგი მოყვანილია სრულ დაუძლურებაში, და ამის გაგრძელება იმავე საფუძვლებზე გარდაუვალად ჩააგდებს მას სრულ დაღუპვაში”. («вовлекла сiю несчастную землю въ бездну золъ, которыми она приведена въ совершенное изнеможенiе, и продолженiе оной на техъ же основанiяхъ неминуемо ввергнетъ её въ совершенную погибель».)

“თუკი საქართველოს გადარჩენისთვის – ნათქვამია საბჭოს ჟურნალში (Отъ 8-го августа 1801 г. Госуд. арх.) – უნდა გვყავდეს იქ იმდენივე ჯარი, რამდენიც იქ ახლა იმყოფება, ამისგან რუსეთს მოუწევს მნიშვნელოვანი და სრულებით უსარგებლო ხარჯი. ხოლო მისი მცირე ლაშქრით კი როგორც შინაგანი მოუწყობლობისგან, ისე გარეშე მტრებისგანაც მისი დაცვა შეუძლებელია. საჭირო იქნება მივცეთ მას მეფე, დავატკიცებთ რა ტახტზე ერთერთ ბატონიშვილს, რომელიც თვლის რომ ამაზე უფლება გააჩნია. პირველი ბატონიშვილი, იულონი, დადგენილია ერეკლე თეიმურაზის ძის ანდერძის მიხედვით; მეორე ბატონიშვილი, დავითი, მისი ვაჟის გიორგის ანდერძის მიხედვით. მართალია, რომ გიორგიმ დაარღვია მშობლის ანდერძი, მაგრამ, შესაძლოა ბატონიშვილებმა, მისმა ძმებმა მისცეს მას საამისოდ მიზეზი, და, უფრო მეტიც, დავით ბატონიშვილი, დანიშნული მის მიერ საქართველოს სამეფოს მემკვიდრედ, დამტკიცებულია გარდაცვლილი იმპერატორის მიერ, რომელსაც ჰქონდა ასეთი დამტკიცების უფლება. ამრიგად, არჩევანი ამ ორ კანდიდატს შორის საკუთარ თავში იანახავს, ერთის მხრივ, წინააღმდეგობას დავით ბატონიშვილის სასარგებლოდ უკვე მომხდარ დამტკიცებასა და, მეორეს მხრივ კი, ხალხის უკმაყოფილებას ერეკლე მეფის ანდერძის დარღვევითა და სამეფო ტახტზე იმ თავადის (მთავრის) აყვანით, რომელმაც თავისი საქციელით ხალხი თავის წინააღმდეგ აამხედრა. თუმცა კი, საქართველო ვერც ერთი მათგანისგან თავის გადარჩენას ვერ იმედოვნებს, და თავად მეფემ გიორგი ერეკლეს ძემაც, ითვალისწინებდა რა მთელ უბედურებებს, რომლებიც სამეფო საგვარეულოს გახრწნისგან ხალხს უნდა დასტყდომოდა თავზე, სხვა ხსნა მისთვის ვერ გამოძებნა, თუ არა ის, რომ დაემკვიდრებინა იგი რუსეთის ქვეშევრდომობაში, მიჰყვებოდა რა თავისი მშობლის შეხედულებებს, რომელსაც ასეთივე განზრახვა ჰქონდა, როდესაც თხოულობდა თავისი ელჩის თავად ჭავჭავაძის მეშვეობით, 1795 წელს, ნებართვას, რათა შეხვედროდა მოზდოკში ან რომელიმე სხვა ადგილას კავკასიის ხაზზე ჯარების სარდალს გენერალ გრაფ გუდოვიჩს, რაც ვლინდება იმდროინდელი ქაღალდებიდან. მთელი ეს ხელახლა გამოვლენილი გარემოებანი ვერ წარმოუდგენს საბჭოს საქართველოს შემოერთებაში ვერანაირ უსამართლობას, და ხედავს იგი (საბჭო – ი. ხ.) მასში მთელი იმ მხარის გადარჩენას, რუსეთისთვის კი არსებით სარგებელს მისი საზღვრების საიმედოდ მოზღუდვაში (დაცვაში) მტაცებელი მთიელი ხალხებისგან, რომელთა ალაგმვაც უფრო მოსახერხებელი იქნება, ხოლო მომავალი დროისთვის კი თვით თავად თურქებისგანაც, რომ არაფერი ვთქვათ უკვე სპარსელებზე, რომლებიც, ეჭვს გარეშეა, როგორც კი დატოვებული იქნება საქართველო, მას თავს დაესხმიან და დაეუფლებიან”.

სამეფო საგვარეულოს პირებთან და მათ შენახვასთან მიმართებაში სახელმწიფო საბჭო ვარაუდობდა დაეტოვებინა საქართველოში მათგან ისინი, რომლებიც, “მოკრძალებული ზნითა და საქციელით არ მოგვცემენ ეჭვის საბაბს, რომ დაიწყებენ მეზობლების აღელვებას ან სხვა არეულობათა მოწყობას; ყველა დანარჩენი კი გამოგზავნილ იქნას რუსეთში, სადაც თითოეულისთვის მისი ოჯახის შესაბამისად პენსიის განსაზღვრით ადვილად შეიძლება იქნას მოწყობილი მათი ხვედრი”.

საბჭოს აზრი ამჯერად მიღებულ იქნა იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ ისეთი გადამჭრელობით, რომ მისი გადარწმუნება უკვე არაოფიციალური კომიტეტის თვით ყველა წევრსაც კი აღარ შეეძლო.

პატივს სცემდა რა იმპერიის პატივსა და ღირსებას, ჩამოდიოდა რა ქართველი ხალხის თხოვნამდე, იმპერატორმა გაბედა და გადაწყვიტა, რომ “საქართველოს სამეფოში, საკუთრივ მისი სიკეთისთვის, დაემყარებინა მმართველობა და წესრიგი” (Рескриптъ Кнорингу 12-го сентября 1801 г. Арх. мин. внутр. делъ).
გენერალი კნორინგი დანიშნულ იქნა მთავარსარდლად იმ მხარეში. მას დაავალეს ახალი მმართველობის მოწყობა და საპოლიციო ნაწილისაც ისე, რომ ხალხს შეძლებოდა “არა მხოლოდ მორჩილება მისდამი, არამედ მისი შეყვარებაც”, ხოლო მმართველობის შექმნისას კი ურჩევდნენ შესაბამისობაში ყოფილიყო ხალხის ზნეობასთან, წეს-ჩვეულებებთან და “გონება-განწყობილებასთან” («умоначертанiя») და ეზრუნა სასულიერო სასწავლებლების დაარსებაზე, იმისთვის, რათა მათი მეშვეობით “შეეტანა იქ საწყისი განათლება” ხალხისა.

ტფილისში საქმეს სხვანაირად უყურებდნენ. თავადთაგან ზოგიერთმა, რომლებიც რუსეთის მომხრეები იყვნენ, შეატყობინა ლაზარევს, რომ დავით ბატონიშვილთან საიდუმლოდ არის გამოგზავნილი პეტერბურგიდან მანიფესტი, რომლის მიხედვითაც საქართველო შეადგენს გუბერნიას და ასეთი სახით იქნება შეერთებული რუსეთთან.

მიიღო რა ეს ცნობები, დავით ბატონიშვილი, თავისი ძმის იოანეს რჩევით, რომელიც იმ დროს ჩვენს დედაქალაქში იმყოფებოდა, აგროვებდა თავადების ბეჭდებს (ხელმოწერებს) (Донесенiе Лазарева Кнорингу 18-го и 19-го ноября 1801 г.) სათხოვარზე იმპერატორისადმი ქართველთა საყოველთაო სურვილის შესახებ, რომ მეფედ ჰყოლოდათ დავითი. არა მხოლოდ იოანე ბატონიშვილი, არამედ ბევრი თავადთაგანიც, რომელიც პეტერბურგში იმყოფებოდა ჩქარობდა შეეტყობინებინა თავისი მეგობრებისთვის ამ მნიშვნელოვანი მოვლენის შესახებ. თავადი ზაალ ანდრონიკაშვილი წერდა (Письмо Кн. Андроникова къ Iоанну Орбелiани и Соломону Тарханову 12-го октября 1801 г. Константиновъ, ч. I, стр. 210 /рукопись/), რომ საქმე სამშობლოს ხვედრის შესახებ მათ მიერ მოწყობილი იყო ჩინებულად, მაგრამ უეცრად გამოცხადდა კნორინგი და დაარწმუნა იმპერატორი, რომ თითქოს და ხალხს არ სურს მეფის ყოლა.

“ამ შემთხვევის გამო – წერდა იგი – საქმე გაჩერდა და გამოგვიცხადეს, რომ საქართველოში არ უნდა იყოს მეფე, და არც რუსეთის ქვეშევრდომი არ უნდა იყოს. იფიქრეთ, რა იქნებით და ვისად იქნებით წოდებული? მანდაურმა უსაქმო ლაყბობამ აი რა შეგძინათ თქვენ! განა თქვენ იქ არ იყავით? რისთვის დაიდეთ ხალხის ცოდვა კისერზე და საკუთარ თავსაც ეს რატომ გაუკეთეთ? განა არა რცხვენიათ მათ, რომლებმაც ეს ჩაიდინეს, და დარჩნენ სივრცეში: არც ბატონი არა გვყავს, და არც პატრონი”.

იგი ამბონდა, რომ როდესაც საქართველოს წარგზავნილთათვის გამოცხადებულ იქნა ეს განსაზღვრება, მაშინ ყველამ მათ, არ დაეთანხმნენ რა ამას, სათხოვარი მიართვეს იმპერატორს. თავადი ანდრონიკაშვილი აიმედებდა თავის ტფილისელ მეგობრებს საქმის კეთილსასურველი შემობრუნებით და მხოლოდ ურჩევდა, რომ რაიმენაირი კითხვის შემთხვევაში ეპასუხათ იმით, რომ ჰყავთ პეტერბურგში თავიანთი წარგზავნილები და ბატონიშვილები, რომელთაც დაეთანხმებიან ყველაფერ იმაში, რასაც ისინი აღიარებენ სასარგებლოდ.

ქვეყნის მდგომარეობა ითვლებოდა იმდენად ცნობილად და ნათლად, რომ ჩვენმა მთავრობამ საჭიროდ ვერ ჰპოვა რაიმენაირი შეკითხვის დასმა. იგი მიიჩნევდა საქართველოს ერთადერთ სიკეთედ და სარგებლად მის შემოერთებას რუსეთთან და სამეფო სახლის ხელისუფლებისა და თვითნებობის მოსპობას (Оно признавало единственнымъ благомъ и пользою Грузiи присоединенiе ея къ Россiи уничтоженiе власти и своеволiя царскаго дома).

იმპერატორ ალექსანდრეს, ღებულობდა რა საქართველოს ქვეშევრდომობაში, თავიდან აუცილებლად მიაჩნდა, “რათა ორივე დედოფალი და ყველა ბატონიშვილი გამოძახებულნი ყოფილიყვნენ რუსეთში”, და უბრძანა კნორინგს გამოეცხადა მათთვის, რომ ისინი მიიღებენ სრულ უზრუნველყოფას და შენარჩუნებული ექნებათ ყველა პატივი, მათი საგვარეულოსადმი შესაფერისი, რომ მათ დაენიშნებათ პენსიები, საქართველოში მათ მიერ თავიანთი მამულებიდან მიღებული შემოსავლების ტოლად. ამ მიზნით მთავარსარდალს საქართველოში დაევალა გაერკვია და ცნობილი გაეხადა ქვეყნის შემოსავალი და ხარკი (подати), რომელსაც ამ დრომდე იხდის ხალხი. ანაკრეფებისა და ხარკის მრავალნაირობამ აიძულა ჩვენი მთავრობა ესურვა, რომ ხარკის ყველა სახეობა გადაყვანილი ყოფილიყო ფულად და პურით გადასახადში.

საქართველოს უმნიშვნელო მოსახლეობა, რომელმაც ბევრი დაკარგა უკანასკნელი შემოჭრებისგან, იყო მიზეზი იმისა, რომ ქვეყნის საკუთარი კეთილდღეობისთვის აღიარებულ იქნა აუცილებლად მისი მოსახლეობის გაზრდა მოწოდებით გადმოსახლებისკენ უპირატესად ქრისტიანებისა მეზობელი სახანოებიდან. კნორინგს მიეცა რწმუნება, რომ გამოეყო მათთვის მიწის საკმარისი რაოდენობა და აღმოეჩინა მატერიალური დახმარება საშინაო მეურნეობის პირველად მოწყობისას.

ამასთან ერთად კნორინგს უნდა ეზრუნა კავკასიის ხაზის უსაფრთხო შეტყობინების მოწყობისთვის საქართველოსთან, მისი უზრუნველყოფისთვის გარეშე თავდასხმებისგან და ერევნის, განჯის, შაქის, შირვანის, ბაქოსა და სხვა ხანების გადმოხრისთვის რუსეთის მხარეზე, რომლებზედაც ბაბა-ხანის ძალაუფლება ჯერ კიდევ არ იყო განმტკიცებული.

მათგან იმათთან ურთიერთობების მეშვეობით, რომელთა სამფლობელოებიც იდო არაქსის მარცხენა ნაპირზე და ებჯინებოდა მდინარე მტკვარს, ჩვენი მთავრობა ფიქრობდა მიეღწია იმ შესაძლებლობისთვის, რომ მიეწოდებინა პროვიანტი და მძიმე ტვირთები ჯარებისთვის წყლით, ასტრახანის გავლით, და არა მშრალი გზით, კავკასიონის მთებზე გადავლით. ამ შემთხვევაში ყველაზე უფრო მეტ ყურადღებას იქცევდა ბაქოს ხანი, რომელიც ფლობდა როგორც მდინარე მტკვრის შესართავს, ისე საუკეთესო პორტსაც კასპიის ზღვაში. უწინარეს ყოვლისა სწორედ მისი დაყოლიება იყო საჭირო ჩვენს მხარეზე. წარუმატებლობის შეთხვევაში პეტერბურგის კაბინეტი კნორინგის ყურადღებას აქცევდა შეტყობინების შესაძლებლობაზე შავი ზღვით და შემდეგ იმერეთის გავლით მდინარე რიონის გაყოლებაზე.

“იმერეთის მეფესთან – წერდა იმპერატორი ალექსანდრე კნორინგს (тамъ же) – და ოდიშის ოლქის მფლობელ დადიანთან (სამეგრელოსი) თქვენ უნდა გქონდეთ კარგი (прiязненное) ურთიერთობა, მაგრამ ამავე დროს არ უნდა მისცეთ ეჭვის საბაბი ოტომანის პორტას მოხელეებს, რომლებიც იმ მხარეში უფროსობენ”.

შეაერთა რა კნორინგის სახით სამოქალაქო და სამხედრო ხელისუფლება, იმპერტორმა დაავალა მას თვალი ედევნებინა, რათა კავკასიაში მომსახურე ყველა რუსს “საკუთარი საქცილით გამოეხატა უანგარობა, პატიოსნება, სიმართლის სიყვარული, მიუკერძოებლობა, თავისუფლად ხელმისაწვდომი ყოფილიყო მთხოვნელთათვის, ალერსიანი, ყოფილიყო შემწყნარებელი და მზად ყოფილიყო ყველასთვის ეჩვენებინა, თუ სად უნდა ეძება მას სამართალი”.

თავის ახალ ქვეშევრდომებს კი იმპერატორმა მიმართა მანიფესტის ასეთი სიტყვებით (П. С. З. Т. XXVI, стр. 782, № 20.007).
“მფარველობა და უმაღლესი ძალაუფლება რუსეთის იმპერიისა საქართველოს სამეფოზე ყოველთვის აკისრებდა რუსეთის მონარქებს დაცვის მოვალეობას. 1796 წელს, აღა-მაჰმად-ხანის თქვენზე ძლიერი თავდასხმის წინააღმდეგ, въ Бозе почивающая დიდმა ხელმწიფემ იმპერატრიცა ეკატერინემ ალექსის ასულმა გამოგზავნა თავისი ჯარების ნაწილი. ასეთი წარმატებული მაშინ არა მხოლოდ გადარჩენა საქართველოს სამეფოსი, არამედ ყველა მხარისა და ხალხის ბედნიერი დამორჩილებაც კასპიის ზღვიდან მდინარე მტკვრამდე და არაქსამდე გიცავდნენ თქვენ ყველანაირ საფრთხეთაგან. რჩებოდა მხოლოდ შინაგანი ცხოვრების კეთილად მოწყობით თქვენი კეთილდღეობა დამკვიდრებულიყო საუკუნოდ. მაგრამ რუსეთის ჯარების მოულოდნელმა და სწრაფმა უკანდახევამ სპარსეთიდან, სომხეთიდან და თქვენი საზღვრებიდნ ქვე დაამხო თქვენი სამართლიანი მოლოდინები. თქვენს მიერ შემდეგ გადატანილი მთელი უბედურებანი: ურჯულო და უცხოტომელი ხალხების შემოსევა, ქალაქებისა და სოფლების დარბევა, თქვენი მამების, დედების, ცოლებისა და შვილების დამონება და ტყვედ წყვანა, დაბოლოს, უთანხმოება სამეფო სახლში და ხალხის გაყოფა სამეფო ღირსების სხვადასხვა მაძიებელთა შორის გითრევდნენ თქვენ ძმათაშორის ომებში. თქვენი გარემომცველი მტაცებელი ხალხები მზად იყვნენ თავს დასხმოდნენ თქვენს სამეფოს და დაუსჯელად გაეძიძგნათ მისი ნარჩენები. მთელ ამ ბოროტებათა შეერთებით არა მხოლოდ ხალხი, არამედ სახელიც კი ქართველი ხალხისა, რომელიც უწინ სიმამაცით გახლდათ სახელგანთქმული მთელს აზიაში, აღიგვებოდა პირისაგან მიწისა. იდექით რა ამ უფსკრულის პირას, არაერთხელ მოგიწოდებიათ თქვენ რუსეთის მფარველობისთვის. ჩვენი ჯარების შემოსვლამ და ავარელი ომარ-ხანის დამარცხებამ შეაჩერა თქვენი დაღუპვა, დააშინა რა ყველა მტაცებელი, რომლებიც ავსებენ კავკასიის მთებს, და ისინიც, რომლებიც სძიძგნიან სპარსეთისა და დიდი სომხეთის მხარეს. დაწყნარდა ბრძოლებიც თქვენს შორის, და თქვენ ყველამ ერთსულოვნად და საზეიმოდ მოუწოდეთ რუსეთის ხელისუფლებას, რათა უშუალოდ დაეწყო თქვენი მმართველობა. ჩვენ, ავედით რა სრულიად რუსეთის ტახტზე, საქართველოს სამეფო ვპოვეთ შემოერთებულად რუსეთისადმი, რის შესახებაც უკვე 1801 წლის 18 იანვრის მანიფესტი გამოცემული იყო სრულიად სახალხოდ გაცნობისთვის. ვსწავლობდით რა თქვენს მდგომარეობას და ვხედავდით, რომ მხოლოდ რუსეთის ჯარების მეშვეობა და ყოფნა საქართველოში აქამომდეც აკავებს ჩვენი ერთორწმუნე ხალხის სისხლის დაღვრასა და საბოლოო დაღუპვას, რომელიც გამზადებული აქვთ თქვენთვის თქვენს მომიჯნავე მტაცებელ და ურწმუნო ხალხებს, გვსურდა ჩვენ კიდევ გამოგვეცადა, ხომ არ არის შესაძლებლობა, რათა აღდგენილ იქნას პირველი მმართველობა ჩვენი მფარველობის ქვეშ და შეგინარჩუნოთ თქვენ სიმშვიდესა და უსაფრთხოებაში. მაგრამ ამ საკითხში უახლოესმა გამოძიებამ დაგვარწმუნა ჩვენ, რომ ქართველი ხალხის სხვადასხვა ნაწილები, რომლებიც თანაბრად ძვირფასი არიან ჩვენთვის ადამიანობის გულისთვის, სამართლიანად შიშობენ დევნისა და შურისძიების გამო იმისგან, ვინც სამეფო ღირსების მაძიებელთაგან შეძლებდა ამ ძალაუფლებისთვის მიეღწია, რამდენადაც ყველა მათგანის წინააღმდეგ ხალხის უდიდესმა ნაწილმა ასე აშკარად გამოავლინა საკუთარი თავი. მხოლოდ ეჭვი და შიში ამ შედეგების გამო, წარმოშობდა რა შეშფოთებას, გარდაუვალად იქნებოდა ურთიერთშორის ბრძოლისა და სისხლისღვრის წყარო. ამაზე ზევით, ყოფილ მმართველობას, თვითონ ერეკლე მეფის მეფობის დროსაც კი, რომელმაც თავისი სულისკვეთებითა და ღირსებით შეაერთა ყოველივე თავისი ძალაუფლების ქვეშ, არ შეეძლო არც საგარეო, არც საშინაო უსაფრთხოების დამკვიდრება. პირიქით, ამდენად მრავალჯერ ჩაუთრევიხართ ბოროტებათა უფსკრულში, რომლის პირას ახლაც დგეხართ, და რომელშიც, ყველა მოსაზრების მიხედვით, უნდა იქნათ ჩაცვენილი, თუკი ძლიერი ხელი სამართლიანი ხელისუფლებისა ამ დაცემისგან თქვენ არ შეგაკავებთ. ამ გარემოებათა ძალამ, ამაზე თქვენმა საერთო გრძნობამ და ქართველი ხალხის ხმამ განგვაწყო ჩვენ რომ არ მივატოვოთ და უბედურებას მსხვერპლად არ მივცეთ ერთმორწმუნე ხალხი, რომელმაც თავისი ხვედრი ჩააბარა რუსეთის დიდსულოვან დაცვას. აგზნებული იმედი თქვენი ამჯერად მოტყუებული არ იქნება. არა ძალის მომატებისთვის, არა ანგარებისთვის, არა დედამიწაზე ისედაც უვრცელესი იმპერიის საზღვრების გაფართოებისთვის ვღებულობთ ჩვენ საკუთარ თავზე საქართველოს სამეფოს მმართველობის ტვირთს. მხოლოდ ღირსება, პატივი და ადამიანობა გვაკისრებს ჩვენ წმინდა მოვალეობას, ყური ვუგდოთ რა ტანჯულთა ვედრებას მათი წუხილის თავიდან აცილებაზე, დავაარსოთ საქართველოში მმართველობა, რომელიც შეძლებდა მართლმსაჯულების, პირადი და ქონებრივი უსაფრთხოების დამკვიდრებასა და თითოეულისთვის კანონის მიერ დაცვის მიცემას. და ამიტომ, ავირჩიეთ რა ჩვენი გენერალ-ლეიტენანტი კნორინგი, რომ იყოს მთავარსარდალი თქვენს შორის, მივეცით ჩვენ მას სრული დარიგებანი, რათა გახსნას ეს მმართველობა ჩვენი სახელით გაკეთებული საგანგებო გამოცხადებით და ძალასა და მოქმედებაში მოიყვანოს ჩვენს მიერ წინასწარ მოხაზული დადგენილება, რომლის აღსრულებისთვისაც მოიწვევს თქვენგან ღირსებითა და საერთო ნდობით არჩეულ პირებს, ვიმედოვნებთ, რომ თქვენ, მიენდობით რა ამ მმართველობას, უეჭველად მისი ჩრდილქვეშ დასაწყისშივე სიმშვიდესა და უსაფრთხოებას ჰპოვებთ, ხოლო შემდეგ კი კეთილდღეობასა და სიუხვესაც.

ჩვენ ვბრძანეთ, რომ მთელი ხარკი თქვენი მიწიდან მოხმარებულ იქნას თქვენს სასარგებლოდ, და რაც ჯარების შენახვის შემდეგ დარჩება, გამოყენებულ იქნას დარბეული ქალაქებისა და სოფლების აღდგენისთვის. თითოეული იქნება თავისი წოდების უპირატესობებში, საკუთარი სარწმუნოების თავისუფლად აღსარებასა და თავის საკუთარ ხელშეუხებლობაში. ბატონიშვილები შეინარჩუნებენ თავიანთ სამემკვიდრეო მამულებს, წასულების გარდა, ხოლო ამათ კი წლიური შემოსავალი მათი მამულებიდან ყოველწლიურად მიეცემათ ფულით, სადაც არ უნდა იყვნენ ისინი, ოღონდ კი ინარჩუნებდნენ ფიცით დაკისრებულ მოვალეობას. ჩვენი ამ დიდსულოვანი მზრუნველობის სანაცვლოდ თქვენგან ყველას და თითოეულის სიკეთის შესახებ, ჩვენ მოვითხოვთ, რათა თქვენ, თქვენს თავზე დაყენებული ხელისუფლების დამტკიცებისთვის, მოგვცეთ ერთგულების ფიცი ამასთან დართული ფორმის მიხედვით. სასულიერო წოდებამ, როგორც როგორც სულიერმა მწყემსებმა, პირველებმა უნდა მისცენ მაგალითი.

დაე საბოლოოდ თქვენც შეიცანით კეთილი მმართველობის ფასი, დამყარებულ იქნას თქვენს შორის მშვიდობა, მართლმსაჯულება, დაჯერებულობა (დარწმუნებულობა) როგორც პირადი, ისე ქონებრივიც. დაე აღმოიფხვრას თვითნებობანი და საშინელი ტანჯვა-წამებანი, დაე მიუბრუნდეს თითოეული უკეთეს სარგებელს, საკუთარსაც და საზოგადოებრივსაც, თავისუფლად და დაუყვედრებლად იქნება რა დაკავებული მიწათმოქმედებით, რეწვით, ვაჭრობით, ხელსაქმით, კანონების ჩრდილქვეშ, რომლებიც ყველას თანაბრად გაუწევენ მფარველობას. თქვენი შეძლება და კეთილდღეობა იქნება ჩვენთვის ყველაზე უფრო სასიამოვნო და ერთიანი (ერთადერთი, единый) საჩუქარი”.

მანიფესტთან ერთად დაწესებულ იქნა საქართველოს უმაღლესი მთავრობა, და საქართველომ მიიღო თავისი ახალი დაყოფა. იგი დაყოფილ იქნა ხუთ მაზრად, რომელთაგან სამი იყო ქართლში: გორის, ლორესა და დუშეთის, ორიც კახეთში: თელავისა და სიღნაღის. მმართველობა იყოფოდა ოთხ ექსპედიციად (Высочайше постановленное внутреннее въ Грузiи правленiе. П. С. К. Т. XXVI): პირველი სააღმსრულებლო საქმეებისთვის ანუ მმართველობისა; მეორე სახაზინო და ეკონომიკური საქმეებისთვის; მესამე სისხლის სამართლის საქმეებისთვის; მეოთხე სამოქალაქო საქმეებისთვის. დაწესებულ იქნა სამედიცინო გამგეობა (управа). თითოეულ მაზრაში დაარსდა სამაზრო სასამართლო, საერო პოლიციის გამგეობა, კაპიტან-ისპრავნიკით სათავეში. ქალაქებში დანიშნულ იქნა ხაზინადარები (казначеи или хазнадары), კომენდანტები და მათ დასახმარებლად პოლიცმაისტერები ანუ ნაცვლები. პირველები დანიშნული იყვნენ რუსი მოხელეებისგან, უკანასკნელნი კი ქართველი აზნაურებისგან. საქართველოში მცხოვრები თათრებისთვის: ყაზახისა, ბორჩალოსი და ბამბაკისა, განსაზღვრულ იქნა თითო-თითო პრისტავი ანუ მოურავი, ქართველი თავადებისგან, ხოლო ხევსურების, ფშავლებისა და თუშების ტომთათვის ერთი (მოურავი) ყველაზე. თითოეულ მოურავთან დაინიშნა თანაშემწე რუსი მოხელეებისგან. ყარაბაღიდან ახლად გამოსული სომხები დატოვებულ იქნენ თავიანთი მელიქების მმართველობის ქვეშ.

საქართველოს მმართველი, ექსპედიციების უფროსები და მრჩევლები* (ოთხი ექსპედიციიდან თითოეულში თავმჯდომარეობდნენ: პირველში – საქართველოს მმართველი და ორი მრჩეველი ანუ მდივან-ბეგი, ერთი რუსი მოხელეებისგან და ერთი ქართველი თავადებისგან; მეორეში – უფროსი რუსი მოხელეებისგან, ოთხი მრჩეველი ქართველი თავადებისგან /ორი ქართლელისა და ორიც კახელის/, საგუბერნიო ხაზინადარი ანუ სალთხუცესი; მესამესა და მეოთხეში – უფროსი რუსი ოფიცრებისგან და ოთხი მრჩეველი ქართველი თავადებისგან) გახლდნენ საქართველოს უმაღლესი მთავრობის წევრები. ქართველი თავადების თანამდებობაზე დანიშვნა, მმართველობის გახსნისას, გადასაწყვეტად მიეცა კნორინგს, ხოლო ერთი წლის გავლის შემდეგ იმპერატორმა ალექსანდრემ ამ არჩევანის გაკეთების უფლება გადასცა თვითონ თავადებსა და აზნაურებს.

სამოქალაქო საქმეები უმაღლესად ებრძანათ ეწარმოებინათ “ამჟამინდელი ქართული წეს-ჩვეულებებისა” და ვახტანგ მეფის მიერ გამოცემული სამართლის წიგნის მიხედვით, როგორც ძირეული ქართული კანონისა. ამ კანონებისა და ხალხური წეს-ჩვეულებების საფუძველზე, კნორინგს, მმართველ კოვალენსკისთან ერთად უნდა მოემარაგებინათ მთელი სამთავრობო ადგილები და პირები დაწვრილებითი დარიგებებითა და ინსტრუქციებით, თუ როგორ მოქცეულიყვნენ ისინი თავიანთი თანამდებობების აღსრულებისას.

თავად მთავარსარდალს დაეკისრა მოვალეობად “ფხიზლად ადევნოს თვალყური, რათა ყველა მხარეში, რომლებიც იმართება იმპერატორობითი უდიდებულესობის სახელითა და ძალაუფლებით, აღკვეთილ იქნას ყველანაირი ბოროტად გამოყენებანი, უსამართლობა, ჩაგვრა, ყაჩაღობა, მკვლელობა და ასევე წამებანი სისხლის სამართლის საქმეებზე. “მთავარსარდლის მოვალეობაა – შეამციროს თავად ბოროტმოქმედთა ხვედრიც კი რუსეთის კანონების წყალობით და მოსპოს წამება და სიკვდილით დასჯა” (Арх. мин. внутр. делъ по деп. общ. делъ. Дела Грузiи. Кн. I).
გადაწყვიტა რა საკითხი საქართველოს რუსეთისადმი შემოერთების შესახებ, იმპერატორ ალექსანდრეს, თავისი დიდსულოვნების მიხედვით, არ შეეძლო არ გადახრილიყო ბატონიშვილთა თხოვნებისკენ პეტერბურგიდან საქართველოში გამგზავრების თაობაზე.

გამოთქვა რა თავიდან კნორინგთან თავისი სურვილი, რომ გამოეწვიათ საქართველოდან სამეფო სახლის ყველა დანარჩენი წევრიც, იმპერატორმა ახლა დაუთმო მათ თხოვნებს სამშობლოში დაბრუნების თაობაზე. სახელმწიფო საბჭომ, რომლის მიერ დასამტკიცებლადაც იქნა შეტანილი წერილი ბატონიშვილთა საგზაო ხარჯებისთვის აუცილებელი სახსრების დანახარჯის შესახებ, შეუძლებლად მიიჩნია ნებართვის მიცემა მათთვის უკან საქართველოში გამგზავრებაზე. 28 ნოემბრის სხდომაზე (Протоколъ государственнаго совета 28-го ноября 1801 г. Госуд. арх.) დაადგინეს გაეჩერებინათ ბატონიშვილები რუსეთში, მისცემდნენ რა მათგან თითოეულს 10.000 მანეთს წელიწადში. უკეთესი მატერიალური უზრუნველყოფისთვის კი თითოეულ ბატონიშვილს ეძლეოდა ნება აერჩია ერთერთი საგუბერნიო ქალაქებიდან, როგორებიც იყო: კიევი, კალუგა, კურსკი, ვორონეჟი, ხარკოვი ან ასტრახანი, სადაც ცხოვრება არ შეიძლებოდა ყოფილიყო ისე ძვირი, როგორც დედაქალაქში. ხაზინიდან დანიშნული ანაზღაურება შეუნარჩუნდეს მათ შემდგომშიც შემოსავლების განსაზღვრამდე, რომელსაც ღებულობდა თითოეული ბატონიშვილი საქართველოში. აუცილებლობის შემთხევაში დაიმედებულ იქნან, რომ იმ საგუბერნიო ქალაქებში, რომლებშიც ისინი მოისურვებენ დასახლებას, მოძიებულ იქნება სახლები და მომზადებულ მათი პირველი მოწყობილობა. ბატონიშვილთა ამალას კი მიეცეს ნება დარჩეს რუსეთში ან დაბრუნდეს საქართველოში და უკანასკნელ შემთხვევაში მიეცეთ სახსრენი მგზავრობისთვის.

სახელმწიფო საბჭოს განსაზღვრება დამტკიცებულ იქნა იმპერატორის მიერ და ბატონიშვილები დატოვეს რუსეთში.

საქართველოს ყოფილ ელჩებს მიეცათ ჩინები: თავად ჭავჭავაძეს ნამდვილი მრჩევლისა, ხოლო თავადებს ავალიშვილსა და ფალავანდიშვილს სახელმწიფო მრჩევლისა (Протоколъ государственнаго совета 9-го декабря 1801 г. Госуд. арх. Указъ 16-го декабря 1801 г. С.-Петербургский арх. мин. иностр. делъ).
ნავარაუდევ იქნა, რომ სამეფო სახლის საქართველოში დარჩენილი პირებიც დაეყოლიებინათ რუსეთში გამომგზავრებაზე; მაგრამ ყველა ძალისხმევა ამაო აღმოჩნდა. დედოფლები გაბედულად და გადაჭრით უარს ამბობდნენ ტფილისის დატოვებაზე. დავითი გამოთქვამდა სურვილს, რომ მიეცა თხოვნა თადარიგში განთავისუფლების შესახებ და სამოგზაუროდ გამგზავრებულიყო აზიის სხვადასხვა ქალაქებში. ლაზარევი და ტუჩკოვი ურჩევდნენ მას გამომგზარებულიყო პეტერბურგში და იქიდან წასულიყო სამოგზაუროდ ევროპაში; “მაგრამ – მოახსენებდა ლაზარევი – როგორც ჩანს, საამისოდ იგი არც თუ ძალიან არის განწყობილი” (Письмо Лазарева Кнорингу 11-го января 1802 г. Тифл. арх. канц. нам.).
ტფილისში მოღწეულმა ცნობამ იმის შესახებ, რომ რუსეთში გამგზავრებულ ბატონიშვილებს არ ეძლევათ საქართველოში დაბრუნების ნება, კიდევ უფრო გაამყარა დავითი იმ სურვილში, რომ არ გამომგზავრებულიყო ჩვენს დედაქალაქში. თავად ორბელიანის მიერ უცნობი პირისგან პეტერბურგიდან მიღებულმა წერილმა სამეფო სახლის წევრებს შორის მოახდინა ყველაზე უფრო არახელსაყრელი შთაბეჭდილება.

“თუკი შენ გაინტერესებს აქაური ცნობები – წერდა უცნობი (Кн. Орбелiани, 3-го января 1802 г. Тамъ же) – მაშინ მანიფესტი, რა თქმა უნდა, შენ უკვე ნახე, ახლა დიმიტრი ორბელიანს მისცეს სარდლობა, შენ კი ეს უკვე აღარა გაქვს. ბატონიშვილებს უკან აღარ უშვებენ, და ისიც მოვისმინე, რომ იმათაც, რომლებიც თქვენთან იმყოფებიან, აქეთკენ მოითხოვენ; ხოლო როდესაც ისინი გადმოყვანილნი იქნებიან, მაშინ საქმე ისეა განკარგული, რომ ბაგრატიონთა ყველა ნათესავი და მახლობელი აქეთკენვე ჩამოიყვანონ, და მათთან ერთად უნდათ, რომ ყველა მანდაური გამოჩენილი ადამიანი, თავადი, აზნაური გლეხი აქეთ ჩამოიყვანონ და დაასახლონ, აქაური კაზაკები კი, 1.400 კომლი გადმოჰყავთ საქართველოში”.

ამ წერილის შემდეგ დავით ბატონიშვილმა მაშინვე მისცა თხოვნა თადარიგში განთავისუფლების შესახებ (Прошенiе Давида 15-го января. Рапортъ Кноринга государю императору 5-го февраля 1802 г. Тамъ же); მაგრამ თადარიგში გადადგომა არ იქნა მიღებული იმპერატორ ალექსანდრეს მიერ, და ბატონიშვილი უნდა დარჩენილიყო სამსახურში.

---------------

ასე შემოუერთდა წერილობითი აქტებით საქართველო რუსეთს. მე ჩავთვლიდი, რომ ბოლომდე არ ვთქვი სათქმელი, თუკი არ გავაკეთებდი საერთო შეჯამებას და არ მოვიხსენიებდი იმის შესახებ, რომ ურთიერთობანი ახლად შემოერთებულ ხალხსა და ჩვენს მთავრობას შორის განსაკუთრებულად გაურკვეველი იყო. ჩვენ სულაც არ ვიცნობდით ქვეყანას, რომელიც შემოერთებულ იქნა რუსულ დერჟავასთან. ქართველები უფრო მეტს მოელოდნენ. ისინი იმედს ამყარებდნენ პავლე I-ის დაპირებათა შესრულებაზე, ფართო შეღავათებისა და პრივილეგიების მიღებაზე, რომელთა მიცემასაც ფიქრობდა განსვენებული იმპერატორი, და ბოლოს იმაზეც, რომ შემდგარი იქნებოდნენ რა რუსეთის ქვეშევრდომობაში, მმართველად მათ ეყოლებოდათ თავიანთი ბუნებრივი მეფე ბაგრატიონთა გვარიდან.

განათლების არასაკმარისობა, სახალხო განვითარების დაბალი ხარისხი არ აძლევდა ქართველებს იმის დანახვის საშუალებას, რომ მათი ასეთი სურვილის აღსრულება დადებითად შეუძლებელი იყო. ამიტომ ხალხი დარჩა არცთუ სავსებით დაკმაყოფლებული თავისი ახალი ბედით. ქართველები იყვნენ როგორღაც გაურკვეველ მდგომარეობაში, თითქოს და კმაყოფილნი, თითქოს და უკმაყოფილონი (не то довольные, не то недовольные). გამოჰყოფდა რა კერძო ინტერესს საზოგადოებრივისგან, თითოეულს სურდა უწინარეს ყოვლისა განთავისუფლება ხარკისა და ბეგარისგან (ვალდებულებებისგან), და როდესაც შეიტყვეს, რომ ქვეყნის შემოერთების შესახებ მანიფესტში ამის თაობაზე არაფერია ნათქვამი, ქართველებს გული აუცრუვდათ თავის მოლოდინში.

საგანთა ასეთი მდგომარეობის დროს, ახალ მთავრობას შეეფერებოდა რომ მოქცეულიყო განსაკუთრებით ფრთხილად, გულისხმიერად და დელიკატურად. საქმეების კეთებისას აუცილებელი იყო, რომ მწვავე საკითხები მოეგვარებინათ ფარულად, რბილად და თანაბრად, ისე რომ არ აღეგზნოთ ვნებათაღელვანი და არ დარღვიათ ხალხის სიამაყისა და ღირსების ნორმები...

თავის მხრივ, პეტერბურგის კაბინეტმა, და მის სათავეში იმპერატორმა ალექსანდრემ, გააკეთა ყველაფერი, რასაც შეეძლო ხელის შეწყობა საქართველოს კეთილდღეობისთვის. რუსეთი, არ ღებულობდა რა დიდი ხნის მანძილზე არანაირ შემოსავალს ახლად შემოერთებული ქვეყნიდან, იყენებდა თავის საკუთარ ფულებს ქართველთა როგორც კერძო, ისე საზოგადო საკუთრების მოწყობისა და უზრუნველყოფისთვის. უერთებდა რა თავის სამფლობელოებს მისთვის ერთმორწმუნე ხალხს, რუსეთი იქცეოდა სავსებით უანგაროდ, ჰქონდა რა მხოლოდ ერთი მიზანი – თავისი შესაწირავით დაემკვიდრებინა კეთილდღეობა ახალ თანამემამულეთა და ერთი დიდი სახელმწიფოს ერთმორწმუნე ძმებისა (своими пожертвованiями утвердить благосостоянiе новыхъ соотечественниковъ и единоверныхъ братьевъ одного великого государства).

საუბედუროდ, დიდსულოვნება და კეთილი განზრახვები იმპერატორისა ვერ აისახა სავსებით მისი ნებისა და წინასწარ მოხაზულობათა ზოგიერთ შემსრულებელში. იმედოვნებდა და სჯეროდა რა თითოეული იმ პირთაგანის პატიოსნების და კეთილგონიერებისა, რომლებიც მოწოდებულნი იყვნენ ქვეყნის მმართველობისთვის, ალექსანდრე I-მა უნებურად დაუშვა თავის წინასწარ მოხაზულობათა ცვლილების შესაძლებლობა “ნებას აძლევდა რა მთავარსარდალს, მმართველთან ერთად, შეეხამებინათ ისინი იქაური ხალხის ადათებთან და გონება-განწყობილებასთან” («сообразить ихъ съ умоначертанiями тамошняго народа»).

სწორედ ეს ნებართვა იქცა კიდეც შემდგომში საბაბად ზოგიერთი უწესრიგობისა საქართველოში, მოწყობილისა იმ ადამიანთა მიერ, რომლებიც არ მიჰყვებოდნენ უპირობოდ რუსეთის მთავრობის მითითებებს, არამედ ისახავდნენ მხოლოდ თავიანთ პირად ინტერესებს.

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა

Monday, February 27, 2012

ნატო – წარსული და თანამედროვეობა

(წერილი გამოქვეყნებულ იქნა 1994 წლის აპრილში საქართველოს პარლამენტის კვლევითი სამსახურის ბიულეტენის სახით /სამხედრო-პოლიტიკური ინფორმაციის ბიულეტენი, # 13/, ხოლო ტექნიკურად ეს განახორციელა “ტექინფორმმა”, რომელიც იმ ხანებში მჭიდროდ თანამშრომლობდა აღნიშნულ სამსახურთან. ეს გახლდათ ჩემს მიერ პარლამენტისთვის მომზადებული მესამე ნაშრომი. ვინაიდან მე მაშინ განწყობილი ვიყავი სიმპატიებითა და კეთილგანწყობით აშშ-ისა და დასავლეთისადმი, და სრულიად საწინააღმდეგოდ ისტორიული რუსეთისა და საბჭოთა კავშირისადმი, ამიტომ ეს განწყობა ასახულია კიდეც ამ წერილშიც და სსრკ რამდენჯერმე მოხსენიებულია პოტენციურ აგრესორად. დღესდღეობით ასეთ შეფასებებს უკვე აღარ ვიზიარებ, და ამის შესახებ მკითხველი ჩემს ახლანდელ შეხედულებებს ნახავს სხვა წერილებში, რომლებიც გამოქვეყნებულ იქნა 1999 წლის შემდეგ, და განსაკუთრებით 2003-05 წლებიდან. ნაშრომი გადმოტანილია მცირეოდენი სარედაქციო შესწორებებით; გარდა ამისა, ვინაიდან ამჯერად ვსარგებლბდი 1994 წელს გამოქვეყნებული ეგზემპლარით, რომელშიც მაშინ იპარებოდა გარკვეული შეცდომები, ამიტომ ისინი ამჯერად უკვე ამ წერილშიც გადმოვიდა, რისთვისაც მკითხველს ვთხოვ პატიებას)

ჩრდილო ატლანტიკის სახელშეკრულებო ორგანიზაცია – ნატო (North Atlantic Treaty Organization – NATO) შეიქმნა 1949 წლის 4 აპრილს, როდესაც დასავლეთ ევროპისა და ჩრდილოეთ ამერიკის 12 სახელმწიფოს საგარეო საქმეთა მინისტრებმა ვაშინგტონში ხელი მოაწერეს ჩრდილოატლანტიკური კავშირის შექმნის ხელშეკრულებას. ბლოკის წევრებად თავიდან შევიდნენ: აშშ, კანადა, დიდი ბრიტანეთი, საფრანგეთი, იტალია, ბელგია, ნიდერლანდები, ლუქსემბურგი, დანია, ნორვეგია, პორტუგალია, ისლანდია. 1952 წელს კავშირს შეუერთდნენ საბერძნეთი და თურქეთი, 1955 წელს გფრ, 1981 წელს ესპანეთი.

ალიანსის შემქმნელებმა ხელი მოაწერეს თავდაცვით ხელშეკრულებას, რაც აუცილებელი შეიქნა დასავლეთ ევროპაში სსრკ-ის აგრესიის აღკვეთისა და კონტინენტზე სტაბილიზაციის შენარჩუნებისთვის.

ჩრდილოატლანტიკური კავშირის პასუხისმგებლობის ზონა დაიყო ომის ორ თეატრად – ატლანტიკურისა და ევროპულის, ხოლო ესენი კი თავის მხრივ დაიყო საომარ მოქმედებათა თეატრებად (ომთ). Eვროპული ომის თეატრი მოიცავს ბლოკის წევრი ევროპული ქვეყნებისა და თურქეთის ტერიტორიებს, დიდი ბრიტანეთის, პორტუგალიისა და საფრანგეთის გამოკლებით, რომელთაგან პირველი ორი შედის განსაკუთრებულ რეგიონებში, ხოლო მესამე 1966 წელს გავიდა ბლოკის სამხედრო ორგანიზაციიდან. ამავე ომის თეატრში შედის ხმელთაშუა და მარმარილოს ზღვების, აგრეთვე ბოსფორისა და დარდანელის სრუტეების აკვატორიები სამხრეთში, და ჩრდილოეთის ზღვის აკვატორია, ბალტიის ზღვის სრუტეების აკვატორიის ჩათვლით – ჩრდილოეთში.

ევროპული ომის თეატრი იყოფა შემდეგ ომთ-ებად: ჩრდილოეთ-ევროპულის, ცენტრალურ-ევროპულისა და სამხრეთ-ევროპულის. ჩრდილოევროპულ ომთ-ში შედის ნორვეგიისა და დანიის ტერიტორიები, გერმანიის შლეზვიგ-ჰოლშტაინის მიწა. ცენტრალურ-ევროპული ომთ მოიცავს გერმანიის მთელ ტერიტორიას შლეზვიგ-ჰოლშტაინის მიწის გამოკლებით, აგრეთვე ბელგიის, ნიდერლანდებისა და ლუქსებურგის ტერიტორიებს. სამხრეთ-ევროპულ ომთ-ში შედის საბერძნეთის, იტალიისა და თურქეთის ტერიტორიები.

კავშირის პირველი სამხედრო სტრატეგია ემყარებოდა “ევროპის თავდაცვის” კონცეფციას, რომელიც შეიქმნა მეორე მსოფლიო ომის შედეგებისა და ამერიკული სარდლობის განკარგულებაში ბირთვული იარაღის არსებობის გათვალისწინებით. ამ სტრატეგიული დოქტრინის თანახმად შეერთებულ შტატებს ევალებოდა სტრატეგიული დაბომბვის განხორციელების ამოცანების გადაწყვეტა. აშშ-ისა და დიდ ბრიტანეთის საზღვაო ძალებს უნდა უზრუნველეყოთ უმნიშვნელოვანესი საზღვაო ოპერაციების ჩატარება, ხოლო ევროპის კონტინენტური ნაწილის ქვეყნების სახმელეთო ჯარებს მსხვილი სახმლეთო ოპერაციების წარმოება. ალიანსის შექმნისას მისი სახმელეთო ჯარების განკარგულებაში იყო სულ 12 დივიზია.

ამ კოალიციური დოქტრინის სამხედრო-ტექნიკურმა მხარემ მიიღო “ფარისა და მახვილის” სახელწოდება. “ფარის” როლი აქ ეკისრებოდა ევროპულ ომის თეატრზე მოქმედ სახმელეთო ჯარებს, რომელთაც ტაქტიკური ავიაციისა და საზღვაო ძალების მხარდაჭერით თავდაცვითი საბრძოლო მოქმედებები უნდა ეწარმოებინათ “მახვილის” ანუ ბირთვული იარაღის მატარებელი ამერიკული სტრატეგიული ბომბდამშენების ამოქმედებამდე.

აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ ბირთვული იარაღის შესაძლებლობების შეუფასებლობისა და მისი სიმცირის გამო (1949 წლის დასაწყისში აშშ-ის ბირთვული ბომბების მარაგი შეადგენდა 100-150 ერთეულს) თავიდან იგი არ ითვლებოდა ომის წარმოების ძირითად საშუალებად. ამიტომ ნატო-ში ბატონობდა აზრი, რომ 50-იან წლებში ომი იწარმოებოდა მეორე მსოფლიო ომის ანალოგიურად, ხოლო ბირთვული იარაღი კი მხოლოდ აამაღლებდა ნატო-სა და აშშ-ის სტრატეგიული არსენალის სიმძლავრეს.

1950 წელს ნატო-ს საბჭოს სექტემბრის სესიაზე მოიწონეს “მეწინავე თავდაცვის” სტრატეგიული პრინციპი, რომელიც ითვალისწინებდა უკვე სასაზღვრო ზონაში აქტიური საბრძოლო მოქმედებების წარმოებით აგრესორის მოგერიებასა და განდევნას. მოცემული პრინციპი მოითხოვდა “ფარის” ძალების გაზრდასა და ანგლო-ამერიკული ჯარების ყოფნის აუცილებლობას დასავლეთ ევროპის კონტინენტურ ნაწილში. ამის შედეგად ევროპულ ომის თეატრზე გამოჩნდა აშშ-ისა და დიდი ბრიტანეთის მძლავრი ოპერატიული შენაერთები და კანადის ჯარების ერთი ბრიგადა. უკვე 50-იანი წლების შუახანებისთვის ცენტრალურ-ევროპულ ომთ-ზე მოითვლებოდა 25 ბრძოლისთვის მზადმყოფი და 25 სარეზერვო დივიზია.

კოალიციური სამხედრო დოქტრინის მომდევნო ეტაპი (1954-1967 წწ.) დაკავშირებულია ბირთვული არსენალების მნიშვნელოვან გაფართოებასა და მოკავშირე ქვეყნების შეიარაღებაში მის დანერგვასთან. ბირთვული იარაღის შესაძლებლობების გადაფასებისა და მისი არსენალების მნიშვნელოვანი ზრდის შედეგად, ბლოკის ხელმძღვანელობამ რადიკალურად შეცვალა თავისი შეხედულება ომის წარმოების წესებსა და შეიარაღებული ძალების მნიშვნელობაზე. 1954 წელს ნატო-ს გაერთიანებული შეიარაღებული ძალების (გშძ) უმაღლესი მთავარსარდლის შტაბმა შეიმუშავა ბლოკის მონაწილე ქვეყნების შეიარაღებული ძალების (შძ) რეორგანიზაციის სამწლიანი გეგმა, რომელიც ითვალისწინებდა აღმოსავლეთიდან აგრესიის შემთხვევაში ბირთვული იარაღის შეუზღუდავ გამოყენებას. ამ დოქტრინამ მიიღო “მასირებული ნაცვალგების” (“მასირებული საპასუხო დარტყმის”) სახელწოდება. იგი მოითხოვდა მძლავრი ბირთვული დარტყმების დაუყოვნებლივ მიყენებას ნებისმიერი კონფლიქტის შემთხვევაში, გარდა მცირე სასაზღვრო ინციდენტებისა.

მასირებული ნაცვალგების სტრატეგიის თანახმად ალიანსის სრდლობას ევროპაში გადაეცა ბირთვული იარაღის გამოყენების უფლება, მიუხედავად იმისა, თუ რა ძალებით აწარმოებდა ომს მოწინააღმდეგე. დაიწყო ნატო-ს ტრიადის შექმნა სტრატეგიული ბირთვული ძალების, ომის თეატრზე ბირთვული ძალებისა და ზოგადი დანიშნულების ძალებისგან. დასავლეთ ევროპის ქვეყნების ტერიტორიებზე განლაგებულ იქნა საშუალო სიშორის ამერიკული ბირთვული რაკეტები “იუპიტერი” და “ტორი”, რომლებიც დამიზნებული იყო სსრკ-ის მნიშვნელოვან ობიექტებზე. ფართო მასშტაბებით შემოვიდა ჯარებში ტაქტიკური ბირთვული იარაღი – ატომური არტილერია, ატომური ფუგასები, რაკეტები “ონესთ ჯონი” და “მატადორი”.

60-იანი წლების დასაწყისში სსრკ-ის შეიარაღებაში გამოჩნდა საკონტინენტთაშორისო ბალისტიკური რაკეტები (სკბრ), რამაც აშშ-ის ტერიტორია მოწყვლადი გახადა საპასუხო ბირთვული დარტყმებისგან. ასეთ პირობებში “მასირებული ნაცვალგების” სტრატეგია თავის აზრს კარგავდა.

1961 წელს აშშ-მა მიიღო “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგიული კონცეფცია, მაგრამ მის მიღებაზე ნატო-ში წააწყდა მოკავშირეთა წინააღმდეგობას. ახალ კონცეფციაში ისინი ხედავდნენ აშშ-ის მცდელობას ამოფარებოდა “სიმაგრე ამერიკას”, შემოეფარგლა ომი (მათ შორის ბირთვულიც) ევროპის კონტინენტით და გამოერიცხა სტრატეგიული ბირთვული ძალების გამოყენება, თუ კი ეს არ პასუხობდა “აშშ-ის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვან ინტერესებს”. მათში განსაკუთრებულ წინააღმდეგობას იწვევდა ამერკელთა მისწრაფება თავს მოეხვიათ ევროპელი მოკავშირეებისთვის ზოგადი დანიშნულების ძალების ზრდის პროგრამები, ბასრი “მახვილით” გაეკეთებინათ მყიფე “ვიტრინის მინა” (?) და თავად კი ამოფარებოდნენ სტრატეგიულ “ფარს”.

მხოლოდ 1967 წელს, როდესაც საფრანგეთი გავიდა ჩრდილოატლანტიკური კავშირის სამხედრო ორგანიზაციიდან და ამერიკელები დაეთანხმენ, რომ “მოქნილი რეაგირების” განუყოფელ ნაწილად მიეღოთ გფრ-ის უკვე აღმოსავლეთ სასაზღვრო რაიონებში “მეწინავე თავდაცვის” კონცეფცია, აშშ-მა შეძლო ბლოკის სტრატეგიულ დოქტრინად გაეტანა “მოქნილი რეაგირების” კონცეფცია.

“მოქნილი რეაგირების” არსი იმაში მდგომარეობს, რომ მუქარის ხასიათისადმი თანაზომადი მოქმედებებით თავიდან იქნას აცილებული, ხოლო აუცილებლობის შეხვევაში კი მოგერიებულიც სხვადასხვა მასშტაბის აგრესიები ნატო-ს პასუხისმგებლობის ზონის ნებისმიერ რაიონში.

მოქნილი რეაგირების სტრატეგიის საფუძველში ჩადებულია “ბირთული დაშინების” (“ბირთვული შეკავების”) სტრატეგიული კონცეფცია. იგი ემყარება ორ ფუძემდებლურ პრინციპს – ბირთვული იარაღის პირველად გამოყენებასა და შეიარაღებული კონფლიქტის წინასწარგანზრახულ ესკალაციას თვით საყოველთაო ბირთვულ ომამდეც. ომი მთლიანობაში განიხილება როგორც შეიარაღებული ბრძოლის საშუალებათა გამოყენების უწყვეტი, მაგრამ კონტროლირებადი პროცესი ჩვეულებრივიდან ბირთვულ-სტრატეგიულამდე.

“მოქნილი რეაგირების” სტრატეგიაში უდიდეს მნიშვნელობას იძენს ნატო-ს ტრიადის მეორე ელემენტი – ბირთვული ძალები ომის თეატრზე. იგი განიხილება დამაკავშირებელ რგოლად ზოგადი დანიშნულების ძალებსა და ბლოკის სტრატეგიულ ბირთვულ ძალებს შორის. ამითაც შეიძლება აიხსნას ალიანსის მონაწილე ქვეყნების უარი ევროპაში ტაქტიკური ბირთვული იარაღის სრულ ლიკვიდაციაზე.

წინასწარგანზრახული ესკალაციის პრინციპი ითვალისწინებს ნატო-ს აუცილებელ ინიციატივას შეიარაღებული კონფლიქტის მომდევნო ეტაპზე გადასაყვანად ანუ ე. წ. “ესკალაციურ დომინირებას”. ომის თეატრებზე ბლოკის ბირთვული ძალების დომინირებასთან დაკავშირებით ეს ნიშნავს საშუალო და მცირე სიშორის საშუალებათა აუცილებელ არსებობას. ამიტომ დღეს ნატო-ს ხელმძღვანელობა დაჟინებით მოითხოვს ბლოკის ბირთვული ძალების მოდერნიზაციას “პერშინგ-2” რაკეტების შეიარაღებიდან მოხსნისა და განადგურების საკომპენსაციოდ.

60-იან წლებში სერიოზულად იქნა გადასინჯული სამხედრო დოქტრნის არა მხოლოდ სამხედრო-ტექნიკური, არამედ სოციალურ-პოლიტიკური მხარეც. ამ პერიოდში ვარშავის ხელშეკრულების ქვეყნები გამოვიდნენ საერთოევროპული თათბირის მოწვევის ინიციატივით რეგიონში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის მომწიფებული საკითხების მოსაგვარებლად. 1966 წლის ზაფხულის სესიაზე ნატო-ს მთელი რიგი ქვეყნები გამოვიდნენ “ევროპაში დაძაბულობის განმუხტვის კონფერენციის მოწვევის” მომხრედ, ალიანსის ლიდერები კი შეეცადნენ უფრო მოქნილი მეთოდების გამოძებნას ჩრდილოატლანტიკური კავშირის ახალ პირობებთან შეგუებისთვის.

ნატო-ს ხელმძღვანელობის დამოკიდებულების ცვლილებები აისახა ბელგიის საგარეო საქმეთა მინისტრის არმელის მოხსენებაში “კავშირის მომავალი ამოცანები”, რომლებიც ნატო-ს საბჭომ მიიღო 1967 წელს. იგი შეიცავდა ბლოკის უსაფრთხოების პოლიტიკის გადმოცემას და მას ეწოდა “არმელის დოქტრინა”.

მოხსენებაში უწინარეს ყოვლისა აღნიშნულ იქნა, რომ “მშვიდობიანი თანაარსებობის” საბჭოთა დოქტრინამ შეცვალა დასავლეთთან კონფრონტაციის ხასიათი, მაგრამ არა ძირითადი პრობლემები. აქედან გამომდინარე კეთდებოდა დასკვნა, რომ ნატო-ს ახალი სამხედრო ძალისხმევის გარეშე როგორც მშვიდობა ევროპაში, ისე თავად განმუხტვის პოლიტიკაც საერთოდ შეუძლებელი იქნებოდა, ხოლო ჩრდილოატლანტიკური კავშირი კი განიხილებოდა მშვიდობისა და სტაბილურობის გარანტად ევროპის კონტინენტზე.

“არმელის დოქტრინამ” წამოაყენა ნატო-ს საქმიანობის ორი ძირითადი პრინციპი. პირველი მაგანია “თავდაცვა”, ე. ი. ბლოკის სამხედრო პოტენციალის ამაღლება მანამდე, სანამ არ მოგვარდებოდა გერმანიის საკითხი. მეორე პრონციპია “განმუხტვა”, ე. ი. ევროპის კონტინენტზე დაძაბულობის შენელების პოლიტიკის გატარება ოღონდ “ძალის პოზიციიდან”. ამასთან მეორეს ეძლეოდა პირველი პრინციპის მიმართ დაქვემდებარებული ხასიათი და მთლიანად მასზე იყო დამოკიდებული.

“არმელის დოქტრინის” მიხედვით ნატო-ს მთავარი პოლიტიკური მიზანია “ევროპაში სამართლიანი და მყარი მშვიდობიანი წესრიგის დამყარება”, რაც შეიძლება მოხდეს მხოლოდ გერმანული საკითხის მოგვარების შემთხვევაში. გფრ-ის მოთხოვნით ერთიანი გერმანული სახელმწიფოს აღდგენა შევიდა ბლოკის ყველა მომდევნო დოკუმენტში.

1970 წლის დეკემბერში ნატო-ს საბჭოს სესიამ დაამტკიცა ბლოკის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის ათწლიანი პროგრამა “კავშირის თავდაცვა 70-იან წლებში (AD-70)”. მასში დასმულ იქნა ნატო-ს გაერთიანებული შეიარაღებული ძალების საცეცხლე და დარტყმითი სიმძლავრის მნიშვნელოვნად ამაღლების, ახალი უფრო თანამედროვე ტექნიკით მისი გადაიარაღებისა და ბლოკის წევრი ქვეყნების ფინანსური წილის გაზრდის ამოცანები. AD-70 პროგრამის განხორციელებაში დიდი როლი დაეკისრა ნატო-ს მონაწილე დასავლეთევროპულ ქვეყნებს. ამისთვის ისინი გაერთიანდნენ სპეციალურად შექმნილ ევროჯგუფში და შეუდგნენ ევროპის თავდაცვის სრულყოფის განსაკუთრებული პროგრამის განხორციელებას.

1978 წელს ნატო-ს ხელმძღვანელობამ მიიღო ბლოკის შეიარაღებული ძალების მშენებლობის გრძელვადიანი პროგრამა, გათვლილი 1995 წლამდე, რომელიც თავისი გაქანებით აჭარბებდა ყველა ადრინდელს.

80-იანი წლების პირველ ნახევარში ბლოკის ხელმძღვანელობამ მიიღო ახალი ოპერატიულ-სტრატეგიული კონცეფციები “საჰაერო-სახმელეთო ოპერაცია (ბრძოლა)” და “მეორე ეშელონებთან (რეზერვებთან) ბრძოლა”. ამასთანავე 1978 წლის გრძელვადიან პროგრამას სამხედრო დაგეგმარების კომიტეტმა 1985 წლის მაისში დაუმატა “თავდაცვითი ინიციატივა ჩვეულებრივი შეიარაღების სფეროში”.

“საჰაერო-სახმელეთო ოპერაციის (ბრძოლის)” და “მეორე ეშელონებთან (რეზერვებთან) ბრძოლის” კონცეფციები ითვალისწინებს მოწინააღმდეგის პირველი ეშელონების ჯარებთან ბრძოლის დროსვე მისი მეორე ეშელონის (რეზერვის) ჯარების საცეცხლე (ბირთვულ) დაზიანებასაც ბრძოლაში მათი დროულად შემოყვანის ჩაშლის მიზნით. ამისთვის ნავარაუდევია ომის თეატრზე არსებული საშუალებების მასირებული გამოყენება 400 კმ და მეტ სიღრმეზე მოწინააღმდეგის ოპერატიულ-სტრატეგიულ მოწყობაში. ამის შესაბამისად 1985 წელს ნატო-ს ხელმძღვანელობამ მოიწონა ბლოკის ჩვეულებრივი პოტენციალის ამაღლების გრძელვადიანი პროგრამა (2005 წლამდე) უწინარეს ყოვლისა შორს მსროლელი მაღალი სიზუსტის სისტემების შემუშავებით, რაც გათვალისწინებულია მეორე ეშელონებთან (რეზერვებთან) ბრძოლის უზრუნველყოფისთვის. დაიგეგმა 760 ათასი 155-მმ საარტილერიო ჭურვისა და 28 ათასი საავიაციო ბომბის აღჭურვა ბინარული ქიმიური საბრძოლო მასალებით.

ამავე დროს “მეწინავე თავდაცვის” კონცეფციის შესაბამისად, სსრკ-ისა და ვარშავის ხელშეკრულების ქვეყნების საზღვრებთან უშუალო მახლობლობაში გაშლილი იყო სახმელეთო ჯარების საბრძოლველად მზადმყოფი მძლავრი ოპერატიული შენაერთები. ჩრდილოევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრზე თავდაცვითი პოზიციები ეკავათ ნორვეგიისა და დანიის სახმელეთო ჯარებს, ხოლო შლეზვიგ-ჰოლშტაინის მიწაზე კი – დასავლეთგერმანულ დივიზიას.

ცენტრალურ-ევროპულ ომთ-ზე არმიების ჩრდილოეთ და ცენტრალური ჯგუფების შემადგენლობაში ერთმანეთის გვერდიგვერდ განლაგებული იყვნენ ჰოლანდიური საარმიო კორპუსი, სადავლეთგერმანული კორპუსი, ბრიტალული რეინის არმია, მეორე დასავლეგერმანული კორპუსი, ორი ამერიკული საარმიო კორპუსი, ისევ დასავლეთგერმანული საარმიო კორპუსი, სამი ამერიკული და ერთიც კანადური ცალკული ბრიგადები, როლებიც ასევე უტოლდებოდნენ ერთ დივიზიას. ამ ჯარებს ჰაერიდან იფარავდა და საავიაციო მხარდაჭერას უწევდა ოთხი საჰაერო არმია ( მე-2, -4, -5 და -6). სამხრეთევროპულ ომთ-ზე განლაგებულია ძირითადად იტალიის, საბერძნეთისა და თურქეთის შეიარაღებული ძალები.

80-იანი წლების პირველ ნახევარში ნატო-ს ხელმძღვანელმა ორგანოებმა მიიღეს რიგი გადაწყვეტილებებისა ბლოკური პოლიტიკის გატარებაში ევროპის ფარგლებს გარეთ. განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება 1982-1983 წლებში მიღწეულ შეთანხმებებს. ამათგან პირველ რიგში უნდა გამოიყოს სამხედრო დაგეგმვის კომიტეტის გადაწყვეტილება (1982 წ. მაისი), რომელიც განსაზღვრავს ბლოკის სახელმწიოთა მოქმედებების კოორდინაციის წესს მისი ზონის ფარგლებს გარეთ დაგეგმილ ოპერაციებში. კერძოდ, ამის ბაზაზე მიღწეულ იქნა შეთანხმება დასავლეთევროპული ქვეყნების ინფრასტრუქტურის გამოყენებაზე აშშ-ის კონტინენტური ნაწილიდან “სწრაფი გაშლის ძალების” გადასროლისთვის ახლო და შუა აღმოსავლეთის რეგიონებში.

90-იანი წლების დასაწყისში სამხედრო დაპირისპირება ევროპაში მნიშვნელოვნად იქნა შემცირებული. ნატო-ს ხელმძღვანელობის რეაქცია მიმდინარე პროცესებზე გამოხატულ იქნა ალიანსის ტრანსფორმაციისა და ახალ პირობებში მისი სამხედრო-პოლიტიკური კურსის ადაპტაციის მცდელობებში. ამის შედეგია 1991 წლის ნოემბერში რომში ნატო-ს საბჭოს სესიაზე შემაჯამებელი დოკუმენტის “კავშირის ახალი სტრატეგიული კონცეფციის” მიღება.

მიღებული კონცეფცია არსებითად წარმოადგენს კოალიციურ სამხედრო დოქტრინას მკაფიოდ გამოხატული პოლიტიკური და სამხედრო-ტექნიკური მხარეებით.

თანამედროვე სამხედრო-პოლიტიკურ ვითარებას ევროპაში ნატო-ს ხელმძღვანელობა აფასებს ხელსაყრელად უმთავრესად პოლიტიკური საშუალებებით მიზნების მიღწევისთვის. რომის დოკუმენტი აფართოებს უსაფრთხოების კოალიციური პოლიტიკის ფარგლებს. ამ პოლიტიკას საფუძვლად უდევს “არმელის დოქტრინა”, რომელიც ითვალსწინებს ნატო-ს საქმიანობის ორ ძირითად პრინციპს: “თავდაცვა”, რაც ნიშნავს ბლოკის სამხედრო პოტენციალის ამაღლებას და “დიალოგი”, ე. ი. დაძაბულობის შენელების პოლიტიკის გატარება, ოღონდ “ძალის პოზიციიდან”. ახალი კონცეფცია უმატებს მესამე პრინციპსაც – “თანამშრომლობა”.

ამ პრინციპის განხორციელებაში მნიშვნელოვანი ადგილი ეთმობა СНГ-სა და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებთან კავშირების განმტკიცებასა და განვითარებას. ამ სფეროში მოქმედებათა კოორდინაციისთვის შეიქმნა “თანამშრომლობის ჩრდილოატლანტიკური საბჭო”, რომელიც მუშაობს განსახილველ საკითხთა მნიშვნელოვნების და მიხედვით “ოცდახუთის” საგარეო საქმეთა მინისტრებისა და ელჩების დონეზე. 25-ში შედიან ნატო-ს წევრი 16 ქვეყანა, რუსეთი, აღმოსავლეთ ევროპის ხუთი ქვეყანა და სამი ბალტიისპირა სახელმწიფო. ყოფილ სსრკ-ში მიმდინარე პროცესების გათვალისწინებით “16 + 9” პრინციპი შეიძლება შეიცვალოს და საბჭოს შემადგენლობა გაიზარდოს.

უსაფრთხოების ახალი პოლიტიკა ბლოკის ერთერთ პრიორიტეტულ ფუნქციად განიხილავს, პერსპექტივაში კრიზისებზე კონტროლს, რომელიც მოიცას საქმიანობას მათ აცილებასა და მოწესრიგებაში. აღინიშნება, რომ კრიზისების დაძლევისთვის კავშირმა უნდა აამოქმედოს “პოლიტიკური და სხვა ზომების ფართო ნაკრები სამხედრო ზომების მიღების ჩათვლით”.

კრიზისებისა და კონფლიქტების მოგვარების პრობლემა მოითხოვს ბლოკის პასუხისმგებლობის ზონის გაფართოებას. ეს თუმცა კი პირდაპირ არ ასახულა “ახალ სტრატეგიულ კონცეფციაში”, მაგრამ აქტიურად განიხილებოდა ნატო-ს საბჭოს რომის სესიის წინ. 1991 წლის დეკებერში ნატო-ს სამხედრო დაგეგმვის კომიტეტის სხდომაზე ბრიუსელში მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება ინფრასტრუქტურის სრულყოფის შესახებ პოლიტიკური არასტაბილურობის რაიონებში, რაც აუცილებელია იქ ბლოკის ჯარების გადასროლისა და. გაშლისთვის.

“ახალ სტრატეგიულ კონცეფციაში” ახლებურად იქნა ჩამოყალიბებული პოტენციური მოწინააღმდეგის ცნებაც. ალიანსმა უარი თქვა “აღმოსავლეთიდან მუქარის” როგორც მთავარი მადესტაბილიზებელი ფაქტორის სტრატეგიულ გადმოცემაზე. ტერმინი “მუქარა” შეიცვალა “რისკის” შედარებით ნეიტრალური ცნებით, რომელიც “ბუნებით მრავალწახნაგოვანია და აქვს მრავალი მიმართულება”.

ასეთ რისკებს ყოფილი სსრკ-დან გამომდინარე სამხედრო საშიშროების გარდა, ემატება აღმოსავლეთ ევროპაში მდგომარეობის არასტაბილურობაც, ასევე კონფლიქტები ევროპის გარეთ, ბირთვული იარაღის გავრცელება. ამასთან ერთად აღინიშნება, რომ СНГ-ის სამხედრო ძლიერება წარმოადგენს ყველაზე დიდ საშიშროებას ნატო-ს წევრი ქვეყნებისთვის.

ნატო-ს ხელმძღვანელობა პოლიტიკურ საშუალებებთან ერთად დიდ ყურადღებას უთმობს ბლოკის საქმიანობის სამხედრო მხარეს. აქ უცვლელად არის გადმოტანილი “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგია ალიანსის მოსამზადებლად საყოველთაო ბირთვული და შეზღუდული ომების წარმოებისთვის. ახალ პირობებში ნატო-ს ხელმძღვანელობას ნაკლებ სავარაუდოდ მიაჩნია СНГ-თან პირდაპირი კონფრონტაცია. მსხვილმასშტაბიანი საომარი კონფლიქტის გაღვივება განიხილება როგორც ლოკალური კრიზისული სიტუაციის გაწვავების შედეგი, რომლის დარეგულირებამაც შესაძლებელია ვითარების მიმდინარეობის განსაზღვრულ ეტაპზე სამხედრო დაპირისპირებამდე მიიყვანოს ნატო და СНГ.

არც “ბირთვული დაშინების” კონცეფციას განუცდია არსებითი ცვლილებები. მაგრამ თუ მანამდე მოცემული კონცეფცია ემყარებოდა ორ ფუძემდებლურ პრინციპს – ბირთვული იარაღის პირველად გამოყენებისა და შეიარაღებული კონფლიქტის წინასწარგანზრახული ესკალაციის, ახლა მათ დაემატა მესამე პრინციპიც – ნაკლები დამოკიდებულებისა ბირთვულ იარაღზე. იგი იმაში გამოიხატება, რომ “ბირთვული დაშინების” განხორციელება იგეგმება ბირთვული იარაღის შემცირებულ დონეზე, რაც დაკავშირებულია ნატო-ს გადაწყვეტილებასთან 80%-ით შეამციროს ტაქტიკური ბირთვული საშუალებების რაოდენობა ევროპაში. ამავე დროს “ქვესტრატეგიულამდელი” ბირთვული შეიარაღების როლის შენარჩუნებისთვის ბლოკის ხელმძღვანელობა გეგმავს ცვლილებების შეტანას ომის თეატრზე ნატო-ს ბირთვული ძალების სტრუქტურაში.

ძირითადი ყურადღება ექცევა საჰაერო ბაზირების ბირთვულ საშუალებათა განვითარებას, რომლებსაც გააჩნიათ საბრძოლო გამოყენების დიდი მოქნილობა, სიშორე და ეფექტურობა. პირველ რიგში განიხილება “ჰაერი – ზედაპირი” კლასის რაკეტები ბირთვული საბრძოლო ნაწილებით, რომელთა გაშვების სიშორემ შესაძლოა შეადგინოს 1000 კმ. ამგვარად ალიანსის ბირთვული შეიარაღების შემცირება განხორციელდება უმთავრესად იარაღის იმ სისტემების ლიკვიდაციის ხარჯზე, რომელთაც უკვე დაკარგეს თავიანთი მნიშვნელობა, როგორც პირველი დარტყმის იარაღისა.

მთლიანობაში “ახალი სტრატეგიული კონცეფციის” ბირთვული ასპექტის შინაარსი იმაზე ეტყველებს, რომ მასში გამოცხადებული “მოქნილი რეაგირების” შეცვლის სურვილი დაიყვანება მხოლოდ მისი რეალიზაციისთვის გამოყენებულ ბირთვულ საშუალებათა რაოდენობის შემცირებაზე.

ორი დანარჩენი სტრატეგიული კონცეფცია – “მეწინავე თავდაცვისა” და “შემცირებული მეწინავე ყოფნის” განსაზღვრავს ნატო-ს ზოგადი დანიშნულების ძალების შემადგენლობასა და გამოყენების წესს.

“მეწინავე თავდაცვის” კონცეფციის შინაარსი პრაქტიკულად თითქმის არ შეცვლილა. ახალი აქ ის არის, რომ მიზანშეწონილადაა მიჩნეული მისი შენარჩუნება ჩრდილოევროპულ და სამხრეთევროპულ ომთ-ებზე, სადაც ნატო-სა და СНГ-ის ჯარები ერთმანეთის პირისპირ დგანან. ეს კონცეფცია კვლავინდებურად ითვალისწინებს სასაზღვრო რაიონებში მძლავრი დაჯგუფებების ყოლის აუცილებლობას მოწინააღმდეგის თავდასხმის მოგერიების მიზნით. ნატო-ს ხელმძღვანელობა ვარაუდობს ბლოკის გშძ-ის დაჯგუფებათა გაძლიერებას ჩრდილოევროპულ და სამხრეთევროპულ ომთ-ებზე ნატო-ს შეიარაღების “ჰარმონიზაციის” გეგმების გატარების დროს. ეს გეგმა ითვალისწინებს ცნტრალურევროპული ომთ-დან ფლანგებზე იარაღის თანამედროვე სისტემების ნაწილობრივ გადასროლას, რომლებიც განადგურებას ექვემდებარებიან ცენტრალურევროპულ ომთ-ზე, ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შესახებ ხელშეკრულების თანახმად.

რაც შეეხება ცენტრალურევროპულ საომარ მოქმედებათა თეატრს, გადაწყვტილ იქნა მიეღოთ “შემცირებული მეწინავე ყოფნის” ახალი კონცეფცია. იგი ვარაუდობს ომთ-ის მთელ ტერიტორიაზე ნატო-ს გაერთიანებული შეიარაღებული ძალების ეშელონირებულ განლაგებას ჯარების ძირითად დაჯგუფებათა ზურგის რაიონებში განთავსებით. ჯარების ასეთი განლაგება, როგორც ჩანს, ნატო-ში იგეგმება ბუფერული ზონის გაჩენის გამო აღმოსავლეთ ევროპიდან საბჭოთა ჯარების გამოყვანის შემდეგ.

ჯერჯერობით მოქმედებაში რჩება “საჰაერო-სახმელეთო ოპერაციის (ბრძოლისა)” და “მეორე ეშელონებთან (რეზერვებთან) ბრძოლის” ოპერატიულ-სტრატეგიული კონცეფციები, როლებიც ითვალისწინებს მოწინააღმდეგის ჯარების ერთდროულ დაზიანებას მათი ოპერატიულ-სტრატეგიული მოწყობის მთელ სიღრმეში. ახალ პირობებში ეს კონცეფციაც უფრო სრულყოფილი გახდება. ბლოკის სამხედრო ორგანოებში უკვე მიმდინარეობს საბრძოლო მოქმედებათა წარმოების ახალი ვარიანტების შემუშავება, რომლებიც ორიენტირებული იქნება მაღალი მობილურობის მქონე ძალებისა და, პირველ რიგში, “სწრაფი რეაგირების ძალების” გამოყენებაზე.

ჯერჯერობით სხვადასხვა წყაროებში გვხვდება ახალი კონცეფციის მხოლოდ “სამუშაო” სახელწოდებები. მაგალითად “საბრძოლო რაიონის ღრმა იზოლაცია” ან “მოწინააღმდეგის თავმოყრის მობილური აღკვეთა”. ესენი ამოდიან აუცილებლობიდან უზრუნველყონ ჯარების სწრაფი გაშლა პოტენციური კონფლიქტების რაიონებში კრიზისულ პერიოდში. მთავარი მათ შინაარსში არის ბლოკის დაუყოვნებლივ ადექვატური რეაგირება ყველა სამხედრო მუქარაზე.

“შემცირებული მეწინავე ყოფნის” კონცეფცია ითვალისწინებს ბლოკის გშძ-ში შესაბამისი რეორგანიზაციის ჩატარებას. გადაწყვეტილია შემცირებულ იქნას მუდმივი მზადყოფნის ჯარების რაოდენობა სარეზერვო კომპონენტების როლის ამაღლებისა და სამობილიზაციო გაშლის სისტემის სრულყოფის უზრუნველყოფით; შეიქმნას პრინციპულად ახალი ფორმირებები. ნატო-ს ზოგადი დანიშნულების ძალების რეორგანიზაციის გეგმის შესაბამისად, მის შემადგენლობაში ვარაუდობენ იყოლიონ სამი ძირითადი კომპონენტი: “სწრაფი რეაგირების ძალები”, მთავარი თავდაცვითი ძალები და გაძლიერების ჯარები.

“სწრაფი რეაგირების ძალები” განიხილება ბრძოლისთვის ყველაზე უფრო მზადმყოფ და მობილურ კომპონენტად, რომელიც განკუთვნილია ევროპულ ომთ-ებზე კრიზისულ სიტუაციებში საბრძოლო გამოყენებისთვის, ხოლო გარკვეულ პირობებში კი, ნატო-ს პასუხისმგებლობის ზონის გარეთაც.

მთავარი თავდაცვითი ძალები უნდა შეიცავდეს მუდმივად ევროპაში დისლოცირებულ ბლოკის ჯარების უდიდეს ნაწილს, რომელიც განკუთვნილი იქნება მსხვილმასშტაბიანი საბრძოლო ოპერაციების წარმოებისთვის.

გაძლიერების ჯარებში შევლენ აშშ-ისა და კანადის შეიარაღებული ძალების შენაერთები და ნაწილები, რომლებსაც ევროპაში გადმოისვრიან ომისთვის უშუალო მზადების პერიოდში, აგრეთვე დასავლეთევროპული ქვეყნების სამხედრო სწავლებაგავლილი და დემობილიზაციაში გასული შძ-ის კომპონენტები. მათი რაოდენობა განისაზღვრება შესაძლო კონფლიქტის ხასიათითა და მასშტაბით.

გარდა ამისა, ვარაუდობენ ნატო-ს გშძ-ში იყოლიონ ჯარების სპეციალური კონტინგენტი – “დაუყოვნებლივ რეაგირების ძალები”, რომელთა საფუძველს შეადგენს დღეისთვის არსებული ბლოკის მობილური ძალები. მისი ძირითადი დანიშნულებაა ნატო-ს შეიარაღებული ძალების დაჯგუფებათა დაუყოვნებლივ გაზრდა ვითარების სწრაფად გამწვავების რაიონში, უწინარეს ყოვლისა ფლანგებზე. ფაქტიურად იგი ასრულებს ნატო-ს “სწრაფი რეაირების ძალების” ავანგარდული ეშელონის როლს.

ახალი სამხედრო სტრუქტურების უმნიშვნელოვანესი მახასიათებელია მრავალეროვნული საარმიო კორპუსებისა და დივიზიების შექმნა. მანამდე ნატო-ს გშძ-ში მრავალეროვნულობის პრინციპი ხორციელდებოდა ოპერატიულ-სტრატეგიული რგოლის ფორმირებებზე – არმიების ჯგუფი, გაერთიანებული ტაქტიკური საავიაციო სარდლობა. ამ პრინციპზე გადასვლა რგოლში “საარმიო კორპუსი – დივიზია” შეიძლება აიხსნას უწინარეს ყოვლისა პოლიტიკური მოსაზრებით განამტკიცონ ნატო-ს სამხედრო სტრუქტურები, უზრუნველყონ აშშ-ის ჯარებისა და ბირთვული საშუალებათა მუდმივი ყოფნა ევროპაში, დაამყარონ მოკავშირეთა კონტროლი გერმანიის სამხედრო საქმიანობაზე.

ბლოკის გშძ-ის რიცხოვნებისა და საბრძოლო შემადგენლობის მომავალი არსებითი შემცირების გათვალისწინებით, დიდი ყურადღება მიექცევა მის ტექნიკურ აღჭურვილობას, შტაბებისა და ჯარების ოპერატიული და საბრძოლო მომზადების ხარისხისა და ინტენსივობის ამაღლებას. გათვალისწინებულია აგრეთვე ინფრასტრუქტურის, მართვისა და ზურგის უზრუნველყოფის სისტემების სრულყოფის გაგრძელება, შეიარაღების სტანდარტიზაციისა გაძლიერების ჯარების გადასროლის შესაძლებლობათა ამაღლების პრობლემების გადაწყვეტა.

ნატო-ს ჯარების ახალი სახე ჯერ მხოლოდ ზოგად შტრიხებშია გადაწყვეტილი. არ არის შენაერთებისა და ნაწილების რიცხობრივი და საბრძოლო შემადგენლობის, საორგანიზაციო-საშტატო სტრუქტურის საკითხების დეტალური დამუშავება. “სწრაფი რეაგირების ძალებში” ნავარაუდევია ხუთი დივიზიის ჩართვა, მათ შორის ორი მრავალეროვნული შემადგენლობისა. ეს ძალები განლაგებული იქნება სამივე ომთ-ზე. მთავარი თავდაცვითი ძალების შემადგენლობაში ვარაუდობენ იყოლიონ შვიდი საარმიო კორპუსი, რომლებშიც შეყვანილი იქნება 16 დივიზია.

გათვალისწნებულია ცვლილებების შეტანა ნატო-ს გაერთიანებული შეიარაღებული ძალების მართვის სისტემაში, აგრეთვე ჩრდილოევროპული და ცენტრალურევროპული ომთ-ების დაყოფაში. იგეგმება გაუქმებულ იქნას მთავარსარდლობა ლა-მანშის სრუტის ზონაში. ჩრდილოევროპულ ომთ-ზე ნატო-ს გშძ-ის მთავარი სარდლობის შტაბი ნორვეგიიდან უნდა გადავიდეს დიდ ბრიტანეთში და დაერქვას ნატო-ს გშძ-ის მთავარი სარდლობა ჩრდილო-დასავლეთის ომთ-ზე. მის პასუხისმგებლობის ზონაში შევა ნორვეგიისა და დიდი ბრიტანეთის ტერიტორიები, ჩრდილოეთის ზღვის, ლა-მანშის სრუტისა და ბალტიის ზღვის სრუტეების აკვატორიები. გერმანიის შლეზვიგ-ჰოლშტაინის მიწის ტერიტორიაზე დისლოცირებული ბუნდესვერის დივიზია და დანიის ჯარები უნდა დაექვემდებარონ ნატო-ს გშძ-ის მთავარი სარდლობის შტაბს ცენტრალურევროპულ ომთ-ზე, ხოლო ამ ქვეყნების საჰაერო ძალები კი – ნატო-ს გშძ-ის მთავარსარდლობის შტაბს ჩრდილოდასავლეთ ომთ-ზე.

მთლიანობაში ნატო-ს “ახალი სტრატეგიული კონცეფცია” მხოლოდ აახლებს “მოქნილი რეაგირების” ზოგიერთ დებულებას, უმთავრესად ალიანსის საქმიანობის პოლიტიკურ სფეროში. ამავე დროს უცვლელად რჩება დამსწრები ბირთვული დარტმის მიყენების, საბრძოლო მოქმედებათა წინასწარგანზრახული ესკალაციისა და ევროპაში ამერიკული სამხედრო ყოფნის უწინდელი დებულებები. ის შეიძლება დავახასიათოთ როგორც გარდამავალი ეტაპის სამხედრო-პოლიტიკური დებულება “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგიის კარდინალურად გადასინჯვის მომენტამდე. ეს პერიოდი შესაძლოა დადგეს 90-იანი წლების მეორე ნახევარში, როცა ყოფილი სსრკ-ის ჯარები მთლიანად გამოვლენ აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებიდან და მოხდება ევროპაში ჩვეულებრივი შეიარაღებული ძალების შემცირებაზე ხელშეკრულების რეალიზაცია.

როგორც “მოქნილი რეაგირების” სტრატეგია, ისე ახალი სტრატეგიული კონცეფციაც გამოცხადებულია თავდაცვითად. ამავე დროს მასში გაკეთებული აქცენტი შორსმსროლელი სარაკეტო-ბირთვული საშუალებების განვითარებასა და მსხვილი მობილური შენაერთების შექმნაზე გვიჩვენებს, რომ ნატო-ს გშძ-ის პერსპექტიულმა სტრუქტურამ შეიძლება აუცილებლობის შემთხვევაში უზრუნველყოს შეტევითი მოქმედებების წარმოებაც.

ნატო-ს სამხედრო სტრუქტურების შემდგომი დახვეწა დაკავშირებულია 1992 წელს ალიანსის მიერ აღებულ ვალდებულებასთან თითოეული შემთხვევის ცალ-ცალკე განხილვის საფუძველზე მხარი დაუჭიროს ევროპაში უსაფრთხოებისა და თანამშრომლობის საბჭოს (ეუთს) და გაერო-ს სამშვიდობო ოპერაციებს. მიღებულ იქნა გადაწყვეტილება:

– მიეცეს უფლება ალიანსის ყოველ წევრ ქვეყანას თავად განსაზღვროს მიიღებს თუ არა ამონაწილეობას აღნიშნულ ოპერაციებში;

– შესაძლოა საჭირო გახდეს იმ ძალების ჩართვაც, რომლებიც არ ეკუთვნიან ნატო-ს;

– ალიანსის ოპერატიული ზონის ფარგლებს გარეთ მისი ინფრასტრუქტურისგან მოწყვეტის პირობებში ზურგისა და საინჟინრო უზრუნველყოფის, აგრეთვე კავშირგაბმულობის დამატებით საშუალებათა აუცილებლობაზე.

საშვიდობო და სხვა მოულოდნელად წამოჭრილ ოპერაციებში უფრო მოქნილი მონაწილეობის მიღებისთვის, აგრეთვე ნატო-ს გარეთ მყოფ ქვეყნებთან სამხედრო და პოლიტიკური თამანშრომლობის პროცესის გასაღრმავებლად ბლოკის წევრი ქვეყნების უმაღლესი დონის შეხვედრაზე ბრიუსელში 1994 წლის იანვარში მიღებულ იქნა “მშვიდობისათვის პარტნიორობის” პროგრამა და კომბინირებული გაერთიანებული ტაქტიკური ძალების (კგტძ) კონცეფცია. ეს უკანასნელი მჭიდროდაა დაკავშირებული უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ევროპული სისტემის (უთეს) ახლახანს შექმნილ დოქტრინასთან და კონკრეტულ ჟღერადობას აძლევს ამ სისტემის ნატო-გან “გამოყოფისა და არა ჩამოშორების” პრინციპს. იგი ერთის მხრივ ხსნის (раскрывает) ნატო-ს პოტენციალს, მის ძალებსა და საშუალებებს (აძლევს ?) ზურგისა და სარდლობის უზრუნველყოფას ერთობლივი ოპერაციებისთვის, მაგრამ ამავე დროს ინარჩუნებს ნატო-სა და დასავლეთევროპული კავშირის (დეკ) ერთიან სამხედრო სტრუქტურას საერთო თავდაცვითი პოტენციალის ეფექტურობის შენარჩუნებისთვის ვაშინგტონის 1949 წლის ხელშეკრულების მე-5 მუხლის ფუძემდებლური მოთხოვნების შესაბამისად. გარდა ამისა, კგტძ საშუალებას აძლევს ნატო-სა და დეკ-ს თავიდან აიცილონ ძვირადღირებული სამშვიდობო და სხვა სამხედრო ოპერაციების დუბლირება და კონკურენცია.

კგტძ-ის კონცეფცია ითვალისწინებს ნატო-ს არსებული რესურსების საფუძველზე შეიარაღებული ძალების სამივე სახეობის მრავალეროვნული შტაბების შექნას, რომლებიც აუცილებლობის შემთხვევაში მზად იქნებიან ნატო-ს სამხედრო სტრუქტურების გარეთ მყოფი ელემენტების მისაღებად, თუკი ისინი ჩრდილოატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭოს ფარგლებში ან “მშვიდობისათვის პარტნიორობის” პროგრამის შესაბამისად, სურვილს გამოთქვამენ ბლოკის ძალებთან ერთად მისი ოპერატიული ზონის გარეთ ტერიტორიებზე სამშვიდობო ან სხვა მოულოდნელად წამოჭრილ ოპერაციებში მონაწილეობის მიღებაზე. ამ მიზნით იქმნება ნატო-ს ძირითადი ძალებიდან გამოყოფილი შენაერთების ურთიერთმოქმედების მექანიზმი იმ ქვეყნების შეიარაღებულ ძალებთან, რომლებიც არ შედიან ალიანსის სამხედრო სტრუქტურაში ან შენაერთებთან, რომლებიც ეკუთვნიან სხვა ორგანიზაციებს.

იმ შემთხვევაში, თუ ნატო გადაწყვეტს არ მიიღოს მონაწილეობა მოცემულ ოპერაციებში, კგტძ მზად უნდა იყოს, ბლოკისგან მიღებული უფლებამოსილებებით, ჩაერთოს ამ ოპერაციების შესრულებაში დასავლეთევროპული კავშირის ან უსაფრთხოებისა და თავდაცვის ევროპული სისტემის ეგიდით.

ნატო-ს ქვეყნებისა და მთავრობების ხელმძღვანელებმა ბრიუსელში მოიწონეს კგტძ-ის კონცეფცია და რეკომენდაციით მიმართეს ჩრდილოატლანტიკური (კავშირის ?) საბჭოს მუდმივ სესიას შეიმუშაოს მისი განხორციელების კონკრეტული მოდელები. საბჭომ ანგარიში უნდა წარუდგინოს მოცემული გადაწყვეტილების შესრულებაზე ნატო-ს მინისტრებს 1994 წლის 8-10 ივნისის დაგეგმილ შეხვედრაზე ქ. სტამბულში.

ირაკლი ხართიშვილი
(ლიტერატურულ წყაროებად გამოყენებულ იქნა ჟურნალ Зарубежное Военное Обозрение-ს ნომრებში გამოქვეყნებული წერილები)

პარტნიორობა მშვიდობისათვის

ჩრდილოატლანტკური კავშირის ლონდონის თათბირზე 1990 წლის ივლისში მიღებულ დეკლარაციაში ნატო-მ ფორმალურად სცნო ცივი ომის დამთავრება და მეგობრობის ხელი გაუწოდა თავის ყოფილ მოწინააღმდეგეებს უკვე არარსებული ვარშავის ხელშეკრულებიდან. კავშირის ერთ-ერთ ძირითად ამოცანად იქცა დახმარების აღმოჩენა ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ახალგაზრდა დემოკრატიებისთვის სტაბილურობის შენარჩუნებაში.

1991 წლის ნოემბერში უმაღლეს დონეზე შეხვედრაზე რომში განისაზღვრა ნატო-ს ახალი სტრატეგიული კონცეფცია, რომლის საფუძველზეც შემუშავებულ იქნა ახალი სამხედრო დოქტრინა. გარდა ამისა მშვიდობისა და თანამშრომლობის რომის დეკლარაციის საფუძველზე დაარსებულ იქნა ჩრდილოატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭო (ჩთს), რომელიც მოწოდებულია იქცეს ნატო-ს დაახლოებისა და პრაქტიკული თანამშრომლობის ოფიციალურ საფუძვლად ახალ პარტნიორებთან ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებიდან. ამ მოვლენამ სხვებთან შედარებით უფრო მეტი გავლენა იქონია კავშირის საქმიანობაზე. ნატო-ს გენერალური მდივნისა და ჩრდილოატლანტიკური საბჭოს თავმჯდომარის მანფრედ ვიორნერის სიტყვებით: “დღეს ნატო-ს ყველა ძირითადი სტრუქტურის – როგორც სამხედროსი ისე სამოქალაქოსიც – დროის, ენერგიისა და რესურსების მნიშვნელოვანი ნაწილი მიმართულია ჩთს-ის, აგრეთვე ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისა და ყოფილი საბჭოთა კავშირის ქვეყნებთან თანამშრომლობის სხვა ფორმების წლიური სამუშაო გეგმების შესრულებაზე”.

რომის შეხვედრის შემდეგ საერთაშორისო ვითარებამ გარკვეული ცვლილებები განიცადა, რის შედეგადაც 1994 წლის 10-11 იანვარს ბრიუსელში უმაღლეს დონეზე შეხვედრისას გადაიდგა ახალი ნაბიჯები ნატო-ს გარდასაქმნელად უსაფრთხოებისა და თავდაცვის მომავლის მოთხოვნათა დაკმაყოფილებისთვის. ერთი ამ ნაბიჯთაგანია პროგრამის “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” (Partnership For Peace - PFP) მიღება.

მანფრედ ვიორნერის სიტყვებით, ეს პროგრამა საშუალებას აძლევს ნატო-ს პარტნიორებს იმუშაონ ალიანსთან თავიანთი სამხედრო თანამშრომლობის განვითარებაზე ისეთ სფეროებში, როგორებიცაა ერთობლივი დაგეგმვა, სწავლება და მანევრები, სამშვიდობო და ჰუანიტარული ოპერაციების ჩატარება, მათი შესაძლებლობების გაფართოების მიზნით. პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” საშუალებას მისცემთ უზრუნველყონ სრული ტრანსპარენტობა (გამჭვირვალობა – ი. ხ.) ეროვნული თავდაცვის სისტემებისა და სამხედრო ბიუჯეტების დაგეგმვის საკითხებში და ხელს შეუწყობს შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლის გაძლიერებას. ნატო-ს ხელმძღვანელობას მიაჩნია, რომ აღნიშნული პროგრამის ამ მიზნების მიღწევა საშუალებას მისცემთ არსებითად განმტკიცებულ იქნას უსაფრთხოება და სტაბილურობა ევროპაში. პროგრამის აქტიური მონაწილეები შეძლებენ აწარმოონ ნატო-თან კონსულტაციები იმ შემთხვევევებში, თუკი მათი აზრით წამოიჭრება პირდაპირი მუქარა მათი ტერიტორიული მთლიანობის, პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და უსაფრთხოებისთვის.

პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” დაკავშირებულია ნატო-ს გაფართოების პრობლემასთანაც. თუმცა ალიანსის ხელმძღვანელობა გაგებით ეკიდება ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ზოგიერთი მთავრობის სურვილს გახდნენ ჩრდილოატლანტიკური კავშირის წევრები, 1993 წლის შეოდგომაზე მოკავშირეები შეთანხმდნენ, რომ ნატო-ს დაუყოვნებლივ გაფართოება არ მოხდება. ასეთ ნაბიჯს შესაძლოა მოჰყვეს ახალი გამიჯვნა ევროპაში, რაც არა თუ ხელს შეუწყობს, არამედ უფრო დააზიანებს უსაფრთხოების უზრუნველყოფას ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებსა და მთელ ევროპაში. ამის ნაცვლად ნატო სთავაზობს თავის პარტნიორებს პროგრამას, რომელიც გაუადვილებს ურთიერთმოქმედებას და ამავდროულად მოამზადებს მომავალ კანდიდატებს კავშირში შესასვლელად. პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” არავის არ ემუქრება, პირიქით, ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნები თვითონ, პროგრამაში თავიანთი მონაწილეობის ხარისხის მიხედვით, თვითშერჩევის პროცესში, შეძლებენ გამოხატონ თავიანთი სურვილი ნატო-თან კიდევ უფრო მეტად დაახლოებაზე.

ნატო-ს სამხედრო კომიტეტის თავმჯდომარის ფელდმარშალ სერ რიჩარდ ფინსტენის შეფასებით, პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” წარმოადგენს ნატო-ს პარტნიორთა მონაწილეობის ინსტრუმენტს ერთობლივი ღონისძიებების ფართო სპექტრში იმ ტემპებითა და მასშტაბებით, რომლებსაც ისინი თავად განსაზღვრავენ. ბევრი ამ ღონისძიებთაგან მიეკუთვნება სამხედრო სფეროს სამშვიდობო ოპერაციების, საძიებო-სამაშველო სამუშაოებისა და ჰუმანიტარული მისიების საკითხებში ერთობლივი საბრძოლო მომზადებისა და მანევრების ჩათვლით. გარდა ამისა, ისინი მიიღებენ საშუალებას მუდმივად ასწორონ ნატო-ს მიხედვით თავიანთი სამხედრო დაგეგმვისა და ორგანიზაციის სხვა ასპექტები, რითაც მოამზადებენ ინტეგრაციისა და მიდგომათა ერთიანობის პერსპექტივას. ამ უკანასკნელის საფუძველზე თავის დროზე შეიქმნება პირობები ნატო-ს ძალებთან ერთად საერთაშორისო ოპერაციებში უფრო ეფექტური მონაწილეობისთვის. იმ ქვეყნებს, რომლებიც აქტიურ მონაწილეობას მიიღებენ ამ თანამშრომლობაში, აგრეთვე “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამის ფარგლებში შეასრულებენ თავიან უფრო ფართო ვალდებულებებს, მიეცემათ წინადადება აწარმოონ კონსულტაციები ნატო-თან, როცა ისინი ჩათვლიან, რომ წარმოიქმნა პირდაპირი მუქარა მათი ტერიტორიული მთლიანობის, პოლიტიკური დამოუკიდებლობისა და უსაფრთხოებოისათვის.

ყველაზე უფრო ვრცლად “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამის რაობას განმარტავს აშშ-ის მაშინდელი თავდაცვის მინისტრი ლეს ესპინი, რომელმაც 1993 წლის ოქტომბერში პირველად წარუდგინა პრეზიდენტ კლინტონის ეს კონცეფცია ჩრდილოატლანტიკური კავშირის ქვეყნების თავდაცვის მინისტრებს და საკვანძო როლიც ითამაშა აღნიშნული პოლიტიკის ფორმულირებაში.

ლეს ესპინის სიტყვებით “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამის რატიფიკაცია ნატო-ს ქვეყნების მიერ და მისი მომდევნო მოწონება აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებში ქმნის ხელსაყრელ პირობებს უსაფრთხო და მშვიდობიანი ევროპისთვის, როგორც თავისუფალი სახელმწიფოების შეკრული გაერთიანების სანუკვარი ოცნების რეალიზაციისთვის ატლანტიკიდან ურალამდე.

“პარტნიორობა მშვიდობისათვის” ქმნის საერთაშორისო მისიაში კონკრეტული ოპერატიული თანამშრომლობის პირობებს ევროპაში უსაფრთხოების განმტკიცებისთვის, გადააქცევს რა ნატო-ს ამ მისიის ბირთვად. მოცემული პროგრამა შესაძლებლობას აძლევს ნატო-ს პარტნიორებს ითანამშრომლონ ამ ორგანიზაციასთან ისეთ მიმართულებებში, როგორიცაა მშვიდობის შენარჩუნება, ბრძოლა სტიქიურ უბედურებებთან, საძიებო-სამაშველო სამუშაოები. გარდა ამისა, პროგრამა მოამზადებს ნატო-ს წევრობისთვის იმ ქვეყნებს, რომლებიც გადაწყვეტენ ისარგებლონ პროგრამით შემოთავაზებული ყველა შესაძლებლობით.

“პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამაში მონაწილეობა ღია იქნება. ბრიუსელში უმაღლეს დონეზე შეხვედრისას ნატო-მ მიწვევები გაუგზავნა ჩრდილიატლანტიკური თანამშრომლობის საბჭოს ყველა სახელმწიფოს შეერთებოდა ამ პროგრამას. ყველა ევროპული ქვეყნები, რომლებსაც სურთ პროგრამაში მონაწილეობა, შეძლებენ შეუერთდნენ მას ნატო-თან ცალკე ხელშეკრულების დადებით.

რომელიმე ქვეყნის მიერ სურვილის გამოთქმისას შეუერთდეს პროგრამას, მან უნდა წარადგინოს ნატო-ში თავისი სამუშაო გეგმა, ასახავს რა მასში “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამაში თავისი მონაწილეობის მასშტაბებსა და წესებს. მოცემულ დოკუმენტში მითითებული იქნება თუ რა ძალებისა და საშუალებებს გადაცემას აპირებს პარტნიორი აღნიშნულ პროგრამაში და რა ღონოისძიებებში მიიღებს მონაწილეობას. ამავე დროს პარტნიორმა უნდა დაამტკიცოს, რომ იგი მუშაობს თავის შეიარაღებულ ძალებზე სრული დემოკრატიული კონტროლის მისაღწევად და ისწრაფვის ტრანსპარენტობისკენ სამხედრო ბიუჯეტის შედგენისა და თავდაცვითი პოლიტიკის განსაზღვრისას თავის მოქალაქეთათვის სრული ინფორმაციის მიცემის გზით.

ჩამოთვლილი დოკუმენტების ნატო-ში პრეზენტაციის შემდეგ ამ ქვეყნებს შეეძლებათ გააგზავნონ თავიანთი მუდმივი მეკავშირე ოფიცრები პარტნიორობის კოორდინაციის ჯგუფში ბელგიის ქალაქ მონსში. პარტნიორი შეძლებს აგრეთვე მონაწილეობა მიიღოს ბრიუსელში ჩრდილოატლანტიკური კავშირის შესაბამის პოლიტიკურ ღონისძიებებში. დადგენილ დროში, შესაძლოა უკვე ამ წლის განმავლობაში, პარტნიორის ძალები შეძლებენ მონაწილეობის დაწყებას ნატო-ს ძალებთან ერთობლივ მანევრებში. ეს მანევრები მოწოდებულია უჩვენოს აღმოსავლეთ ევროპის ყველა ქვეყანას “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამის ქმედითობა და ნატო-ს განზრახვის სერიოზულობა სამხედრო თანამშრომლობის კოორდინაციის სფეროში.

ძნელი არ არის იმის დამტკიცება, რომ “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამას აქვს დიდი უპირატესობანი აღმოსავლეთ ევროპის სახელმწიფოთა ნატო-ს რიგებში სრული დაუყოვნებლივი შეყვანის წინადადებებთან დაკავშირებით.

ჯერ ერთი, ეს საშუალებას მისცემთ თავი აარიდონ უსაფრთხოების ახალი საზღვრების დახაზვას ევროპის რუკაზე, რომლებიც მხოლოდ ხელს შეუწყობს კონტინენტის დესტაბილიზაციას. “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამის კრიტიკოსები, რომლებიც იბრძოდნენ ნატო-ს დაუყოვნებლივ გაფართოებისთვის, იგნორირებას უკეთებენ ახალი წევრების შერჩევისა და კავშირში მათი შესვლის თანამიმდევრობის პრობლემას. რა შეიძლება მოელოდეთ ქვეყნებს, რომლებსაც უარს ეტყოდნენ ახალ წევრად მიღებაზე? ხომ არ ისარგებლებდნენ ამით რუსეთის კონსერვატიული წრეები ამ ქვეყნების დასაშინებლად? “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამა ახალი გამყოფი მიჯნის ნაცვლად ამყარებს ხალხთა დამაახლოებელ ახალ კავშირებს.

მეორე, ცივი ომის დამთავრებისა და ახალი საერთაშორისო ვითარების ჩამოყალიბების შემდეგ ნატო ესწრაფვის თანამშრომლობა შესთავაზოს თავის პარტნიორებს დემოკრატიისა და თავისუფალი საბაზრო ეკონომიკის ზოგადი პრინციპების საფუძველზე. აღმოსავლეთ ევროპის ზოგიერთი სახელმწიფო თავის მეზობლებზე გაცილებით უფრო შორს წავიდა ამ სფეროში. მოითხოვს რა პარტნიორებისგან შეიარაღებულ ძალებზე დემოკრატიული კონტროლისა და თავდაცვითი პოლიტიკის სფეროში ტრანსპარენტობის მისაღწევად გადადგმული ნაბიჯების მკაფიოდ განსაზღვრას, “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” სტიმულს აძლევს ამ ქვეყნებს სწორი მიმართულებით შემდგომი განვითარებისთვის.

მესამე, პროგრამა აცხადებს ყველა ქვეყნისთვის შესაძლებლობის თანასწორობას, მაგრამ, ამასთან ერთად, თითოეული ქვეყნის მიღწევები განიხილება ცალცალკე. პროგრამა იზრუნებს იმაზე, რომ ქვეყნებს შორის განსხვავებანი გატარებულ იქნას მათი საკუთარი ძალისხმევის საფუძველზე და არა სხვა რაიმე აბსტრაქტული მოსაზრებით. ბევრი ქვეყანა დაკმაყოფილდება თავად დეკლარაციაზე ხელის მოწერის ფაქტით. სხვები შემოიფარგლებიან მხოლოდ სიმბოლური მონაწილეობით და პირიქით, აქტიური და პროგრამის ერთგული პარტნიორები, რომლებიც ნატო-ს ძალებთან ერთად ჩაერთვებიან უშუალოდ დაგეგმვაში, საბრძოლო მომზადებასა და მანევრებში, რეგულარულად მიიღებენ რა მონაწილეობას პოლიტკურ კონსულტაციებში, ისარგებლებენ უპირატესობით. ისინი უფრო სწრაფად აითვისებენ ნატო-ს სტანდარტულ ოპერატიულ პროცედურებს, ურთიერთმოქმედების ჩვევებსა და საკონსულტაციო პრაქტიკის საფუძვლებს. და რა თქმა უნდა, აქტიური პარტნიორები შეძლებენ კონსულტაციები იქონიონ ნატო-თან იმ შემთხვევებში, როცა, მათი აზრით, წარმოიქმნება მუქარა მათი უსაფრთხოებისთვის. თვითშერჩევის ამ პროცესის წყალობით, რაც უფრო აქტიურია თვითონ ქვეყნის მოქმედებები, მით უფრო ახლობელი ხდება ნატო-თვის მისი უსაფრთხოების ინტერესები.

“პარტნიორობა მშვიდობისათვის” აყენებს ნატო-ში მიღებაზე საკითხს არა დაახლოების პროცესის დასაწყისში, არამედ მის ბოლოს. პარტნიორობაში გარკვეული გამოცდილების შეძენის შემდეგ გაცილებით უფრო ნათელი გახდება პროგრამაში მონაწილე რომელი ქვეყანა ესწრაფვის გაიზიაროს დემოკრატიისა და ურთიერთ უსაფრთხოების ზოგადი პრინციპები, რომლებიც შეადგენს ჩრდილოატლანტიკური კავშირის საფუძველს.

ნატო თავის მოვალეობად მიიჩნევს მეგობრობის ხელი გაუწოდოს აღმოსავლეთ ევროპის ქვეყნებს, რომელთაც გამოიარეს ტოტალიტარული ხელისუფლების ოთხი ათეული წელიწადი. მიუხედავად ამისა, პროგრამა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” არ აუქმებს იმ ფაქტს, რომ ნატო არის ურთიერთვალდებულებებზე დაფუძნებული ორგანიზაცია, რაც მისი წევრებისგან მოითხოვს მნიშვნელოვან ძალისხმევასა და ხარჯებს. აღნიშნული პროგრამის დახმარებით ნატო უნარიანად და წარმატებით იკვალავს თავის კურსს, ცდილობს რა თავი აარიდოს ორ უკიდურესობას: ერთის მხრივ, ახალი რკინის ფარდის შექმნასა და, მეორეს მხრივ, ყოფილი ვარშავის ბლოკიდან ახალგაზრდა დემოკრატიული ქვეყნების ბედისადმი გულგრილობის კედლის აღმართვას. და რაც მთავარია, “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამას შეუძლია დახმარება გაუწიოს იმაში, რომ გადააქციონ ახალი ევროპა უფრო მეტად უსაფრთხო, მშვიდობიან და თავისუფალ რეგიონად.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

ლიტერატურულ წყაროდ გამოყენებულ იქნა ნატო-ს ბლოკის არაოფიციალური გამოცემები რუსულ ენაზე, რომლებიც შეეხებოდა “პარტნიორობა მშვიდობისათვის” პროგრამას. არაოფიციალურობა ამ გამოცემული მასალებისა აისახებოდა იმაზე, რომ ისინი გამოქვეყნებულ იქნა არა ნატო-ს ერთერთ ოფიციალურ ენაზე – ინგლისურზე ან ფრანგულზე, არამედ რუსულზე, ხოლო იქ გადმოცემული ინფორმაციის სანდოობა კი სრულებით არ ყოფილა ეჭვის ქვეშ დაყენებული.

ნაშრომი პირველად გამოქვეყნდა 1994 წლის აპრილში

Wednesday, February 22, 2012

კალვინი და კალვინიზმი

(ქვემოთ მოყვანილი მასალა წარმოადგენს 1890-იან წლებში გამოქვეყნებულ ბროქჰაუზ-ეფრონის ენციკლოპედიურ ლექსიკონში მოთავსებული წერილების თარგმანს. ჩვენ ამ სფეროში მაინცა და მაინც გარკვეული არა ვართ, მაგრამ შევეცადეთ შეძლებისდა გვარად ზედმიწევნით გადმოგვეცა ყოველივე ის, რაც ეწერა აღნიშნულ წერილებში. მომავალში შევეცდებით ასეთივე თარგმანების მიწოდებას ჩვენი მკითხველისთვის სხვა ძირითადი ქრისტიანული კონფესიების შესახებაც. მათი გაცნობა ქართველი მართლმადიდებელი მკითხველისთვის უთუოდ სასარგებლო იქნება, მხოლოდ საჭიროა ფხიზელი თვალით, ჩვენი მართლმადიდებელი სარწმუნოების სიმაღლიდან დანახვა, აღქმა და შეფასება დასავლეთევროპული რელიგიური მიმდინარეობებისა)

კალვინი

ჟან კალვინი (Calvin) გახლდათ ერთერთი XVI ს. სამი უმსხვილესი რეფორმატორიდან (ლუთერი, ცვინგლი) და რეფორმაციის რომანული ტიპის წარმომადგენელი. კალვინი დაიბადა 1509 წ. ქ. ნოიონში პიკარდიაში (საფრანგეთის ჩრდილოეთი), შეძლებულ ბურჟუაზიულ ოჯახში. მის მამას, ჟერარ კოვენს (Cauvin – ეს გვარი შემდეგ ლათინიზებულ იქნა კალვინის მიერ, მეცნიერთა ჩვეულების მიხედვით, Calvinus-ად, Calvin-ად), ეკავა ეპისკოპოსის მდივნის თანამდებობა. იგი ცდილობდა თავისი შვილებისთვის საფუძვლიან განათლება მიეცა. კალვინის არაჩვეულებრივი ნიჭიერება ადრევე იქნა შემჩნეული ოჯახში. 14 წლისა იგი სასწავლებლად გაუშვეს ბურჟში. უკვე აქ გამოიხატა მომავალი საეკლესიო მოღვაწის ხასიათი: მისი სიბეჯითე და გულმოდგინება, სწრაფად ათვისებისა და ათვისებულის ჩინებულად გადმოცემის უნარი, რომელიც მას აყენებდა მასწავლებლის მდგომარეობაში ამხანაგებს შორის, მისი გაღიზიანებადობისა და წყენისადმი მიდრეკილი ზნე, რის გამოც მან მიიღო ზედმეტსახელი “აკუზატივი”. მამა ფიქრობდა თავიდან რომ იგი ღვთისმეტყველად აღეზარდა და იშოვნა მისთვის ბენეფიცია, მაგრამ შემდეგ მან შეიცვალა აზრი და აიძულა შვილი რომ აერჩია იურიდიული კარიერა. უკანასკნელისადმი ნაკლებად განწყობილი კალვინი ორ წელიწადზე მეტი დროის განმავლობაში ისმენდა სამართლის საუკეთესო პროფესორთა ლექციებს საფრანგეთში, თავიდან პარიზში, შემდეგ კი ორლეანში. ამ სკოლამ თავისი ბეჭედი დაუსვა კალვინის გონების ჩამოყალიბებას: მისეული უნარი იმისა, რომ მსჯელობასა და დიალექტიკურ კამათში ძირითადი პრინციპი უმალვე დაეჭირა, ულმობელი ლოგიკით განევითარებინა მისგან ყველა დასკვნა, მისი ინტერესი პოლიტიკისადმი, კანონმდებლობისა და ადმინისტრაციისადმი, თუკი არ წარმოიქმნა აქ, ძლიერად განვითარდა მაინც. მამის სიკვდილმა (1531) მისცა მას ცხოვრების გზის თავისუფლად არჩევის შესაძლებლობა და მან თავი მისცა ჰუმანისტურ მეცადინეობებს. ამ ხანებში კალვინის მთავარი მიზანი გახლდათ ის, რომ შეეძინა ერაზმ როტერდამელის სულის მქონე მეცნიერისა და ლიტერატორის სახელი: უკვე 1532 წელს იგი გამოსცემს კომენტარებს სენეკას ტრაქტატზე “De Clementia”. ეს არის ფილოლოგიური ნაშრომი, რომელშიც თუმცა კი ბევრი მინიშნებაა თანამედროვე პოლიტიკურ წესრიგზეც; მაგრამ მასში ჯერ კიდევ არ არის თუნდაც უმცირესი ნიშანი კალვინის კუთვნილებისა პროტესტანტული პარტიისადმი.

ამასობაში, კალვინის ახლო ნათესავებსა და თანამემამულეებს შორის, რომლებიც ნაწილობრივ მასთან ერთად სწავლობდნენ, ბევრი იყო “ლუთერანობისადმი” მიდრეკილი. ერთერთმა მათგანმა, პიერ რობერმა, ზედმეტსახელად ოლივეტანმა – რომელიც ნამყოფი გახლდათ გერმანიაში, იქონია, როგორც ჩანს, დიდი გავლენა კალვინზე, რომელიც თავის თანატოლებზე უფრო მოგვიანებით მიჰყვა ახალ სწავლებას. მისი ბუნებისთვის უცხო იყო აღფრთოვანება და ენთუზიაზმი. იგი ვერ იტანდა (ვერ განიცდიდა) მძიმე სულიერ კრიზისს, როგორც ლუთერი. მისი გადასვლა პროტესტანტიზმში გახლდათ ნელი და რთული განსჯითი მუშაობის შედეგი. თავიდან კალვინი ემხრობა ფრანცისკ I-ის დის, მარგარიტას წრის ადამიანთა ზომიერ მიმართულებას, რომლებიც ერაზმის სულით ოცნებობდნენ წმინდა სახარების ქადაგებაზე (о проповеди чистого Евангелия) არსებული დაწესებულებების ნიადაგზე. 1534 წ. ჩვენ კალვინს ვხედავთ უკვე დაჯერებული პროტესტანტების რიცხვში, რომლებმაც მკვეთრად გაწყვიტეს ურთიერთობები ეკლესიასთან. კალვინის ერთერთი გვიანდელი ბიოგრაფია (შედგენილი ბეზას მიერ 1575 წ.) მის მოულოდნელ გამგზავრებას პარიზიდან 1533 წ. შემოდგომაზე გვიხსნის მისი მონაწილეობით ერთ პროტესტანტულ დემონსტრაციაში. შემდეგ კალვინის ბიოგრაფები გადმოგვცემენ მის სხვადასხვა მოგზაურობას (ხეტიალს) დასავლეთ და სამხრეთ საფრანგეთში, მერე იტალიაში, მისეულ მცდელობებს პროპაგანდის წარმოებაზე. ყველა ამ ცნობის შემოწმება ძალზედ ძნელია: უეჭველია მხოლოდ ის, რომ 1534 წ. კალვინი არ იყო მთავრობისთვის ცნობილი აგიტატორების ან კიდევ ამაში თუნდაც ეჭვმიტანილი პირების რიცხვში; მას შეეძლო მშვიდად გამოჩენილიყო ამ წლის ზაფხულში მის მშობლიურ ნოიონში, სადაც უარი თქვა თავის ბენეფიციაზე. კალვინის ემიგრაცია საფრანგეთიდან (სავარაუდოდ, 1534 წ. გვიან შემოდგომაზე) იყო ნებაყოფლობითი, მაგრამ იგი კავშირში იმყოფება შემობრუნებასთან საფრანგეთის მთავრობის საეკლესიო პოლიტიკაში. 1533 წ. დაიწყო რელიგიური დევნების ერა. საფრანგეთის საზღვრებს გარეთ, სამხრეთ-დასავლეთ გერმანიისა და შვეიცარიისკენ გაეშურა (бросились) მრავალი ემიგრანტი. ფრანგულმა პროტესტანტიზმმა ამ დროიდან მიიღო უპირატესად რადიკალური შეფერილობა. კალვინმა ამ ეპოქაში შეიძინა კიდევ ჩრდილოელი ფრანგის მეთოდურობა, დაჯერებული დოქტრინიორის შეუბრალებელი ლოგიკა.

ბევრი მის თანამოაზრეთაგან ხდებოდა მქადაგებელი (მაგალითად ფარელი – რომანულ შვეიცარიაში) ან ცდილობდა ემოქმედა საიდუმლო აგიტაციით საფრანგეთში; კალვინს სურდა რომ ახალი საქმისთვისაც სამსახური გაეწია სწავლული მწერლის, პროფესორის სახით. იგი გაემართა თავიდან სტრასბურგში, სადაც დაუახლოვდა ბუცერსა და კაპიტონს, შემდეგ ბაზელში. აქ, 1536 წ. დასაწყისში გამოვიდა მისი “ქრისტიანულ სარწმუნოებაში დარიგებათა” (“Institutio religionis chrtistianse”) პირველი გამოცემა, რომელიც შემდეგ რამდენჯერმე ხელახლა გამოიცა და გაფართოვდა (უკანასკნელი ყველაზე უფრო მეტად ცნობილი გამოცემა – 1559 წ.) და საბოლოო ჯამში იქცა კალვინიზმის მთელი დოგმატური და საეკლესიო სწავლების შეჯამებად. კალვინის პირველ ნაშრომში ჯერ კიდევ ცოტაა ორიგინალური შინაარსის მიხედვით; ავტორის მიზანი იყო სისტემატიურად გადმოეცა უკვე განსაზღვრულად ჩამოყალიბებული პროტესტანტული იდეების ჯამი, ბოლო დაედო სწავლებისა და წყობილების მოუწესრიგებლობისთვის თანამოაზრეებს შორის. ამ მიმართებით კალვინმა შორს ჩამოიტოვა უკან, გადმოცემის სინათლის, შეკუმშულობისა და ძალის მიხედვით, ყველა თავისი წინამორბედის მცდელობანი ასეთივე სულისკვეთებით. კალვინის წიგნი საკუთარი თავით აღნიშნავს ახალი პერიოდის დასაწყისს პრტოტესტანტიზმის ისტორიაში. არა ადამიანი, მისი ტანჯვითა და ეჭვებით, აინტერესებს კალვინს, არამედ ჭეშმარიტი გაგების აღდგენა ღმერთის შესახებ, რომელიც დამცირებულია (დაკნინებულია) პაპიზმის მიერ. ამ ძირითად ხაზს უერთდება სწავლებაც წინასწარგანსაზღვრულობის (წინასწარდანიშნულების) შესახებ (ученiе о предопределенiи /предестинацiя/), რომელიც თუმცა კი განვითარებულ იქნა “დარიგების” მხოლოდ შემდგომ გამოცემებში. ღვთის ნების უპირობო ბატონობის იდეა, რომელიც ადამიანებს ირჩევს მხოლოდ თავის იარაღებად, გამორიცხავს აზრს ადამიანთა დამსახურებების შესახებ, თვით თავად წარმოდგენასაც კი თავისუფალი არჩევანის შესაძლებლობაზე ადამიანთა გადაწყვეტილებებში. აქედან გამომდინარე ცნება წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ განვითარებული იყო ჯერ კიდევ ნეტარი ავგუსტინეს მიერ და მას მეტ-ნაკლებად იზიარებდა XVI ს. ყველა რეფორმატორი; მაგრამ მათ შორის არავინ არ წასულა ასე შორს პრინციპის ფორმულირებაში, აგრეთვე მისგან გამომდინარე დასკვნებში, როგორც კალვინი.

კალვინის მოძღვრების მიხედვით სამარადისო ხსნისთვის (სულის ცხონებისთვის) წინასწარ დანიშნულნი (განკუთვნილნი) შეადგენენ არცთუ დიდ ჯგუფს, რომელიც არჩეულია ღმერთის მიერ ადამიანის გონებისთვის მიუწვდომელი გადაწყვეტილებით, ადამიანთა ყოველგვარი დამსახურებების მიუხედავად. მეორეს მხრივ, არანაირ ძალისხმევას არ შეუძლია მათი გადარჩენა, რომელთაც მისჯილი აქვთ მარადიული დაღუპვა. ადამიანთა როგორც კეთილი, ისე ბოროტი საქმეებიც ემსახურება ღვთიური წინასწარგანსაზღვრულობის აღსრულებისთვის., მაგრამ ეს არანაირად არ უხსნის დანაშაულს ადამიანს (нисколько не снимаетъ вины съ человека); ყველანაირი სიცრუე – ღვთის სახელის შეურაცხყოფაა და მას მოჰყვება მკაცრი სასჯელი. კალვინის წარმოდგენაში ღმერთის შესახებ არის რაღაც ძველაღთქმისეული. იგი ხალისით მიმართავს მაგალითებს ისრაელის ისტორიიდან და ამ დროს როგორღაც ივიწყებს სახარებისეულ სიყვარულის ქადაგებას. მაგრამ კალვინის მოძღვრებაში არის სხვა მხარეც. ადამიანს არა აქვს უფლება ჩაეძიებოდეს იმას, თუ რა არის მის შესახებ გადაწყვეტილი ზეცაში; იგი უნდა სასოებდეს მის კუთვნილებაზე რჩეულებისადმი, რამეთუ იგი მიდის ღვთის მიერ ნაჩვენები გზით. ადამიანის ნების სრული დაქვემდებარება (დამორჩილება) ღვთაებრივი წინასწარმოხაზულობებისადმი (предначертанiя) უნდა ბადებდეს მასში (საკუთარი) სიმართლის შეგნებას და ამა ქვეყნის ხელისუფალთადმი წინააღმდეგობის გაწევის ძალას, რადგანაც ისინი მიდიან ღმერთის ბრძანებათა წინააღმდეგ. მხოლოდ ხელმწიფეების ღმერთისადმი მორჩილებაში მდგომარეობს მიწიერი ხელისუფლების გამართლება. დაჟინებით მოითხოვს რა ღვთის სიტყვის პირდაპირი მოწმობის უპირობო ბატონობას, რომელიც გადმოცემულია წმინდა წერილში, კალვინი ნათელი (მკაფიო) ნიშნით განაცალკევებს თავის სწავლებას როგორც კათოლიკობისგან, ისე ყველანაირი მისტიკური მიმდინარეობებისგანაც (ანაბაბტისტები და სხვა), რომლებიც წმ. წერილში დაწერილი გამოცხადების ახლოს ან კიდევ მასზე მაღლა აღიარებდნენ შინაგან, უშუალო გამოცხადებასაც. კალვინის მოძღვრებაში პროტესტანტიზმი ღებულობს უპირატესად მშრალ, რაციონალისტურ ხასიათს. იგი არსად არ ტოვებდა ადგილს წარმოსახვის თამაშისთვის, განუსაზღვრელი (გაურკვეველი) სასოებისთვის: ყველგან – ლოგიკური მსჯელობაა და მითითება წმ. წერილის პირდაპირ ტექსტზე. ადამიანთა ყველანაირი გაერთიანება, რომელშიც გაისმის ღვთის სიტყვის ქადაგება და აღესრულება საიდუმლოებანი (ნათლობა და ზიარება), კალვინის შეხედულებით, არის ეკლესია. მაგრამ ღვთის სიტყვის მაუწყებელთა (провозвестниковъ слова Божiя) სასულიერი ხელისუფლება უფლის მიერ დაყენებულია უჩვეულოდ მაღლა; იგი დაჟინებით მოითხოვს ურჩების მიმართ მკაცრი საეკლესიო სასჯელის გამოყენებას – განკვეთისა, რომელზედაც უარს ამბობდა რეფორმატორთა უმრავლესობა, რომელთაც ეშინოდათ საეკლესიო ტირანიის დაბრუნებისა.

კათოლიკობისადმი შეურიგებელი მტრობის მიუხედავად, კალვინის სწავლება ეკლესიის შესახებ ყველაზე უფრო მეტად უახლოვდებოდა შუასაუკუნოებრივს, ყველაზე უფრო მეტად შეიცავდა საკუთარ თავში თეოკრატიის ელემენტებს. სწავლებაში ზიარების შესახებ კალვინმა დაიკავა შუალედური მდგომარეობა ლუთერსა და ცვინგლის შორის: იგი ასწავლიდა, რომ პური და ღვინო – მხოლოდ ჩვენი სულიერი ურთიერთობის ნიშნებია ქრისტეს სხეულთან და სისხლთან, მაგრამ სინამდვილეში მათ ღებულობს მხოლოდ რჩეული, რომელიც კურთხეულია ჭეშმარიტი სარწმუნოებით. “დარიგებამ ქრისტიანულ სარწმუნოებაში” თავიდანვე შეუქმნა კალვინს ეპოქის ერთერთი უმსხვილესი ღვთისმეტყველის დიდება, და ამით აიხსნება ის დაჟინება, რომლითაც ფარელი ცდილობდა კალვინის მიზიდვას საქმიანობისთვის ჟენევაში, როდესაც 1536 წ. ზაფხულში იგი გაჩერდა ამ ქალაქში მოკლე დროით. ჟენევაში მაშინ იყო კათოლიკობის ბევრი მომხრე, უმრავლესობის გადასვლა პროტესტანტიზმში აღესრულა წმინდად გარეგნული სახით; სახალხო მღელვარებანი, პარტიების გააფთრებული შეტაკებანი ხელს უშლიდა ახალი პოლიტიკური და საეკლესიო წესრიგის განმტკიცებას. თავიდან საღვთისმეტყველო ლექციების წასაკითხად მიწვეულმა კალვინმა მალევე დაიკავა თვალსაჩინო ადგილი მქადაგებლებს შორის. მისი გავლენით შედგენი იქნა საეკლესიო მოწყობის პროექტი (Articles de 1537), რომელიც განსახილველად წარედგინა მაგისტრატს. მისი არსებითი ნიშნები შემდეგია: ეკლესიის საფუძვლად აღიარებულ უნდა იქნას მისი წევრების სწორი სარწმუნოება და თემის ზნეობრივი სიწმინდე. იმისთვის რათა მიღწეულ იქნა ერთიც და მეორეც, აუცილებელია შემოწმდეს მოქალაქეთა რელიგიური რწმენა-შეხედულებანი (религиозные убеждения), მათთვის ხელმოსაწერად და ფიცის დასადებად აღმსარებლობის დაწვრილებითი ფორმულის წარდგენის გზით, და უარის მთქმელნი გარიცხულ უნდა იქნან ეკლესიიდან; შემდეგ, აუცილებელია მეთვალყურეობის დაწესება მოქალაქეთა კერძო ცხოვრებაზე, დაავალებენ რა ამას მქადაგებლებსა და უხუცესებს, ეკლესიის უღირსი წევრების მიმართ განკვეთის გამოყენებით. კალვინის პროექტი მიღებულ იქნა მაგისტრატის მიერ, მაგრამ ყველა მოქალაქის დაფიცება ვერ მოხერხდა, შედგა ძლიერი ოპოზიცია, და 1538 წ. დასაწყისში კალვინისა და ფარელის მეგობრები გარიცხულ იქნენ მაგისტრატიდან, ხოლო ამის კვალდაკვალ (1538 წ. აპრილი) კალვინი და ფარელი განდევნეს კიდეც ჟენევიდან. წლის განმავლობაში ისინი ინარჩუნებენ ურთიერთობებს მათი პროექტისადმი ერთგულებთან ჟენევაში და იხრებიან შემრიგებლური მიმართულებისკენ: კალვინს ეშინია, რომ სახელს გაითქვამს როგორც სქიზმატიკოსი, პირადი განზრახვების გამო, რომლებმაც განხეთქილება შეიტანეს თემში. მაგრამ კალვინის ყურადღება სულ უფრო მეტად იხრებოდა სხვა მხარეს.

1538 წ. შემოდგომიდან კალვინი იქცა ფრანგი ემიგრანტების სტრასბურგული თემის ხელმძღვანელად, რომელშიც მალევე იქნა შემოღებული მის მიერ მკაცრი ზნეობრივი დისციპლინა. კალვინის სტრასბურგელმა მეგობრებმა, ბუცერმა და კაპიტონმა, ჩაითრიეს იგი ზოგადსაეკლესიო საკითხების წრეში, რომლებიც იმხანად დასმული იყო გერმანული რეფორმაციის მიერ. 40-იანი წლების დასაწყისში აქ მიდიოდა ქმედითი მოლაპარაკებები რელიგიური პარტიების შერიგებისა და საერთო საეკლესიო კრების მოწვევის თაობაზე სადაო საკითხების გადასახედად. კალვინი, გერმანულ ენასთან თავისი უცხოობის მიუხედავად, თვალსაჩინო მონაწილეობას ღებულობდა როგორც წინასწარ თათბირებში 1539 და 1540 წწ. (ფრანკფურტის სეიმში, გაგენაუსა და ვორმსში ჩატარებულ რელიგიურ კონფერენციებში), ისე რეგენსბურგის სეიმის გადამწყვეტ კრებაზეც 1541 წ. გაზაფხულზე. უშვებდა რა პროტესტანტების გარემოში მიმართულებათა ცნობილ განსხვავებულობას, კალვინი გამოხატავდა უკიდურეს არდამთმობლობას კათოლიკების პროგრამასთან მიმართებით. კალვინი გაემგზავრა სეიმიდან მის დასრულებამდე და იგი იყო ძლიერად იმედგაცრუებული. მის სამწლიან ყოფნას გერმანიაში ჰქონდა გადამწყვეტი გავლენა მისი შეხედულებების განვითარებაზე. ამ დროიდან მისთვის პირველ პლანზე დგას – რეფორმაციის საერთო ბედი ევროპაში; მისი (რეფორმაციის) ადგილობრივი წარმატებები კალვინს წარმოუდგება მნიშვნელოვნად მხოლოდ მოვლენათა საერთო მსვლელობისადმი მათი დამოკიდებულების ზომის მიხედვით. ამავე დროს, 1540 წ. შემოდგომიდან, ჟენევიდან კალვინთან მოდის დაჟინებითი თხოვნები დაბრუნებაზე, განდევნილი მქადაგებლების მომხრეების მიერ (გილერმენები, ფარელის სახელით – Guillaume) მოპოვებული გამარჯვების გამოისობით. კალვინს ჟენევაში შეხვდნენ დიდი პატივით (1541 წ. სექტემბერი), მაგრამ მის მიერ შეთავაზებული საეკლესიო ორდონანსების პროექტი (ordonnances ecclesiastiques) მაგისტრატის მიერ მიღებულ იქნა მხოლოდ ხანგრძლივი კამათების შემდეგ და ცნობილი შეზღუდვებით. დადგენილ იქნა ოთხი საეკლესიო ჩინი: პასტორები (ministres, pasteurs), დოქტორები (ე. ი. მეცნიერი ღვთისმეტყველები, სკოლაში სწავლებისთვის), უხუცესები (ancines), მოქალაქეებზე ზნეობრივი ზედამხედველობისთვის, და დიაკვნები, საქველმოქმედო საქმის წარმოებისთვის; უკანასკნელ ორ თანრიგს ღებულობდნენ საერო პირებისგან, მაგისტრატის მხრიდან დანიშვნის გზით (უხუცესებს – სამთავრობო საბჭოებისგან). წმინდა საეკლესიო თანამდებობებზე ასევე ნიშნავდა მაგისტრატი, პასტორების რეკომენდაციითა და გამოცდების შემდეგ.

კონსისტორია, რომელიც შედგებოდა 12 უხუცესისა და 8 პასტორისგან, განიხილავდა უფრო მნიშვნელოვან დანაშაულებს ზნეობისა და ჭეშმარიტი სარწმუნოებისგან გადახრის (გადაცდომის) წინააღმდეგ; ნაკლებად სერიოზულ შემთხვევებში პასტორები და უხუცესები, რომლებიც მუდმივად ასრულებდნენ სახლების ჩამოვლას, იფარგლებოდნენ კედრძო შეგონებებით. კონსისტორიას ჩამორთმეული ჰქონდა ზემოქმედების ყველანაირი საერო ფორმები, მაგრამ მას გააჩნდა განკვეთის დადების უფლება (ე. ი. ზიარებისგან ჩამოშორებისა). ამავდროულად დამკვიდრდა კულტის ფორმებიც, რომლებიც საეკლესიო წეს-წყობილებისგან აცილებდნენ მორთულობებს, სიმბოლოებს, ცერემონიებს – ყველაფერს, რომლებიც შეიძლება მოქმედებდნენ გარეგან გრძნობებზე. უკანასკნელი დღესასწაულები, რომლებიც დატოვა რეფორმაციამ – ქრისტეს შობა, წინადაცვეთა, ხარება, ამაღლება – გაუქმებულ იქნა და დატოვეს მხოლოდ აღდგომა. ორდონანსების შემდეგ მალევე დღის სინათლეზე გამოსული “ქრისტიანულ სარწმუნოებაში დარიგებების” მესამე გამოცემა (1543) თავის თავში შეიცავს საეკლესიო გადაქმნის დაწვრილებით პროგრამას, სადაც თავს იჩენდა კალვინის ჭეშმარიტი აზრი. საეკლესიო ორგანოების სახელმწიფო ხელისუფლებისადმი რაიმენაირი დაქვემდებარების შესახებ აქ ერთი სიტყვაც კი არ არის ნათქვამი. გატარებულია საერო და საეკლესიო სფეროების სრული გაყოფა, და ზნეობრივი დისციპლინა მთლიანად მიკუთვნებულია უკანასკნელისადმი. არჩევნები კონსისტორიაში და პასტორებად დამყარებულია დემოკრატიულ საფუძველზე. კანდიდატები დანიშნულ უნდა იქნან პასტორების მიერ, მაგრამ არჩევა აღესრულება იმ თემის ყველა წევრის პირდაპირი მონაწილეობით, რომლებსაც ისინი ხელმძღვანელობენ. პასტორებს კალვინი ათანაბრებს წინასწარმეტყველებთან და მოციქულებთან. დამოუკიდებელი (самостоятельная) საეკლესიო თემი, რომელსც, ხალხის საერთო კონტროლის პირობებში, ხელმძღვანელობენ ყოვლისშემძლე მწყემსები (პასტორები) – ეს გახლავთ ფორმა, რომლის ყველგან შეტანისკენ ისწრაფვის კალვინიზმი (იხ.). მაგრამ მცირე რესპუბლიკის ვიწრო ფარგლებში, ძალაუფლებისადმი იჭვნეულად ჩაბღაუჭებული მაგისტრატის ხელში, კალვინს დიდი შრომის ფასად თუ შეეძლო თვით 1541 წ. დადგენილი წესრიგის დაცვაც კი.

კალვინის მიერ ჟენევის რესპუბლიკაში დაკავებული პირადი მდგომარეობა გახლდათ განსაკუთრებულად გავლენიანი. მისი ვრცელი ცოდნა, მისი ადმინისტრაციული ნიჭი, სიტყვისა და კალმის ფლობის უნარი, მისი სამეცნიერო და საღვთისმეტყველო ავტორიტეტი, მისი მრავალრიცხოვანი კავშირები და ნაცნობობანი შვეიცარიაში, გერმანიასა და საფრანგეთში აქცევდა მას მთავრობის ფასდაუდებელ თანამშრომლად და მრჩევლად რესპუბლიკის თითქმის მთელ საშინაო და საგარეო საქმეებში. მას ევალებოდა ჟენევის დიპლომატიური მიმოწერა, პოლიტიკური, სასამართლო, პოლიციური კანონმდებლობის რედაქტირება; იგი იყო სხვადასხვა სამთავრობო კომისიის აუცილებელი წევრი; კარგად გათვითცნობიერებული ჟენევის მოქალაქეთა ინტიმური ცხოვრების საკითხებში, კალვინი თითქმის ყოველ დღე ჩნდებოდა სამთავრობო საბჭოს წინაშე თავისი მოხსენებებით (ცალ-ცალკეა დასახელებული доклады и донесения), ასევე შეტყობინებებით (извещения). მის რეკომენდაციებს პასტორებისა და რეგენტების (ახალი პროტესტანტული კოლეჯის მასწავლებლების) დანიშვნისას უპირობოდ ღებულობდნენ; მქადაგებელთა კოლეგიაში მას გააჩნდა ფაქტიური დიქტატურა. ეს პირადი გავლენა ჯერ კიდევ სულაც ვერ განაპირობებდა სისტემის ზეიმს: პირიქით, რაც უფრო მეტად იშლებოდა იგი, მით უფრო მნიშვნელოვანი ხდებოდა ოპოზიცია მოსახლეობის გარემოში და თავად მაგისტრატშიც. პირველი ხუთი წელიწადი კალვინის დაბრუნების შემდეგ (1541-1546) – არის დრო პროგრამის ცხოვრებაში გატარებისა, რისი გულისთვისაც იგი მოწოდებულ იქნა შენევაში. იკრძალება ცეკვები, თეატრალური წარმოდგენები, აზარტული თამაშები; მკაცრი სასჯელებია დაწესებული მკრეხელობათა, წყევლათა და ა. შ. წარმოთქმისთვის. მაგისტრატი ცდილობს ტრაქტირების დახურვას და მათ შეცვლას მოქალაქეთა კრებებით, ხელისუფლების ზედამხედველობის ქვეშ, რელიგიური საუბრებისთვის. იმავე დროს ჟენევა ფართოდ უღებს კარებს რელიგიურ ემიგრაციას, რომელიც მოედინებოდა იტალიიდან, ინგლისიდან, ნიდერლანდებიდან და განსაკუთრებით საფრანგეთიდან. ფრანგი ემიგრანტების რიცხვმა 15-20 წლის შემდეგ შეადგინა ჟენევის მთელი მოსახლეობის არანაკლებ ნახევრისა. ამ სისტემას არ შეიძლებოდა არ გამოეწვია ძლიერი ოპოზიცია. ჟენევური ტრადიციები, მოსახლეობის ხასიათი ყველაზე უფრო მეტად ეწინააღმდეგებოდა ზნეობრივ-დისციპლინარულ პროგრამას. ყველა, ვინც უკმაყოფილო იყო ჩამოსულთა ნაკადებით – მაგალითად, წვრილი ხელოსნები, რომლებიც ამაში ხედავდნენ სიძვირისა და საქმიანობის დაქვეითების მიზეზს, – იწყებდნენ თავიანთი მტრობის გადატანას უცხოთა ამ მასის დამცველებსა და ბელადებზე, – პასტორებზე და განსაკუთრებით კი კალვინზე.

ზნეობრივი წესების დარღვევისთვის მკაცრი დევნის სისტემა არ ინდობდა არავის, და ბევრმა სამთავრობო ოლიგარქიის წევრებისგან, იგრძნო რა მისი ძალა საკუთარ თავზე, შეცვალა მისდამი თავისი დამოკიდებულება. 1546 წ. კონსისტორიის წინაშე წარსდგა გრძელი რიგი პირებისა, რომელთაც ბრალად ედებოდათ ცეკვებში მონაწილეობა, მათ შორის გენერალური კაპიტანი და პირველი სინდიკოსი, ე. ი. ქალაქის მთავარი თანამდებობის პირები; ისინი იძულებული იყვნენ მოესმინათ მკაცრი შეგონება და საჯარო სინანული გამოეთქვათ. 1547 წ. უკვე წარმოიქმნა უკმაყოფილოთა ძლიერი პარტია (“პერინისტები”), რომლებიც ისწრაფვოდნენ კალვინის პირადი გავლენის შემცირებისკენ, აგრეთვე კონსისტორიისა და პასტორთა კოლეგიის (Venerable Compagnie) მაგისტრატისადმი უფრო მეტად დაქვემდებარებისკენ; უმთავრესად მათ სურდათ საეკლესიო განკვეთის გაუქმება. თავიანთი შეხედულებებით ისინი უერთდებოდნენ (უახლოვდებოდნენ) ცვინგლიანობას, რომელსაც მთელი საეკლესიო ძალაუფლება გადაჰქონდა მაგისტრატზე; ამიტომ მათ მხარეზე იყო პროტესტანტული შვეიცარიის უმეტესი ნაწილის თანაგრძნობა და განსაკუთრებით ბერნისა. მათ პროგრამასა და ქცევაში არაფერი იყო საერთო ანაბაპტისტების ან რაციონალისტური სექტების სოციალურ და ზნეობრივ-რელიგიურ რადიკალიზმთან და ანარქიზმთან (“ლიბერტინების” სახელწოდება, რომელსაც კიდევ იყენებს ბევრი თანამედროვე ისტორიკოსი, მათ მიმართ უდაოდ (неприложимо) უფრო გვიანდელი წარმოშობისაა; კალვინი თავის წერილში “Contre la secte furieusу des Libertins, nommes spirituels”, 1545 წ., თავს ესხმის არა ჟენეველ მოწინააღმდეგეებს, არამედ საერთოდ თავისუფლად მოაზროვნეებს, კერძოდ პანთეისტური მიმართულების ერთ ბელგიურ-ფრანგულ სექტას). სარგებლობდნენ რა ოპოზიციით მაგისტრატის გარემოში, უკმაყოფილოებმა, განსაკუთრებით ახალგაზრდობის რიცხვიდან, დაიწყეს ხმაურის ატეხვა პასტორების წინააღმდეგ, მათთვის შეურაცხყოფის მიყენება ქუჩებში, დისციპლინარული წესების დემონსტრაციულად დარღვევა, ფრანგების დევნა, სადაც კი ეს შესაძლებელი იქნებოდა. ოპოზიციამ გაატარა რამდენიმე ზომა, რომლებიც იხრებოდა კონსისტორიისთვის დამოუკიდებლობის ჩამორთმევისკენ. კალვინის მოხსენებები და საჩივრები არც თუ იშვიათად რჩებოდა შედეგების გარეშე.

1549 წ. კალვინმა მოახერხა მნიშვნელოვანი აქტის დადება, ციურიხის შეთანხმების (consensus Tigurinus) სახელით, შვეიცარიის მთავრობის მეთაურთან, ბულინფერთან, რომლის ძალითაც დამყარდა ერთიანობა ორივე ეკლესიას შორის სადაო სწავლებაში გარდაარსების შესახებ (о пресуществленiи) და ასეთნაირად მზადდებოდა მათი შერწყმა მომავალში; მიუხედავად ამისა ცვინგლიანელი მქადაგებლების უმრავლესობა სულ უფრო მეტად ღიზიანდებოდა კალვინის წინააღმდეგ მისი შეუწყნარებლობის გამო. ერთ ხანს კალვინს შეეძლო იმედი ჰქონოდა მხოლოდ ორი მეზობელი რომანული ეკლესიის მხარდაჭერისა ლოზანასა და ნევშატელში, რომლებსაც ხელმძღვანელობდნენ მისი ახლო მეგობრები და მოშურნე (მგზნებარე) მომხრეები, ვირე (იხ.) და ფარელი. 1551 წ.-დან დაიწყო კამათი კალვინსა და ლუთერანობის წარმომადგენლებს შორის გერმანიაში, განსაკუთრების იოაჰიმ ვესტფალთან. იმავე წელს ფრანგმა სწავლულმა ექიმმა ჟერომ ბოლზეკმა (Bolsec), კარგმა დიალექტიკოსმა, მთელი საღვთისმეტყველო ლაშქრობა წამოიწყო კალვინის წინააღმდეგ საკითხზე წინასწარგანსაზღვრულობის შესახებ (по вопросу о предопределенiи). ბოლზეკის ფორმულები ატაცებულ იქნა უბრალო ხალხის გარემოში; მის სწავლულ მენაცვალედ (преемник) ჟენევაში გამოვიდა (1552 წ.) ადგილობრივი მკვიდრი, იურისტი ტროლიე, რომელსაც დაავალეს კალვინის სამეცნიერო თხზულებების ცენზურა. დიდი ძალისხმევის ფასად დაუჯდა კალვინს რომ მიეღწია თავისი დოქტრინის ოფიციალურად დამტკიცებისთვის და აეძულებინა თავისი მოწინააღმდეგე გაჩუმებულიყო. 1553 წ. კალვინისთვის დადგა განსაკუთრებულად კრიტიკული მდგომარეობა. სამთავრობო საბჭოებში სასწორი გადაიხარა პერინისტების პარტიისკენ, იმავე დროს ჟენევაში გამოჩნდა ესპანელი მიგუელ სერვეტი, რომელიც ყველაზე უფრო სერიოზული და ნიჭიერი გახლდათ კალვინის ყველა თეოტერიკოს მოწინააღმდეგეს შორის. კალვინი უკვე თავისი საქმიანობის დასაწყისში (1534 წ.) ხვდებოდა ანტიტრინიტარიზმის დამაარსებელს. სერვეტს ერთხანს მიმოწერაც ჰქონდა მასთან, ცდილობდა რა მიეზიდა კალვინი თავის მხარეზე, ხოლო შემდეგ კი გამოეწვია იგი საპოლემიკოდ. კალვინი პასუხობდა, მაგრამ უხალისოდ, ხოლო შემდეგ შეწყვიტა მიმოწერა და ერთხელ გამოუცხადა ფარელს, რომ თუკი სერვეტს ფიქრად მოუვა ჟენევაში ჩამოსვლა, მაშინ იგი მას ცოცხალს უკვე აღარ გაუშვებს აქედან.

1553 წ. სერვეტმა ლიონში გამოგონილი სახელით Villeneuve გამოუშვა თავისი თხზულება “Christianismi restitutio”. კალვინი დაეხმარა კათოლიკურ ხელისუფლებას ავტორის სახელის გამოვნელაში გადაუგზავნა რა მათ სერვეტის წერილთა ასლები – ფაქტი, რომელსაც იგი შედგომში უარყოფდა. სერვეტი დაპატიმრებულ იქნა და გადაეცა ინკვიზიციის სასამართლოს, მაგრამ გაიქცა ციხიდან. შვეიცარიის გზაზე იგი კვლავ დაკავებულ იქნა ჟენევაში, კალვინის მითითებით, რომელმაც იგი ბრბოში ამოიცნო. საბჭოს რამდენიმე სხდომაზე, რომელიც გადაიქცა საეკლესიო სასამართლოდ, ხდებოდა ხანგრძლივი კამათები კალვინსა და ბრალდებულს შორის ყველაზე უფრო რთულ დოგმატურ საკითხებში. პროცესის ასეთი მსვლელობით უკმაყოფილო მაგისტრატმა დაავალა საერო პროკურორს ახალი საბრალდებო აქტის შედგენა, რომლის ძალითაც სერვეტი აღიარებულ იქნებოდა არა მწვალებლად, არამედ ღვთისმგმობელად და მეამბოხედ, რომელიც ექვემდებარებოდა სიკვდილით დასჯას გრაციანისა და თეოდოსის კანონმდებლობის თანახმად. ამ დროს სერვეტმა, რომელიც თვლიდა კალვინს – “სიმონ-მოგვს”, როგორც თავად უწოდებდა, – მთელი საქმის წარმმართველად და შესაძლოა იცოდა კიდეც კონფლიქტის შესახებ კალვინსა და ძლიერ პარტიას შორის მთავრობაში, შესთავაზა სასამართლო დუელი: თუკი მისი სწავლება მიჩნეულ იქნება ერეტიკულად, მაშინ იგი სიკვდილით დასაჯონ და მისი წიგნები დაწვან, წინააღმდეგ შემთხვევაში კი დაე ასეთი ხვედრი ერგოს კალვინს. მაგისტრატმა, რომელიც არ ენდობოდა სავსებით თავის პასტორებს, გადაწყვიტა მიემართა შვეიცარიის ეკლესიებისთვის მათი აზრის გასაგებად. მათ პასუხებში იყო კალვინისა და მისი კოლეგების აპოლოგია, შემდეგ სერვეტის დაგმობა, როგორც უდიდესი მწვალებლის და ღვთისმგმობელისა; მაგრამ სასჯელის ხასიათის თაობაზე აქ არაფერი ყოფილა ნათქვამი. თუმცა კი მაგისტრატმა დაუყოვნებლივ გამოუტანა სერვეტს სასიკვდილო განაჩენი. სერვეტმა მოისურვა კიდევ ერთხელ ენახა კალვინი, მაგრამ, სიკვდილისწინა შეხვედრამ ვერ მოალბო ეს უკანასკნელი. სერვეტი დაიღუპა კოცონზე 1553 წ. 27 ოქტომბერს.

პროტესტანტულ სამყაროში ბევრმა აღიმაღლა ხმა ასეთი არაადამიანური მოპყრობის წინააღმდეგ გზააცდენილთა მიმართ, ხოლო ზოგიერთი კი (განსაკუთრებით სებასტიან კასტელიონი, რომელიც, კალვინის დაჟინებული მოთხოვნით, 1544 წ. განდევნილ იქნა ჟენევიდან თავისუფლად მოაზროვნეობის გამო) სიტყვით გამოვიდა სრული შემწყნარებლობის სასარგებლოდ და ერეტიკოსთა (მწვალებელთა) მიმართ საერო იძულებითი ზომების გამოყენების წინააღმდეგ. კალვინმა დაწერა თავის დასაცავად “Defensio orthodoxae fidel de sacra Trinitate contra prodigiosos errors M. Serveti” (1554), რომელშიც უბრუნდება შუასაუკუნოებრივ თვალსაზრისს რელიგიურ გადაცდენებზე. მიუხედავად ამისა, პროტესტანტული ბელადების უმრავლესობა, მათ რიცხვში ბულინგერი და მელანქტონი, დადგა კალვინის მხარეზე, ნაწილობრივ თეორიული მოსაზრებების გამო, ნაწილობრივ კი რომანული ეკლესიის მეთაურის გაძნელებული და საპასუხისმგებლო მდგომარეობის გათვალისწინებით. უეჭველია, რომ კალვინმა პირველმა პროტესტანტულ ბანაკში პრინციპში აიყვანა მწვალებელთა დევნა და მისცა მას ყველაზე უფრო მეტად მკვეთრი ფორმულირება. სერვეტის სიკვდილით დასჯა ასახავს (აღნიშნავს) პროტესტანტიზმის, როგორც ეკლესიის, დასრულებას და მის მიერ ურთიერთობების გაწყვეტას საუკუნის განმანათლებლურ იდეებთან – და იმავე დროს იწყებს სარწმუნოებისთვის სისხლიანი დაჯახებების ეპოქას.

1555 წ. დასაწყისში მაგისტრატი, რომელშიც პერინისტების მდგომარეობა შეირყა, დაეთანხმა საბოლოოდ ეღიარებინა კონსისტორიის კომპეტენციაში უფლება განკვეთის დადებაზე. რათა წაერთვათ პერინისტებისთვის ყველანაირი გავლენა, მათმა მოწინააღმდეგეებმა მასობრივად დაიწყეს ფრანგი ემიგრანტების მოქალაქეობაში მიღება. პერინისტების გაღიზიანებამ თავი იჩინა 1555 წ. 16 მაისის ღამის შეტაკებაში, რამაც საბაბის სამსახური გაუწია უკიდურესად მიკერძოებულ პოლიტიკურ პროცესს: კალვინის სისტემის ყველაზე უფრო მოუსვენარი მოწინააღმდეგენი სიკვდილით იქნენ დასჯილი ან იძულებული შეიქნენ ჟენევიდან გაქცეულიყვნენ. ამის შემდეგ უკვე კალვინს აღარ შეხვედრია სერიოზული ოპოზიცია ჟენევაში. ქალაქში არსდება მრავალი ტიპოგრაფია და წიგნების სავაჭრო; მათ მთავარ ამოცანად იქცევა საფრანგეთში ბიბლიის გავრცელება. 1559 წ. კალვინის ინიციატივით, ჟენევის კოლეჯი გარდაქმნის იქნა აკადემიად, რომლის მთავარი ამოცანაც გახლდათ განათლებული პროტესტანტული სასულიერო წოდების მომზადება რომანული მიწებისთვის; მალე აკადემია შეივსო მსმენელებით ევროპის ყველა მხრიდან. ჟენევის მაგისტრატი, პასტორთა კოლეგიასთან ერთობლივად, ურთიერთობებს აწარმოებდა წარმოქმნილ ფრანგულ პროტესტანტულ თემებთან, გზავნიდა მათთან მქადაგებლებს და გარკვეული პირობებით იკავშირებდა მათ თავისთან. ჟენევის ხელისუფალთა ოფიციალურ ენაში, რესპუბლიკის მთელ წეს-წყობილებაში მტკიცდება რელიგიური ტონი, რომელიც უქმნის ჟენევას “წმინდა ქალაქის” რეპუტაციას. პოლიტიკური ცხოვრების ყველა მნიშვნელოვან აქტში მონაწილეობას ღებულობს სასულიერო წოდება. 1559 წ. კალვინი ღებულობს ჟენევის მოქალაქეობას, მაგრამ მისი მთავარი ყურადღება მიმართულია საზღვარგარეთულ მოვლენებზე, და წმინდა-ჟენევურ საეკლესიო საქმეებს იგი სულ უფრო მეტად ავალებს თავის კოლეგებს. ფრანგული პროტესტანტული თემების უმეტესი ნაწილის წერილები კალვინისადმი დაწერილია ყველაზე უფრო მოწიწებულ ტონში: მის მითითებებს ღებულობენ ბრძანებების სახით. კალვინი იწყებს მიმოწერას კოლინისთან, ნავარის მეფესთან (ჰაინრიხ /ანრი/ IV-ის მამასთან).

კალვინის საქმიანობაში ყველაზე უფრო მეტი დაძაბულობის დრო გახლდათ 1560-62 წწ., როდესაც ფრანგმა პროტესტანტებმა, რომლებიც ძლიერ პარტიად ჩამოყალიბდნენ, მიიღეს მოქმედების შესაძლებლობა. კალვინი იყო ამბოხების წინააღმდეგი, ყველანაირი ძალადობის წინააღმდეგი, დემონსტრაციების წინააღმდეგი. იგი იმედს ამყარებდა მსხვილი ბელადების ენერგიულ ინიციატივაზე პრინცებისა და თავადაზნაურთა გარემოდან, სახელმწიფო ჩინების ჩარევაზე, საერთოდ რეფორმაზე ან საკონსტიტუციო ნიადაგზე წარმოშობილ წინააღმდეგობაზე (თავისი სწავლების შესაბამისად “მეორეხარისხოვან ხელისუფალთა” შესახებ, როგორც ხალხის დამცველებისა მმრთველთა ტირანიის წინააღმდეგ). ეს თვალსაზრისი ყოველთვის განაცალკევებდა მას უმცროსი, უფრო მეტად მგზნებარე ფრანგი მოღვაწეების უმრავლესობისგან, რომლებიც შედეგს (გამოსავალს) ეძიებდნენ ომსა და რევოლუციაში. მაგრამ კალვინთანაც მშვიდობიანი რეფორმის წარუმატებლობის შეგნებამ გამოიწვია ტონის უფრო მეტი სიმწარე ხელმწიფეებთან მიმართებით. სამუელისა და დანიელის I წიგნის განმარტებებში, რომლებიც მიეკუთვნებოდა კალვინის უკანასკნელ წლებს, მკვეთრად არის გამოხატული მისი რესპუბლიკური სიმპათიები და აბსოლუტიზმის დაგმობა. კალვინმა გააბა ქმედითი ურთიერთობები სხვა ქვეყნებთან – ინგლისთან, შოტლანდიასთან, ნიდერლანდებთან, გერმანიასთან, პოლონეთთან. ეს მით უფრო მნიშვნელოვანი იყო პროტესტანტიზმის საქმისთვის, რომ ლუთერანობა იქცა ადგილობრივ აღმსარებლობად და შეწყვიტა ბრძოლა კათოლიკურ ეკლესიასთან. იგი სწერდა აგრეთვე შვედეთისა და დანიის მეფეებს. მისი წყალობით, კალვინიზმმა სულ თავიდანვე დაიკავა საერთაშორისო მდგომარეობა. კალვინის როლი საერთოევროპულ პროპაგანდაში არ შემოიფარგლებოდა მხოლოდ დარიგებებისა და მოღვაწეთა გაგზავნით; ჟენევაში მოედინებოდნენ დევნილები ევროპის ყველა კუთხიდან, სასწავლებლად მოდიოდნენ მომავალი მებრძოლები კათოლიკობის წინააღმდეგ საღვთისმეტყველო, ლიტერატურულ და პოლიტიკურ ნიადაგზე; კალვინისგან ეძიებდნენ რჩევას უფრო მომწიფებული, ჩამოყალიბებული ადამიანებიც; სხვადასხვა დროს მასთან ურთიერთობებში იმყოფებოდნენ ლუთერი, მელანქტონი, სლაიდანი, გერმანული რეფორმაციების ისტორიკოსი, გოთმანი, გამოჩენილი ფრანგი პუბლიცისტი, იურისტი ბოდუენი, სოცინი, ლასკი, რეფორმატორი პოლონეთში, და ბევრი სხვა.

კალვინი გამოეხმაურებოდა ხოლმე ყველა მსხვილ საკითხს, რომლებიც წარმოიშვებოდა საერთოევროპულ რეფორმაციასთან დაკავშირებით (ასეთი იყო, მაგალითად, მისი პოლემიკური ტრაქტატები ტრიდენტინული გადაწყვეტილებებისა და კარლ V-ის ინტერიმის გამო). 20 წელიწადზე მეტი ხნის განმავლობაში იგი კითხულობდა საღვთისმეტყველო ლექციებს, კომენტარებს უკეთებდა ბიბლიის ცალკეულ წიგნებს და დაწვრილებით განიხილავდა მათ თანამიმდევრულ ქადაგებებში, განსაკუთრებულ ინტერესს იჩენდა რა ძველი აღთქმისადმი. მკვეთრად განსხვავდებოდა კალვინი უფრო ძველი თაობის რეფორმატორთა უმრავლესობისგან, მისტიკოსებისგან, ჰუმანისტებისგან, მეოცნებეთა და მქადაგებლებისგან, აგრეთვე სახალხო მოღვაწეთა ჯგუფისგან: კალვინი გახლდათ მეცნიერი, თეორეტიკოსი და იმავე დროს ორგანიზატორი, პოლიტიკოსი, რომელიც შორიდან წარმართავდა მასებს, მაგრამ არ ჩამოდიოდა მათთან, არ ცხოვრობდა მათთან ერთი ცხოვრებით. კალვინის პირადი ცხოვრება ჩამოყალიბდა არაკეთილსასურველად. ბუნებით უღონომ და სუსტმა, მან საბოლოოდ შეარყია თავისი ჯანმრთელობა უწყვეტი, ხშირად ღამის მუშაობით, ენერგიის მუდმივი დაძაბვით; თავისი ცხოვრების მეორე ნახევარში იგი თითქმის მუდმივად შეუძლოდ გახლდათ. ჰყავდა რა მრავალი თაყვანისმცემელი, კალვინს ცოტა მეგობარი თუ გააჩნდა. 1540 წ. მან იქორწინა სტრასბურგში Idelette de Bure-ზე, ანაბაპტისტის ქვრივზე, რომლის მოქცევაც მან მოახერხა თავის სწავლებაში. ბავშვები, რომლებიც მათ უჩნდებოდათ, იხოცებოდნენ პირველსავე თვეებში. 1549 წ. კალვინმა დაკარგა ცოლი; იმ დროიდან იგი ცხოვრობდა ჩაკეტილად და განმარტოებით, როგორც ასკეტი. 1564 წ. 5 მაისს კალვინი გარდაიცვალა. კალვინის თხზულებები, განსაკუთრებით “Institutio religionis christianae”, და მისი მიმოწერა მრავალჯერ იქნა გამოცემული. პირველი კრებული “Epistolae et responsa” გამოუშვა კალვინის მენაცვალემ (მემკვიდრემ, преемник) ჟენევაში, ბეზამ (იხ.), 1575 წ. კალვინის თხზულებათა პირველი სრული კრებული გახლდათ 1617 წ. ჟენევური გამოცემა. დღესდღეობით მთავრდება სტრასბურგელ მეცნიერთა (Baum, Cunitz, Reues, Erichson) მონუმენტური გამოცემა, რომლებმაც სათაურის ქვეშ “Calvini Opera omnia”, კალვინის თხზულებებისა და მიმოწერის გარდა, შეკრიბეს მისი ადრეული ბიოგრაფიები, დოკუმენტები, რომლებიც შეეხებოდა მის საეკლესიო და პოლიტიკურ საქმიანობას ჟენევაში, პროცესების აქტები და მათი მსგავსი. გამოსულ ტომებს უკავია კრებულის “Corpus Reformatorum” ნაწილი (ტომები XXIX-LXXVI, დაწყებული 1863 წ.-დან). კალვინის წერილები, რომლებიც მიეკუთვნება ადრეულ პერიოდს, შეკრებილია ასევე თავისი კომენტარებით შესანიშნავ გამოცემაში Herminjard-ისა “Correspondance des reformateurs dans les pays de langue francaise” (მეორე გამოცემა, 1878 წ.-დან). კალვინის ფრანგული წერილები გამოცემულია ცალკე Bonnet (“Lettres francaises de Calvin”, 1854 წ.). სხვადასხვა ბიოგრაფიებიდან შესანიშნავია ორი, რომლებიც დაწერილია ბეზას მიერ (1564 და 1575 წ.). კათოლიკური თვალსაზრისითაა დაწერილი ბოლზეკის “Histoire de la vie de Calvin” (ახალი გამოც. ლიონი, 1575). კალვინის შესახებ ახალ თხზულებებს შორის მეცნიერული მიუკერძოებლობით გამოირჩევა Lefranc, “Jeneusse de Calvin” (II., 1890); Kampschulte, “Johann Calvin, seine Kirche und sein Staat in Genf” (I ტ., ლაიფციგი, 1869; ჩინებული თხზულება, რომელიც დაუსრულებელი დარჩა) და ნახევრადმატიანური წიგნი Roget, “Histoire du peuple de Geneve depuis in Reforme jusqu’a l’Eecalade” (ჟენევა, 1870-83). იხ. აგრეთვე Galliffe, “Quelques pages d’histoire exacte” (1863) და “Nouvelles pages d’histoire exacte” (1863; კალვინისადმი მტრული თვალსაზრისით). რუსულად კალვინის მცირე ბიოგრაფია პავლენკოვის ბიბლიოთეკაში, შედგენილი პოროზოვსკის მიერ; В. Михайловскiй, «Серветъ и К.» (М., 1863), და Р. Випперъ, «Церковь и государство въ Женеве XVI в. въ эпоху кальвинизма» (М. 1894).

რ. ვიპერი

კალვინიზმი

პროტესტანტული მიმართულება, რომელიც თავის სათავეს იღებს კალვინისგან (იხ.). XVI ს. შუახანებში კათოლიკურმა ეკლესია დაიწყო აღორძინება და მოახდინა ძლიერი რეაქციის ორგანიზება, რომელმაც მთელი ევროპა მოიცვა. ამან შეცვალა პროტესტანტიზმის ამოცანა: საჭირო იყო მუქარად აღმდგარი საფრთხის წინაშე ამაღლებულიყვნენ (подняться) ცალკეულ ქვეყნებში რეფორმის განცალკევებულ და გაფანტულ ძალისხმევაზე უფრო მაღლა და მოეცვათ პროპაგანდით მთელი დასავლეთი, მიეღოთ მკვეთრი და ნათელი საეკლესიო ფორმები და ორგანიზებულიყვნენ სამკვდრო-სასიცოცხლო ბრძოლისთვის. ეს ამოცანა საკუთარ თავზე აიღო კალვინიზმმა, რომელიც წარმოადენს რეფორმაციის რომანულ ტიპს. Gამოდიოდა რა ყველაზე უმფრო მკვეთრად კათოლიკობის წინააღმდეგ, კალვინიზმი ამავე დროს ძლიერად იყო განმსჭვალული შუასაუკუნეობრივი კათოლიკური პრინციპებით: შეუწყნარებლობით, ცალკეული პიროვნებების ეკლესიისადმი უპირობო დაქვემდებარებით (დამორჩილებით), ზნეობის თითქმის ასკეტური კოდექსით. მეორეს მხრივ, არც ერთი პროტესტანტული მიმართულება არ მოითხოვდა დაჟინებით ასე მკვეთრად უპირობოდ და მხოლოდ ბიბლიისადმი მიყოლას (на безусловномъ и исключительном следованiи Библiи), კულტიდან და მოძღვრებიდან (სწავლებიდან) “ცრურწმენისა” და “წარმართობის” (ე. ი. გარეგნული სიმბოლოების) განდევნას. ისწრაფვოდა რა ძველი ქრისტიანული თემის (община) აღდგენისკენ, კალვინიზმი ეკლესიაში ახდენდა ხალხური საწყისის გატარებას; მაგრამ, ბრძოლის ინტერესებში, თემების ხელმძღვანელებს – პასტორებსა და უხუცესებს – ეძლევათ ძლიერი ავტორიტეტი და ცალკეული თემები მჭიდროდ იკვრებიან კავშირებში საერთო არჩევითი მმართველობით (პრესვიტერიანული და სინოდალური მოწყობა). საგანთა ძალით კალვინიზმი მჭიდროდ გადაეწვნება (გადაეხლართება) ხოლმე პოლიტიკურ მოძრაობებს და გამოიმუშავებს განსაზღვრულ პოლიტიკურ პრინციპებს. კალვინიზმს მოუხდა გამოსვლა იმ ეპოქაში, როდესაც საერო ხელისუფლების წარმომადგენლები უმეტეს წილად მოქმედებდნენ საეკლესიო რეაქციის სულისკვეთებით. ხელისუფლებასთა შეჯახებებში კალვინიზმი მალევე ღებულობს უპირატესად სახალხო, ანტიმონარქიულ მიმართულებას, უახლოვდება რესპუბლიკურ და კონსტიტუციურ პარტიებს. პრინციპიდან: “ღმერთს უფრო მეტად უნდა ვუგდებდეთ ყურს, ვიდრე ადამიანებს”, კალვინისტებს გამოჰყავთ თეორია უწმინდური და საერთოდ ტირანული ხელისუფლებისადმი წინააღმდეგობის შესახებ, სწავლება ღმერთის მიერ შეკრული (დამოწმებული, скреплённый) ხალხსა და მეფეს შორის ხელშეკრულების შესახებ; საეკლესიო მოწყობის რესპუბლიკური ფორმები გადაიტანება პოლიტიკურ ცხოვრებაზეც. XVI და XVII სს. კალვინისტი წარმოადგენს ადამიანის მკვეთრად მოხაზულ ტიპს, რომელიც ღრმად არის დარწმუნებული თავისი მოძღვრების სისწორეში, მკაცრსა და მძიმეს, რომელიც მტრულად არის განწყობილი მაღალი საზოგადოების ცხოვრებისა და სიამოვნებებისადმი, რესპუბლიკურად უბრალოს გარეგნობით, მუდმივად ბაგეზე ლოცვა ან ღვთისმოსაური ტექსტი აქვს. კალვინიზმს გამოაქვს დიდი მებრძოლური ლიტერატურა, რომელშიც გვხვდება საღვთისმეტყველო პოლემიკაც, სატირიც, პოლიტიკური პამფლეტებიუცა და ტრაქტატებიც.

რომანული შვეიცარიის არცთუ დიდი კუთხის გარდა, სადაც მოქმედებდა კალვინი მის უახლოეს თანამშრომლებთან ერთად, კალვინიზმი ვრცელდება გერმანიაში, უპირატესად დასავლეთში (რაინის ოლქსა და ჰესენში – რეფორმატული ეკლესიის სახელწოდებით), ნიდერლანდებში, საფრანგეთში (ჰუგენოტობის სახელწოდებით), შოტლანდიასა და ინგლისში (პურიტანიზმის საერთო სახელწოდებით), აგრეთვე პოლონეთში. მის სამეცნიერო ცენტრად დიდი ხანია ითვლება ჟენევა.

გერმანიაში კალვინიზმი ვერ თამაშობდა პირველ როლს: კალვინისტები არ იყვნენ ჩართულნი აუგსბურგის რელიგიური მშვიდობის პირობებში (იხ. რეფორმაცია), რომელიც აღიარებდა მთავართა უფლებას თავად აერჩიათ სარწმუნოება. კალვინისტების მტრობა ლუთერანებისადმი გაჩაღდა უკიდურესობამდე: უკანასკნელნი ამბობდნენ, რომ “უკეთესია პაპისტები, ვიდრე კალვინისტები”-ო. ეს უთანხმოება აღმოჩნდა მავნე პროტესტანტიზმის საქმისთვის ოცდაათწლიანი ომის ეპოქაში; ლუთერანები უმეტეს წილად უცხონი დარჩნენ დაცვითი უნიისადმი (предохранительная унiя, 1609), რომელიც დადებულ იქნა კალვინისტი მტავრებისა და თავადების მიერ. ვესტფალიის ზავმა (1648) გაავრცელა შემწყნარებლობის პირობები კალვინისტებზეც. XVII ს. კალვინიზმი მიღებულ იქნა ძალმოსილი ბრანდენბურგის კურფიურსტის მიერ, მისა მონაცვალებმა, პრუსიის მეფეებმა, დაიკავეს შემრიგებლური მდგომარეობა ორ აღმსარებლობასთან მიმართებაში. XIX ს., რეფორმაციის იუბილეს დროს (1817), პრუსიის მხრიდან გაკეთებულ იქნა მათი შერწყმის მცდელობა (იხ. ევანგელისტური ეკლესია, XI, 403).

ნიდერლანდებში (ბელგია და ჰოლანდია) კალვინიზმი გამოიხატა ძალზედ ენერგიული ფორმით. კარლ V-ის დროს ამ პროვინციებში ლუთერანული რეფორმაციის ჩახშობის შედეგ, კალვინიზმმა დაიწყო აქ გავრცელება XVI ს. 50-იან და 60-იან წლებში, თავდაპირველად უმდაბლეს კლასებს შორის, განსაკუთრებით ქლაქებში. მთავრობის მკაცრმა ზომებმა მას სულ დასაწყისიდანვე მისცა რევოლუციური ხასიათი: ხალხი თავს იყრიდა ბრბოებად რამდენიმე ათასი ადამიანისგან, რათა მოესმინათ ქადაგება, და შეკრებებს ჩვეულებრივ იცავდნენ შეიარაღერბული ადამიანები; ცეცხლში დასაწვავად მსჯავრდებულ მქადაგებლებს ძალით ანთავისუფლებდნენ. 1566 წ. ყველაზე უფრო მსხვილ ქალაქებში გადაიარა ხატმებრძოლეობის საშნელმა ქარიშხალმა. დაახლოებით იმავე დროს თავადაზნაურებმა წარუდგინეს მმართველს (მარგარიტა პარმელს) პროტესტი ინკვიზიცის წინააღმდეგ, შედგენილი კალვინისტის მარნიკოს დე-სენტ-ალდეგონდის მიერ (იხ. Гёзы, VIII, 239). ესპანური ჯარების მოსვლამ, ჰერცოგ ალბას უფროსობით, სიკვდილით დასჯებმა, რომლებითაც გაუსწორდნენ საქვეყნოდ ცნობილ პირებს არსტოკრატიის წრეში (ეგმონტი, ჰორნი), კიდევ უფრო მეტად დააახლოვეს თავადაზნაურთა პოლიტიკური ოპოზიცია კალვინისტებთან; ბევრი გადავიდა პროტესტანტიზმში – სხვათა შორის ფილიპეს მთავარი მოწინააღმდეგე, ვილჰელმ ორანელი, – ბევრიც ემიგრაციაში წავიდა. ნიდერლანდელმა კალვინისტებმა დაიწყეს ურთიერთობები ფრანგ ჰუგენოტებთან. შეიარაღებული წინააღმდეგობის პირველი მცდელობები წარუმატებლად დასრულდა; ესპანელები ბატონობდნენ თითქმის მთელ ქვეყანაზე, როდესა რამდენიმე ემიგრანტმა – “საზღვაო გეზებმა” – ხელში ჩაიგდო ზღვისპირა ქალაქი ბრილი. ამ მომენტიდან წინააღმდეგობა უფრო მეტი წარმატებით წავიდა, და ჩრდილოეთ ოლქები, რომლებშიც სჭარბობდნენ კალვინისტები, გამოეყვნენ.

ალბას მენაცვალის, რეკვეზენსის სიკვდილის შემდეგ (1576), ვილჰელმ ორანელმა მოახერხა აჯანყებაში მიემხრო სამხრეთ შტატებიც (გენტური პაციფიკაცია), მაგრამ უნია მტკიცე ვერ გამოდგა, ეროვნული და რელიგიური განსხვავების გამო: ბელგიის მოსახლეობის უმრავლესობა კათოლიკობის ერთგული რჩებოდა. პოლიტიკური დათმობებით ესპანელებმა მოახერხეს სამხრეთ ოლქების შენარჩუნება თავიანთი ძალაუფლების ქვეშ, ხოლო კალვინიზმისადმი ერთგულმა შვიდმა ჩრდილო პროვინციამ შეადგინა დამოუკიდებელი ჰოლანდიის რესპუბლიკა (1581). ამ დროიდან ჰოლანდია იქცევა სხვა ქვეყნებში დევნილი პროტესტანტების თავშესაფრად; პროტესტანტულ საფუძველზე აქ ვითარდება შესანიშნავი პოლიტიკური ლიტერატურა (ჰუგო გროციუსი, სალმაზიუსი). საეკლესიო წყობილება, რომელიც ამოდიოდა ცალკეული თემების თვითმმართველობის კალვინისტური საწყისიდან, კარგად შეეგუა ფედერალურ წყობილებას, პროვინციებისა და ქალაქების მისეული დამოუკიდებლობით (რუსულად წერია самостоятельность და არა независимость – ი. ხ.): რელიგიური საქმეები გადაცემული იყო თითოეული ასეთი პოლიტიკური ჯგუფის განსხილველად. ნიდერლანდელი კალვინისტების გარემოში მალევე წარმოიქმნა განხეთქილება: მგზნებარე კალვინისტებისგან, რომლებიც ღებულობდნენ წინასწარგანსაზღვრულობას (предопределенiе) და გამოირჩეოდნენ შეუწყნარებლობით, ე. წ. ჰომარისტებისგან – ცალკე გავიდნენ ზომიერები, არმინიელები (арминiане, იხ. II, 124), რომლებიც უარყოფდნენ კალვინის მკაცრ სწავლებას წინასწარ გამორჩეულობის შესახებ (о предвечномъ избранiи) და მიდრეკილი იყვნენ უფრო მეტი სირბილისკენ სხვა აღმსარებლობებთან მიმართებით. რელიგიურ კამათს დაერთო პარტიების ბრძოლაც, რესპუბლიკურ-არისტიკრატიულის და დედმოკრატიულ-მონარქისტულისა, ორანელთა სახლის მეთაურობით. პირველი, რომელიც ემხრობოდა არმინიანობას, დამარცხებულ იქნა, და მისმა ბელადებმა თავებიც დადეს; არმინიანელთა სწავლება დაიგმო ეროვნულ სინოდზე დორდრეხტში (იხ. XI, 46)

კალვინიზმის ისტორია საფრანგეთში იხ. ჰუგენოტები (IX, 852). ფრანგული კალვინიზმი მოძღვრებითა და ეკლესიის მოწყობით ყველაზე უფრო ახლოს იდგა აქმ მიმართულების ფუძემდებელთან. 1559 წ. კალვინისტური თემების წარმომადგენელთა პარიზის სინოდმა დაამტკიცა საეკლესიო ორგანიზაციის ვრცელი გეგმა, რომელსაც უნდა მოეცა მთელი სარანგეთი: მეზობელი თემები ერთიანდებოდნენ კოლოკვიუმებად, კოლოკვიუმები – პროვინციებად; თითოეულ ჯგუფს ჰქონდა თავისი კრებები, თავისი კონსისტორიები, ჰყავდა თავისი არჩეული პასტორები და უხუცესები, რომელთა დამტკიცებაც ხდებოდა მაღალი ჯგუფის მიერ; თემების წარმომადგენლები ერთმანეთს ხვდებოდნენ პროვინციულ კრებებზე, პროვინციათა წარმომადგენლები კი – გენერალურ კრებებზე. ჰუგენოტების პოლიტიკური ბრძოლის ნიადაგზე გადასვლის შემდეგ ამ ორგანიზაციის პრინციპები საფუძვლად დაედო პარტიის პოლიტიკურ მოწყობას. ამ მოწყობის გამომუშავება ჰუგენოტების ყველაზე უფრო სასტიკი დაჯახების ხანას მთავრობასთან და კათოლიკურ უმრავლესობასთან, ბართლომეს ღამის შემდეგ (1572). საფრანგეთის სამხრეთსა და დასავლეთში ჰუგენოტები ნახულობენ თავიანთთვის მხარდაჭერას თავადაზნაურობისა და ქალაქების მცხოვრებთა ერთი ნაწილის სეპარატისტულ მისწრაფებებში და გამოიმუშავებენ ოლქების ფედერაციას, წარმომადგენლობითი დაწესებულებებით. მათი ნიჭიერი პუბლიცისტები და ისტორიკოსები (Hotman “Franco-Gallia”-ში, Languet “Vindiciae contra tyrannos”-ში, უცნობი ავტორი “reveille – Matin des Francais”-ში, Agrippa d’Aubigne “Histoire universelle”-ში) ანვითარებენ რესპუბლიკურ და კონსტიტუციურ თეორიებს, ამტკიცებენ წარმომადგენლობითი დაწესებულებების ძირძველობას (исконность) საფრანგეთში. თავიანთ მეფეს ჰაინრიხ (ანრი) ნავარელს ჰუგენოტები ეკიდებოდნენ როგორც კონსტიტუცვიურ ხელმწიფეს. ნანტის ედიქტით (1598) მათი პოლიტიკური ორგანიზაცია აღიარებულ იქნა; მეფე ცდილობდა მხოლოდ მის დარეგულირებასა და მისი საქმიანობის გაკონტროლებას, თავისი კომისრების მეშვეობით. ინტერესი პოლიტიკური კრებებისადმი ჰუგენოტებთან ნელდება XVII ს. პირველ ოცწლეულში, მათ გარემოში რჯულის შემწყნარებლობისა და თავისუფლად მოაზროვნეობის მიმართულების განვითარებასთან ერთად. XVII ს. 20-იანი წლების დასაწყისში ჰუგენოტების პოლიტიკური ორგანიზაცია ინგრეოდა, ხოლო რამდენიმე წლის შემდეგ კი (1629), ცალ-ცალკე (შეუთანხმებლად, სტიქიურად) გაწეული წინააღმდეგობის შემდეგ, პოლიტიკური უფლებები მათ ჩამოართვათ კარდინალმა რიშელიემ.

შოტლანდიაში კალვინიზმის გავრცელება დაიწყო XVI ს. 50-იან წწ., მარია გიზის რეგენტობის დროს, რომელიც ქვეყანას მართვდა თავისი მცირეწლოვანი ქალიშვილის, მარია სტიუარტის ნაცვლად. პროტესტანტიზმის გავცელება აქ მჭიდრო კავშირში დგას პოლიტიკურ ოპოზიციასთან სტიუარტების დინასტიის წინააღმდეგ, რომელიც განსაკუთრებით ძლიერად იყო გამოხატული თავადაზნაურობაში. პროტესტანტების ბელადს სულ თავიდანვე წარმოადგენს ენერგიული ჯონ ნოქსი, კალვინის მოწაფე, რომელიც მას ჰგავს ხასიათითა და განწყობილებით, მაგრა იმავე დროს გახლავთ პოლიტიკური აგიტატორი და სახალხო ტრიბუნი. დაუნდობლად ამათრახებდა რა თავის ქადაგებებში სამეფო კარის “კერპთმსახურებას”, ნოქსმა წარმართა უკმაყოფილო არისტოკრატია “ქრისტეს კონგრეგაციის” შედგენისკენ, რომელმაც რეგენტისგან მოითხოვა “თავდაპირველი ეკლესიის ღვთაებრივი ფორმის” შემოღება. უარმა შედეგად მოიტანა ხატმებრძოლეობა, რომელსაც თან ახლდა მონასტრების დანგრევა (1559). რეგენტი დამხობილ იქნა, ამასთან ნოქსი ამტკიცებდა ციტატებით ძველი აღთქმიდან, რომ უწმინდურ ხელმწიფეთა დამხობა ღმერთისთვის სათნოა. შემდეგ წელს, პარლამენტის დადგენილებით, ჩამორთმეულ იქნა საეკლესიო საკუთრება, რომელიც უმეტეს წილად ერგო თავადაზნაურობას, და შოტლანდიაში შემოღებულ იქნა კალვინიზმი, პრესვიტერიანული ეკლესიის სახელწოდებით: ამ ეკლესიას ჰქონდა სინოდალური ორგანიზაცია და მნიშვნელოვან ავტორიტერტს აძლევდა მღვდელმსახურებს, რომლებსაც ირჩევდა არა უშუალოდ ხალხი, არამედ საეკლესიო საბჭოები. კალვინიზმს შოტლანდიაში კიდევ ერთხელ მოუხდა ბრძოლის გადატანა მარიამ სტიუარტის მმართველობის დროს, რომელიც საფრანგეთიდან დაბრუნდა 1561 წ. ნოქსის მხილებათა მიუხედავად მარიამს არ სურდა არის თქმა კათოლიკურ ღვთისმსახურებაზე, და მკაცრი კანონები, რომლებიც გამოცემულ იქნა კათოლიკების წინააღმდეგ მისი არყოფნის დროს, არ სრულდებოდა. მარიამის დამხობასთან ერთად პრესვიტერიანობა აღწევს შოტლანდიაში სრულ ზეიმს: ტახტის მემკვიდრეს, მომავალ იაკობ I ინგლისელს, აღსაზრდელად აძლევს კალვინისტ პუბლიცისტსა და ისტორიკოსს ბუკენენს. XVII ს. იაკობ I და კარლ I, რომლებიც ერთდროულად მეფობდნენ შოტლანდიაშიც და ინგლისშიც, ცდილობდნენ შოტლანდიაში ინგლისური ეკლესიის შემოღებას საეპისკოპოსოს ღირსებითა და ზოგიერთი სიახლეებით კულტში, კათოლიკობის სულისკვეთებით (მთავარეპისკოპოს ლოდის პოლიტიკა). ამ მცდელობების შედეგად იქცა აჯანყება, რომელიც შეერწყა ინგლისის რევოლუციას.

ინგლისში კალვინიზმი ვითარდება სახელმწიფო ხელისუფლების მიერ რეფორმაციის შემოღების შემდეგ და, ამის შედეგად, ოპოზიციაში არა კათოლიკობის მიმართ, არამედ ოფიციალური პროტესტანტული ეკლესიის, ანგლიკანობის მიმართ. ამ ეკლესიის წყობილება, რომელიც შემოტანილ იქნა ედუარდ VI-ის დროს (1547-1553) და დამტკიცებული ელისაბედის მიერ (1558-1603), ვერ აკმაყოფილებდა პროტესტანტული პრინციპებისადმი უფრო თანამიმდევრულ მომხრეებს, როგორც ჯერ კიდევ ზედმეტად განმსჭვალული კათოლიკური ნიშნებით. ყველამ, ვინც აუცილებლად თვლიდა ეკლესიის შემდგომ გაწმენდას “ცრურწმენებისა” და “კერპთმსახურებისგან”, მიიღო “პურიტანების” სახელწოდება. ოფიციალური ეკლესიის ალსაზრისით, ისინი იყვნენ “ნონკონფორმიტები”, ე. ი. რომლებიც უარყოფდნენ მოძღვრებისა და კულტის ერთგვარობას (единообразiе) (მათ უწოდებდნენ ასევე დისსენტერებს, ე. ი. არდათანხმებულებს). ერთ მთლიანს პურიტანები არ შეადგენდნენ; მათ შორის შესაძლებელი იყო რამდენიმე გრადაციის გარჩევა (განსხვავება). ყველაზე უფრო ზომიერები მზად იყვნენ შერიგებოდნენ მეფის მეთაურობას (верховенство) ეკლესიაში, მაგრამ უარყოფდნენ ეპისკოპატსა და კათოლიკურ ნარჩენებს კულტში; სხვები, უახლოვდებოდნენ რა შოტლანდიურ კალვინიზმს, ღებულობდნენ პრესვიტერიანობის რესპუბლიკურ-არისტოკრატიულ ორგანიზაციას, ეროვნული სინოდით სათავეში; დაბოლოს, XVI ს. ბოლოს დაიწყო ბროუნისტების მიმართულების განვითარება (მათი დამაარსებლის, ბროუნის, მიხედვით; იხ. IV, 738) ანუ ინდეფენდენტებისა, რომელთაც საეკლესიო მოწყობაში შეჰქონდათ დემოკრატიული და თემების თვითმმართველობის საწყისი. პურიტანების ოპოზიცია დასაწყისში ატარებდა სუფთად რელიგიურ ხასიათს. პარლამენტი გამოსცემდა მათ წინააღმდეგ დადგენილებებს, ელისაბედი სდევნიდა მათ როგორც მეამბოხე ქვეშევრდომებს, მაგრამ, ისხდნენ რა ციხეებში, განიცდიდნენ რა სასჯელებს, ისინი ლოცულობდნენ დედოფლისთვის, მით უმეტეს, რომ იგი მხარს უჭერდა მათ ერთმორწმუნეებს შოტლანდიაში, ჰოლანდიასა და საფრანგეთში. მდგომარეობა შეიცვალა XVII ს., სტიუარტების დროს: ერთის მხრივ, ანგლიკანობამ დაიწყო დაახლოვება კათოლიკობასთან, და პურიტანები განიცდიდნენ კიდევ უფრო მძიმე დევნას, მეორეს მხრივ კი – მეფეებმა დაიწყეს პარლამენტის პრივილეგიების შეზღუდვა. ღელიგიური და პოლიტიკური ოპოზიცია შეერთდნენ და პურიტანები იქცნენ მეწინავე მებრძოლებად პოლიტიკური თავისუფლებისთვის იაკობ I-ისა და კარლ I-ის დროს; მათი საეკლესიო დევნა გადატანილ იქნა პოლიტიკურ ნიადაგზე და გადაიქცა კონსტიტუციურ და რესპუბლიკურ თეორიებად; არ უშვებდნენ რა მეფის მეთაურობას საეკლესიო საქმეებში, ისინი იბრძოდნენ აბსოლუტიზმის წინააღმდეგ სახელმწიფოში. მძიმე განსაცდელება ამ ბრძოლის დასაწყისში აიძულა ბევრი მათგანი გადასახლებულიყვნენ ახლად დაარსებულ კოლონიებში ჩრდილოეთ ამერიკაში; აქ, თავისუფლებაში, ვითარდებოდა მრავალრიცხოვანი სექტები, რომლებადაც დაიშალა ინგლისური კალვინიზმი (შემდგომის შესახებ იხ. ხანგრძლივი (долгий) პარლამენტი, რევოლუცია ინგლისში, ინდეფენდენტები, კვაკერები, პურიტანები). XVII ს. გმირული ეპოქის შემდეგ პურიტანობა ანუ დისსენტერობა, აღწევს რა ფაქტიურ შემწყნარებლობას და იშლება რა ზომიერ და უკიდურეს ნაწილებად, ყუჩდება, ჰკარგავს თავის გავლენასა და შინაგან ძალას. მისი აღორძინება ინგლისში მიეკუთვნება XVIII ს. ბოლოს და მიმდინარეობს ე. წ. ვესლეანობაში ანუ მეთოდიზმში (იხ.). ამჟამად (ე. ი. XIX-XX სს. მიჯნაზე – ი. ხ.) ინგლისელი პროტესტანტების მნიშვნელოვანი ნაწილი – დისსენტერებია; უელსი თითქმის მთლიანად მათით არის დასახლებული.

პოლონეთში კალვინიზმმა ითამაშა გარდამავალი როლი. მასზე ადრე აქ გავრცელდა ნუთერანობა (ქალაქების გერმანულ მოსახლეობას შორის) და ჩეხი ძმების სწავლება. კალვინიზმი, მისი რესპუბლიკურ-არისტოკრატიული ორგანიზაციით, განსაკუთრებით მიესადაგა შლიახტის მისწრაფებებს, რომელიც, ბატონობდა რა სეიმებზე, ცდილობდა პოლიტიკური რეფორმის გატარებას თავის ინტერესებში და ძლიერად მტრობდა სასულიერო წოდებას. ურთიერთობები კალვინსა და ცნობილ ადამიანებს შორის პოლონეთში წარმოიშვა სიგიზმუნდ II-ის მართველობის დასაწყისში (XVI ს. 40-იანი წლების დასასრული და 50-იანების დასაწყისი). მალევე (1556-60) კალვინისტური ეკლესიის ორგანიზატორად პოლონეთში (“გელვეტური აღმსარებლობის” სახელწოდებით) გამოცხადდა (მოვიდა) იან ლასკი, რომელმაც მთავრობას მიმართა რეფორმაციის ჩატარების წინადადებით (1554). მაგრამ კალვინიზმი არ იწვევდა დიდ მგზნებარებას (გულმოდგინებას – не вызивал большой ревности). პროტესტანტების გარემოში აქ მალევე, იტალიის გავლენით, გავრცელდა რაციონალისტური მიმართულება, რომელმაც მიმართა ანტიტრინიტარიზმს (სამების უარყოფას) – ე. წ. სოცინიანობა (იხ.), რომელიც სულაც არ გამოირჩეოდა ენერგიული ეკლესიის თვისებებით. ძლიერ კათოლიკურ რეაქციას 60-იანი წლებიდან პოლონეთში დახვდა პროტესტანტების მხოლოდ განაწევრებული (გაფანტული) წინააღმდეგობა, და კალვინიზმის გავლენა მალე საბოლოოდ იქნა დარღვეული.

(შემდეგ მოყვანილია ლიტერატურის ჩამონათვალი აღნიშნულ საკითხში)

რ. ვიპერი

თარგმნა ირაკლი ხართიშვილმა