Wednesday, December 22, 2010

ქართველების პოლიტიკური მდგომარეობა XI-I სს. ქრ. წ.

ივანე ჯავახიშვილის “ქართველი ერის ისტორიის” I ტომის II ბ) დამატებას წარმოადგენს შედარებით მცირე წერილი “ქართველების პოლიტიკური მდგომარეობა XI-I ს. ს. ქრ. წ.” (გვ. 441-445, 1960 წ. აკად. სიმონ ყაუხჩიშვილის რედაქციით გამოცემული წიგნისა _ ივ. ჯავახიშვილი, “ქართველი ერის ისტორია”, ტ. I), რომელშიც ავტორი ეხება იმავე ტომის II ა) დამატებაში გადმოცემული ქართული (გნებავთ წინაქართული, პროტოქართული) ტომების ბინადრობისა და უძველესი ისტორიიული ცხოვრების განმსაზღვრელ ერთერთ მნიშვნელოვან მხარეს _ ქართული ტომების, ტომთა გაერთიანებებისა და სახელმწიფო წარმონაქმნების უძველეს პოლიტიკურ მდგომარეობას. სახელდობრ, ივ. ჯავახიშვილი ამბობს:

“რამდენადაც ასურული წარწერებიდანა ჩანს, ქართველები 1100 წლამდე ქრ. წ., ვიდრე მათ ასურეთის ბატონი ტიგლატ-პილესარ I დაამარცხებდა, უძლეველ ერად ითვლებოდნენ. თვით ასურეთის მეფე ამბობს, მუსკები ჯერ არც ერთ მეფეს არასდროს არ დაემარცხებინაო (KB, I, 19). მაშასადამე, წინათ ქართველები არამცთუ დამოუკიდებელნი უნდა ყოფილიყვნენ, ძლევამოსილი ერის სახელიცა ჰქონიათ მოხვეჭილი. ტიგლატ-პილესარ I ტახტზე რომ ავიდა, 1100 წლის ახლო ხანებში, 20.000 მუსკი და მათი ხუთი მეფე, გათამამებული, აქაოდა 50 წლის წინათ ასურეთის მოხარკე ქვეყნები ალძი და პურუკუცცი დავიპყარითო, ჩამოვიდნენ და კუმმუხიც დაიჭირეს; ჯერ არც ერთ მეფეს არასდროს ისინი არ დაემორჩილებინაო. “შევკრიბე მაშინვე ჩემი ნაომარი ეტლები და ჯარი და კუმმუხში გავემგზავრეო, მოგვითხრობს ასურეთის ბატონი, ის 20.000 მუსკი და მათი ხუთი მეფე საშინლად დავამარცხეო. მათი ჯარისკაცების გვამები გრიგალისავით მივფანტ-მოვფანტე, მათი სისხლი ხევებსა და კლდის ვიწროებზე ვადინე, თავები მოვჭერ და მათი ქალაქების მახლობლად დავყარე. ნატყვენავი ქონება და ავლა-დიდებაც ბლომად წამოვიღე. მათი ლაშქრისაგან გადარჩენილი 6.000 ჯარისკაცი, რომელიც ჩემს იარაღს გაექცა, მერე ფეხებზე მომეხვია და დამემორჩილა, ჩემთან წამოვიყვანე და ჩემი ქვეყნის მცხოვრებად ჩავთვალეო” (იქვე). ასე კვეხულობს თავის გამარჯვებას ასურეთის ბატონი. ამავე ტიგლატ-პილესარმა დაიმორჩილა კოლხებიც, ანუ კასკები, როგორც ასურელები ეძახიან; როცა 4.000 კაცმა კასკებმა ჩემი ძლევამოსილების ამბავი შეიტყესო, ჩემი მამაცობის შიშის ზარი დაეცათ, ბრძოლა ვეღარ გაბედეს და მუხლებზე (ფეხებზე) მომეხვივნენო. მეც ყველა ისინი 120 საომარი ეტლითა და ქონებითურთ თან წავასხი და ჩემი სამფლობელოს მცხოვრებად ჩავთვალეო” (იქვე, I, 25), ასე დაიწყო ბრძოლა ქართველებსა და ასურელებს შორის. ერთ დროს უძლეველი მესხები ტიგლატ-პილესარ I-მა დაამარცხა და უკვე აშურ-ნასირ-აბალის დროს (885-860 წ. ქრ. წ.) ასურელების მოხარკედ იყვნენ (KB, I, 65). 837 წელს მეფე სალმანასარ II ტაბალის ანუ იბერების ქვეყანასაც მიადგა და 24-მა ტაბალელმა მეფემ ასურეთის ბატონი საჩუქრებით მოიშორა თავიდან. მეფემ ტაბალელების ვერცხლისა და ლითონის მაღაროები ჩაიგდო ხელში (იქვე, 143). ამიერიდან ასურეთის ბატონის წინაშე მოიხარეს ამაყი ქედი და 883 წელს მათმა მეფეებმა სალმანასარის სიტყვით ასურეთის ბატონს ხარკი მიართვეს (იქვე, 143), ტიგლატ-პილესარ III-ის დროსაც (745-727) ტაბალები კვლავინდებურად ხარკს იხდიდნენ (იქვე, II, 19, 21, 31). მაგრამ, როგორც ეტყობა, ამის შემდეგ ასურელებისათვის ურჩობა გაუწევიათ, ყმობისაგან თავი დაუხსნიათ და, როგორც ეს სარგონ მეფის (722-705) სიტყვებიდანა ჩანს, იგი იძულებული ყოფილა ტაბალისა და მუსკების წინააღმდეგ ამხედრებულიყო, რომ ხელმეორედ დაემორჩილებინა; მეფეს თავისი წადილი აუსრულებია კიდეც. კიაკკი (თუ კაკი?) ტაბალის მეფე ტყვედ წაუყვანია, ხოლო მუსკების ქედზე მონობის მძიმე უღელი დაუდვია (იქვე, II, 39). როგორც სხვა თავის მოხარკე ქვეყნებში, ისე კასკების ანუ კოლხების, ტაბალების და მუსკების სამეფოებში სარგონს საკუთარი მოხელეები და მოადგილეები დაუყენებია; ხარკი და გადასახადი დაუწესებია (იქვე, II, 41), მაშასადამე ცოტა აკლდა, რომ მათ შინაურ საქმეებშიც ჩარეულიყო.

რამდენადაც სარგონ მეფის სიტყვებიდან ჩანს, იგი მაინც თავდაპირველად პატივისცემით და მეგობრულად ეპყრობოდა ტაბალებს. როცა ტაბალელ მეფის ჰჳლლის შვილი ამბარისი ტახტზე ასულა, სარგონს მისთვის ცოლად თავისი ქალი მიუთხოვებია და მზითვად კილიკია გაუტანებია; ამგვარად ამბარისის სამფლობელო შესამჩნევად გადიდდებოდა, მაგრამ ტაბალელ მეფეს ასურეთის ბატონობა არაფრად მოსწონდა, თუმცა სარგონი მისი სიმამრი იყო და დიდი მფარველობაც გაუწია, მაინც მან რუსა (ან ურსა) ურარტელ მეფესა და მუსკების მეფეს მიტას კაცები მიუგზავნა, ასურეთის ბატონის წინააღმდეგ პირი შევკრათ და ქვეყანა წავართვათო. ეს რომ სარგონმა შეიტყო, 709 წელს ამბარისი თავისი ნათესავებითა და ტაბალელი დიდებულებითურთ ასურეთში წაასხა და მისი ასი ეტლი თან წაიყოლა. ასურეთის ბატონი ამბობს, იმათ ადგილას მე ჩემი მორჩილი ასურელები დავასახლეო, ხოლო ქვეყნის გამგედ ჩემი მოხელე დავნიშნე, თანაც ხარკი და გადასახადები დავადეო (Sargons Die Gros. Prunkinschriift: KB, II, 57). ასე დასრულდა ტაბალების, მუსკებისა და ურარტელების შეთქმულება: განრისხებულმა სარგონმა სამეფოს დამოუკიდებლობა მოსპო და ქვეყნის შინაურ საქმეებში ჩაერია. ამის შემდეგ ტაბალისა და მუსკების მდგომარეობა თანდათან სულ უკან-უკან მიდიოდა. 1100 წლიდან მოყოლებული, მაშასადამე, ქართველ ტომებსა და ასურეთს შორის მუდივი დაუცხრომელი ბრძოლა ყოფილა. ქართველი ტომებისა და მუსკების ძლევამოსილების ხანა 1100 წლის წინა დროს ეკუთვნის. ამის შემდეგ ისინი თანდათან ძლიერებასა ჰკარგავენ.

მაგრამ სწორედ ამ დროს ჩრდილოეთით ძლიერდება და ასურელებს ჯერ მეტოქეობას უწევს, ხოლო მერე სიცოცხლეს უმწარებს ტაბალისა და მუსკის მოძმე ურარტელი ტომები. მათი ამაღლება და დაწინაურება სალმანასარ II-ის (860-825) დროს იწყება. ურარტელების მეთაურად მეფე არამე ანუ არამუ იდგა. სამჯერ ზედიზედ გაილაშქრა სალმანასარ მეფემ მის წინააღმდეგ. ასურეთის ბატონმა პირველად 860 წ. ციხე სუგუნია აიღო. მეორედ 857 წ. დედაქალაქი არზაშკუ ანუ არზაშკუნუ დაიპყრო. მესამედ 844 წელს მარტო დაÁანების მეფე დაიმორჩილა; იმის იქით წაწევა სალმანასარს, ეტყობა, ვეღარ მოუხერხებია. არამეს მოადგილემ მეფემ სარდურიმ თავისი დედაქლაქი ვანის ტბის ნაპირზე გადაიტანა, ქალაქ ტუსპაში (ეხლანდელი ქ. ვანი). აქედან უფრო ადვილი იყო ასურელების უკუქცევა და დამარცხება. ასურეთის მეფეები შამს-რამანისა (825-812) და რამან-ნირარის (812-783) დროს ურარტელების წინააღმდეგ ლაშქრობას ვეღარ ბედავდნენ. ურარტელების ძლიერებამ სარდურ I-ის შვილის მეფე იშპუინისა და მისი ძის მენუას დროს უმაღლეს წერტილამდე მიაღწია. იშპუინიმ ასურული ანბანი თავისი დედაენის ბგერების გამოსახვისათვის მოაგვარა და გამოიყენა და თავის წარწერებს ეროვნულ ენაზე აწერინებდა. როცა მენუას შვილმა არგიშტიმ ყველა თავის თანამოძმე ტომები გარშემო შემოიკრიბა, ასურეთის წინააღმდეგ ბრძოლა დაიწყო; შეერთებულის ძლიერი ლაშქრით მიეჭრებოდა ხოლმე ასურეთის ბატონს და მოსვენებას არ აძლევდა, სანამ ქედფიცხელ ასურეთს არა სძლია. ეს ხანა ურარტელების ძლიერების დრო იყო. მაგრამ ასეთმა მდგომარეობამ დიდხანს არ გასტანა: ავიდა თუ არა 745 წელს ტიგლატ-პილესარ III სამეფო ტახტზე, სამი წელიწადი არ გასულა, რომ 743 წელს ურარტელების წინააღმდეგ ამხედრდა. ამ დროს ურარტელების სამეფო ტახტი სარდურ II-ს ეპყრა. ასურეთის მეფეს ურარტელ ტომების სამხედრო კავშირი დაუხვდა წინ, მაგრამ სძლია. მარტო 72.950 კაცი ტიგლატ-პილესარ III-მ ტყვედ წაიყვანა; თვით სარდური მთებში შეიხიზნა და ამით დააღწია თავი სამარცხვინო ტყვეობას. 735 წელს ასურეთის ბატონი ხელმეორედ შეესია ურარტუს და ზედ დედაქალაქ ტუსპას მიადგა, ვითომც აღებას ლამობდა, მაგრამ ამაოდ. დანარჩენი ქვეყანა კი დაიპყრო და თავისი მოხელე დააყენა გამგედ. თხუთმეტი წლის შემდეგ ურარტელებმა ისევ ძალა მოიკრიბეს და თავის თანამოძმე ერებთან, ტაბალსა და მუსკებთან, პირი შეჰკრეს, ასურეთის ბატონობა თავიდან მოვიშოროთო. ამ კავშირის მომგონი, როგორც ზემოთ ნათქვამი იყო, ტაბალელი მეფე ამბარისი იყო. ხოლო ურარტელებს ამ დროს მეფედ რუსა ანუ ურსა ჰყავდათ. როგორც ვიცით, ასურეთის ძლიერმა ხელმწიფემ სარგონმა კავშირის ამბავი შეიტყო თუ არა, მოკავშირენი ცალ-ცალკე დაამარცხა და განზრახული შეთქმულება გააქარწყლა. ასე დაბოლოვდა იაფეტიანთა და ქართველი მოდგმის ტომებისა და ასურელების მრავალ-საუკუნეების განუწყვეტლი ბრძოლა და მეტოქეობა; ბრძოლის ველი ასურელებს დარჩათ”.

მაგრამ შემდეგ დადგა კიდევ უფრო მძიმე განსაცდელების ხანა იმდროინდელი ქართველობის (ქართული ტომებისა და ხალხების) ცხოვრებაში. და ეს განსაცდელები განპირობებული გახლდათ ახალი ძლიერი დამპყრობლების, ინდოევროპელი ველური ხალხების შემოსევით. ამის შესახებ ივ. ჯავახიშვილი წერს:

“ქართველი ტომების არსებობას კაპპადუკიასა და პონტოში ინდოევროპული ველური ხალხების შემოსევამ მოუღო ბოლო, განსაკუთრებით კიმმერიელებმა. ჯერ ლიდიელებს დაეცნენ, მერე ჯერი ქართველ ტომებზე მიდგა და ყველაფერი მირეგვ-მორეგვეს. ეზეკიელს ამ განადგურების სურათი ასე აქვს აწერილი: მოსოხი და თუბალი, რომელნიც მთელ ქვეყნიერებას შიშის ზარსა ჰგვრიდნენ, მახვილით დახოცილნი მთელი თავისი სიმრავლითურთ მიწაში არიან დაფლული (XXXII, 26). ხოლო ვინც სიკვდილს გადარჩა, ის გოგის მონობას უნდა დამორჩილებოდაო (იქვე, XXXVIII, 2, 3); ამ დროს ინდოევროპული ტომის, სკვითების, ერთობლივი შემოსევა იწყება მცირე აზიისა, შუამდინარეთისა და ერანის ქვეყნებში; სკვითები კვალდაკვალ მისდევენ ადგილობრივ მცხოვრებთ და მათ მიწა-წყალს იპყრობენ. ამ საერთო მოძრაობამ, სხვათა შორის, იმსხვერპლა მცირეაზიელი ქართველებიც.

ამ საშინელ წამლეკველ ტალღას ქართველი ტომების მხოლოდ ის ნაწილი გადაურჩა, რომელთაც ბინადრობა შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაპირებზე ჰქონდათ და რომელთაც თავი მიერკავკასიაში შეაფარეს.

ძლიერმა ასურეთმა ჯერ მიდიელებს, ხოლო მერე ერანს დაუთმო თავისი ადგილი. ახემენელთა ძლევამოსილი სამეფო ბევრ იმ ქვეყანას დაეპატრონა, რომელიც წინათ ასურეთის სამფლობელოს ეკუთვნოდა; იგი შეუჩერებლივ მიდიოდა წინ და ახალ-ახალ სამეფოებს იმორჩილებდა. ბერძნების გამოჩენილი ისტორიკოსის ჰ ე რ ო დ ო ტ ე ს თხზულებიდანა ჩანს, რომ მოსხები, ტიბარენნი, მაკრონები და მოსინიკებიც სპარსეთის ხელმწიფეს ემორჩილებოდნენ; მათი ქვეყანა 19-ე საგამგეო მაზრად ითვლებოდა სპარსეთში და წლიურად 300 ქანქარს (ტალანტს) ხარკს იხდიდა ხოლმე (ჰ ე რ ო დ ო ტ ე, ისტორია, III, 94). თუმცა კოლხები დამოუკიდებელნი იყვნენ, მაგრამ სპარსელებს ნებაყოფლობით აძლევდნენ ხარკსა; მაშასადამე, ახემენელი ხელმწიფის მფარველობა და მეთაურობა შეუწყნარებიათ (იქვე, III, 97). ყველა ჩამოთვლილი ქართველი ტომები მოვალე იყვნენ სპარსეთს ჯარით მიშველებოდნენ. თითოეული ტომი ცალ-ცალკე გამოდიოდა ხოლმე, ხოლო ორ-ორ ტომს ერთი სარდალი ჰყავდათ; მოსხებისა და ტიბარენების სპასალარად, მაგალითად, დარიოზის შვილი არიომარდი იყო, მაკრონებსა და მოსინიკებს კი ხორასმის შვილი არტანკეს, ხოლო მარებისა და კოლხების ჯარის უფროსად თეასპის შვილი ფარანდატი იყო (იქვე, III, 78-79). ყველა სარდლები სპარსელები ყოფილან და, რასაკვირველია, ახემენელი ხელმწიფეების დანიშნულები იქნებოდნენ. მშვიდობიანობის დროს სპარსეთის მთავრობა იქნებ მაგრე რიგად არ ჩარეულიყო ქართველი ტომების შინაურ საქმეებში, მაგრამ მაინც ქართველებზე ერანს დიდი გავლენა ექნებოდა.

ეს კია, მეოთხე საუკუნეში ყველა ქართველი ტომები _ ხალიბები, ხალდები, მაკრონები, კოლხები, მოსინიკები და ტიბარენნი _ სპარსეთის მეფისაგან დამოუკიდებელნი იყვნენ: ეტყობა ახემენელი მეფისაგან თავი დაუღწევიათ. ამ დროს შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსვლეთის ნაპირას მცხოვრები ქართველები პატარ-პატარა, ერთი-ერთმანეთისაგნ დამოუკიდებელ სამთავროებად იყვნენ დანაწილებული, ეროვნული შემეცნება ან მიჩლუნგებული ან არა და თითქოს დაკარგული უნდა ჰქონოდათ: არამც თუ ისინი ერთობასა კავშირზე არა ფიქრობდნენ, პირიქით, ცდილობდნენ კიდეც, რომ ბერძნების დახმარებით თავიანთი თანამოძმეებისათვის როგორმე ევნოთ და რამე წაეგლიჯათ; დრილები მუდმივ კოლხებს სცარცვავდნენ, ბარის მოსინიკები და მთიელი მოსინიკებიც ერთი-ერთმანეთის მოსისხლე მტრები იყვნენ. ქსენოფონტემ არც კი იცოდა, რომ ყველა ეს ტომები ღვიძლი ძმები იყვნენ; იქნებ ეს თვით ამ ქართველ ტომებსაც დავიწყებული ჰქონდათ?... ჰ ე კ ა ტ ე ს დროს, რომელიც დარიოზის (521-486) თანამედროვე იყო, როგორც ეტყობა, ეს ჯერ კიდევ ხსომებიათ. იგი ამბობს: “მოსხები კოლხების ტომიაო” (ლ ა ტ ი შ ე ვ ი, I, 3). ხოლო ეს იმას ნიშნავს, რომ ჰეკატეს მოსხებისა და კოლხების ნათესაობის ამბავი სცოდნია; ამის შემდეგ როგორც ჩანს, ქართველი ტომები უფრო დაქვეითებულან და ეროვნული შემეცნება თითქოს დაუკარგავთ, თუმცა კი პოლიტიკურად ამ დროს სრულებით დამოუკიდებელნი იყვნენ.

რა უნდა მომხდარიყო შემდეგი საუკუნეების განმავლობაში, ბერძენი მწერლების ცნობებიდან არა ჩანს. ს ტ რ ა ბ ო ნ ი მოგვითხრობს მხოლოდ რომ II საუკუნეში (ქრ. წ.), 191 წლის შემდეგ, მცირე სომხეთისა და სოფენის მფლობელებმა, ანტიოქოზ დიდის ორმა სარდალმა არტაქსიმ და ზარიადრმა, თავიანთი ქვეყნები გააძლიერეს და ქართველი ტომები ტიბარენნი და ხალდები დაჩაგრეს: ორი მაზრა ჩამოართვეს და დაიმორჩილესო (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Geogr. VII, cap. 3, 28). ამგვარად, ქართველი ტომების პოლიტიკური მდგომარეობა შავი ზღვის სამხრეთ ნაპირას მეტად შერყეული იყო. მცირე სომხეთისა და სოფენის მფლობელების ბატონობას ტიბარენებისა და ხალდების ქვეყნებში მითრიდატ ევპატორმა მოუღო ბოლო, ვგონებ 88-84 წლებს შორის; მაგრამ არც იმას უბატონნია დიდხანს. ამ დროს რომის ძლევამოსილმა ლაშქარმა პომპეიუსის მეთაურობით ფეხი შემოსდგა მცირე აზიაში და მითრიდატის დიდებას ბოლო მოუღო. 66 წელს ქრ. წ. პომპეიუსმა მეფე მითრიდატი საშინლად დაამარცხა. მეფე ბრძოლის ველიდან გაიქცა და კავკასიაში შეაფარა თავი. ამიერიდან იწყება რომის ბატონობისა და გავლენის ხანა მთელ მცირე აზიასა და კავკასიაშიც. ბერძნების ახალშენები, რომლებიც მრავლად იყვნენ შავი ზღვის ნაპირებზე გაფანტული, რომაელების ბატონობას ხელს უწყობდნენ და ნიადაგს უმტკიცებდნენ”.

ასეთი ისტორიული გზა განვლეს პოლიტიკურად ქართულმა (წინაქართულმა) ტომებმა ახალი წელთაღრიცხვის დადგომამდე, რის შემდეგაც დიდი პოლიტიკის განვითარება ამირკავკასიაში აღინიშნებოდა რომის (შემდგომში ბიზანტიის) იმპერიისა და ირანის ძლიერი სამეფოს მეტოქეობითა და შეიარაღებული დაპირისპირებით, სისხლისმღვრელი ომებითა და მშვიდობიანი ცხოვრების პერიოდებით. და ქართველობაც ამ ომებში ხან ნებსით და ხანაც იძულებით მონაწილეობდა ერთერთი დაპირისპირებული მხარის რიგებში; ხოლო უფრო ხშირად კი, დასავლეთ-საქართველო შედიოდა რომის (ბიზანტიის) დაქვემდებარებაში, აღმოსავლეთ-საქართველო კი _ ირანისა. და ამ ეპოქის შესახებ მნიშვნელოვნად უფრო მდიდარი ისტორიული წყაროები მოგვეპოვება, რაც ჩვენს ისტორიკოსებს აძლევს უფრო მკაფიო და სრული სურათის დადგენის შესაძლებლობას, წინაანტიკურ და ანტიკურ პერიოდებთან შედარებით.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

ივანე ჯავახიშვილი აფხაზეთის შესახებ III-XI საუკუნეებში

მომდევნო „III საუკუნეშივე, 256-260 წლების განმავლობაში, _ ივ. ჯავახიშვილის სიტყვით, _ დასავლეთ საქართველოში, ლაზიკასა და მთელ შავი ზღვის ნაპირებს სკვითები ეწვივნენ. საცა კი ისინი გაჩნდებოდნენ და შეესეოდნენ, ყველაფერს იკლებდნენ და ანადგურებდნენ. ყველაზე მეტად იმ დროს ფაზისი, ანუ ფოთი და პიტიუნი, ანუ ბიჭვინტა დაზიანდა. ფოთში ადგილობრივი ღვთაების ტაძარი კი ვერ ჩაიგდეს ხელში. დიდი კედლებით გარემოზღუდული და კარგ ნავსადგურიანი პიტიუნი კი მეორედ ადვილად აიღეს და მთელი იქ მყოფი რომაელების ჯარი ამოწყვიტეს. ადგილობრივი მცხოვრებნი მიუვალ ადგილებში იყვნენ შეხიზნული“.

ამავე პერიოდში და შემდეგ საუკუნეებშიც, რომის (ბიზანტიის) იმპერიასა და ირანს შორის დაპირისპირებაში მონაწილეობს არა იმდენად აფხაზთა სამეფო, რამდენადაც იბერიისა და ლაზიკის სამეფოები. აფხაზები, როგორც უფრო ჩრდიოელთით მოსახლე ხალხი, ამ დაპირისპირებებში ნაკლებად მონაწილეობენ. სახელდობრ, ივ. ჯავახიშვილი ამის შესახებ წერს, რომ ამ დაპირისპირების ხანაში, „523 წელს ლაზთა მეფე წათე ბიზანტიაში გაემგზავრა და იქ კეისარს იუსტინეს აუწყა, რომ მას გაქრისტიანება ჰსურს და უნდა, რომ ლაზთა მეფედ იყოს დამტკიცებული. იუსტინე კეისარი, რასაკვირველია, ამ ამბავმა მეტად ასიამოვნა და სიხარულით მონათლა მეფე წათე და შვილად გამოაცხადა. წათემ ბიზანტიაში თანამეცხედრედ რომაელი დიდებულის ქალი შეირთო, პატრიკიოსისა და აპოკურაპალატის ნომის ასული. სამეფო გვირგვინითა და ძვირფასი სამოსელითა და სამკაულით მორთული, მრავალი საჩუქრებით დატვირთული წათე სამშობლოში დაბრუნდა“.

შემდეგ ივ. ჯავხიშვილი აგრძელებს: „რაკი დიდიხანია, რაც ლაზიკაში ქრისტიანობა გავრცელებული იყო, ამიტომ წათეს გაქრისტიანებას პირადული მნიშვნელობა ჰქონდა, და ლაზიკაში ამიერიდან ქრისტიანობა, ვითარცა სახელმწიფო სარწმუნოება, საბოლოოდ განმტკიცებული იქმნებოდა“. მაგრამ, განა სამეფო ოჯახის მოქცევა ქრისტიანობაში მხოლოდ პირადული საქმე იყო, თუნდაც მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი უკვე ქრისტიანი ყოფილიყო? განა ლაზიკის სამეფო კარზე არ იყო გარკვეული ეთიკეტი? და განა მოსახლეობის დიდი ნაწილი არ შეჰყურებდა სამეფო სახლს ასეთი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღების საკითხში? ვფიქრობთ, რომ ლაზიკის მეფის გაქრისტიანებას მაინც დიდი მნიშვნელობა უნდა ჰქონოდა მისი ქვეშევრდომების ქრისტიანობაზე საბოლოოდ მოქცევის საქმეში.

შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი წერს, რომ ლაზიკაში, თავიანთი გავლენის დამკვიდრებისა თუ განმტკიცებისთვის, ჯარები გამოგზავნეს ბიზანტიამაც და ირანმაც. რომ ბიზანტიელები ლაზების დასახმარებლდ იყვნენ ჩამოსული და დაინტერესებული იყვნენ ლაზთა მეზობელი ტომების თავისკენ მომხრობაში, მაგრამ „კონსტანტინოპოლიდან გამოგზავნილმა სოტერიხმა, რომელსაც უტიგურებისა, ალანებისა და სხვა, ლაზიკის მეზობელი, ტომებისათვის ფული უნდა დაერიგებინა, რაკი ისინი სპარსელებს არ მიუდგნენ, თავისი მედიდური ქცევით მისიმიელთა ტომი ააჯანყა. მ ი ს ი მ ი ე ლ ნ ი აფშილეთის ჩრდილოეთით ბინადრობდნენ და ლაზიკის მეფის მოყმენი იყვნენ, მაგრამ საკუთარი ენა და ადათები ჰქონდათ. როცა სოტერიხი მოვიდა, მათ ეგონათ, რომ ბიზანტიელები იმათ ქვეყანაში ბინის გაჩენას აპირებდნენ, მივიდნენ და წინააღმდეგობა გამოუცხადეს. ეს იწყინა მოხელემ და მოგზავნილი კაცები დააჭერინა, აცემინა და ცოცხლ-მკვდარნი შინ გაისტუმრა. ამ ამბავმა ხალხი იმდენად ააღელვა, რომ მაშინვე იგრიალეს და ღამე მძინარე სოტერიხს მიადგნენ და თავისი ოთხი შვილითურთ ამოხოცეს, მოკლული გაძარცვეს, გაიტაცეს მათი ბარგი და მოტანილი ფული. შინ რომ დაბრუნდნენ და დამშვიდდნენ, მაშინ კი შეფიქრიანდნენ და შეშინდნენ, კეისარი ხომ ამას არ შეგვარჩენს და ისევ სჯობია სპარსელებს მივემხროთ და დახმარება ვთხოვოთო“.

მაგრამ სპარსელები (ირანელები) ბიზანტიელებთან და ლაზებთან ომში დამარცხდნენ და „ამის შემდეგ ბიზანტიელებმა 555 წელს მისიმიელების დასასჯელად გაილაშქრეს“. ივ. ჯავხიშვილის თქმით, „მათი მხედრობა დაბანაკდა აფშილებისა და მისიმიელთა ქვეყნის საზღვარზე მდებარე ციხე წიბელდაში (წიბელიოს). აფშილებს უნდოდათ თავიანთი მეზობლები განადგურებისაგან გადაერჩინათ და ამიტომ მათ თავის მხრივ მოციქულები მიუგზავნეს, ბიზანტიელებთან შერიგდითო. მისიმიელნი კი იმდენად გამხეცდნენ, რომ ეს მოციქულებიც დახოცეს. ამაზე გულმოსულმა ბიზანტიელებმა მისიმიელთა ქვეყანა გაანადგურეს და გადაბუგეს, ხალხს პირუტყვსავით ხოცდნენ. ღონემიხდილმა და შეშინებულმა მისიმიელებმა მაშინ კი იკადრეს და თითონ შეეხვეწნენ ბიზანტიელებს, გვაპატიეთ, კმარა რაც გადაგვხვდა, ქრისტიანები ვართ, ნუ გაგვწყვეტთო, იმათაც შეისმინეს, სოტერიხის მკვლელობისა და გატაცებული ფულის ასანაზღაურებელი გადაახდევინეს და ისევ ლაზიკაში დაბრუნდნენ“.

ზემოთ მოყვანილი ამონარიდებიდან ასევე ჩანს, რომ ლაზიკის ჩრდილოეთით, დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე საკუთრივ აფხაზების (აფსუების, აფსართა) გარდა სახლობდნენ აფშილები, მისიმიელები, შესაძლოა სხვა თემებიც (ტომებიც). თანაც მისიმიელები, როგორც ჩანს, მდ. კოდორის ხეობის შუა და ზემო ნაწილში სახლობდნენ. ჩვენში სახელწოდებას აფსარი ჩვეულებრივ იყენებენ ხოლმე იმის გამოსახატავად, რომ აფხაზი და აფსარი სხვადასხვა ცნებებია, და რომ ძველი აფხაზები იყვნენ, ვთქვათ, ქართების ან ეგრების მსგავსი ქართველები და სწორედ მათ შეესაბამება ტერმინი აფხაზი. აფსარი კი აღნიშნავდა ჩრდილო-კავკასიური ადიღეურ-ჩერქეზული მოდგმის ხალხს, რომელთა ენზეც სწორედ „ლაშა“ („ალაშარა“) ნიშნავს „ნათელს“ და ეს სახელი დაარქვეს თამარ მეფის ძეს გიორგი-ლაშას, რასაც აღნიშნავს კიდეც თამარის მემატიანე. ასეთ მოსაზრებას თავის საჯარო ლექციებზე, კერძოდ, გამოთქვამდა აკაკი ბაქრაძე, ხოლო თამარ მეფის ძის გიორგისთვის მეორე სახელის _ ლაშას დარქმევას იგი ხსნიდა ქართული სახელმწიფოს საგარეოპოლიტიკური ინტერესებიდან გამომდინარე ჩრდილოეთ კავკასიაში.

მაგრამ ივ. ჯავახიშვილის მსჯელობებიდან შესაძლოა გაკეთდეს სხვანაირი დასკვნაც: რომ აფსარები (აფსუები) იგივე აფხაზები არიან, თამარის დროსაც ცხოვრობდნენ მდ. კოდორის ჩრდილოეთით (ან ცხუმის /დიოსკურიის, სებასტოპოლისის/ ჩრდილოეთით, თუკი ეს ქალაქი აფშილებს ეკუთვნოდა), მაგრამ სახელწოდებას „აფხაზი“ შესაძლო იყო აღიქვამდნენ კიდევ აფსარის (აფსუას), აფშილის, მისიმიელისა და სხვა თემების (ტომების) კრებსითი მნიშვნელობით. ანუ ყველა მათ ზოგადად (მთლიანობაში) ეწოდებოდათ აფხაზები, ხოლო თემობრივი განსხვავებების აღსანიშნავად კი იტყოდნენ აფსარი, აფშილი, მისიმიელი და სხვა. როგორც მაგალითად ქართლელი წარმოადგენს კრებსით სახელს მუხრანელებისაც, მცხეთელებისაც, არაგველებისაც, გორელებისაც, ქსნის ხეობის ქართველებისთვისაც, ლიახვის ხეობის ქართველებისთვისაც და ა. შ.

VII ასწლეულის შუახანებისთვის ამიერკავკასიასა და საქართველოშიც გამოჩნდნენ ახალი დამპყრობლები _ არაბები (643-645 წწ.-დან), რომლებიც შემოიფარგლნენ აღმოსავლეთ საქართველოს (აღმოსავლეთ ამიერკავკასიის) დამორჩილებით და ბიზანტიის იმპერიის წინა აზიის მთელ რიგ სამფლობელოებში კი თავიანთი ბატონობის გავრცელება ვერ შეძლეს. ამჯერად უკვე ამიერკავკასიაში ბრძოლა დაიწყო არაბებსა და ბიზანტიელებს შორის. 689 წელს ლაზიკის პატრიკიოსი სერგი ბარნუკის ძე აუჯანყდა ბიზანტიელებს და თავისი სამფლობელო არაბებს დაუმორჩილა, ხოლო კონსტანტინოპოლის ერთგულად დარჩენილ აფხაზებს კი ზურგს უმაგრებდნენ აგრეთვე ჩრდილო-კავკასიაში მცხოვრები ხაზარებიც (თურქული მოდგმის ხალხი).

ქართველი მემატიანის ჯუანშერის სიტყვით, ხალიფა ჰიშამის ბრძანებით „მოიწია ამირა აგარიანი ქართლად, რომელსა ერქუა მურვან ყრუ ძე მომადისა... და ყოველნი მთავარნი, პიტიახშნი, ნათესავნი ერისთავთანი და წარჩინებულნი შევიდოდეს კავკასიად და დაიმალნეს კლდეთა და ღრეთა და მოვლო ყრუ მურვან ყოველი კავკასია და დაიპყრა კარი დარიალანისა და დარუბანდისა და შემუსრნა ყოველნი ქალაქნი და უმრავლესნი ციხენი ყოველთა საზღუართა ქართლისათა... და შემუსრნა ყოველნი ქალაქნი და სიმაგრენი ქვეყანისა ეგრისისანი“... ივ. ჯავახიშვილი ამ და სხვა წყაროებზე დაყრდნობით ჰყვება, რომ მურვან ყრუ 729-730 წ. შემოსულა საქართველოში, „მთელი თავისი მხედრობით ქსნით დარიალის ხეობა და კარი გაუვლია და ხაზარნი დაუმარცხებია, იმიერ კავკასიითგან ერთი ტომი გადმოუყვანია და კახეთში დაუსახლებია, ხოლო 737-742 წლებში ძლევამოსილი ლაშქრობა ჰქონია კავკასიაში და იმიერ-კავკასიაში, ისე რომ დაუმორჩილები და გაუმაჰმადიანებია, რასაკვირველია იძულებით, ხაზარნი, აუღია დაღესტნის მთელი ქვეყანა, სამურის სანახები და შაბირანი, ლეკეთი, ტაბასარანი და დიდოელნი“. ჯუანშერი ასევე მოგვითხრობს, რომ მურვანს დაუპყრია აგრეთვე ეგრისის ციხეები და აუღია „კლისურა, რომელ მას ჟამსა იყო საზღუარი საბერძნეთისა და საქართველოჲსა, შემუსრა ქალაქი აფშილეთისა ცხუმი, მოადგა ციხესა ანაკოფიისასა... და ერისთავი კეისრისა ლეონ შესრულ იყო ციხესა შინა სობღისსა, რომელ არს გარდასავალსა ოვსეთისასა და ვერავინ შემძლებელ იყო წყობად“ მისაო.

VIII საუკუნეში, ქართლში არაბების მძლავრობის ხანაში, „ბიზანტიის კეისრების მფარველობის ქვეშ მყოფ დასავლეთ საქართველოში მშვიდობიანობა და მყუდროება იყო, ისე რომ მათს აღმოსავლეთის თანამოძმეებს მათი მდგომარეობა სანეტაროდ ეჩვენებოდათ. მარტო ის რად ღირდა, რომ აფხაზეთში მაშინ მყუდროება სუფევდა „კრძალულ იყო ქუეყანაი იგი შიშისაგან სარკინოზთაჲსა“ (იოანე საბანისძე, „ცხოვრება აბო ტფილელისაჲ“), _ არაბთა თავდასხმისაგან უზრუნველყოფილი იყო ისე, რომ როდესაც ქართველებს ქართლ-კახეთში მეტის-მეტად გუჭირდებოდათ ხოლმე, დასავლეთ საქართველოში, ეგრისში და აფხაზეთში გადაიხიზნებოდნენ და იქ ეძიებდნენ მყუდრო თავშესაფარს“. იოანე საბანისძის სიტყვით: დასავლეთ საქართველო „იყო ქუეყანაჲ იგი სავსეჲ ქრისტეჲს სარწმუნოებითა და არავინ ურწმუნოთაგანი მკვიდრ იპოების საზღუართა მათთა“-ო. მთელი ამ ქვეყნის საზღვრად „არს ზღუაჲ იგი პონტოჲსა... მისაზღურადმდე ქალდიასა“. სადაც ქ. ტრაპიზონი და აფსარტაჲ დევს, აქ უკვე ბერძენთა, ან როგორც იოანე საბანისძე ამბობს, „იონთა მეფისა“ საბრძანებელი იწყებოდა. ამ საზღვრებს შუა მთელი მიწა-წყალი მაშინ უკვე ყოფილა „სამკვიდრებელი ყოვლადვე ქრისტიანეთაჲ“. თვით აფხაზეთის მთავარმა თუ ეპისკოპოსებმა და მღვდლებმა, ან „კაცთა მათ მის ადგილისაჲთა გარდამეტებული ღმრთის მსახურებაჲ და ლოცვაჲ“ იცოდნენ.

VIII საუკუნის მეორე ნახევრიდან, „საქართველომ გამოცოცხლება დაიწყო და მოსულიერდა. ამ მოძრაობას ხელს უწყობდა, რასაკვირველია, თვით არაბების თანდათანი დასუსტება. ჩვენი ქვეყნის გამოცოცხლება ერთბაშად და უცბად არ მომხდრა; საქართველოს ყველა კუთხეში ერთ დროს ვერ ამოძრავდებოდნენ; ზოგმა უფრო ადრე დაიწყო მოღონიერება, ზოგ მხარეს კი მცხოვრებთა მოქმედებას გარეშე, განსაკუთრებული პოლიტიკური, გარემოებანი აფერხებდნენ...

პირველად თავი დასავლეთ საქართველომ წამოყო, სახელდობრ VIII საუკუნის მეორე ნახევარში. აფხაზეთი არაბთა ბატონობას იმთავითვე გადაურჩა და კვლავინდებურად ბიზანტიის კეისრისაგან იყო დამოკიდებული; მაგრამ სწორედ VIII სუკუნეში ბიზანტია დასუსტებული იყო და არაბებთან ბრძოლითა და შინაური საეკლესიო უთანხმოებისა და გამწვავებული ბრძოლისა გამო ხატის თაყვანისმცემლებსა და უარმყოფელთა შორის. ამით უსარგებლია აფხაზეთის იმდროინდელ ერისთავს. მემატიანის სიტყვით: „რა ჟამს მოუძლურდეს ბერძენნი, გადგა მათგან ერისთავი აფხაზთა, სახელით ლ ე ო ნ, ძმისწული ლეონ ერისთავისა, რომელსა მიეცა სამკვიდროდ აფხაზეთი; ესე მეორე ლეონ ასულის წული იყო ხაზართა მეფისა და ძალითა მათითა გაადგა ბერძენთა, დ ა ი პ ყ რ ა ა ფ ხ ა ზ ე თ ი დ ა ე გ რ ი ს ი ვ ი დ რ ე ლ ი ხ ა დ მ დ ე, ს ა ხ ე ლ ი დ ვ ა მ ე ფ ე ა ფ ხ ა ზ თ ა“-ო. ისტორიული წყაროების ანალიზის საფუძველზე ივ. ჯავახიშვილი ასკვნის, რომ ლეონ I გამეფდა 746 წელს და იმეფა 791 წლამდე. სწორედ მაშინ დაიწყო აფხაზეთმა, აფხაზთა სამეფომ, მთლიანად დასავლეთ საქართველოს მნიშვნელობის შეძენა, რომელიც განმტკიცებულ იქნა შემდგომ საუკუნეებშიც. მაგრამ არსად არ ჩანს, რომ აფხაზთა სამეფოში აღიარებული სახელმწიფო (გნებავთ, ოფიციალური) ენა ყოფილიყო აფსუების (აფსართა) ენა, ან მეგრულ-ლაზური (ეგრთა) ენა. რა თქმა უნდა, ამ ენებს თავისი კუთვნილი ადგილი ექნებოდა აფხაზთა სამეფოში, მაგრამ საეკლესიო მსახურებისა და სახელმწიფო დოკუმენტაციის წარმოების ენა უნდა ყოფილიყო ქართული (ქართების ენა), რომელიც უწინვე აღიარებული იყო მთელს საქართველოში. ამავე დროს თავისი ადგილი ეჭირა ბერძნულ ენასაც, რომელიც წარმოადგენდა კონსტანტინოპოლთან ურთიერთობის ენას.

ამავე დროს ქართლის ერისთავმა ა შ ო ტ კ უ რ ა პ ა ლ ა ტ მ ა (786-826) ვერ გაუძლო არაბების მკაცრ და იჭვიან ბატონობას „და ივლტოდა მათგან და წარემართა რათა წარვიდეს საბერძნეთად“. იგი დაესახლა არტანუჯში და „მისცა ღმერთმა გამარჯვება და ახელმწიფა იგი შავშეთ-კლარჯეთსა ზედა“; ხოლო აქ „განემტკიცა ხელმწიფება მისი ნებითა ბერძენთა მეფისათა“. თავისი კეთილი განწყობა და მფარველობა კეისარმა იმითაც დაამტკიცა, რომ „ბერძენთა მეფემან მ ი უ ბ ო ძ ა კ უ რ ა პ ა ლ ა ტ ო ბ ა ა შ ო ტ ს ა“.

VIII საუკუნის დასასრულს თვით მაჰმადიანნიც უკვე საშიშარნი აღარ იყვნენ, „მოუძლურებულ იყვნეს სარკინოზნი“ და „ტფილისს არავინ დარჩა სარკინოზთაგან თვინიერ ალი შუბის ძისა“ („მატიანეჲ ქართლისაჲ“). თანდათან თბილისის ამირები ცდილობდნენ ხალიფასაგან დამოუკიდებლები გამხდარიყვნენ. ასევე VIII საუკუნის დასასრულისთვის დაწინაურდა და მოღონიერდა კახეთის სამთავროც, სადაც მთავრობდა გრიგოლი, ხოლო კახეთის მთავართა წოდება იყო ქორეპისკოპოსი.

ივ. ჯავხიშვილის სიტყვით: „VIII საუკუნის დასასრულს, მაშასადამე, საქართველოს მიწა-წყალი ოთხ სხვადასხვა მფლობელს ეჭირა: თბილისი მისი მიდამოებით და ქართლის სამხრეთი ნაწილი, ანუ საქართველოს შუაგული, არაბ ამირას, ალი შუბის ძეს ჰქონდა; საქართველოს აღმოსავლეთი ნაწილი კახთა მთავარს ეპყრა, რომელსაც „ქორეპისკოპოსი“ ეწოდებოდა; დასავლეთი ორად იყო გაყოფილი: ჩრდილოეთის მხარე აფხაზთა მეფეს ეკუთვნოდა, სამხრეთი აშოტ კურაპალატსა და მის ჩამომავლობას. ამათ გარდა საქართველოს სამხრეთით, მოსაზღვრე სომხეთშიაც აღმოცენდა თანდათან ადგილობრივი სამთავროები.

სწორედ ამ მთავრებს შორის იყო გამწვავებული ბრძოლა უპირატესობისა და ბატონობის გამო; თითოეული მათგანი ყოველ ღონეს ხმარობდა, სულ იმის საგონებელში იყო, თუ როგორ გაეფართოვებინა თავისი სამფლობელო და სხვისი ხელში ჩაეგდო, როგორ შეეერთებინა სხვადასხვა სამფლობელოები და თითონ ერთადერთ ბატონად გამხდარიყო... დიდი ყურდღების ღირსია ეს შეუჩერებელი, ზოგჯერ ჩუმი, ზოგჯერ პირდაპირი ბრძოლა ბატონობის მოპოვებისა და ქვეყნის გაერთინების გულისათვის!..

სწორედ იმ დროს, როცა არაბებისაგან დევნილი ქ ა რ თ ლ ი ს ე რ ი ს თ ა ვ ი ა შ ო ტ ი, შემდეგ კურაპალატად სახელდებული, იძულებული იყო ქართლისათვის თავი დაენებებინა და კლარჯეთში დაბინავებულიყო, როგორც ეტყობა, კ ა ხ ე თ ი ს მ თ ა ვ ა რ ი გ რ ი გ ო ლ ი დაძრულა და ქართლის ერთი ნაწილი, ქსნის ხეობა და ქსნის დასავლეთით მდებარე დანარჩენი შიდა ქართლი დაუპყრია... კახთა ბატონის საბრძანებლის ასეთი გაფართოება და ქართლის ერთი ნაწილის დაჩემება, რასაკვირველია, არაფრად მოეწონებოდა აშოტ კურაპლატს, რომელიც თავის თავს ქართლის კანონიერ მთავრად სთვლიდა. არც მაშინდელს აფხაზთა მეფეს თეოდოსის (791-818) მოსვლია ჭკუაში კახთა ქორეპისკოპოზის გაძლიერება. ამიტომ „გამოილაშქრა აშოტ კურაპალატმან და უშუელა თეოდოსი, აფხაზთა მეფემან, ძემან მეორის ლეონისამან, რომელი იგი იყო სიძე აშოტ კურაპალატისა. გრიგოლს უშუელეს მთიულთა და წანართა და ამირამან ტფილისისამან. შეიბნეს ქსანსა ზედა აშოტ და გრიგოლ, გააქციეს მთავარი კახეთისა და დააყრეინეს ქუეყანა, რომელი ჰქონდა ქართლისაგან და დაიპყრა აშოტ კლარჯეთითგან ვიდრე ქსნამდის“-ო.

მაგრამ არც აშოტ კურაპალტის გამარჯვება და ბატონობა ყოფილა ქართლში ხანგრძლივი: „მოვიდა ხალიდ იაზიდის ძე არაბი და დაიპყრა სომხითი, ქართლი და ჰერეთი“. მალე ჯერი აშოტზეც მიდგა. იმ დროს, როდესაც იგი ცდილობდა „რათამც შეიკრიბა ლაშქარი ბრძოლისათვის სარკინოზთასა“, და ომის სამზადისში იყო, „დაესხნენ მას სარკინოზნი უცნაურად და აოტეს იგი“; გაქცეულს კურაპალატს არაბები კვალ-და-კვალ დაედევნენ, მიეწივნენ და 29 იანვარს 826 წელს ეკლესიაში ზედ საკურთხეველზე მახვილით მოჰკლეს... მოკლული კურაპალატის მცირეწლოვან შვილებს „რომელ გარეთ-ქუეყანა ჰქონდა წაუღეს სარკინოზთა“; ანუ, „ეუფლნეს სარკინოზნი ქართლსა“ და ამავე დროს „იყუნეს ხარკის მიმცემელ სარკინოზთა ყოველნივე ხევნი შავშეთ-კლარჯეთ-ნიგალისანი“.

აშოტის შემდეგ ბიზანტიის იმპერატორმა კურაპალტობა უწყალობა მის შუათანა ძეს ბაგრატს; ხოლო „ძმანი მისნი ყოველნი და დიდებულნი ხელმწიფენი ადარნასე, უხუცესი, და გუარამ, მრწემი, მშუვალესა მას ძმასა მორჩილ ექმნეს საღმრთოჲსა ძმობისა სიყუარულითა“. თანდათან შვილები იბრუნებდნენ არაბების მიერ მამისათვის წართმეულ სამფლობელოს, ქართლში შემოერთებულ მიწებს, „ხოლო რაჟამს სრულ ჰასაკ იქმნეს იგინი, კუალადცა მისცა ღმერთმან მათვე იგი ნაქონი მამისა მათისა“.

ივანე ჯავახიშვილი მოგვითხრობს, რომ „ბაგრატ კურაპალატი მოხერხებულად იქცეოდა და არაბების ურთიერთშორის მტრობითა და უთანხმოებით თავისთვის სარგებლობდა. მაგრამ თუ არაბების ძალის დახმარებით და მფარველობით ბაგრატ კურაპალატი კარგად აფართოვებდა თავის სამფლობელოს და ამავე დროს აფხაზთა მეფის მოძრაობას აღმოსავლეთისაკენ გზაზე ეღობებოდა, ცალკე, თითონ შავშეთ-კლარჯეთის ბატონს მისი წინააღმდეგობის გაწევა არ შეეძლო. აკი ამიტომაც იყო, რომ „მას ჟამსა გამოვიდა იგი აფხაზთა მეფე გიორგი, ძმა თეოდოსესი და დიმიტრისი, ძე ლეონისი, დაიპყრა ქართლი და დაუტევა ერისთავი ჩიხა ძე დიმიტრისი“ (მატიანე ქართლისაჲ) და ბაგრატი იძულებული იყო გაჩუმებულიყო.

ამ დროს სომხეთშიაც მოიკრიბეს ძალი ადგილობრივმა ერისთავებმა; სხვებზე უფრო ძლიერი იყო ერისთავთ-ერისთავი ა შ ო ტ ბ ა გ რ ა ტ უ ნ ი, რომელსაც, როგორც ეტყობა, თავისი სამფლობელოს გასაფართოებლად ჩრდილოეთისაკენ გამოულაშქრია და ქართლის დაპყრობა დაუპირებია. ხოლო ქართლში მაშინ აფხაზთა მეფე ბატონობდა და სომეხთა ერისთავთ-ერისთავს ჯერ აფხაზები უნდა დაემარცხებინა“. აფხაზთა მეფის დასუსტების მიზნით, ბაგრატ კურაპალატის ძე დავით კურაპალატი სომეხთა ერისთავთ-ერისთავს მიემხრო, ხოლო „ნასრ ძე გუარამისი და გურგენ იყუნეს აფხაზთა კერძ“, და „იბრძოდეს სომეხნი და აფხაზნი ქართლსა ზედა“-ო (მატიანე ქართლისაჲ).

ამგვარად, საქმე უფრო გართულდა; მებრძოლთ კიდევ ერთი მონაწილე მოემატათ. თუ აქამდის ერთიერთმანეთს მხოლოდ ქართველი მთავრები ეცილებოდნენ, ამიერითგან სომეხთა მთავრის ჩარევამ ბრძოლის საზღვრები და ასპარეზი გააფართოვა; თუ წინათ ბრძოლას უნდა გადაეწყვიტა, თუ რომელ ქართველ მთავარს დარჩებოდა საქართველოს მეთაურობა, ამიერითგან ბრძოლას უნდა გამოერკვია, ვის ჩაუვარდებოდა ხელში საქართველოსი და სომხეთის, ანუ მთელი კავკასიის მეთაურობა. ქართლი ქვეყნის შუაგული იყო და თითოეული მთავრის მომავლისათვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა, რომ ეს ადგილი იმას დარჩენოდა“.

904 წელს „გადმოვიდა კონსტანტინე აფხაზთა მეფე“ და „დაიპყრა ქართლი“, რომელიც იმ დროს ქართლის აზნაურების ხელთ იყო. ამის გამო „დაემტერა სომეხთა მეფე სუმბატ ტიეზერაკალი და მოილაშქრა სპითა დიდითა და მოადგა უფლის-ციხესა... და წარიღეს ციხე ხერხითა“. სომეხთა ისტორიკოსის იოანე კათალიკოზის სიტყვით, სუმბატ სომეხთა მეფეს ბრძოლაში აფხაზთა მეფის წინააღმდეგ ქართლის მეფე ადარნასე (888-923) ეხმარებოდა, თუმცა აფხაზთა მეფე ადარნასეს სიძე იყო. ასე იქცეოდნენ ხოლმე... ყოველთვის ტაო-კლარჯეთ-შავშეთის ბატონები, აწ უკვე „ქართველთა მეფედ“ წოდებულნი, ოღონდ კი როგორმე აფხაზთა მეფეების გაძლიერება შეეჩერებინათ. ამ დაპირისპირებაში აფხაზთა მეფე დამარცხდა, თუმცა კი სომეხთა მეფემ შემდგომში მასთან მეგობრობა და დანათესავება არჩია: „კეთილად იმზახნეს სუმბტ და კონსტანტინე და უკუსცა უფლისციხე და ქართლი“-ო. მაგრამ ამიერიდან ადარნასე ქართველთა მეფემ დაიწყო სომეხთა მეფის მტრობა.

„ამიტომ შემოესია თუ არა სომხეთს ამირა აბულ კასიმ ძე იუსუფ აბუსაჯისი, სუმბატის მტრობით, რომ მისი გაძლიერება შეეფერხებინა, ადარნასე დაუყოვნებლივ არაბთა სარდალს მიემხრო; რაკი ადარნასე ქართველთა მეფე, გაგიკ ვასპურაკანის მთავარი და სუმბატ სომეხთა მეფის ძმისწული აშოტი თავინთი მხედრობითურთ სომეხთა მეფის მტერს მიეშველნენ, მას, რასაკვირველია, წინააღმდეგობის გაწევა არ შეეძლო და „მიმართა მთათა აფხაზეთისათა“. უკან დადევნებულმა ამირამ როგორც იყო სომეხთა მეფე სუმბატი შეიპყრა და 914 წელს ქ. დვინში „ჩამოჰკიდა ძელსა“; მაგრამ თუ სომხეთი დაზიანდა, არც ქართლსა, სამცხესა და ჯავახეთს დაჰყრია არაბების ლაშქრისაგან ხეირი“.

მაგრამ სომეხთა მეფობის მარცხით ადარნასე ქართველთა მეფემ კი ვერ ისარგებლა, არამედ აფხაზთა მეფემ კონსტანტინემ, რომელმაც კახეთის ქორეპისკოპოზის კვირიკეს მიწვევით და მასთან ერთობლივად, დალაშქრა ჰერეთი და იქაც ფეხი მოიკიდა. ამიერითგან საქართველოში უპირატესობა და მეთაურობა აფხაზთა მეფეების ხელთ იყო. ამის მერე „შემდგომად მცირედთა დღეთა“ კონსტანტინე მეფეც მიიცვალა, და მისი მემკვიდრეების ურთიერთ მტრობის გამო არეულობაც დაიწყო, „იშლებოდა ქუეყანა აფხაზეთისა ჟამ რაოდენმე“, ბოლოს კი უმცროსი ძმის ბაგრატის გარდაცვალების შემდეგ, კონსტანტინეს უფროსი შვილის გიორგის ხელში, კვლავ მშვიდობიანობა ჩამოვარდა, ხოლო ესე გიორგი იყო „სრული ყოვლითა სიკეთითა, სიმხნითა და ახოვნებითა“.

გიორგი აფხაზთა მეფემ ქართლის გამგეობა თავის უფროს ძეს კონსტანტინეს მისცა, მაგრამ იმედი გაუცრუვდა: სამი წლის შემდეგ ბატონიშვილმა „იწყო მტრობად მამისა თვისისა და ძებნად მეფობისა“, მომხრედ მას „ტბელნი და სხუანი მრავალნი აზნაურნი“ ჰყავდა (მატიანე ქართლისაჲ). ყურადღების ღირსია ეს უკანასკნელი გარემოება. დიდებული აზნაურები, უმეტესი ნაწილი მაინც საქართველოს გაერთიანების წინააღმდეგნი იყვნენ; თითოეული კუთხის აზნაურები თვიანთი მეფისა და მთავრის დამოუკიდებელი არსებობის მონატრულნი იყვნენ იმიტომ, რომ გაერთიანების შემდეგ მათ კვლავინდებური ძალა და გავლენა დაეკარგებოდათ და მეფეს წინანდებურად თავის ნებაზე ვეღარ ათამაშებდნენ. თუ აქამდის საქართველოს სახელმწიფო ცხოვრების უმთავრეს მოვლენად ქართველ მეფეთა ერთიერთმანეთთან ბრძოლა იყო, ბატონობისა და მეთაურობის მოსაპოვებლად, ამიერითგან, როცა გამარჯვება აფხაზთა მეფეებს ერგოთ, ამ მეფეთა შორის, ბრძოლაში დიდებული აზნაურებიც დიდ მონაწილეობას იღებდნენ, განსაკუთრებით უმეფობას მიჩვეული ქ ა რ თ ლ ი ს ა ზ ნ ა უ რ ე ბ ი, და უმეტეს შემთხვევაში ა ფ ხ ა ზ თ ა მ ე ფ ე ე ბ ი ს გ ა ე რ თ ი ა ნ ე ბ ი ს პ ო ლ ი ტ ი კ ი ს წ ი ნ ა ა ღ მ დ ე გ დ ა ა დ გ ი ლ ო ბ რ ი ვ ი მ ე ფ ი ს დ ა მ ო უ კ ი დ ე ბ ე ლ ი ა რ ს ე ბ ო ბ ი ს დ ა ს ა ც ა ვ ა დ ი რ ჯ ე ბ ო დ ნ ე ნ.

კონსტანტინე ბატონიშვილის განდგომილებაში მამის წინააღმდეგ „მრავალნი აზნაურნი“ ქართლელნი იღებდნენ მონაწილეობას, რასაკვირველია, იმავე მიზნითა და განზრახვით. გიორგი აფხაზთა მეფემ „მოიყუანნა ტაოელნი მეფენი და ფადლა ქორეპისკოპოზი“ და მედგარის ბრძოლის შემდეგ გაიმარჯვა.

ამგვარადვე აფხაზთა მეფის საზიანოდ და მისი მოწინააღმდეგის სასარგებლოდ მოქმედებდნენ ქართლის აზნაურნი, როცა კვირიკე ეპისკოპოზის წინააღმდეგ „გადგეს აზნურნი გარდაბანელნი, იწყეს ზრახვად გიორგი მეფისა“ და აფხაზთა მეფემ ერთგზობით კახეთის აოხრების შემდეგ, მეორედ თვით კვირიკე შეიპყრა; გიორგი მეფის შვილს ლეონს, რომელიც ქართლის ერისთავად იყო დანიშნული, უნდოდა კახთა ბატონის სახლობაც ხელთ ეგდო, მაგრამ ვიდრე იგი თავის წადილს აასრულებდა „აცნობეს ა ზ ნ ა უ რ თ ა ქ ა რ თ ლ ი ს ა თ ა და გარდაეხუეწნეს“... გიორგი მეფის მხედარნი „ეუფლნეს (უჯარმას და) სხუათაცა ციხეთა კახეთისათა, თვინიერ სამთა ციხეთა ნახჭევანისა, ბოჭორმისა და ლოწობანთა“. გამარჯვება აფხაზთა მეფეს დარჩა. ამის მცნობელმა „იხილა კვირიკე ქორეპისკოპოზმან, არღარა იყო ღონე მისი, ითხოვა სიმტკიცე ცოცხლებით გაგზავნისა და დაულოცა კახეთი გიორგი მეფესა“ (მატიანე ქართლისაჲ). გიორგი მეფემ მართლაც კვირიკე განათავისუფლა, ხოლო მძევლად უმცროსი შვილი ჩამოართვა იმ პირობით, რომ იგი აღვსების შემდეგ ბოჭორმის ციხეს მოშორდებოდა. სწორედ ასეც აპირებდა კვირიკე, მაგრამ „შეეზრახნეს ა ზ ნ ა უ რ ნ ი ქ ა რ თ უ ე ლ ნ ი და მათთანა კახნი; გოდერძიანი მგდეური, ყანჩაელი მამა, დაჩი კორინთალი, დაჩი და იოანე სხუილოსელნი, სარა და გრიგოლ ძმანი ფხვენელნი და მათთანა ორმეოცდაათი აზნაური სხუა, და მიერთნეს კვირიკეს და უწყეს ბრძოლად ციხეთა და მცირეთა დღეთა წარიხუნეს ციხენი ყოველნი“.

„ამ შემთხვევაშიც მეთაურებადა და კახეთში ამბოხების ამტეხად ქართლელი აზნაურები იყვნენ, კახელები მათ მიემხრნენ... კახეთის დამოუკიდებლობის მოსპობა მათ, რასაკვირველია, არ ენდომებოდათ. ეს ხომ აფხაზთა მეფის გაძლიერებას მოასწავებდა! ხოლო რაკი იგი ამავე დროს ქართლის ბატონიც იყო, მისი უფლების გაფართოება და განმტკიცება ქართლის დიდებულ აზნაურთა წინანდელი პარპაშობისა და თვისნება მოქმედების ფრთების შეკვეცას უქადდა; ამიტომაც იყო, რომ ქართლის აზნაურებმა იმის მაგიერ, რომ თავიანთი მეფისათვის ხელი შეეწყოთ და კახეთის შემოერთებაში მოჰხმარებოდნენ, იმათ, პირიქით, მოწყობილი და გათავებული საქმე ხელმეორედ ჩუშალეს, კახთა ბატონი აფხაზთა მეფის საწინააღმდეგოდ წააქეზეს და თითონაც ატეხილ ამბოხებაში მხურვალე მონაწილეობა მიიღეს.

უფრო მოგვიანებითაც, როცა გიორგი აფხაზთა მეფის ძის ლეონის (957-967) გარდაცვალების შემდეგ ტახტზე დემეტრე (967-975) დაჯდა, მის საწინააღმდეგოდ ტახტის მოსაპოვებლად ბიზანტიით დემეტრეს ძმა თეოდოსი მოვიდა; მაგრამ მოულოდნელი თავდასხმით დემეტრე მეფის ლაშქარმა ბატონიშვილი გააქცია. „წარვიდა ქ ა რ თ ლ ს და მიმართა ადარნასეს ძამელსა მთავარსა. შეიყუანეს იგი ძამის ციხესა და მუნით გამოღმართ ეძიებდა საქმესა თვისსა“. ერთი სიტყვით, აქაც ქართლის აზნაურებმა აფხაზთა მეფის მეტოქესა და მტერს ხელი შეუწყეს და თავშესაფარი მისცეს, რომ ამით თავიანთი ბატონი დაეუძლურებინათ, ან არა და თავიანთი მომხრე აეყვანათ სამეფო ტახტზე.

თუმცა ფიცით მინდობილი თეოდოსი მისმა ძმამ დემეტრემ შეიპყრა და თვალები დასწვა, რომ მეფობა ვეღარ შესძლებოდა, მაგრამ რაკი დემეტრე მეფე უძეო იყო და მისი სიკვდილის შემდეგ „აღარა დარჩა მკვიდრი აფხაზეთისა და ქართლისა“, „მკვიდრნი ქუეყანისანი“ იძულებული იყვნენ ისევ თეოდოსი (975-978) დაესვათ მეფედ. რასაკვირველია, უსინათლო მეფე დიდებულ აზნაურთა სათამაშოდ უნდა გამხდარიყო და გახდა კიდეც. ქვეყანა აიშალა და წესიერება შეირყა. ეხლა კი საქართველოს მომავალი განსაცდელში იყო და უსინათლო თეოდოსის მეფობა ქვეყანას კეთილს არ უქადდა. კახთა მეფე გამხნევდა, ქართლის წართმევა განიზრახა და ჯარითურთ უფლისციხეს მოადგა. ერთი სიტყვით, საქმე ისე დატრიალდა, თითქოს საქართველოს გაერთიანება ხელახლად უნდა დაწყებულიყო“.

შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი ამბობს, რომ „საქართველოს იმ აშლილობის დროს, რომელიც დამკვიდრდა უსინათლო თეოდოსის მეფობაში, მმართველ მოწინვე წრეში საბედნიეროდ მაინც აღმოჩნდა შეგნებული ჯგუფი, რომელსაც ქვეყნის კეთილდღეობისათვის გული შესტკიოდა. ამ წრის საუკეთესო წარმომადგენელი, მისი სულის ჩამდგმელი და წადიერებათა თავგამოდებული განმახორციელებელი ი ო ა ნ ე მ ა რ უ შ ი ს ძ ე ყოფილა. მას ნათლად ჰქონდა წარმოდგენილი, რამდენად საუბედურო იქნებოდა საქართველოსათვის უსინათლო, უძლური კაცის მეფობა და ამიტომ „ამან წარავლინა მოციქული წინაშე დავით კურაპალატისა, აწვია, რათა მოილაშქროს ძალითა მისითა, აღიღოს ქართლი, ანუ დაიმჭიროს თვით, ანუ უბოძოს ბაგრატს ძესა გურგენისსა, ასულის წულსა გიორგი აფხაზთა მეფისასა, რომელსა ეყოლა დედულად აფხაზეთი და ქართლი ესევე“ (მატიანე ქართლისაჲ)“.

დავით კურაპალატი გახლდათ იმ ხანად გაძლიერებული ტაო-კლარჯეთის მეფე, რომელიც კონსტანტინოპოლის სამეფო კარსაც კი დაეხმარა ამბოხებული დიდმოხელის ბარდა სკლიაროსის დამარცხებაში. ხოლო ქართლის ერისმთავრის გურგენის ძე ბაგრატი ამავე დროს იყო აფხაზთა მეფის გიორგის ასულისა და უსინათლო თეოდოსის დისწული. შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი ჰყვება: „იოანე მარუშის ძეს საქართველოს გაერთიანების გარკვეული და მტკიცე სურვილი ჰქონდა და ამის განსახორციელებლად საუკეთესო გზაც აირჩია. ტაოს მფლობელს დავით კურაპალატზე უკეთესად არავის შეეძლო ეს განეხორციელებინა: იგი სახელგანთქმული იყო ყველგან, როგორც შინ საქართველოში, ისე გარეთ სომხებსა, ბერძნებსა და არაბებს შორის ძლიერებითა და მაღალი სულიერი და ზნეობრივი თვისებებით; ამასთანავე მტკიცე და ძლიერი ხასიათის პატრონი იყო და თავის თავს არავის დააჩაგვრინებდა. რაკი მას შვილი არ ებადა, ამიტომ თავისი მახლობელი ნათესავი „ბაგრატ ძე გურგენისი გაეზარდა შვილად თვისად“; მაშასადამე იგი არამც თუ ქართველთა მეფეთა სამფლობელოს მემკვიდრე იყო, არამედ ტაოსიც; ხოლო თუ აფხაზთა მეფეების ტახტზე მართლაც ბაგრატს დასვამდნენ, მაშინ იგი გახდებოდა თითქმის მთელი გაერთიანებული საქართველოს ხელმწიფედ, კახეთისა და ჰერეთის ერთი ნაწილის გარდა. სწორედ ამიტომაც იოანე მარუშის ძე „ეძებდა მეფედ ბაგრატს“.

დავით დიდ კურაპალატს მოეწონა იოანე მარუშის ძის წინადადება და თავისი ჯარითურთ საჩქაროდ ქართლისაკენ გამოეშურა. ეს რომ კახელებმა გაიგეს, ქართლს უჩუმრივ თავი მიანებეს და როცა დავით კურაპალატი მობრძანდა და ქუახრელთან დადგა, იოანე მარუშის ძე მიეგება და უფლისციხე მას გადასცა, ხოლო დავითმა „მიუბოძა ბაგრატს და მამასა მისსა გურგენ“-ს... დავით კურაპალატმა ქართლიდან წასვლის წინათ შეკრიბა ადგილობრივი აზნაურები და გამოუცხადა: „ესე (ბაგრატ) არს მკვიდრი ტაოსა, ქართლისა და აფხაზეთისა, შვილი გაზრდილი ჩემი, და მე ვარ მოურავი მისი და თანაშემწე, ამას დაემორჩილენით ყოველნი“-ო. თუმცა კი ამის შემდეგაც ქართლის აზნაურები განაგრძობდნენ ურჩობას, მაგრამ დავით კურაპალატის დახმარებით გურგენი და ძე მისი ბაგრატი კვლავაც იმტკიცებდნენ ქართლის ტახტს.

იოანე მარუშის ძის გეგმა და ნატვრა, რომ ბაგრატი გაერთიანებული საქართველოს მეფედ გამხდარიყო, მალე განხორციელდა. აფხაზეთში უსინათლო თეოდოსის წყალობით ისე აიწეწა საქმეები და გაირყვნა ქვეყანა, რომ „შეიცვალა ყოველი წესი მისი და განგება პირველთა მეფეთა განწესებული“; ხალხი შეწუხდა; აფხაზეთის დიდებულ აზნაურებმაც დაინახეს, თუ რამდენად საზარალოა ხოლმე ქვეყნისათვის სუსტი ადამიანის მეფობა. აფხაზეთის ამისთანა მდგომარეობით ისარგებლა შორს გამჭვრეტელმა იოანე მარუშის ძემ და „ინება რათა მოიყუანოს ბაგრატ მეფედ აფხაზეთისა და მის თანა ყოველთა დიდებულთა ერისთავთა და აზნაურთა აფხაზეთისა და ქართლისათა გამოითხოვეს ბაგრატ მეფედ დავით კურაპალატისაგან“ (მატიანე ქართლისაი). დავით კურაპალატი ფრთხილად მოიქცა და ვიდრე მძევლები არ ჩამოართვა, თხოვნა არ აუსრულა. ახალგაზრდა ბაგრატი აფხაზეთში ჩაიყვანეს და „დალოცეს მეფედ“. ბაგრატ III აფხაზეთში გამეფებულა 978 წელს. მას შემდეგში (დაახლოებით 1002 წლისათვის) ეწოდა „ა ფ ხ ა ზ თ ა მ ე ფ ე დ ა ქ ა რ თ უ ე ლ თ ა კ უ რ ა პ ა ლ ა ტ ი“ (იქვე).

1001 წელს გარდაიცვალა დიდი დავით კურაპალატი და მისი სამფლობელო, ტაო-კლარჯეთი, მანამდე არსებული შეთანხმების საფუძველზე, ბიზანტიის კეისარს ბასილის დარჩა. საქმე იმაშია, რომ, ივ. ჯავახიშვილის თხრობის მიხედვით, ბარდა სკლიაროსის აჯანყების დამარცხებიდან რამდენიმე წლის შემდეგ, კოსტანტინოპოლის წინააღმდეგ აჯანყდა უკვე სხვა ბიზანტიელი დიდებული, ბარდა ფოკა, რომელსაც მიემხრო დავით კურაპალატიც. ბასილი კეისრის წინააღმდეგ დიდი ძალა გამოდიოდა, მაგრამ ბარდა ფოკა მოულოდნელად გარდაიცვალა, აჯანყებულთა ერთიანობა დაირღვა და ბასილი კეისარმა ცალ-ცალკე დაიწყო მათი დასჯა. იგი თავისი ლაშქრით წამოვიდა ტაო-კლარჯეთის სამეფოს ასაოხრებლადაც, მაგრამ დავით კურაპალატმა მას გზაში თავისი ელჩები მიუგზავნა და სთხოვა, რომ სიცოცხლის ბოლომდე დაეტოვებინა იგი ტაო-კლარჯეთის მეფედ, ხოლო თავისი გარდაცვალების შემდეგ კი, როგორც უძეოდ დარჩენილი მფლობელი, მთელ ტაო-კლარჯეთს ბიზანტიას დაუთმობდა. ბასილი კეისარმა შესაბამისი შეთანხმება დაუდო დავით კურაპალატს და უკან გაბრუნდა, ხოლო მისი გარდაცვალების შემდეგ კი თავისი კუთვნილი სამეფო დაიჭირა. მაგრამ ბაგრატის მამის, ქართლის ერისმთავრის, გურგენის (გ უ რ გ ე ნ მ ა გ ი ს ტ რ ო ს ი ს) შეუპოვარი ბრძოლის შედეგად, კეისარმა მას დაუთმო ბიზანტიასთან მშვიდობის დაცვის პირობით. 1008 წელს გურგენ მეფე გარდაიცვალა და ბაგრატი „ეუფლა ტაოს“-აც. ეხლა კი ბაგრატ III გახდა მეფეთა-მეფედ, აფხაზთა და ქართუელთა მეფედ. შემდეგ მან შემოიერთა კახეთი და ჰერეთი, თუმცა კი ტაშირი და „ქართველთა ველი“, ბოლნის-დმანისის ხეობანი სომეხთა ხელში რჩებოდა. შემდეგ მან სომეხთა მეფე გაგიკთან ერთად ილაშქრა რანში განძის ამირა ფადლონის წინააღმდეგ, რომელმაც მანამდე „იწყო კირთებად ერისთავთა ჰერეთისა და კახეთისათა, ჟამითი-ჟამად მეკობრობით და პარვით რბევად და ტყუენვად ადგილითი ადგილად“. მოკავშირეებმა დაამარცხეს განძის ამირა და მშვიდობის დაცვის პირობით დაუზავდნენ მას. ბაგრტ III-მ იმეფა 1014 წლის ზაფხულამდე.

„ბაგრატ მეფის მტკიცე ხასიათმა, ბრძნულმა და წინდახედულმა მმართველობამ, ვაჟკაცურმა გულადობამ და შორსგამჭვრეტელმა პოლიტიკამ საქართველო გააერთიანა და მის ძლიერებას მკვიდრი საფუძველი დაუდვა. არც გასაკვირველია, თუ რომ იმდროინდელი ქართველი ისტორიკოსები მისის მოღვაწეობით აღტაცებულნი ცოტა არ იყოს გაზვიადებით გვისურათებენ მისის მეფობის ნაჭირნახულევს: ბაგრატ მეფემ, მოგვითხრობს მაგ. სუმბატი, „დაიპყრა ყოვლი კავკასია თვითმპყრობელობითა ჯიქეთითგან ვიდრე გურგანადმდე, ხოლო ადარბადაგანი და შარვანი მოხარკე ყო, სომხითისა ხელმწიფობითა ნებიერად განაგებდა, მეფე სპარსთა თვის მეგობრად და ერთგულ ჰყო სიბრძნითა და ძლიერებითა თვისითა და უფროს სახლეულთა თვისთასა, და რამეთუ ბერძენთა მეფესაცა შიში აქუნდა ამისი ყოვლადვე“-ო (ცხოვრება და უწყება ბაგრატიონიანთა).

„მატიანე ქართლისაჲ“-ც ცხოველის მჭერმეტყველებით გვიხატავს დიდებული მეფის სურათს: „ესე ბაგრატ აფხაზთა და ქართუელთა მეფე წარემართა ყოველთავე ხელმწიფეთა ყოვლითა განგებითა, ამისად მოაჯედ და შემპოვნედ შეიქმნეს ყოველნი ხელმწიფენი მახლობელნი და მოთაულნი მამულისა და სამეფოსა მისისანი და მოლაშქრედ, ვითარცა თვისნი დიდებულნი და მისანდობელნი, დაუმორჩილნა ღმერთმან ყოველნი მტერნი წინააღმდგომნი, მომადლა დღეთა მისთა მშვიდობა და დიდი დაწყნარება ქუეყნისა“-ო. ბაგრატ III „მეფობდა ოცდა ათექუსმეტ წელ“, იგი უკვე ხანში იყო შესული „მხცითა მშვენიერითა შემკული“, როდესაც ტაოში, ციხესა ფანასკერტისასა მყოფი, გარდაიცვალა 1014 წ. მაისის 7, დღესა პარასკევსა. ზვიად ერისთავთ-ერისთავმა მეფე ბაგრატის გვამი წამოიღო ფანასკერტითგან და „დამარხა ბედიას“.

ასე მოგვითხრობს ივანე ჯავახიშვილი „ქართველი ერის ისტორია“-ში ერთიანი საქართველოს სამეფოს, აფხაზთა და ქართველთა სამეფოს ჩამოყალიბების ისტორიას, მისი სახელმწიფოებრივი ცხოვრების დასაწყისს XI საუკუნის დამდეგიდან. ამის შემდეგ იყო აღმავლობისა და დაცემის პერიოდები, იყო წმინდა კეთილმსახური მეფეების დავით აღმაშენებლისა (1089-1125) და თამარის (1184--1214) მმართველობა, „საქართველოს ოქროს ხანა“, როდესც საქართველოს სასულიერო, სამეურნეო, ეკონომიკური, სამხედრო და კულტურული ცხოვრების დონე დიდად იყო დაწინაურებული, და აფხზეთიც, რომელიც მანამდეც საქართველოს ერთიანი კულტურული ცხოვრების შემადგენელი ნაწილი იყო, უთუოდ ბერძნულ-ბიზანტიური გავლენის გათვალისწინებით, განსხვავებით ქართლ-კახეთ-ჰერეთისგან, სადაც ირანული და არაბული გავლენა სჭარბობდა, მაგრამ მაინც საქართველოს, ქართული (ქართველური) სამყაროს ზნეობისა და კულტურის ხის ტანსა და ფესვებს შეადგენდნენ მართლმდიდებელი (ერთი წმიდა კათოლიკე და სამოციქულო) ქრისტიანობა, საერთო ისტორიული ეთნოგენეზისი, რომლებსაც ხელს არ უშლიდა აფხაზურ-სვანურ-ლაზურ-ქართული ენების ლექსიკური აპარატის განსხვავებულობა, საერთო ისტორიული ბედისა და ცხოვრების უტყუარი განცდა და ყველაზე უფრო აქტიური და ქმედითი მონაწილეობა ერთიანი ქართული სამეფოს სახელმწიფოებრივი ცხოვრების მოწყობის საქმეში როგორც ეგრის-აფხაზეთის, ისე ქართლის, ტაო-კლარჯეთისა და კახეთ-ჰერეთის მხრიდან, აგრეთვე დასავლეთ და აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთის ქმედითი თანამონაწილეობით. ასეთმა ერთიანობამ გაუძლო მონღოლების ბატონობის ხანას, თუმცა კი ამავე დროს საგრძნობლად დასუსტდა და XVI საუკუნიდან დაიშალა ცალკეულ სამეფო-სამთავროებად, რომელთა ბუნებრივ ხელახალ გაერთიანებას შემდგომში გზაზე გადაეღობა საქართველოსა და საერთოდ ამიერკავკასიის ორად გაყოფა ახალი ძლიერი დამპყრობლების ოტომანთა იმპერიისა (ოსმალეთისა) და ირანის მიერ. მაგრამ ეს უკვე სხვა თხრობის საგანია და ჩვენს დღევანდელ საკითხს სცილდება.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

ივანე ჯავახიშვილის შეხედულებები ურარტელებისა და ხეტების შესახებ

“ცნობები ქართველი ტომების უძველესი ბინდრობის შესახებ სრული არ იქნებოდა, თუ რომ ურარტელებისა და ხეტების ვინაობას არ შევეხეთ. კასკების ანუ კოლხების აღმოსავლეთით, მდ. ევფრატისა და ტიგროსის სათავეებში, ვანის ტბის, მდ. არაქსისა და არარატის მიდამოების ქვეყნებში ნაირის, ვანისა და ურარტუს სამეფოები იყო. ამ სამ სახელმწიფოთა შორის ყველაზე სამხრეთი ნაწილი ნაირის ქვეყანას ეჭირა, მერე ვანი, ანუ ბიანა მისდევდა, შემდეგ კი ყველაზე ჩრდილოეთით ურარტუს სამეფო იდო. VIII საუკუნეში ქრ. წ., იმ დროს, როცა ასურეთი თავის თავს აღმოსალეთის უმეტესი ნაწილის ბატონად სთვლიდა, ზემოაღნიშნული სამეფოები ურარტუს მეთაურობით ძლიერ მეტოქეობას უწევდნენ.

სიტყვები ნაირი, ბიაჲნა და ურარტუ მხოლოდ ქვეყნების საკუთარი სახელებია, თითონ ხალხი კი თავის თავს ქალდის ანუ ხალდის უძახდა. ჩვენ ვიცით, რომ ეს სახელი ქართველი ტომების საზოგადო სახელწოდება იყო (ქართუ-ელი, კარდუ-ხი); ამიტომ საფიქრებელი იყო, რომ ეს ქალდები ქართველების ღვიძლი ძმები ყოფილიყვნენ. მართლაც თითქმის ყველა თანამედროვე მეცნიერებს ურარტელები ან ქართველების წინაპრებად, ან მონათესავე ერად მიაჩნიათ (ლენორმანი, სეისი, მასპერო და ფ. ჰომმელი); მაგრამ მათი რწმენა ამ ხალხის წარწერების ენის თვისებაზეა დამყარებული. ურარტელები ისეთსავე ლურსულ ანბანს ხმარობდნენ, რომელიც ნინევიაში IX საუკუნეში იყო გავრცელებული, მაგრამ ეს ანბანი მათ თავიანთი ენის ბგერათა თვისებებისდა შესაფერისად შეუცვლიათ. ერთ ხანს ამ წარწერებს სრულებით ვერ არჩევდნენ; თუმცა ცალცალკე თითოეული ასოს წაკითხვა შეეძლოთ, მაგრამ რაკი უცხო, უცნობი ენით იყო ნაწერი, აზრს ვერ მიმხვდარიყვნენ; არც იცოდნენ რა ენას ეკუთვნოდა ამ წარწერებს ენა. მხოლოდ 1880 წლის შემდგომ, როცა ფრანგმა მეცნიერმა სტ. გ ი ა რ მ ა (S. Guyard) ფრანგულ სააზიო ჟურნალში თავისი პატარა, მაგრამ საყურადღებო წერილი დაბეჭდა, ვანის წარწერების ამოკითხვა ცოტა არ იყოს გაადვილდა; მან გარკვეული გზა უჩვენა მკვლევარებს, რომლის საშუალებითაც დაახლოებით მაინც წარწერების შინაარსის გაგება შეიძლებოდა. სტ. გიარმა იფიქრა, რომ რაკი ვანის წარწერებში გადაკეთებული ლურსმული ანბანია ნახმარი, შესაძლებელია იდეოგრამებიც, _ ე. ი. ისეთი ასოები, რომელიც მთელ სიტყვას ნიშნავენ მაგ., ხალხს, ღმერთს, მეფეს და სხვა, _ ასურული იყოს, ან არა და ასურულს მიაგავდესო. იმისი აზრი მართალი გამოდგა. ხოლო ამ იდეოგრამების საშუალებით ხოლო, სამართლიანად ფიქრობდა გიარი, მკვლევარი შეატყობდა, რომ ვანის წარწერებიც ასურული წარწერების მსგავსად არის შეთხზული და ამ საშუალებით თვით ძეგლის შინაარსსა და აზრს მიუხვდებოდა. ასურული საისტორიო წარწერები ჩვეულებრივ ღვთაების სახელის ხსენებით იწყება, მერე მეფე თავის სახელს ამჟღავნებს და იმ ქვეყნებისა და ქალაქების სახელებს, რომელიც კი მას დაუპყრია, ჩამოსთვლის ხოლმე: ესა და ეს დავანგრიე და გადავწვიო, ან იხსენიებს ვის რამდენი წაართვა ოქროდ თუ ვერცხლად, რამდენი წამოიყვანა ტყვედ, ხარის ან ცხენის ჯოგები წამოასხა და სხვა და სხვა; დასასრულ, მეფე სწყევლის ან ჰკრულავს ყველას, ვინც კი გასტეხავს, დააქცევს, წაიღებს, წყალში ან ცეცხლში ჩააგდებს, ან არადა მიწაში ჩაჰფლავს იმის წარწერას: ღმერთმა საშვილიშვილოდ აღხოცოს სახსენებელი მისი და ნათესაობითურთ აღმოფხვრას დედამიწის ზურგიდანაო. ამგვარ წარწერებში ღვთაებისა, მეფეებისა, ადამიანებისა და სხვა სახელები ყოველთვის ერთისა და იმავე იდეოგრამით არის ხოლმე აღნიშნული. ვანის წარწერების შესწავლამ გიარი მართლაც დარწმუნა, რომ იქაც იდეოგრამები ერთი-ერთმანეთს იმავე რიგზე მისდევდნენ, რა რიგზედაც ისინი ასურულ წარწერებშია ხოლმე დალაგებული. მაგალითად, ქალაქების იდეოგრამას მისდევს ის იდეოგრამა, რომელიც ზმნა “გადაწვა”-სა ნიშნავს, ამ იდეოგრამას მიმატებული აქვს საკვეცი “ბი”, რაც გიარის აზრით, წარსული დროის მხოლოობითი რიცხვის პირველი პირის ნიშანი უნდა იყოს. ამ მეთოდის საშუალებით წარწერების მნიშვნელობის გამორკვევას შეუდგნენ. ვანის წარწერების წაკითხვაში განსაკუთრებული ღვაწლი გიარსა და ლენორმანს გარდა ინგლისელ მეცნიერს ა. ჰ. ს ე ი ს ს (A. H. Sayce) მიუძღვის, რომელმაც ასურული წყაროებისა და ვანის წარწერების ცნობების საშუალებით ამ ქვეყნის გეოგრაფია, ისტორია და სარწმუნოება გამოარკვია, ეცადა აგრეთვე ამ ენის გრამატიკა და ლექსიკონი შეედგინა. ვანის წარწერების ენა ყველაზე წინათ ქართულს ფ. ლ ე ნ ო რ მ ა ნ მ ა შეადარა და თავის გამოკვლევაში “Lettrs assyriologiques sur l’histoire et les antiquites de l’Asie anterieure” ამტკიცებდა ურარტელების ენა ძველი ქართული ენააო; თავის აზრს იგი სახელარსებითის ბრუნვებისა და ნაცვალსახელების შედარებასა და მსგავსებაზე ამყარებდა.

პირუთვნელი მეცნიერი მოვალეა აღიაროს, რომ იდეოგრამების გარდა ნამდვილ ქალდურ ან ურარტულად დაწერილი სიტყვების წაკითხვასა და მნიშვნელობის ახსნას, ისე როგორც ეხლა ზემოანიშნული მეცნიერები კითხულობენ და ხსნიან, შეუძლებელია ადამიანი ენდოს. რომ სიტყვების მნიშვნელობის ახსნაში მათ შეცდომები უნდა მოსდიოდეთ, ამას ის ურარტული წარწერაც ამტკიცებს, რომელსაც ასურული თარგმანი თან ახლავს: ის ზმნა “ნუნაბი”, რომელსაც წინათ სთარგმნიდნენ “მე თავს დავეცი, დავესხიო”, თურმე “მე მივედი”-სა ნიშნავდა. ვინ დაიფიცავს, რომ ვანის წარწერების მკვლევარებს დანარჩენი წარწერების წაკითხვის დროს ამნაირი და უფრო მსხვილი შეცდომები არ მოსდიოდეთ? ესეც რომ არ იყოს, თვით შედარების მეთოდიც, რომლის საშუალებითაც ისინი თავიანთ აზრს ამტკიცებენ, მეცნიერების მკაცრს მოთხოვნილებას ვერ აკმაყოფილებს; ლენორმანიცა და სხვებიც ამ წარწერების ენას თანამედროვე ქართულს ადარებენ, თითქოს ქართული ველური ენა იყოს და მრავალი საუკუნის განმავლობაში მწერლობა არა ჰქონდეს, თითქოს შესაძლებელი იყოს, რომ ქართველებს VIII საუკუნეში ქრ. წ. ისე ელაპარაკათ, როგორც XIX საუკუნეში ქრ. შ. ლაპარაკობენ. შეუძლებელია რომელსამე ენას ორი ათას შვიდასის (2700) წლის განმავლობაში დიდი ცვლილება არ გამოეაროს. ამიტომ შესადარებელ მასალად თანამედროვე კი არა, არამედ ძველი ქართული ენა აიღონ ხოლმე; ამ ბოლო დროს ბევრი ძველი ქართული სიტყვიერების ძეგლი დაიბეჭდა და ამ თხზულებათა ენის შესწავლა ამტკიცებს, რომ ქართულს საუკუნეთა განმავლობაში მრავალი ძველი სიტყვა და ზოგიერთი საგრამატიკო ფორმებიც დაუკარგავს; ამნაირი მაგალითები უფრო მეტი იქნებოდა ძველი მწერლობის ნაშთები რომ ბლომად ყოფილიყო გამოქვეყნებული და შესწავლილი. ხოლო ეს გარემოება ცხადად გვიჩვენებს, რომ თანამედროვე ქართულთან ურარტული წარწერების ენის შედარება არ შეიძლება. თავდაპირველად ძველი ქართული მწერლობის ენისა და ძველი ქართული ენა-კილოკავების მიხედვით ქართული ენის უძველესი სახე უნდა აღდგენილ იქნას, და, თუ ამის შემდეგ, ვანის წარწერების ენას მკვლევარი ქართულს შეადარებს, მხოლოდ მაშინ შესაძლებელია გამოკვლევამ ნაყოფიერი შედეგი მოიტანოს. ერთი სიტყვით ვანის წარწერების ენის გამოსარკვევად ასურულს გარდა მეცნიერმა ძველი ქართული და საზოგადოდ ქართული ენათმეცნიერებაც ზედმიწევნით უნდა იცოდეს. მაგრამ საქმე ის არის, სწორედ კითხულობენ კი მკვლევარნი ვანის წარწერებს თუ არა? ერთი სიტყვით, პირუთვნელს მეცნიერს ჯერჯერობით არ შეუძლია ვანის წარწერების ენის აგებულებასა და ნათესაობაზე გადაჭრილი აზრი გამოსთქვას. ამ ძეგლების შესწავლა სულ ახალი საქმეა და მიუდგომლობა გვავალებდა აღგვენიშნა, რომ იმ გზით, რომლითაც ვანის წარწერების წამკითხველებს ამ საკითხის გამორკვევა სურთ, შეუძლებელია ნაყოფიერ დასასრულს მიაღწიონ.

ურარტელებსა და ტაბალ-მუსკებზე გაცილებით უფრო ადრე, უუძველეს დროიდანვე მოყოლებული, შუამდინარესა და მცირე აზიაში მამაცობით, განათლებითა და საკუთარი მწერლობით განთქმული იყო ხეტების ერი, რომელსაც ეგვიპტელები “ხეტა”-ს, ხოლო ასურელები “ხეტტი”-ს ეძახდნენ; ეს ხალხის სახელი კი არა, ქვეყნის სახელია: რა სახელს ატარებდნენ თითონ ისინი, ჯერ გამორკვეული არ არის. თითქმის ყველა მეცნიერებს (იენსენის გარდა), რომელნიც კი ხეტების ენის შესწავლას შესდგომიან (მასპერო, სეისი, ჰომელი), ხეტები ტაბალისა და მუსკების ანუ ქართველების მონათესავე ერად მიაჩნიათ. სამწუხაროდ ხეტების რიცხვმრავალი წარწერები ჯერ წაკითხული არ არის; ეს წარწერები ხატოვან, ანუ იეროგლიფიან ანბანით არის ნაწერი, მაგრა ამ ხატოვან ანბანს ეგვიპტელების ხატოვან ანბანთან საერთო არაფერი აქვს. მეცნიერებს ხეტელების წარწერების წაკითხვა ჯერ იმიტომ ვერ მოუხერხებიათ, რომ მეფე ტარკუდიმმეს ბეჭედს გარდა, რომელზედაც წარწერა ხეტურად და ასურულად არის ამოჭრილი, სხვა ამ ორ ენაზე ნაწერი ძეგლი ჯერ არსად არ აღმოჩენილა; ხოლო ტარკუდიმმეს ბეჭდის წარწერა იმდენად მოკლეა, რომ იმის საშუალებით რთული ხატოვანი ანბანის გამოცნობა შეუძლებელია, თუმცა კი გამოჩენილი ინგლისელი მეცნიერი სეისი თითონ დარწმუნებულია, რომ იმის ცდას ნაყოფოდ არ ჩაუვლია. ხეტების ენის ნიმუშები ასურული ანბანითაც არის ნაწერი, სახელდობრ ორი ტელ-ამარნას ნაპოვნი ხეტელი მეფის ტუშრატისა და ტურხუნდარაბის წერილები, და ამ ორი საბუთის საშუალებით ხეტების ენის გარეგანი აგებულების შეტყობა შეიძლება, მაგრამ ჯერჯერობით გარკვეულ აზრის გამოთქმა ძალიან ძნელია. ყურადღების ღირსია, რომ ანთროპოლოგიურად ხეტები, როგორც ე. შანტრს აღნიშნული აქვს, ქართველებსავით თავმოკლენი, ანუ ბრახიკეფალები ყოფილან, მაშასადამე, ამ მხრივ ქართველებისა და ხეტების ნათესაობას წინ არაფერი არ ეღობება; მაგრამ მარტო ეს გარემოება, რასაკვირველია, არა კმარა.

თუ შემდეგში ურარტელებისა და ხეტების ენის შესწავლამ გაამართლა მეცნიერების აზრი, რომ მათი ენა ქართულს ან მონათესავე ენათა ჯგუფს ეკუთვნის, მაშინ უეჭველი გახდება, რომ მთელი შუამდინარე, ერანი და მცირე აზია მთლად ქართველებისა და მათი მონათესავე მოდგმის ეროვნებას, იაფეტიანთა რასას, ჰქონია დაპყრობილი უკვე 2000 წ. (ქრ. წ.) მოყოლებული; თავდაპირველად ძლიერება და უპირატესობა ამათა ჰქონიათ, მაგრამ თანდათან ამ ადგილებს ახლანდელი ჯერ სემიანთა, ხოლო მერე არიელთა მოდგმის ერები შემოესივნენ და ქართველთა მოდგმის ერები ჩრდილოეთისაკენ განდევნეს; უცხო ერები კვალდაკვალ მისდევდნენ ქართველების წინაპრებს და მათ მიწა-წყალს იპყრობდნენ, სანამ ისინი კავკასიაში არ შეიხიზნენ და იქ ზურგი არ გაიმაგრეს. რომ უუძველეს დროს მცირე აზიაშიც და შუამდინარეშიც ერთი მოდგმის ხალხი ბინდრობდნენ, ამას თავის მეცნიერების მხრივ მეცნიერი ანთროპოლოგები ცნობილი პროფ. ფონ-ლუშანი (R e i s e n in Lykien: Archiv. f. Anthropol. XIX, 31 და სხვა) და ამ ახლო ხანში გ. ა. ჯავახიშვილი (К вопросу об этнологии Малой Азии и Закавказья) ამტკიცებენ.

დასასრულ, თუ ურარტელების ენა მართლა ქართული ჯგუფის ენა გამოდგა, მაშინ პროფ. ვ ი რ ხ ო ვ ი ს თარიღი, ვითომც ქართველები X საუკუნის შემდეგ უნდა მოსულიყვნენ კავკასიაში, ცრუვდება; ასურული წყაროებიდან ჩანს, რომ ურარტელებს IX-VIII ს. ძლიერი სახელმწიფო ჰქონიათ, მაშასადამე, ადგილობრივ ბინადრობა დიდი ხანია მოკიდებული უნდა ჰქონოდათ და X ს.-ზე გაცილებით ადრე უნდა მოსულიყვნენ”.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

ივანე ჯავახიშვილი უწინდელი ბინადრობის ადგილიდან ამიერკავკასიაში ქართული (ქართველური) ტომების გადმოსახლების შესახებ

როგორც ცნობილია, აკადემიკოსი ივანე ჯავახიშვილი ემხრობოდა იმ მოსაზრებას, რომ უძველესი ქართული ტომების ბინადრობის ადგილი (XIII-VII სს. ქრ. წ.) უნდა ყოფილიყო ასურეთის სამეფოს (შუამდინარეთის) ჩრდილო-დასავლეთით მდებარე მხარე, რის შესახებაც მოწმობს ასურეთის მეფეთა ბრძანებით გაკეთებულ წარწერებში ამოკითხული ინფორმაციები მუსკებისა და ტაბალების შესახებ. მცირე ზიაში ინდოევროპელი ხალხების დამკვიდრებისა და გაბატონების შემდეგ კი ქართველთა წინაპრებს გეზი უნდა აეღოთ ჩრდილოეთისკენ და თანდათანობით დამკვიდრებულიყვნენ ამიერკავკასიაში. იგი ჰყვება:

“ყველა ქართველი ტომების სამშობლო, როგორც ვიცით, ქალდია იყო მაშასადამე, კავკასიაში ქართველები იქიდან უნდა მოსულიყვნენ. ეს, რასაკვირველია, ისედაც ცხადია; მაგრამ საქმე ისაა, თუ როდის დაიძრნენ ისინი იქიდან, ან როდის დაბინავდნენ კავკასიაში. იქნებ ქართველები უუძველეს დროსვე წამოსულიყვნენ და კავკასიაში ისეთ დროს დასახლებულიყვნენ, როცა იქ ჯერ კიდევ სხვა არავინ მოსახლეობდა; მაშინ ხომ ქართველები კავკასიის თავდაპირველი მცხოვრებნი და მკვიდრნი იქნებოდნენ. მაგრამ შესაძლებელია ქართველებს კავკასია უკვე დასახლებულიც დახვედროდათ; მაშინ მათ კავკასიის პირვანდელნი მკვიდრნი ან უნდა დაემორჩილებინათ და გაექართველებინათ, ან არადა კავკასიის ქედს იქით გაერეკნათ. რასაკვირველია, მთელი ეს მოძრაობა ისეთ დროს უნდა მომხდარიყო, რომლის შესახებაც საისტორიო საბუთების აღმოჩენა შეუძლებელია; მხოლოდ არქეოლოგიას შეუძლია ამ ხანის და ზემოაღნიშნული საკითხის შესახებ ცნობები მოგვაწოდოს.

თუმცა არქეოლოგებს კავკასია ჯერ კიდევ ნაკლებად აქვთ შესწავლილი, მაგრამ ის მცირეოდენიც, რაც უკვე გამორკვეულია, ძვირფასს მასალებს გვაძლევს. ერთ დროს კავკასია კაცობრიობის კულტურის აკვნად ითვლებოდა, მაგრამ საარქეოლოგიო გამოკვლევამ დაამტკიცა, რომ წინანდელი შეხედულება სწორი არ იყო. რაკი კაცობრიობის პირვანდელი ისტორიის შესახებ არავითარი ქრონოლოგიური ცნობები არ მოიპოვება, ამიტომ, როცა მეცნიერს თარიღის გამორკვევა სურს, იგი დაახლოებითი ქრონოლოგიით ხელმძღვანელობს ხოლმე, იმისდა მიხედვით, თუ რომელ ხანას ეკუთვნის ნაპოვნი ან აღმოჩენილი ნივთი. ხანგრძლივმა და მრავალრიცხოვანმა დაკვირვებამ და მთელი ქვეყნიერების დედამიწის გულიდან ამოთხრილი ნაშთების შესწავლამ მეცნიერები დაარწმუნა, რომ კაცობრიობას დიდი მანძილი ჰქონდა გავლილი, სანამ იგი იმ საფეხურს მიაღწევდა, რომლის შესწავლაც ისტორიული საბუთების საშუალებით შეიძლება. ყველგან ადამიანი ნელის ნაბიჯით და თანდათანობით მიდიოდა წარმატების გზით. თავდაპირველად ადამიანს, როგორც ეს საფლავების შესწავლამ აღმოაჩინა ქვისა და ქვისნატეხებიდან გაკეთებული იარაღის მეტი არა ებადა-რა; მერე მრავალი საუკუნის შემდგომ, კაცობრიობამ ქვის გასიპვა ისწავლა და კარგად გაკეთებულ, გამოყვანილი ქვის იარაღების გამოყენება დაიწყო. მეცნიერებაში ამ ორ ხანას ქვის ხანას ეძახიან: პირველს _ ქვის უძველესი ხანა ჰქვია, ანუ ბერძნულად პალეოლითის ხანა (პალაჲოს _ ძველი, ლითოს _ ქვა), მეორე _ გასიპული ქვის ხანა, ანუ ნეოლითისა.

ბევრმა კოკა წყალმა ჩაიარა, მრავალმა საუკუნემ განვლო, ვიდრე ადამიანი მადნეულობის დამუშავებას ისწავლიდა. კაცობრიობის წარმატებისათვის მადნის გამოყენებას დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა; ამ გარემოებამ ადამიანის მთელი ყოფაცხოვრების მიმდინარეობა და თვისება შესცვალა და კაცობრიობის არსებობა გააადვილა. ყველაზე წინათ ადამიანმა თითბრისა და სპილენძის დამუშავება გამოიგონა, მერე ბრინჯაოსი, დასასრულ, რკინისა. რკინის აღმოჩენამ კაცობრიობას ბრწყინვალე მომავალი მიანიჭა და აწინდელ საისტორიო კულტურას საძირკველი ჩაუყარა. მთელ ამ ხანას მეცნიერებაში მადნეულობის ხანა ჰქვია; ხოლო იმისდა მიხედვით, თუ რომელი მადნის იარაღსა ხმარობდა ადამიანი, პირველს _ თითბრისა და სპილენძის, მეორეს ბრინჯაოს ხანას, უკანასკნელს კიდევ რკინის ხანას ეძახიან.

თუმცა კავკასიაში უუძველეს ხანის სპილოსი (Elephas antiquus) და მამონტის (Elephas primigenius) ძვლები აღმოჩნდა, ხოლო ამიერკავკასიაში Hippopotamus maior-ის ნაშთები მოიპოვება და ამით ცხადადა მტკიცდება, რომ სულდგმულებს ამ ქვეყანაში უკვე ყინულის ხანის დროსვე უცხოვრიათ, მაგრამ მაინც ჯერჯერობით მთელ კავკასიაში არც ერთი საყურადღებო და ეჭვმიუტანელი ქვის უძველესისა და გასიპული ქვის ხანების დროინდელი ნაშთები ნაპოვნი არ არის. რამდენიმე ქვის იარაღი კავკასიაშიც არის ნაპოვნი, მაგრამ რაკი ეს საგნები პირდაპირ მიწიდან არ არის ამოთხრილი, ამიტომ მეცნიერებისათვის არავითარი მნიშვნელობა არა აქვს; მკვლევარს არ შეუძლია დანამდვილებით გაიგოს, მარტო ქვის იარაღები იყო იმ საფლავში, საიდანაც ეს ნივთებია ამოღებული, თუ ბრინჯაოს და რკინის საგნებს შორის ეწყო. ამ გარემოებას კი მეცნიერებისათვის დიდი მნიშვნელობა აქვს, რადგან დამტკიცებულია, რომ ადამიანი ზოგიერთს ქვის იარაღებს ბრინჯაოსა და რკნის ხანის დროსაც ხმარობდა ხოლმე, ზოგს საგნებს ჩვენს დროშიც შეხვდება ადამიანი. არც კაღზევნის (კულპის) ქვის უროებია დიდი ყურადღების ღირსი, არც ის უროები ეკუთვნიან უძველეს დროს. ერთი სიტყვით, საარქეოლოგიო ნაშთების შესწავლა ამკიცებს, რომ ქვის ხანის დროს ადამიანს კავკასიაში არ უცხოვრია [1]. როცა იქ ადამიანს პირველად ფეხი შეუდგამს, მას უკვე მადნის შემუშავება სცოდნია. მაშასდამე უძველესი და თავდაპირველი მოსახლეობა კავკასიაში მადნეულობის ხანის დროს გაჩენილა. ამ აზრს მისდევენ ყველა მეცნიერები; ხოლო მადნელობის რომელ ხანას ეკუთვნის სახელდობრ, ბრინჯაოსა თუ რკინის ხანას, ამის შესახებ მეცნიერები სხვადასხვა აზრისანი არიან: ბ ა ი ე რ ნ ი ფიქრობს, ამიერკავკასიაში ადამიანი პირველად ბრინჯაოს ხანას, ან ბრინჯაოს ხანა რომ რკინის ხანად იცვლებოდა იმ დროს გაჩნდაო; ამავე აზრს პროფ. ჰ ი ო რ ნ ე ს ი (Hörnes) და როგორც ეტყობა პროფ. დ. ა ნ უ ჩ ი ნ ი ც ემხრობა. განსვენებული პროფ. ვ ი რ ხ ო ვ ი კი ამტკიცებდა, კავკასიაში ყველა აღმოჩენილი საარქეოლოგიო ნაშთები მხოლოდ რკინის ხანის დასაწყისს ეკუთვნიანო. რაკი ყველგან სასაფლაოებში, საცა კი ბრინჯაოს იარაღი და ნივთები მრავლად არის ნაპოვნი, ისე არ იქნება, რომ თითო-ოროლა რკინის საგანი მაინც არ შეგვხვდესო, _ რიცხვს იმისთანა შემთხვევაში, სამართლიანად ფიქრობს პროფ. ვირხოვი, დიდი და არსებითი მნიშვნელობა არა აქვს, იმიტომ რომ რკინა მიწაში წყლისა და სინესტისაგან ადვილად ჟანგდება, იშლება და მტვრად იქცევა ხოლმეო, _ ამიტომ უეჭველია, რომ კავკასიის უუძველესი მოსახლეობა რკინის ხანს ეკუთვნისო. თუნდაც რომ თითოეულ საფლავში თითო რკინის ნივთის მეტი არ აღმოჩენილიყო, მაინც ცხადია, იმ დროს უკვე რკინის დამუშავება უნდა სცოდნოდათ; ამ საგნების სიმცირე მხოლოდ იმას ამტკიცებს, რომ ამ დროს ჯერ კიდევ რკინის ხანის დასაწყისი იყო. მაშასადამე იმ ერს, რომელიც კავკასიაში თავდაპირველად მოსულა და დაბინავებულა, ქვის ორივე ხანა და თითქმის ბრინჯაოსიც განვლილი და მოჭმული უნდა ჰქონოდა და რკინის შემუშავების შესწავლას შესდგომოდა.

კავკასიაში ნაპოვნი უძველესი საფლავები და საგნები ვირხოვის აზრით მეთერთმეტე, ან მეათე საუკუნეს უნდა ეკუთვნოდეს. დარწმუნებული რომ ვყოფილიყავით, რომ ამ საფლავებში სწორედ ქართველები იყვნენ დამარხულნი, მაშინ შეიძლებოდა გვეთქვა: ქართველები კავკასიაში XI საუკუნეზე ადრე მოსულან და იმ დროს უკვე ქვისა და ბრინჯაოს ხანა განვლილი ჰქონდათ, ხოლო რკინის შემუშავებას ის-ის იყო შესდგომოდნენო. ამგვარად, საკითხი გადაწყდებოდა და ქართველები კავკასიის თავდაპირველ მკვიდრებად უნდა აღგვეარა. მაგრამ ჯერ უნდა მეცნიერულად დამტკიცდეს, რომ სამთავროს უუძველეს საფლავებში მართლა ქართველები იყვნენ დამარხული და არა სხვა რომელიმე მოდგმის ხალხის შვილები, ხოლო ამის შემდეგ ზემოაღნიშნული დასკვნა ჭეშმარიტი იქნებოდა. ამ საკითხის გამორკვევა კი მხოლოდ ადამიანის თავის ქალების გაზომვის შემდეგ შეიძლება: სხვა რაიმე სამეცნერო საშუალება არ არსებობს. ანთროპოლოგია სხვადასხვა ერების თავის აგებულებისდა მიხედვით კაცობრიობას რამდენიმე შტოდ ჰყოფს: სხვათა შორის ერთ შტოს თავმოკლენი ანუ ბრახიკეფალები, მეორეს თავგრძელები, ანუ დოლიხოკეფალები შეადგენენ.

კავკასიის ყველა უუძველეს საფლავებში ნაპოვნ თავის ქალების გაზომვამ დაამტკიცა, რომ თავდაპირველად ჩვენს ქვეყანაში თავგრძელები ანუ დოლიხოკეფალები ცხოვრობდნენ. ხოლო უკვე განსვენებულმა პროფ. ვირხოვმა აღნიშნა, რომ თანამედროვე ქართველები და სომხები განსაკუთრებით თავმოკლენი ანუ ბრახიკეფალები არიან. ამიტომ ქართველებს და სომხებს კავკასიის უძველეს თავდაპირველ მცხოვრებლებთან საერთო არაფერი ჰქონიათ; მაშასადამე, ქარეთველნი და სომეხნი კავკასიის თავდაპირველნი მკვიდრნი არა ყოფილან; როცა ისინი ამ ქვეყანაში მოსულან, იქ სხვა მოდგმის ხალხი დაჰხვედრიათ დაბინავებული. მკვიდრთა ერთი წილი, როგორც ეტყობა, ქართველებს ჩრდილოეთისაკენ გადაურეკიათ; ზოგიერთი კავკასიელი მთიელები, მაგ., ნატუხელები და ავარელნი სწორედ თავგრძელები ანუ დოლიხოკეფალები არიან (იხ. Д. А н у ч и н, Доисторическая археология Кавказа; Журнал министерства народного просвещения, 1884 წ. იანვარი, გვ. 236). რასაკვირველია, კავკასიის თავდაპირველ მცხოვრებთა და შემოსეულ ერებს ერთმანეთში გამწვავებული ბრძოლა უნდა მოსვლოდათ და ბევრი ძლეული მკვიდრი გამოსალმებოდა წუთისოფელს. ეს კავკასიის თავდაპირველი მცხოვრებნი პროფ. ვირხოვს წმინდა არიელ ხალხად მიაჩნია, მაგრამ იქნებ ამაში გამოჩენილი გერმანელი მეცნიერი სცდებოდეს. თუ კი ვირხოვის ზემოაღნიშნული მოსაზრება, რომ კავკასიის უუძველესი საფლავები XI-X ს. ეკუთვნის, მართალი გამოდგა, მაშინ ქართველები, რასაკვირველია, IX ს. შემდეგ უნდა მოსდგომოდნენ კავკასიას, ჩაეგდოთ იგი ხელში და დაბინავებულიყვნენ. ეს დასკვნა შეურყეველი ჭეშარიტებაა; შეიძლება მხოლოდ თარიღი სწორი არ იყოს: იქნებ მომავალში, როცა კავკასიის უძველესი ნაშთები უკეთესად იქნება შესწავლილი, დამტკიცდეს, რომ სამთავროს სასაფლაო XI-X ს. კი არ ეკუთვნის, არამედ უფრო წინა დროს. თავდაპირველად კავკასიაში ქართველებს, როგორც ეტყობა, თითო-ოროლას დაუწყიათ შემოსვლა; ეს იქიდან ჩანს, რომ უკვე უძველეს საფლავებში აქა-იქ რამდენიმე თავმოკლის ანუ ბრახიკეფალის თავიც აღმოჩნდა.

რასკვირველია, ამ დასკვნას, რომელსაც ეხლა მეცნიერები ადგიან, თავის-თავადაც დიდი საისტორიო მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ ქართველების უუძველეს კულტურისა და ყოფაცხოვრების შესწავლას ხომ მომავალში ახალი მიმართულება უნდა მიეცეს: თუ აქამდის ჩვენ გვეგონა, ვითომც ქართველების არსებობის უუძველესი ნაშთები საქართველოს მიწის გულშია დამარხული, ახლა ეს შეცდომა უნდა თავიდან მოვიშოროთ. ამისდა მიხედვით, როცა ჩვენ ჩვენი ხალხის თავდაპირველი ყოფაცხოვრებისა და მდგომარეობის შესწავლა გვსურს, ამის კვალი კავკასიაში კი არა, ამიერკავკასიის სამხრეთით უნდა ვეძიოთ, _ თუნდ იმ ადგილებში მაინც, სადაც ქართველები XI-VIII ს. ქრ. წ. ცხოვრობდნენ.

რაკი ჩვენ დავრწმუნდით, რომ ქართველთა ტომები უუძველეს დროს მცირე აზიაში ცხოვრობდნენ და მხოლოდ შემდეგში თანდათან ჩრდილოეთისაკენ წამოიწიეს და ამიერკავკასიის მიწა-წყალი დაიმკვიდრეს, ამიტომ უნებლიედ იბადება საკითხი, როგორ უნდა მომხდარიყო ეს უზარმაზარი გადმოსახლება და ახალ ადგილას დაბინავება, რომელი ქართველი ტომი უნდა დაძრულიყო პირველად და ვინ ვის მისდევნებია; ერთი სიტყვით, საგულისხმო იქნებოდა შეძლებისდაგვარად ქართველ ტომთა თანდათანობითი დასახლების ისტორია გამორკვეულიყო. თავისთავად ცხადია, რომ ამგვარი საკითხის დანამდვილებით გადაწყვეტა არ შეიძლება და ჯერჯერობით ჩვენს დასკვნას მხოლოდ ჰიპოთეზის მსგავსი მნიშვნელობა ექნება, რომელიც მომავალმა უფრო ზედმიწევნითმა და ხანგრძლივმა შესწავლამ შეიძლება გაამართლოს.

საფიქრებელია, რომ კავკასიაში პირველად ის ქართველი ტომები უნდა მოსულიყვნენ, რომელნიც ისტორიულად კარგად ცნობილს დროში დანარჩენებზე ჩრდილოეთით ბინადრობდნენ.

მაშასადამე, ჯერ აფხაზები _ აფშილები, სვანები, თუშები და სხვა მთიულები, შემდეგ კოლხები და კასხები. ამისდა მიხედვით, რასაკვირველია, აფხაზთა, აფშილთა და დანარჩენ ზემოაღნიშნულ ტომთა მოსახლეობა თავდაპირველად კავკასიაშიც ეხლანდელზე უფრო სამხრეთით იქნებოდა. როცა სხვა ქართველი ტომები მეგრელ-ლაზები და ქართები მტრებისაგან დევნილნი, მიაწვებოდნენ სამხრეთიდან, მაშინ ისინიც იძულებული იქნებოდნენ ჩრდილოეთისაკენ დაეხიათ. საქართველოს საგეოგრაფიო სახელებში აფხაზების და სხვათა წინანდელ ვრცელ მოსახლეობის კვალი, რასაკვირველია, უნდა შენახული იყოს და ვინც ამ საგანს გულდასმით შეისწავლის, ის უეჭველია საყურადღებო მასალას შეაგროვებს. ჯერჯერობით შეიძლება ორიოდე მაგალითი იყოს დასახელებული: გურიაში არსებობს სოფ. „დვაბზუ“, რომლის სახელი ნაწარმოებია იმგვარდვე, როგორც „ტუაფსე“ (დო _ აბზუ = ტუ _ აფსე); ორსავე შემთხვევაში „დო“ და „ტუ“ მეგრული თავსართია ადგილის აღმნიშვნელი, ხოლო „აბზუ“ და „აფსე“ უდრის აფსუას, ესე იგი აფხაზს; მაშასადამე ორივე სიტყვა აფხაზთა მოსახლეობას და სოფელს ჰნიშნავს და ეს გვიჩვენებს, რომ ერთ დროს ეხლანდელი გურიის მიწა-წყალი აფხაზებსა სჭერიათ (ნ. მ ა რ რ ი, История термина «абхаз»; ИАН, 1912 წ., გვ. 700, 702). ამას გარდა პროკოპი კესარიელის სიტყვით ჭანეთში შავი ზღვის ნაპირას იყო დაბა „აფსვირტ-ოს“; თუ ამ სიტყვას ჩვეულებრივ ბერძნულ ნაკვეცს „ოს“ მოვაშორებთ, დაგვრჩება „აფსვირტ“, რომელიც უდრის „აფსვირტა“-ს, ხოლო აფხაზურად „აფსვირ-ტა“ ჰნიშნავს აფხაზთა ადგილს. მაშასადამე, ეს საგეოგრაფიო სახელიც აფხაზთა წინანდელი ბინადრობის შერჩენილ კვალად უნდა ჩაითვალოს.

თუ გავიხსენეთ ქართველ ტომთა მოსახლეობის მდებარეობა IX-VII სს., რომ რომ ყველაზე სამხრეთით ტაბალის ტომსა ჰქონდა ბინადრობა, მათ ზემოთ ჩრდილოეთით მუსკები ცხოვრობდნენ, ხოლო მეზობლად აღმოსავლეთის მხრივ კასხები, ანუ კოლხები იყვნენ, ხოლო ამავ დროს არარატის სანახებში ქართები გვეგულებიან, მაშინ ჩვენთვის ცხადი იქნება, რომ დასავლეთ-სამხრეთით კიმმერიელთა მიერ ოტებული ტაბალები უმალ თავიანთ თავიანთ ჩრდილოეთის მეზობლებსა და მოძმეებს მიაწვებოდნენ და თავდაპირველად სწორედ მუსკები და კოლხები უნდა დაძრულიყვნენ და კავკასიის საზღვრებში შეჭრილიყვნენ; ამასთანავე მუსკები დაიძროდნენ დასავლეთით შავი ზღვის პირისაკენ, კოლხები _ აღმოსავლეთისაკენ. როგორც ჩანს, სწორედ ასეც მომხდარა: მუსკები აბასხებისა და მესხების სახელით იპყრობენ მერმინდელ დასავლეთ საქართველოს მთლად და აღმოსავლეთის ერთ ნაწილს არაგვის და მტკვრის შესართავამდე, აღმოსავლეთ საქართველოს მეორე ნაწილში კახეთსა და კოხეთში და დასავლეთ საქართველოს უკიდურეს სამხრეთში დასახლებულან კასკები და კოლხები. ვგონებ ამ პირვანდელ კასხურ-კოლხური მოსახლეობის ნაშთად უნდა ჩაითვალოს სახელები კახი და კუხი, რომელიც მერმინდელმა მოსახლეობამაც შეინარჩუნა.

ქართველ ტომთა ამოძრავების მეორე ტალღას ტაბალები უნდა წამოეწია ჩრდილოეთისაკენ. მათ თავის მხრივ აფხაზებიცა და მესხებიც უფრო ზევითკენ განუდევნიათ და კავკასიის ჩრდილოეთი ნაწილი მიუკუთვნებიათ, თითონ კი ლაზების, ჭანებისა და იბერების სახელით მათის მოსახლეობის მთელი სამხრეთი ნაწილი დაუსაკუთრებიათ. აღმოსავლეთ მესხებზე, როგორც ეტყობა, იბერებს გაუმარჯვნიათ ისე, რომ თითქმის მთელი ამ მხარისათვის თავიანთი სახელი მიუციათ. სულ უკანასკნელად არარატის მიდამოებიდან შემოხიზნულან ამიერკავკასიაში ქართები და დაუპყრიათ აღმოსავლეთ საქართველო. როდის უნდა მომხდრიყო ეს ქართების პირველი დასახლება კავკასიაში? სტრაბონმა და პროკოპი კესარიელმაც კი კარგად იციან, რომ მესხები ძველ დროსვე დაიმორჩილეს და დაეპატრონენ.

ზემოთ აღნიშნული იყო, რომ “დაბადების” შემდგენელს ქართები „კაშდების“ სახელით არარატის სანახებში ეგულება. ამას გარდა ჰეროდოტე მოგვითხრობს, რომ ფასისის მიდამოები კოლხებს უპყრიათ, ხოლო აღმოსავლეთ-სამხრეთის მხრივ მათ მეზობლდ სასპეჲრები ანუ ისპირელნი ჰყავდა, სამხრეთ-აღმოსავლეთით კიდევ მიდიელნი ბინადრობდნენ. ქართები დასახელებული არ არიან. მაშ, სად უნდა ყოფილიყვნენ ისინი? მათ შეეძლოთ ეცხოვრათ იქვე, სადაც წინათ იყვნენ, მაშასადამე, ქართები უნდა ჰეროდოტეს მიერ მოხსენებულ ალაროდებს შორის ყოფილიყვნენ, რომელნიც არარატის მიდამოებში ბინადრობდნენ, იმიტომ რომ მაშინ აქ არმენნი ჯერ არ ყოფილან, არამედ ისინი კილიკიის მახლობლად ბინადრობდნენ. მეტად საყურადღებოა, რომ ჩვენმა ძველმა მატიანემ, “მოქცევაჲ ქართლისაჲ”-მაც კარად იცის, რომ ქართველები კავკასიის თავდაპირველი მცხოვრებნი არ იყვნენ, იგი თვით მოგვითხრობს, როგორ და როდის მოვიდნენ ქართველები კავკასიაში და დასახლდნენ. “ქართლი და ქრთველთა სამეფო მაშინ მემატიანის აზრით კავკასიაში კი არ იყო, არამედ სამხრეთით. იგი ამტკიცებს, ვითომც ქართველები ალექსანდრე მაკედონელს შემოჰყოლოდნენ და იმ დროიდან მოეკიდებინათ აქ ბინა. ცნობილია, რომ ალექსანდრე მაკედონელი ამიერკავკასიაში არას დროს არა ყოფილა, მაშასადამე, ქართებს არ შეეძლოთ მას მიჰკედლებოდნენ, მაგრამ მაინც დაახლოებით მართლაც V-IV ს. ქრ. წ. უნდა შემოსულიყვნენ ქართები ამიერკავკასიაში და თანდათან აღმოსავლეთ საქართველო დაეპყრათ.

ამ თარიღს ჩვენ იმიტომა ვსდებთ, რომ ქსენოფონტეს ქართველი ტომების მეზობლად სამხრეთით უკვე არმენნი დაჰხვედრია; მაშასადამე, ამ დროიდან მოყოლებული ისინი თნდათან ალბათ ქართ-ალაროდების მიწა-წყალსაც დაისაკუთრებდნენ, თუმცა არმენთა გაერთიანება და გაძლიერებაც მხოლოდ II საუკ. ქრ. წ. იწყება. ქართების დაბინავებას უნდა კახებისა, კუხებისა და ქართების აღრევა მოჰყოლოდა. ამ აღრევის დროს ქართებს გაუმარჯვნიათ, ამგვარივე აღრევა ქართებს იბერნარევს მესხებთანაც მოსვლიათ. აქაც გამარჯვება ქართებს დარჩენიათ და მესხების სახელი მხოლოდ ერთს კუთხეში-ღა, სამცხეში, შერჩენილა”.

აქ მთავრდება ივ. ჯავახიშვილის მსჯელობა ქართულ (გნებავთ ქართველურ, წინაქართულ) ტომთა ამიერკავკსიისკენ მოძრაობისა და აქ დასახლების შესახებ. ჩვენთვის, დღევანდელი მკითხველისთვის მეტად საყურადღებო უნდა იყოს ის გარემოება, რომ ამ გამოჩენილ ქართველ ისტორიკოსს უძველესი აფხაზები და აფსუები (აფსარები) ერთი და იგივე ხალხად მიაჩნია, მათ იგი (ნიკო მარის მსგავსად) თვლის მესხური (მოსხური, მოსოხთა) ტომების ერთერთ განშტოებად, რომელთა ეთნონიმთან უნდა იყოს დაკავშირებული ტოპონიმებიც: ბასიანი, ფაზისი, მთა მასისი, აფსაროსი (რის შესახებაც საუბრობს VI ს. ქრ. შ. ბიზანტიელი ისტორიკოსი, პროკოპი კესარიელი). ივ. ჯავახიშვილი მოუწოდებდა ქართველ ისტორიკოსებს განეგრძოთ შემდგომი კვლევა-ძიება ამ მიმართულებით. მაგრამ, სამწუხაროდ ვხედავთ, რომ ამ მხრივ ჩვენში ბევრი რამ არ უნდა იყოს გაკეთებული; პირიქით, ქართულ საზოგადოებაში არსებული ცოდნითა და განწყობით, აფსუები (აფსარები) მთლიანად არიან გარიყული ქართული სამყაროდან და მიერთებული ადიღეურ-ჩერქეზულ სამყაროსთან, მათ აცხადებენ აფხაზეთში ჩამოსახლებულებად ძირითადად XVII ასწლეულის მეორე ნახევრიდან XIX-ის დასაწყისის ჩათვლით; ხოლო უძველესი კოლხეთი და მისი მთავარი მდინარე ფაზისი მთლიანად მეგრულ-ქართულად იქნა “პრივატიზებული”. არც იმას გაეწია არავითარი ანგარიში, რომ კოლხეთის მეფის აიეტის ძეს, მედეას ძმას ჰქვია აფსირტე, და მის სახელს ფუძედ აქვს ბგერათა შეხამება “აფს”. ხოლო ეს კი ნიშნავს, რომ, რაღაცა მანქანებით, თავად ქართველი ისტორიკოსები და ქართული განათლებული საზოგადოება არიან პასუხისმგენელნი, სხვა წრეებთან და ძალებთან ერთად, თანამედროვე აფხაზთა და ქართველთა შორის მტრობის ჩამოგდებასა და გაძლიერებაში, რაც საზარელი სისხლიანი ტრაგედიით იქნა დაგვირგვინებული.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

შ ე ნ ი შ ვ ნ ა

[1] შემდეგი დროის აღმოჩენება ეს დებულება გააბათილეს და თვით ივ. ჯავახიშვილიც სხვა დასკვნას დაადგა _ გამოცემის რედაქტორის აკადემიკოს სიმონ ყაუხჩიშვილის ამ შენიშვნაში მითითებული იყო, რომ დაინტერესებულ მკითხველს შეუძლია წაიკითხოს ამავე ტომის პირველი თავი „კავკასიისა და ქართველების ნივთიერი კულტურა“, და განსაკუთრებით მისი I ნაწილის „არქეოლოგიური ფაქტები“-ს დასაწყისი. ჩვენ ეს ადგილიც ამოვიწერეთ და ვთავაზობთ მკითხველს.

ივ. ჯავახიშვილი წერს: „კარგა ხანს ისე იყო მიღებული, რომ კავკასიაში ქვის ხანის დროს ადამიანი არ ყოფილა და მისი მისი პირველივე მკვიდრნი ლითონის მცოდნენი იყვნენ. ამის გამო უძველეს ხანად აქ ბრინჯაოს ხანა ითვლებოდა, რომლის დროსაც ქვის იარაღის ხმარებაც გვხვდება. ფრანგმა მეცნიერმა შ ა ნ ტ რ მ ა დაამტკიცა, რომ კავკასიაში ქვის უახლესი, ე. ი. დამუშავებული ქვის ხანაც იყო. მაგრამ მისი კვალი მეტად მცირე ჩანდა და ამის გამო ხანმოკლე პერიოდად იყო ცნობილი.

1916 წელს პოლონელმა მეცნიერმა სტეფ. კ რ უ კ ო ვ ს კ ი მ არგვეთში ს. რგანის მიდამოებში გვარჯილას კლდის გამოქვაბულში პალეოლითური, ე. ი. დაუმუშავებელი ქვის უძველეს ხანის ტალისა და სხვა ქვისაგან, ძვლისა და რქებისაგან გაკეთებული იარაღ-ნივთები აღმოაჩინა. იქ ნაპოვნი ნივთები ჩამოტანილია და საქართველოს მუზეუმში ინახება. თვით მონაპოვარის შესახებ მისი წინასწარი მოხსენება დაბეჭდილია კავკასიის მუზეუმის უწყებულებათა (Изв. Кавказского Музея, Bulletin du Musee du Caucase) X წიგნის მე-3 ნაკვეთში იმავე 1916 წელს (იხ. გვ. 253-259). შემდეგში ეს მასალა კ რ უ კ ო ვ ს კ ი მ მეცნიერულად შეისწავლა და მისი მონოგრაფია მოკლე ხანში „საქართველოს მუზეუმის მოამბეში“ უნდა გამოქვეყნდეს. პოლონელი მეცნიერის აღმოჩენამ კიდევ ერთხელ ცხადყო, თუ რაოდენი სიფრთხილე ჰმართებს მკვლევარს კავკასიის არქეოლოგიაზე მსჯელობის დროს“.

საქმის ვითარების ასეთი გადმოცემის შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი აკეთებს დასკვნას, რომელიც ქვემოთ არის მოყვანილი:

„ამგვარად დამტკიცდა, რომ ქვის უძველესი ხანა კავკასიაშიც ყოფილა. მხოლოდ მომავალი მეთოდური კვლევა-ძიება ნათელ-ჰყოფს იმდროინდელი კულტურის გავრცელების ასპარეზსა და ხანგრძლივობას.

აქამდე არსებული მასალების მიხედვით კი ქვის ხანას კავკასიაში მაინც შედარებით ნაკლები მნიშვნელობა უნდა ჰქონდეს და მისი მოსახლეობის მთავარი კულტურული ხანა სწორედ ბრინჯაოს ხანით იწყება. თვით წმინდა სპილენძის ხანაც კი, ე. წ. ენეოლოთი კავკასიაში ჯერჯერობით აღმოჩენილი არ არის. ბრინჯაოს ხანა დაწყებისთანავე უხვად იზრდება და ფართოვდება და რკინის ხანაც ბრინჯაოს ხანას სწრაფად მისდევს. ეს ლითონის კულტურა კავკასიაში ახალმოსული ეროვნების ტომთა გადმოსახლებისა და დამკვიდრების წყალობით ჩანს შემოტანილი“.

ასე ამთავრებს ივ. ჯავახიშვილი მოკლე და ერთგვარად ზედაპირულ მსჯელობას ამიერკავკასიასა და საქართველოში იმ დროისთვის ჩატარებული არქეოლოგიური გათხრების შედეგების შესახებ. ჩვენთვის უცნობია, თუ რამდენად არის შენარჩუნებული დღესდღეობით ასეთი დამოკიდებულება, თუ მას შემდეგ ჩატარებულმა არქეოლოგიურმა გათხრებმა მნიშვნელოვნად შეცვალეს რაიმე ისტორიკოსთა ცოდნაში ამიერკავკასიაში წინაისტორიულ ხანაში მოსახლე ხალხებისა და ტომების წარმომავლობისა და ყოფა-ცხოვრების თაობაზე.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა

ივანე ჯავახიშვილი ბიზანტიელი ავტორების მიერ ქართული ტომების მოხსენიების შესახებ

ივანე ჯავახიშვილის მოწმობით მთელი კოლხეთი ფ ლ ა ბ ი ო ს ა რ რ ი ა ნ ე ს დროს (II ასწლეული ქრ. შ.) “რომის ხელმწიფის ან მფარველობას, ან არა და ბატონობას ემორჩილებოდა. წვრილ-წვრილ სამთავროებად დაქუცმაცებული ქართველი ტომები ზოგი შინაურ საქმეებში დამოუკიდებელი იყვნენ, ზოგს კიდევ იმპერატორის დანიშნული მოხელე განაგებდა (ლ ა ტ ი შ ე ვ ი, I, 219-222). ტრაპიზონის მახლობლად მიუვალ ადგილებში მცხოვრები ჭანები ტრაპიზონელების დაუძინებლი მტრები ყოფილან და თუმცა კეისრისათვის აღუთქვამთ, ხარკს მოგცემთ ხოლმეო, მაგრამ თურმე თავის დროზე არ იხდიდნენ. ამ დროს ჭანებს საკუთარი მეფეები არა ჰყოლიათ”.

შემდეგ იგი გადადის უკვე აღმოსავლეთ რომის (ბიზანტიის) იმპერიის ხანის ისტორიული წყაროების მიმოხილვაზე და ამბობს:

“როგორც პ რ ო კ ო პ ი კ ე ს ა რ ი ე ლ ი ს სიტყვებიდან ჩანს, VI ს. (ქრ. შ.) ჭანებს ასევე ტრაპიზონის მახლობლად უცხოვრიათ (ისევე როგორც არრიანეს დროს _ ი. ხ.) და მიუვალი მთიანი ტყით მოცული, მაგრამ მწირი ადგილები ეჭირათ; მათ მეზობლად აღმოსავლეთით სომხები ყოფილან (პ რ ო კ ო პ ი, De bello gothico, წიგნი IV, თ. 1, § 8-10). ჭანეთის მთის გასწვრივ ზღვის პირას ტრაპიზონის დასავლეთით იდო დაბები სუსურმენა (ეხლანდელი სვირმენე) და რიძაიონი (ეხლანდელი რიზე) (იქვე, წ. IV, თ. 2, § 3). ჭანეთის მთებში იყო მდ. “ბოას”-ის სათავე, ლაზიკისაკენ მიიქცევა და შავ ზღვას ერთვის, მაგრამ ბოასის სახელით კი არა, აკამფსის უწოდებენ ახლობელნი მცხოვრებნიო. აქ ბიზანტიელს ისტორიკოსს, ვგონებ, მდ. ჭოროხი უნდა ჰქონდეს ნაგულისხმევი. რიზეს შემდგომ ლაზისტანისაკენ იყო დაბა ათინა, რომელიც ეკუთვნოდა რომაელთა და ლაზებისაგან დამოუკიდებელ, ავტონომის მქონე მცხოვრებთ. მერე მისდევს დაბა არქაბი და ძველი ქალაქი აფსარი, რომელიც წინათ “აფსჳრტოს”-ად იწოდებოდაო. ეს ქალაქი სამი დღის სავალით ჰშორავს რიზესაო (იქვე, წ. IV, თ. 2, § 10-12). ჭანები ამ დროს უკვე სრულებით თავისუფალი იყვნენ და არც ბიზანტიის კეისარს, არც ლაზთა მეფეს აღარ ემორჩილებოდნენ, მაგრამ ბიზანტიელებთანაცა და ლაზებთანაც მეგობრული განწყობილება ჰქონდათო (იქვე, წ. IV, თ. 2, § 17-19).

ჭანები, პროკოპი კესარიელის სიტყვით, ორ ჯგუფად იყოფოდნენ: ერთს ეწოდებოდა “ჭანნი ოკაენელნი”, და მეორეს _ “ჭანნი ქოქსჳლინელნი”; ზემოდასახელებულ დაბა-ქალაქებს გარდა, შუაგულ ჭანეთში კიდევ შემდეგი დაბა-ციხეები ყოფილა: სქამალინიხონ (სხამალინიხონ), რომელიც ჯვარედინ გზაზე დგას, _ ხართონ, კენა, სისილისონი, ბურგუ, ჭანჭახა (ტძანძაკონ) (პ რ ო კ ო პ ი, De aed, III, 6; ნ. ადონცი, Армения, 61)”.

შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი მსჯელობს ზემოთ მოხსენიებული გეოგრაფიული და ეთნიკური სახელწოდებების წარმომავლობის თაობაზე. სახელდობრ, იგი ამბობს: “პირველი გეოგრაფიული სახელი ნამდვილად ჭანურია და შეიძლება წარმომდგარიყოს “შქა-მალი-ნოღა”-სგან, “შქა” ჭანურად შუასა ჰნიშნავს, ხოლო “ნოღა” საბაზრო ადგილს, ქალაქს, მაშასადამე “შქამალი ნოღა” შეიძლება “შუაქალაქად” გადმოვთარგმნოთ, რაც მის მდებარეობასაც შეეფერება; ხართონ უდრის “ღართს”, ეხლაც ამგვარი სახელი შენახულია ქართლში, შეადარეთ, მაგალითად, “ღართის კარი”; “ბურღე” წარმომდგარი უნდა იყოს “ბურღი”-საგან, რაც ჭანურად ტყის ერთს მრავალფურცლიან მცენარესა ჰქვია (ნ. მ ა რ რ ი, ჭანური გრამატიკა, 132) და ამავე ფესვისა უნდა იყოს მეორე ჭანური გეოგრაფიული სახელი “მურღული”-ც (მურღულის ხეობა); “ჭანჭახა”, როგორც საგეოგრაფიო სახელი სამცხეში და ქართლშიც არის და ვგონებ უნდა წარმომდგარი იყოს “ჭანჭი”-საგან, რაც ნოტიო, ჭაობიან ადგილსა ჰნიშნავს. დასასრულ კენა უდრის “კაენ”-ს და სწორედ ასე კაენა პარემბოლა იწოდება იგი ლათინურად (ნ. ა დ ო ნ ც ი, Армения, 100). “ოკაენელი” მეგრული აგებულების სიტყვაა და “ო” ჩვეულებრივი მეგრულ-ჭანური თავსართია; მაშასადამე, “ჭანნი ოკაენელნი” ჰნიშნავს კაენელ ჭანებს; ეს იმ ჭანების ნაშთი იქნება, რომელთა წინაპარად დაბადებაში “ტუბალ-კაენია” დასახელებული. ერთი სიტყვით, იმდროინდელი ჭანების ყველა საგეოგრაფიო სახელების ახსნა ჭანურ-ქართულით შეიძლება” _ ასკვნის ივ. ჯავახიშვილი. შემდეგ იგი განაგრძობს:

“შემდეგ საუკუნეებში თითქმის ყველა ზემოაღნიშნული ტომები ბიზანტიის კეისარს ემორჩილებოდნენ; ყველას მოუხარეს ქედი იმ ჭანების გარდა, რომელნიც მთა ადგილებში ბინადრობდნენ. მხოლოდ იმათი სახელი-ღა ისმის საისტორიო თხზულებებში, მაგრამ ისიც იმიტომ, რომ მეზობლებს მოსვენებას არ აძლევდნენ. პ რ ო კ ო პ ი კ ე ს ა რ ი ე ლ ი მოგვითხრობს, ჭანები თავიანთ მაღალ-მთიან ადგილებიდან მინდვრად ჩამოდიან და ბარის მცხოვრებ ბერძნებს სცარცვავენო; კეისარი ყოველწლივ მათ ოქროს უგზავნის, ეგებ ამით მაინც ჩემი სამფლობელო თავდასხმასა და ტყვევნას ავაცდინოო. მაგრამ ჭანებს ოქრო მიჰქონდათ, ფიცსაც სდებდნენ, ეხლა კი ხელს არ გახლებთო, დროგამოშვებით კი მაინც ფიცს ივიწყებდნენ და მთელ ზღვის ნაპირს ცარცვა-გლეჯით იკლებდნენ ხოლმე (Bell. goth., VI, 1; პროფ. დესტუნისის რუსული თარგმანი, I, 190-196). ქრისტიანობის საშუალებით ბიზანტიელებმა ბევრი ლაზები და ჭანები გააბერძნეს და ქართველებს საბოლოოდ მოსწყვიტეს. ჩვენს წყაროებში, თუ არ ვცდები, მხოლოდ სამჯერა გვხვდება ხალიბების სახელი; პირველად აბო თბილელის ცხოვრებაში, სადაც ნათქვაია: ქალდია ქ. ტრაპეზუნტითურთ ქრისტიანებით სავსეა და იონთა, ანუ ბერძნების მეფეთა საბრძანებელს ეკუთვნისო (საეკლესიო მუზეუმის გამოცემა, გვ. 19). მეორედ ს უ მ ბ ა ტ ი ს ქრონიკაში, სადაც აღნიშნულია: ბასილი კეისარმა, რომელიც გიორგი მეფეს ებრძოლებოდა, დაიზამთრა ქვეყანასა ხალდიასა, მახლობლად ქალაქსა ტრაპიზონთასა (სამი ისტორიული ქრონიკა, გვ. 69). მაშასადამე, VIII-XI საუკუნეებშიც ეს ქვეყანა კვლავინდებურად ბიზანტიის კეისრის ხელში ყოფილა. ქართველებმა მხოლოდ XIII საუკუნის დასაწყისს ჩაიგდეს მთელი ეს ქვეყანა ხელში; როცა ბიზანტიის კეისარმა ალექსი III-მ (1195-1203) ბერებს თამარ მეფის ნაჩუქარი ოქრო წაართვა, მაშინ თამარმა ანგარ კეისრის დასასჯელად ჯარი გაგზავნა და “წარუღეს ლაზია, ტრაპიზონი, ლიმანი, სამისონი, კერასუნდი, კიტორა (= კოტიორას), ამასტია, არაკლია და ყოველნი ადგილნი ფებლაღონიისა და პონტოისანი” (ქართლის ცხოვრება, ზ. ჭიჭინაძის გამოცემა, გვ. 473). მაგრამ იმის მაგივრად, რომ მრავალ საუკუნის განმავლობაში ქართველებზე დაშორებული და მოწყვეტილი ღვიძლი ძმები ლაზები და ჭანები ქართველობისაკენ მოებრუნებინა და დაპყრობილი ქვეყანა საქართველოს სამეფოსათვის მიემატებინა, თამარ მეფემ ტრაპიზონს სამეფო დააარსა და თავის ნათესავს ალექსი კომნენს ანდრონიკეს შვილს უბოძა. როცა შემდეგში ეს სამეფო ოსმალებმა დაიპყრეს, მაჰმადიანობამ ლაზებს შორის ფეხი მოიკიდა და გადაგვარებას ხელი შეუწყო. ამისდა მიუხედავად ბევრს მათგანს ეხლაც კი თავისი დედაენა არ დაუკარგავს და ლაზურად ლაპარაკობს. ინგლისის კონსული ვ. ჯ ი ფ ფ ო რ დ ი პ ა ლ ჰ ე რ ი თავის 1868 წელს ტრაპიზონში დაწერილ მოხსენებაში ამბობს: ტრაპიზონის ვილაიეტში, რომელიც შეკვეთილიდან იწყება და ყიზილ ირმაყამდის (ძველი ღალისი) გასტანს, ოფიციალურის ცნობებით 850.000-მდე მცხოვრებია, მათ შორის 56.000 ქრისტიანია (ორი მესამედი თავის თავს ბერძნებს ეძახის, ხოლო დანარჩენი სომხები არიან); მაჰმადიანები განსაკუთრებით ლაზები არიან; ხოლო თვით ლაზისტანში ლაზების მეტი არავინა ცხოვრობს, თერევას კაიმაკანში (ოლქი) ქ. კერასუნდისკენ ერთს მაზრაში (კაზა) განსაკუთრებით ლაზები ცხოვრობენო (Известия Кавказского отдела географического общества, 1881 წ., წიგნი VII, # 1, დამატება, გვ. 15, 17, 59-60 და 68). როგორც ნ. მარრის მოგზაურობიდან ჩანს, ეხლა ლაზების, ანუ ჭანების რიცხვი ძალიან შემცირებულია. ამგვარად, თუმცა ლაზურ-ჭანური შტოს ერთმა წილმა დედაენა შეინარჩუნა, მაგრამ ქართველი ტომების საერთო სახელმწიფოს და საზოგადოებრივ ცხოვრებას მოსწყდა და ამის გამო საქართველოს მერმინდელი ისტორიისათვის მათმა არსებობამ უნაყოფოდ ჩაიარა.

ეს გარემოება განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია. VII საუკუნიდან ქრ. წ. მოყოლებული, შავი ზღვის სამხრეთ-აღმოსავლეთის ნაპირებსა და მის მოსაზღვრე ქვეყანაში არას დროს, თამარ მეფის ლაშქრობის გარდა, ქართველების ბატონობას ხანგრძლივ ფეხი არ შეუდგამს და არ მოუკიდია; მაშასადამე, ქართველებს არც შეეძლოთ, რომ აქ თავიანთი ენაკილოკავები რაიმე გზით გაევრცელებინათ; პირიქით, სპარსების, ბერძნებისა, რომაელებისა, ბიზანტიელებისა, სელჯუკებისა და ოსმალების ხანგრძლივ ბატონობას თავისი კვალი უნდა დაეტოვებინა ადგილობრივ მკვიდრთა დედაენაში და მოსალოდნელიც იყო, რომ მათ თავიანთი დედაენა დაევიწყნათ. თუ მრავალ უცხოელთა ბატონობისდა მიუხედავად აქ მაინც ლაზურ-ჭანური ლაპარაკი ეხლაც ისმის, ეს მხოლოდ იმის დამამტკიცებელი და მომასწავებელი საბუთია, რომ ლაზურ-ჭანური აქ იმთავითვე სუფევდა, რომ ხალიბები, ტიბარენნი, მოსსვინიკები, დრილები და სხვანი სწორედ ლაზურ-ჭანურს ლაპარაკობდნენ, რომ ყველანი ისინი ქართველ ეროვნებას ეკუთვნოდნენ”.

შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი ეხება უკვე შავი ზღვის აღმოსავლეთით მცხოვრებ ხალხებს. როგორც გვახსოვს, ჯერ კიდევ სტრაბონისა და ფლაბიოს არრიანეს თხზულებებში, ანუ ამიერკავკასიაში რომაელთა ბატონობის დასაწყის ხანაში, I და II ასწლეულებში ქრ. შ., ჭანეთიდან ჩრდილოეთისკენ კავკასიონის მთავარი ქედის კალთებამდე ცხოვრობდნენ ჭანების გვერდით მაკრონები და ჰენიოხები, შემდეგ ზიდრიტები, ლაზები, აფშილები, აბასხები და სანიგები (თუ ჭანიგები?). ქალაქები პიტიუნტი (ბიჭვინთა) და დიოსკურიადა სწორედ სანიგების მიწაზე მდებარეობდა (ამის შესახებ უკვე გვქონდა უფრო დეტალურად საუბარი მე-3 წერილში, როცა გადმოვცემდით ივ. ჯავახიშვილისეულ თხრობას ძველი ბერძენი ავტორების თხზულებების თანახმად ქართულ ტომთა განსახლების თაობაზე).

აღვნიშნეთ ასევე, რომ სტრაბონის მიხედვით, თავიდან I ს. ქრ. შ. ჭანეთიდან (ტრაპიზონიდან) კავკასიონის სამხრეთ კალთებამდე (ბიჭვინთამდე) მდებარეობდა კოლხეთის სამეფო, რომელსაც თავისი მეფე ჰყავდა და ეს უკანასკნელი რომის იმპერატორებს ემორჩილებოდა; მაგრამ უკვე II ს. დასაწყისში ფლავიოს არრიანე ასახელებს ოთხ უფრო მცირე სამეფოს _ ლაზების, აფშილების, აბასხებისა და სანიგების, რომელთაგან თითოეულს თავისი მეფე ჰყავს და ყველა ისინი რომის იმპერატორებს ემორჩილებიან. ივ. ჯავახიშვილი ამის მიზეზად მიიჩნევს ჯერ კიდევ რომის რესპუბლიკიდან ცნობილ დამპყრობლურ ფორმულას divide et impera _ “დაყავი და იბატონე”. შემდეგ იგი აგრძელებს თხრობას უფრო გვიანდელი ისტორიკოსების ნაშრომების საფუძველზე და ამბობს:

“პროკოპი კესარიელის თხზულებიდან ჩანს, რომ V-VI ს. ქრ. შემდეგაც კოლხეთს, ანუ როგორც მაშინ ეძახდნენ ხოლმე ლაზიკას, იგივე საზღვრები ჰქონია, რაც სტრაბონის დროს: აღმოსავლეთით ისევ შორაპანთან თავდებოდა საზღვარი (პ რ ო კ ო პ ი, De bello persico, II, თავი 29, დესტუნისის თარგმანის II, გვ. 225-6). სამხრეთით კოლხეთის მიჯნა ქ. პეტრასთან იდო და იქვე ბიზანტიის კეისრის საბრძანებელი იწყებოდა (იქვე, II, თავი 29, გვ. 229). ჩრდილოეთის საზღვარიც იგივე დარჩენილა: პიტიუნტი და სებასტოპოლი (იგივე დიოსკურიადა) წინანდებურად ლაზებს ეკუთვნოდათ თურმე (იქვე, II, თ. 29, გვ. 225).

სტრაბონის, პლინიუსის, პტოლემაჲოსის და პროკოპი კესარიელის თხზულებებში კოლხეთის შემდეგი მდინარეებია მოხსენებული: რიონი, რომელსაც სტრაბონი ფაზისს ეძახის, პლინიუსი კი როანს. ერთსაცა და მეორესაც რიონის სათავე სამხრეთით ჰგონიათ (სტრაბონს სომხეთში Geogr. lib. XI, cap. II, 17; პლინიუსს მესხეთში _ პლინიუსი ჭოროხსა და რიონს ერთმანეთში რევს, Naturalis Historia, lib. VI, §11), მაგრამ სტრაბონი ერთს ალაგას თავის შეცდომას ასწორებს და ამბობს, ფაზისს იბერიის ზემოთ მდებარე მთებში აქვს სათავეო (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Geogr. lib. XI, cap. III, 4). პროკოპი კესარიელი კი ამ მდინარეს “რეონ”-ს უძახის. რიონს ერთვის ყვირილა (გლაჳკოს) და ცხენის წყალი (ჰიპპოს). პლინიუსი ხოფის წყალსაც იხსენიებს, კავკასიის მთებიდან ჩამოდის და სათავე სვანეთში აქვსო. სტრაბონი მოგვითხრობს, რომ ფაზისის ზღვაში შესართავთან ამავე სახელის ქალაქი და ნავთსადგური ძევს; მას ერთი მხრით ზღვა აკრავს, მეორე მხრით მდინარე, მესამე მხრით ტბაო. აღწერილობა იმდენად ცხადია, რომ შეუძლებელია იგი ეხლანდელ ფოთად არ აღვიაროთ, რომელსაც პალეოსტომი, რიონი და ზღვა არტყია. სტრაბონი მოგვითხრობს, რომ კოლხებს მესხების ერთი რომელიღაც ქვეყანა ჰქონდათ დაპყრობილი, მაგრამ სამწუხაროდ სახელს არ იხსენიებს (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Gepgr. lib. XI, cap. II, 18).

პროკოპი კესარიელს კოლხეთის ქალაქების შესახებ, რასაკვირველია, უფრო მეტი ცნობები აქვს: აღმოსავლეთით, იბერიის საზღვარზე ციხე შორაპანს გარდა, მეორე ძნელად მისადგომ ადგილას აშენებული მაგარი ციხეც ყოფილა სკანდა (პ რ ო კ ო პ ი, De bello gothico, წ. IV, თ. 13, § 15). შემდეგ იბერიიდან მიმავალი პირველად მიადგებოდა სავაჭრო გზაზე ბარად მდებარე ქალაქს ვარდციხეს (როდოპოლისს); იქვე ქალაქს მდინარე ჩამოუდის. რიონის მხარმარჯვნივ ლაზიკის უპირველესი და უდიდესი ქალაქი, ძველი ქალაქი (არხაჲპოლის) მდებარეობდა (იქვე, წ. IV, თ. 13, § 3). ამ ქალაქიდან ერთი დღის სავალზე შორავდა მუხერისის (მუხურის) სანახები, რომელიც რიონის ხეობაში იყო და თავისი ნაყოფიერებით, ხშირი მოსახლეობით და მრავალი დაბა-სოფლებით იყო განთქმული (იქვე, წ. IV, თ. 13, § 3). ამ სანახებს ეკუთვნოდა ციხე “ქოთაის”-ი, რომლის მახლობლად მაგარი უქიმერიონის ციხე დგას. ამ ციხეში იყვნენ ჩაყენებული ლაზთა მეციხოვნენი (იქვე, წ. IV, თ. 14, § 48-52).

კოლხეთის მოსახლეობა, თუ პლინიუსსა და პტოლემაჲოსს დავუჯერეთ, მეგრულ-ლაზურ შტოს ეკუთვნოდა. პ ლ ი ნ ი უ ს ი ამბობს: “ზღვის პირას ჰენიოხები (რომელთაც იგი სანების ანუ ზანების ტომადა სთვლის), ამპრევტები, ლაზები... და შემდეგ კოლხების ტომები ცხოვრობენო” (პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. historia, lib. V, § 11). პტოლემაჲოსის სიტყვით ზღვის პირას კოლხეთში ლაზები ცხოვრობდნენ, იმათ ზემოთ მეგრელები (“მანრალოჲ”) და ეგრისში მოსახლე ტომებიო. მაგრამ პ რ ო კ ო პ ი კ ე ს ა რ ი ე ლ ი ს აღწერილობა ამტკიცებს, რომ პტოლემაჲოსისა და პლინიუსის ცნობები სრული არ არის. გამოჩენილი ბიზანტიელი ისტორიკოსი, რომელსაც ლაზიკა თავისი ფეხით აქვს მოვლილი, ვრცელს ცნობებს გვაძლევს კოლხეთის იმდროინდელი მოსახლეობის ვითარებაზე და იქიდან ჩანს, რომ მეგრელ-ლაზებს გარდა სხვებსაც ბევრს ჰქონიათ მაშინ იქ ბინადრობა. პროკოპი კესარიელი უხსნის თავის მკითხველს, რომ ლაზები და კოლხები ერთი და იგივენი არიანო. კოლხეთის ან ლაზიკის სამხრეთის საზღვარი ქ. პეტრას მიდამოები იყო, აქედან მოყოლებული მთელი ქვეყანა ლაზიკაა და ლაზიკად იწოდებაო (პ რ ო კ ო პ ი, De bello gothico, წ. IV, თ. 1, § 10 და თ. 2, § 21-23).

ლაზიკის გვერდით, რასაკვირველია, სამხრეთ-აღმოსავლეთ მოსაზღვრედ, სამცხეა და მესხები, რომელნიც იბერიის სამეფოს ეკუთვნიანო (იქვე. წ. IV, თ. 2, § 24). ლაზიკის შემდგომ შუაქვეყნისაკენ სკჳმნია და სვანეთი (სუანია) მდებარეობსო. უფრო ზედმიწევნით საზღვრები აღნიშნული არ არის, მაგრამ სხვა ცნობებისდა მიხედვით ცოტა უკეთ შეიძლება განისაზღვროს. პროკოპი კესარიელი ამბობს, ფასისი ანუ რიონი კავკასიონის უღელტეხილიდან გამომდინარე, უქცევს და შავი ზღვის მთვარის მსგავსად მოხრილ ყურეს შიგ შუაში ერთვისო. ეს მდინარე საზღვრად ითვლებოდა: რიონის მარჯვნივ მდებარე ქვეყანა ევროპად ითვლება, მარცხენა ნაპირი კი აზიას ეკუთვნისო. ლაზების მთელი მოსახლეობა რიონის მარჯვნივ, ევროპაში მდებარეობს და მხარმარცხნივ, აზიაში, არც ერთი, არც ქალაქი, არც დაბა და არც ციხე, პეტრას გარდა, მათ არ მოეპოვებათო (პ რ ო კ ო პ ი, De bello gothico, წ. II, თ. 2, § 27-30). მაშასადმე, მოსახლეობა რიონის ჩრდილოეთით ყოფილა.

რიონს ჩრდილოეთითვე, ევროპაში მდებარეობს აფშილეთი (“აფსილიონ ხორა” აფსილების ქვეყანა), რომელიც ლაზებს ემორჩილება (იქვე, წ. IV, თ. 2, § 32-33). აფშილეთის ჩრდილოეთის საზღვრის გამორკვევა ცოტადაც მაინც იმით შეიძლება, რომ პროკოპი კესარიელის სიტყვით, თურმე, მაგარი ციხე “წიბელი” (ტძიბილე), ეხლანდელი “წებელდა” აფშილების ქვეყანაში ყოფილა (იქვე, წ. IV, თ. 10, § 1). აფშილებს ჩრდილოეთით ვიდრე კავკასიონის ქედამდის აფხაზები (“აბასგოჲ”) მოსახლეობდნენ, რომელთა ქვეყანა ორ ნაწილად აღმოსავლეთ და დასავლეთისად იყოფებოდა (იქვე, წ. IV, თ. 3, § 12-13).

აფხაზეთი მთიანი და მიუვალი ქვეყანაა, კავკასიონიდან კიბურად წამოსული მთები შავს ზღვამდის აღწევენო. ამ მიუვალს ალაგას აფხაზებს ერთი ძლიერი ციხე ჰქონიათ, რომლისაკენაც მიმავალი გზა იმდენად ვიწრო ყოფილა რომ მარტო ერთს ადამიანს ქვეითი შეეძლო ეარნა (იქვე, წ. IV, თ. 9, § 15-20). აფხაზებიც აფშილებივით ლაზთა მეფეებს ემორჩილებოდნენ, თუმცა საკუთარი მთავრებიცა ჰყავდათ” (იქვე, წ. IV, თ. 2, § 33 და თ. 3, § 12).

როგორც ივ. ჯავახიშვილის თხრობიდან ვხედავთ, VI ასწლეულში უკვე აღარ არის დასავლეთ საქართველოს ისეთი ძლიერი დამოკიდებულება ბიზანტიაზე, როგორიც ეს იყო II საუკუნეში ფლვიოს არრიანეს დროს ერთიანი რომის იმპერიის მიმართ. მაშინ ლაზთა მეფეს წართმეული ჰქონდა ჰეგემონობა დასავლეთ საქართველოში და ისიც აფშილების, აფხაზებისა და სანიგების მეფეთა თანატოლად უშუალოდ ემორჩილებოდა რომის იმპერატორს (კეისარს); VI ს. კი, პროკოპი კესარიელის სიტყვებით, აფხაზებისა და აფშილების მთავრები კვლავინდებურად ლაზთა მეფეს ემორჩილებოდნენ, ხოლო ეს უკანასკნელი, ცხადია, კეისრის დაქვემდებარებაში იქნებოდა. შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი განაგრძობს:

“აფხაზთა ჩრდილოეთ-აღმოსავლეთით აფხაზთა და ალანთა შუა “ბრუხები” (ბრუხოჲ) ბინადრობდნენ, ხოლო ჩრდილოეთ-დასავლეთით, ზღვის პირას, ჯიქნი (ძეხოჲ = ეხლანდელს “აბა-ძეხი”-ს); წინათ რომის კეისარი უნიშნავდა მეფესა, ეხლა-კიო, ამბობს პროკოპი კესარიელი, რომაელებს ყურს არავინ უგდებსო (იქვე, წ. 4, თ. 4, § 1-2).

ჯიქებს ზემოთ საგინები (“საგინაჲ”) ცხოვრობდნენ. ზღვის პირას ორი ნავთსადგური იყო, სებასტოპოლისი და ბიჭვინტა (“პიტიუნტა”), რომელნიც ერთი-ერთმანეთს ორი დღის სავალზე ჰშორავდნენ (იქვე, წ. IV, თ. 4, § 3-4).

საგინებს ზემოდან კიდევ ვიდრე მაჲოტიის ყურემდე და მდ. ტანაისამდე სულ ჰუნების სხვადასხვა ტომები ბინადრობდნენ, რომელთაც წინათ კიმმერიელებს ეძახდნენ, ეხლა კი უტიგურებს (ან უტურგურებს) უწოდებენო (იქვე, წ. IV, თ. 4, § 7-9).

ჰუნნების ერთ-ერთ ტომად “საბეირები” იყვნენ, რომელთაც კავკასიის მთები ეპყრათ; ზოგი მათგანი სპარსებს ემხრობოდა, ზოგი კიდევ ბიზანტიელებს მეგობრობდა” (იქვე, წ. IV, თ. 11, § 23-25).

ხალხთა განსახლების ამ სურათის გადმოცემის შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი აგრძელებს:

“თუ პროკოპი კესარიელისა და სხვათა ზემომოყვანილ ცნობებს დავაკვირდებით, შევამჩნევთ, რომ კოლხეთში ლაზებს სამხრეთ ნაწილი, ზღვის პირას, ეკავათ და მათი მოსახლეობა რიონის ჩრდილოეთითაც ყოფილა, მაგრამ V-VI სს. ლაზების სოფლები და ქალაქები რიონს სამხრეთით სრულებით ამოვარდნილი ყოფილა და მცხოვრებნი მხოლოდ რიონის პირიქით ბინადრობდნენ. ლაზების აღმოსავლეთით და თვით ლაზთა შორისაც მეგრელები იქნებოდნენ, მათი მოსახლეობა, ალბათ, იბერიის საზღვარს ციხე სკანდა-შორაპნამდე აღწევდა. კოლხეთის ჩრდილოეთი მაღლობი ადგილები აფშილებსა და აფხაზებს სჭერიათ; პირველთა ქვეყანაში ციხე წიფელდა ყოფილა, ხოლო უკანასკნელებს მთა ადგილებში უცხოვრიათ. აფშილთა და აფხაზთა აღმოსავლეთით მდებარეობდა სვანეთი და სკვიმნია. როგორც ვხედავთ, კოლხეთის მოსახლეობა ქართველთა სამ შტოს ეკუთვნოდა: ლაზ-მეგრელებს, აფშილ-აფხაზებს და სვანებს. პოლიტიკური ბატონობა ლაზთა ანუ მეგრელთა ხელში ყოფილა და ყველანი მათის მეფეების უზენაესს უფლებას ემორჩილებოდნენ, თუმცა თითოეულს ტომს საკუთარი მთავარიცა ჰყოლია. ძველად, როგორც ეტყობა, უპირატესობა და ძალა კოლხების ხელში იქმნებოდა, _ ეს იქიდან ჩანს, რომ მთელ ამ ქვეყანას მათ თავიანთი სატომო სახელი _ კოლხეთი _ მიანიჭეს; ლაზები მერე გაძლიერებულან.

პლინიუსისა, პტოლემაჲოსისა და პროკოპი კესარიელის ცნობები ამტკიცებენ, რომ კოლხეთის სამხრეთსა და აღმოსავლეთს ნაწილში მხოლოდ მეგრელ-ლაზების ტომები ცხოვრობდნენ, მაგრამ ამას ცოტა არ იყოს ის გარემოება არღვევს, რომ ახლა იმ ადგილებში, სახელდობრ გურიასა და იმერეთში მეგრული კი არა, ქართულია გაბატონებული. გურულები და იმერლები მეგრელ-ლაზების მიწა-წყლის შიგ შუაგულში არიან შეჭრილნი და მეგრელებსა და ლაზებს ერთი-ერთმანეთისაგან აშორებენ. ამისდა მიუხედავად ჩვენი ზემოაღნიშნული დასკვნა იმის შესახებ, რომ თავდაპირველად კოლხეთის ის მიწა-წყალი მხოლოდ მეგრელ-ლაზებს ეკუთვნოდა, მაინც შეურყეველი რჩება იმიტომ, რომ გურიის საგეოგრაფიო სახელების დაკვირვება გვიმტკიცებს, რომ იმ ადგილას, სადაც ეხლა გურულები ცხოვრობენ, წინათ მეგრულად მოსაუბრე ტომი უნდა სახლებულიყო; ბევრ სოფლებისა და მდნარეების სახელების ახსნა მხოლოდ მეგრულის საშუალებით შეიძლება, ან არადა მათ ცხადი მეგრული დამახასიათებელი თვისებები აქვთ, მაგალითად: მთა ჯიხანჯირი (ჯიხა _ ციხე), ჯუმათი, ჭყონგვარი (ჭყონი _ მუხა), მდ. ოჩხომური (ო + ჩხომური, ჩხომი _ თევზი, როგორც ოკალმახე) (А. Цагарели, Этюды, II, 71), ოჭილაური (ო + ჭილა + ური = საჭილავო), ჭყვიში, ჭყვიშაური, ჭანიეთი, მდ. გუბაზეული, მდ. კინტრიში, ონჭიკეთი, ს. ოცხანა გურიაში და სხვა. ამგვარი სახელების დარქმევა მთებისა და მდინარეებისათვის, ცხადია, მხოლოდ მეგრელ-ლაზების ტომებს შეეძლოთ, მაშასადამე, ძირითადი და თავდაპირველი მოსახლეობა გურიაში მეგრელებისა უნდა ყოფილიყო. მაგრამ მარტო გურიაში კი არა; ეხლა ცხენის-წყალი სამეგრელოს აღმოსავლეთის საზღვრად ითვლება (იქვე); საგეოგრაფიო სახელები კი ამტკიცებენ, რომ ამ მდინარის აღმოსავლეთითაც თავდაპირველად მეგრელებს უცხოვრიათ; მაგალითად: სოფ. ჯიხაიში (ჯიხა = ციხე), ჩხენიში, კულაში, ნაჯიხევი (= ნაციხევი), ქუთაისში არქიელის გორას “უქიმერიონს” ეძახიან და ეს სახელი, როგორც პროკოპი კესარიელის ისტორიიდან ჩანს, VI ს. უკვე ყოფილა; უქიმერიონი უდრის მეგრულს “ოხვამერი”-ს და სალოცავსა ჰნიშნავს. ქუთაისის ჩრდილოეთითაც მდ. რიონის მიდამოებიც ძველად მეგრლებს უნდა სჭეროდათ; იქაც ასეთი საგეოგრფიო სახელები გვხვდება, როგორც მაგალითად: ჯიმასვარა (ჯიმა = ძმა), ოფურჩხეთი, ვანჭეიში, ტყვიში, ნაკოროლეში, გვერიში, კორენიში, ოკრიბა და სხვა. თვით პლინიუსიც ამბობს: რიონი მეგრელების მიწაზე დიოდაო (პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. hist. lib. VI, § 11; ლ ა ტ ი შ ე ვ ი, Известия, II, 179). საგეოგრაფიო სახელების შესწავლა, მაშასადამე, უეჭველ ჰყოფს, რომ მთელი ეს მიწა-წყალი მხოლოდ მეგრულ-ლაზური შტოს ტომებს ეკუთვნოდა. ასე იყო, როგორც ჩანს სტრაბონის, პლინიუსისა და პტოლემაჲოსის თხზულებებიდან, პირველს ორს საუკუნეში. შემდეგ, როგორც ეტყობა, ერთ-ერთი ქართველ ტომთაგანი, ან აღმოსავლეთით, ან არა და სამხრეთ-აღმოსავლეთით შიგ შუაგულში შეჭრილა და მეგრელები და ლაზები ერთი-ერთმანეთს დაუშორებია, ხოლო დაპყრობილი ადგილების მცხოვრებლებს ქართული შეუთვისებიათ. ამის გამო ეხლანდელი გურულები და იმერლები გაქართებულ მეგრელ-ლაზებად უნდა ჩავთვალოთ.

როდის უნდა მომხდარიყო ეს? პროკოპი კესარიელის სიტყვით, რიონის სამხრეთით მდებარე ქვეყანა იმის დროს (V-VI ს.) მეტად ნაკლებად ყოფილა დასახლებული, თითქის სრულებით უკაცური ყოფილა (პ რ ო კ ო პ ი, De bell. per. II, თავი 29, დესტუნისი II, გვ. 224-226 შენიშ. 14, გვ. 226-228). ეს სწორედ ის ადგილია, რომელსაც გურია ეწოდება. მაშასადამე ცხადია, რომ გურიის მერმინდელი მცხოვრებნი ადგილობრივი მკვიდრნი არა ყოფილან და, როგორც ჩანს, იბერიიდან და ქართლიდან უნდა ყოფილიყვნენ გადმოსახლებულნი. სპარსელ-ბიზანტიელთა ომიანობისა და იქნებ სხვა მიზეზების წყალობით, ადგილობრივი თავდაპირველი მეგრულ-ლაზური მოსახლეობა ამოწყვეტილა და VI ს. ეს მხარე ცარიელი ყოფილა. ამგვარად გურიის ახალი მოსახლეობა შეიძლება გაჩენილიყო VI საუკუნის შემდგომ, VII, განსაკუთრებით VII-VIII ს., მაშინ როცა აღმოსავლეთი საქართველო იბერია არაბთა მძლავრ და მკაცრ ბატონობის ქვეშ იყო და ხალხი აუტანელ მოხარკეობას გაურბოდა. ახალშენებს რიცხვმრავლობით მცირერიცხოვანი მკვიდრნი გაუქართებიათ, მაგრამ თითონაც შეუთვისებიათ მათგან ბევრი რამ და ნარევ მოსახლეობას შეუქმნია ახალი ენა-კილო.

იგივე უნდა ითქვას კოლხეთის ჩრდილოეთით მდებარე სვანეთის შესახებ: სვანებს, სტრაბონის სიტყვით, ეპყრათ კავკასიის უღელტეხილი დიოსკურიადადან მოყოლებული (S t r a b o, XI cap. 19). აღმოსავლეთისა და სამხრეთის საზღვრები ბერძნებისა და რომაელების მწერლებს ნაჩვენები არა აქვთ, მაგრამ უეჭველია ძველად სვანები გაცილებით უფრო სამხრეთით ბინდრობდნენ, ვიდრე ახლა ცხოვრობენ; პლინიუსი, მაგალითად, მოგვითხრობს, მდინარე ხობი კავკასიის მთიდან ჩამომდინარეობს და სვანეთის მიწაზე დისო (Flumen Chobum e Caucasum per Suanos fluens: პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. hist. lib. VI, § 11); ამასვე ამტკიცებს საგეოგრაფიო სახელების დაკვირვებაც, მაგ., ლეჩხუმი, ლებაჩილე და სხვა. შემდეგ სვანების მიწები კოლხებს ანუ მეგრელებს დაუპყრიათ, ისინი კი კავკასიის უღელტეხილზე მოუმწყვდევიათ; დაპყრობილ სვანებს მეგრული შეუთვისებიათ; მაშასადამე, მეგრელებსა და სვანებს შორისაც ნარევი ტომი უნდა გაჩენილიყო. ამას პტოლემეს ცნობაც ამტკიცებს; თავის გეოგრაფიაში იგი სვან-კოლხების (სუანნო-კოლხოჲ) ტომს ასახელებს (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Geogr. lib. V, cap. VIII, 25); ამავე ნარევ ტომს, სომხების ისტორიკოსი ფ ა უ ს ტ ი ბ ი ზ ა ნ ტ ი ე ლ ი ც იხსენიებს (III, 7).

კოლხეთის აღმოსავლეთით, სტრაბონისა და პტოლემაიოსის სიტყვებით, იბერია, ანუ ივერია მდებარეობდა. ჩრდილოეთით კავკასიის უღელტეხილი უდარაჯებდა ამ ქვეყანას. იმიერკავკასიას და იბერიას ერთი-ერთმანეთთან ერთი უღელტეხილზე მიმავალი გზა აერთებდა. “ჯერ სამი დღის სავალი საძნელო გზა არისო, ამბობს სტრაბონი, მერე არაგვის ვიწრო ხეობაზე ერთი კაცისთვის ოთხი დღის სავალი გზაა, რომელსაც ბოლოს ციხე უდარაჯებსო” (იქვე, lib. XI, III, 5). ეს გზა ისე ნიშანდობლივ არის აღწერილი, რომ შეუძლებელია ადამიანი ვერ მიხვდეს, რომ სტრაბონს ძველი სამხედრო საქართველოს გზა აქვს მხედველობაში. აღმოსავლეთით იბერიას ალბანია საზღვრავდა; მომიჯნავე ქვეყნად, როგორც სტრაბონი სწერს, კამბჳზენე იყო, იგი ქართულს კამბეჩოვანს უდრის (ვახუშტი, გეოგრაფია, ჯანაშვილის გამოც., 155), ხოლო სომხურს “ქამბეჭან”-ს (VII ს. სომხ. უსახელო გეოგრაფია, პროფ. პატკანოვის გამოც. სომხ. ტექსტის გვ. 17). იბერიიდან ალბანიაში მიმავალი გზა უწყლო და უსწორმასწორო კამბეჩოანზე ძევსო (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, lib. XI, cap. IV, 5). შესაძლებელია ეს ადგილი ეხლანდელი შირაქის მინდვრები იყოს. კამბეჩოანს დიდი სივრცე ჰქონია და სამად ყოფილა დანაწილებული: ერთი იბერებსა სჭერიათ, მეორე ალბანელებს, მესამე კიდევ სომხებს. იბერიის აღმოსავლეთის საზღვარი პლინიუსს უფრო ნიშანდობლივ აქვს აღწერილი: მდინარე მტკვრიდან მოყოლებული (ავტორი კასპიის ზღვიდან იწყებს) მთელ მინდვრებზე ალბანელები მოსახლეობენ; შემდეგ კი იბერნი; ალბანელებსა და იბერებს მდინარე ალაზანი ჰყოფს, რომელიც კავკასიის მთებიდან ჩამოდის და მდინარე მტკვარს ერთვისო, მოგვითხრობს პლინიუსი (პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. hist. lib. VI, § 26; ლ ა ტ ი შ ე ვ ი, II, 181, იქ შეცდომით სწერია “ოკაზანე” “ალაზანე”-ს მაგიერ), მაშასადამე, იბერიისა და ალბანიის აღმოსავლეთის საზღვრად მდ. ალაზანი და კამბეჩოანი ყოფილა. სამხრეთ-აღმოსავლეთით სომხეთი იდო; სამხრეთის საზღვარი არც სტრაბონს, არც პლინიუსს გარკვეულად აღნიშნული არა აქვთ, მხოლოდ პტოლემაჲოსს 67 გრად.-სა და 44 გრად. 40 მინ.-ს შორის აქვს ნაჩვენები. სამხრეთ-დასავლეთით მესხების ქვეყანა, კოლხიდის ერთი ნაწილი და მცირე სომხეთი იყო. სტრაბონი ამბობს, მტკვარს სათავე სომხეთში აქვსო (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Geogr. lib. XI, cap. 14, 5), მაგრამ ეს სწორედ ის ადგილია, სადაც მტკვრის სათავე იყო; იქნებ ეს ადგილი სამცხის იმ ნაწილს ეკუთვნოდეს, რომელიც სტრაბონის სიტყვით სომხებმა დაიპყრეს.

იგივე ავტორი მოგვითხრობს, რომ იბერიას თავდაპირველად გაცილებით უფრო მეტი ადგილი სჭერია: პარიადრის მთები, ხორძინა და გუგარქიც მას ჰკუთვნებია. მერე ეს სამივე მაზრა იბერებს სომხებმა წაართვეს და თავიანთი ენა გაავრცელესო (იქვე, lib. XI, cap. 14, 5). ეს ამბავი 191 წლის შემდგომ (ქრ. წ.) მომხდარა, ანტიოქოს დიდის დამარცხების შემდეგ, როცა მისა ორმა სარდალმა არტაქსიმ და ზარიადრმა სომხეთი დაიპყრეს და თავიანთ სამფლობელოს გადიდებას შეუდგნენ. პარიადრის ბედიღბლის შესახებ, რამდენადაც ვიცით, არავითარი საისტორიო ცნობები არ მოიპოვება; ხორძინა კი სომხებს შერჩათ და VII ს. სომეხ გეოგრაფის სიტყვით მეოთხე სომხეთის ერთ-ერთ მაზრად ითვლებოდა (იხ. პატკანოვის გამ. ს. ტ. გვ. 18), ხოლო გუგარქი იბერებს თავიანთთვის დაუბრუნებიათ; იმავე გეოგრაფის მოწმობით იგი ქართველებს ეკუთვნოდა. “გუგარქი უტის მახლობლადა დევს და ცხრა ხეობას შეიცავს, რომელნიც ქართველებს უჭირავთ: ძოროფორი, კოლფისჴევი, ტაშირი, თრიალეთი, კანგარი, არტაანი, ჯავახეთი და კლარჯეთი”-ო (იქვე, გვ. 20). მაგრამ IX საუკუნეში კოლფაქარი და ტაშირი ისევ სომხეთის ხევებად ითვლებოდნენ (გობრონის ცხოვრება, საქართველოს სამოთხე, 394). პლინიუსის სიტყვებიდან მგონი იმ დასკვნის გამოყვანა შეიძლება, რომ თეზი და თრიალეთი (regio Thasie et Thriarie) პირველ საუკუნეშიც ქრ. შ. იბერთ ეკუთვნოდა (პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. hist. cap. VI, § 26). მხოლოდ სტრაბონის დროს, როგორც ეტყობა, გუგარქი ისეთი დიდი არ ყოფილა და იმდენი ხეობა არ ჰკუთვნებია, როგორც შემდეგ.

იბერიასა და კოლხეთს გარდა იყო აგრეთვე მესხეთი ანუ სამცხე, მაგრამ უკვე პირველს საუკუნეს ქრ. წ. მათი მიწა-წყალი, სტრაბონის სიტყვით, რამდენიმე ნაწილად იყო დაქუცმაცებული: ერთი კოლხებსა ჰქონდათ დაპყრობილი, მეორე იბერებს, მესამე კიდევ სომხებს (ს ტ რ ა ბ ო ნ ი, Geogr. lib. XI, cap. II, 18). პროკოპი კესარიელის მოწმობით მესხები (“მესხოჲ”) ძველი დროიდანვე იბერთა მოჩილნი იყვნენ. მათი ქვეყანა მთიანი და მიუვალიაო; სახლებიც მესხებს მაღლობზე აქვთ, მაგრამ თვით ქვეყანა ყოვლის სიკეთითა და ნაყოფიერებით არისო სავსე (პ რ ო კ ო პ ი, De Bello gothico, წ. IV, თ. 2, § 24-26).

იბერიის ხალხს სტრაბონი ორ ნაწილად ჰყოფს: ერთს ბარის მცხოვრებნი ეკუთვნოდნენ, მეორეს _ მთიელნი; ყოფაცხოვრებითა და ზნე-ჩვეულებითაც ერთი-ერთმანეთისაგან ისინი იმდენად განსხვავდებოდნენ, რომ სტრაბონს მთიელები სკვითებისა და სარმატების მონათესავედ, ე. ი. სხვა ეროვნების ჩამომავლობის ტომად მიაჩნია. ბარის მცხოვრებნი მიწის მოქმედებას მისდევდნენ, მთიელნი კი უფრო ომსა და ნავარდობასაო. სამწუხაროდ სტრაბონი არას ამბობს, რა და რა ტომები ბინადრობდნენ მაშინ იბერიაში; პლინიუსი მხოლოდ მთიულებს იხსენიებს (gens Silvorum; პ ლ ი ნ ი უ ს ი, Natur. hist. lib. VI, § 26), მაგრამ მათი ბინადრობა სწორად ვერა აქვს ნაჩვენები. რასაკვირველია, ბარად სხვების გარდა სამი უმთავრესი ტომი უნდა ყოფილიყო: კახნი, ქართველნი, რომელთა ენაც შემდეგ ყველა ქართული მოდგმის ტომის საზოგადო და სამწერლობო ენად გადაიქცა, და იბერნი, რომელთა სატომო სახელით პირველ საუკუნეში ქრ. წ. მთელი ეს ქვეყანა იწოდებოდა. ჩვენ ვიცით, რომ იბერნი, ანუ იმერელნი მეგრულ-ლაზურ შტოს ეკუთვნოდნენ, მაგრამ შემდეგ, როგორც ზემოთ იყო გამორკვეული, რომელღამაც ქართლით შემოსულმა ტომმა ქართული შეათვისებინა. ცხადია, იბერებს ანუ იმერლებს მეგრელებსა და ქართებს შორის უნდა ეცხოვრათ, სწორედ ამ იბერთა ტომს ეკუთვნოდა I საუკუნეში ქრ. წ. და შ. უპირატესობა: მან მიანიჭა თავისი სახელი მთელ ამ ქვეყანას; შესაძლებელია მხოლოდ, რომ ეს იბერნი ამ დროს, გაქართებულნი არა ყოფილიყვნენ. შემდეგ ქართლელნი გაძლიერდნენ და ყველა თანამოძმე ტომების მწერლობისა და ცხოვრების სათავეში ჩადგნენ.

ზემოთ აღნიშნული იყო, რომ კავკასიის მკვიდრთა შესახებ ცნობები პირველ საუკუნეზე წინათ თითქმის სრულებით არ მოიპოვება; განსაკუთრებით იბერიისა და ალბანიის შესახებ ხომ არც ერთს გეოგრაფს კრინტი არ დაუძრავს. ეს გარემოება, რასაკვირველია, სამეცნიერო კვლევის საგანს მეტად ართულებს და ბევრი დიდმნიშვნელოვანი საკითხის გამორკვევას აძნელებს. იმთავითვე ქართველები კავკასიაში ცხოვრობდნენ, თუ შემდეგ დროს გადმოსახლდნენ საიდანმე? აი ერთი ასეთ უმთავრეს საკითხთაგანი. ჰეროდოტეს ცნობებიდან ჩანს, რომ V ს. ქრ. წ. კოლხები კავკასიაში ცხოვრობდნენ. მეოტიდის ტბიდან მოყოლებული მდინარე ფასისისა და კოლხების სამფლობელომდე ოცდაათი დღის სავალი გზაა კარგი მოსიარულისთვისაო, ამბობს იგი (ჰ ე რ ო დ ო ტ ე, Historia, I, 104), თუნდაც რომ ფაზისი ამ შემთხვევაში ჭოროხსა ნიშნავდეს, ცხადია მაინც, რომ ჰეროდოტეს დროს კოლხებს შავი ზღვის აღმოსავლეთის ნაპირას უცხოვრიათ”...

ამის შემდეგ ივ. ჯავახიშვილი საუბრობს იმაზე, რომ “ყველა ქართველი ტომის სამშობლო... ქალდია იყო (და), მაშასადამე, კავკასიაში ქართველები იქიდან უნდა მოსულიყვნენ”. მაგრამ ეს უკვე სხვა წერილის თემაა და ჩვენ ამ საკითხს შესაბამის ადგილას შევეხებით.

მოამზადა ირაკლი ხართიშვილმა